Cornelius Gurlitt’in Kamerasından

Cornelius Gurlitt’in Kameras›ndanÜsküdar’›n An›tsal Eserleri 1907-1912

D O Ç . D R . C A N D A N N E M L ‹ O ⁄ L U

Alman elçisinin ‹stanbul’daki an›tsal eserler üzerinde Cornelius Gurlitt’inçal›flma yapabilmesi için Sultan II.Abdülhamid Han’dan izin almas› üzerineGurlitt birkaç kere ‹stanbul’a geldi. Pek çok eserin plan ve rölövelerini de çizenGurlitt çal›flmalar›n› iki cilt halinde foto¤raflarla birlikte yay›nlad›.Bu eserlerde, Üsküdar’›n an›tsal eserlerinden Halil Pafla Türbesi, MihrimahSultan Camii, Atik Valide Sultan Camii ile Tekkesi, Çinili Camii, Ahmed A¤a(Ahmediye) Medresesi Yeni Valide Camii, ve Karacaahmet mezarl›¤›ndangörüntüler yer al›r.Daha sonra pratik kazanmak için bir süre sanat okulunda marangozluk(do¤ramac›l›k (dülger)- mobilyac›l›k)1 ö¤rendi.Berlin Mimarl›k Akademisi’ne girdi. 1871 y›l›ndan sonra mimarl›k ö¤retimindeünlü olan Stuttgart’a gitti ve ünlü Alman sanat tarihçisi W.Lübke’ de dostlukkurdu. 1879’da Dresden’de yeni kurulan Kunstgewerbe Museum’da çal›flmayabafllad›. Avrupa’daki pek çok flehirde incelemeler yaparak barok sanat›n›n tari-hi üzerine eserler yazd› 1887-1889. 1895’te Dresden Teknik Üniversitesi’ndegöreve bafllad›.Ö¤rencilerinin farkl› konularda araflt›rma yapmalar›n› ve çal›flmalar›n› doktoratezi olarak sunmalar› konusuna önem verdi¤i için, o y›llarda Osmanl›Devleti’nin topraklar›ndan olan Mezopotamya gibi tarihi önemli bir bölgedekaz› yapan Deutsche - Orient Gesellchat’›n ekiplerine doktora çal›flmas› yapanö¤rencilerinin kat›lmas›n› sa¤lad›.

578

I.: Cornelius Gurlitt’in Hayat› ve Üsküdar’daki an›tlar›tan›tan eseri:

A. Cornelius Gurlitt1850 Viyana-1938 Berlin.Mimarl›k ve Sanat Tarihçisi.Manzara Ressam› Louis Gurlitt’in o¤lu ve Sanat Tarihi üzerine çal›flmalar› olanWilhelm Gurlitt’in a¤abeyidir.‹lk ve Orta e¤itimini Almanya’n›n Gotha flehrinde yapt›.‹lk kez 1905’te ‹stanbul’a gelen Gurlitt, Prusya elçisi Marschall VonBieberstein’in buradaki yap›larda inceleme yapabilmesi için Sultan II.Abdülhamid Han’dan gerekli izni almas› çal›flmalar›n› rahatl›kla yürütebilmesi-ni sa¤lad›. Böylece birkaç kez ‹stanbul’a geldi, Edirne ve ‹znik’teki eserlerüzerinde de çal›flmalar yapt›.Osmanl› topraklar›ndaki incelemelerini çeflitli yay›nlarla sunan Gurlitt 1920y›l›nda emekliye ayr›ld›.Türk sanat›na yapt›¤› hizmetler dikkate al›narak Türk Tarih Kurumu fierefÜyesi seçildi.2

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Cornelius Gurlitt

579

B- C.Gur litt’in Üs kü dar’da ki an›t la r› ta n› tan ese ri“Cor ne li us Gur litt, Die Ba ukunst Kons tan ti no pels, Ver lect Bei Ernst Was muthA.G., Ber lin 1912.” bafl l›k l› eser ‹s tan bul Ar ke olo ji Mü ze si ktp.de 4862, 54-4 no -lu ka y›t la üç cilt tir. (Be ya z›t Dev let Kü tüp ha ne sin de bu lu nan nüs ha iki cilt tir.Bi rin ci cilt’in ilk bö lü mü me tin, met nin bi ti min de lev ha lar bafl lar, ikin ci cilt ta -ma men lev ha lar dan olu flur.) Bi rin ci cilt yal n›z ca me tin dir.Di ¤er iki cilt fo to¤ raf,rö lö ve ve plan la r›n bu lun du ¤u lev ha lar ha lin de al büm flek lin de dir.Cilt ler ; 37x54cm.Say fa lar ; 36x53cm. öl çü sün de dir.Me tin 112 say fa d›r.‹kin ci say fa da 1907 ta ri hi olup ma jes te le ri Wil helm II.’ ye su -nul du ¤u ya z› l› d›r.Ay r› ca Dres den 31 A¤us tos 1912 ta ri hi de var d›r.1.say fa dan 45.say fa ya ka dar Bi zans eser le ri an la t› l›r.45.say fa dan 103.say fa ya ka -dar Os man l› eser le ri ta n› t› l›r. An cak ya p› lar tek tek ele al› na rak in ce le nip an la -t›l ma m›fl mi ma ri, çi ni, ah flap gi bi ge nel bafl l›k lar al t›n da top lu su nul mufl tur.105-108.say fa lar da eser le rin lis te si, 109-112.say fa lar da re sim le rin lis te si var d›r.Al büm ler:1.al büm de ; 1-100 lev ha bu lu nur.100.lev ha 17x Sul tan Be ya z›dCa mi ine ait tir.2.al büm de;101-205 lev ha bu lu nur.Al büm ler de yer alan fo to¤ raf lar en üs tün ni te lik te mer ke zi Ber lin’de bu lu nanAl man Fo to Ar fli vi ta ra f›n dan çe kil mifl ve ba s›l m›fl t›r.Fo to¤ raf lar da eser le rin d›flve iç (ka lem ifli) be ze me le ri en in ce ay r›n t› la ra ka dar an la fl› la bi lir.‹n san la r›n k› -ya fet ve yüz le ri de ay n› mü kem mel li ¤i yan s› t›r.Rö lö ve ler ve plan lar’da Dres den Tek nik Üni ver si te si ö¤ ren ci le ri ta ra f›n dan çi zil -mifl ti.Eser le rin çi zim le rin de ve ta n› t›m la r›n da ba z› ha ta ve ek sik le rin ol du ¤u an -la fl› l›r.3

Lev ha lar da; fo to¤ raf lar ge nel de tek ola rak yer al›r.Ba zen bir lev ha da iki fo to¤ rafbu lu nur. Fo to¤ raf la r›n öl çü le ri fark l› l›k gös ter se de ge nel de 26x35 cm. öl çü le rin -de di key ya da ya tay ola rak s› ra la n›r lar. Fo to¤ raf la r›n çev re si 0.5cm. in ce bir hatile çev ri li dir.Nu ma ra la ma lar ra kam lar ve harf ler le ya p›l m›fl t›r. 21a- 21b v.s.Üs kü dar’›n an›t ese riy le il gi li fo to¤ raf, rö lö ve ve plan lar.:Bu bel ge le rin hep si ikin ci cilt te yer al›r.1- Ha lil Pa fla Tür be si :CXXVII, 21a. Ön cep he den gö rün tü sü; 26x18cm.; Ku zey -do ¤u dan gö rün tü sü ; 19.3x19cm.2- Bü yük Ca mii (Mih ri mah Ca mii):CXXXIV, 23a.Bü yük Ca mii (Mih ri mah Ca mii) ön cep he (son ce ma at ye ri ve fla d›r van ;26x185cm. CXXXV, 23b Bü yük Ca mii (Mih ri mah Ca mii) plan ve eni ne ke sit.CXXXVI, 23c. Bü yük Ca mii (Mih ri mah Ca mii) iç ten gö rün tü sü 26x35cm.

C O R N E L I U S G U R L I T T ’ I N K A M E R A S I N D A N Ü S K Ü D A R ’ I N A N I T S A LE S E R L E R ‹ 1 9 0 7 - 1 9 1 2

580

3- Eski Valide Camii(Atik Valide Sultan Camii) : CLVIII, 28a-28b Eski ValideCamii plan ve kesit.CLIX, 28c. Eski Valide Camii flad›rvanl› avlu 36x25.5cm.CLX, 28d. Eski Valide Camii iç görünüflü: 26x35 cm. ; CLXI, 28e. Eski ValideCamii üst resim Tekke avlusu 26x19cm., alt resim Medrese avlusudur.19x264

CLXII, 28f. Eski Valide Camii son cemaat yeri ve avlu. Bu levhada iki foto¤rafvard›r. Avlu 25.7x18, son cemaat yeri 21.3x15.6cm.4- Çinili Camii : CLVIII,3a. Çinili Camii plan.CLXXV,3b levhada iki resimvard›r. Üst resim Çinili Camii flad›rvan› 25.5x17.5 alt resim, iç görüntü25.5x21cm.CLXXVI 31c, d›fltan görünüfl 26.6x36.3cm.5- Ahmed A¤a Medresesi (Ahmediye Medresesi): CLXXIV, 33a-b. LevhadaAhmed A¤a Medresesi avlusundan iki görüntü vard›r.33a. 26.3x18.3cm. ve b,26.3x18.3cm. CLXXXV, 33c. Ahmed A¤a (Ahmediye) Külliyesi yerleflim plan›.6- Yeni Valide Camii : CLXXXVI, 34a Yeni Valide camii d›fltan görüntüsü36x25.6. CLXXXVII, 34b. Yeni Valide camii son cemaat yeri ve avludan görün-tü 26.4x36.2cm., CLXXXV.34c.d Yeni Valide camii plan vekesit.CLXXXVIII,34e-f. Yeni Valide camii mihrap, minber ve içtengörüntüsü.(Levhada iki resim vard›r.)20.5x26cm., g. 20.5x26cm.7- Bir Mezarl›k Avlusu: CXCII, 36a. Levhadalevhada iki foto¤raf vard›r. Her iki-side ayn› ölçüdedir.26x18.5cm.

II. C.Gurlitt’in foto¤raflar›ndaki Üsküdar’›n an›tsal eserlerihakk›nda genel bilgi.

A- Gurlitt’in albümünde yeralan eserler: 1- Halil Pafla Türbesi. Foto. 2-3


Foto 2: Halil Pafla Türbesi

581

Bulundu¤u Yer : Gülfem Hatu›n Mahallesi, Aziz Mahmud Efendi Soka¤› ile Aç›k Türbe Soka¤›’n›n kesiflti¤i köflede yer al›r.Yapt›ran: Kayserili, Sadrazam Halil Pafla. 1570? ö.15 Zilhicce 1038 (5 A¤ustos1629)Osmanl› Devletinde dört kez kaptan-› derya iki kez de sadrazaml›k göreviyapm›flt›r.5

Aziz Mahmud Hüdayi Hazretlerinin müridlerindendi.6

Yap›m Y›l›: 17.yüzy›l›n ilk çeyre¤inde infla edildi¤i düflünülür.7

Mimar› :Bilinmiyor.Mimari Özelli¤i:Türbe Meyilli arazi üzerinde infla edilmifl oldu¤undan, alt›ndaAziz Mahmud Hüdayi soka¤›ndaki köflede tek cepheli sebil büyük sivri kemeralt›nda sivri kemerli iki pencereli sebil8, Aç›k türbesoka¤›na bakan taraftaköflede çeflme bulunur.Sivri kemerli çeflmenin tekne tafl› k›r›kt›r.Bursa kemerliayna tafl›n›n ortas›nda gülbezek vard›r.9

Kare planl› yap›da duvarlar düzgün kesme taflla örülmüfltür.Güneyden yap›yagiriflin sa¤land›¤› bölümde mermer sütunlar›n tafl›d›¤› sivri kemerli reva¤› orta-da kubbe iki yanlarda aynal› tonoz örter.10 Ana mekan›n üzeri ise köflelerdetromplar›n geçifli sa¤lad›¤› sekizgen kasnak üzerinekubbe ile örtülüdür.Soka¤abakan cephelerde Atl› üstlüiki s›ra pencere dizisi vard›r.Alt pencereler dikdört-gen üst pencereler ise sivri kemerlidir.Sadrazam Halil Pafla’n›n Türbesi’nin sol taraf›nda o¤lu Halil Paflazade MahmudBey’in Türbesi bulunur. ‹ki s›ra tu¤la bir s›ra tafl ile duvarlar› örülü kare mekanoldukça sadedir.11 Her türbenin içinde üçer mezar bulunur.


Foto 3: Halil Pafla Türbesi

582

2-Büyük Camii (Mihrimah Sultan Camii/ ‹skele Camii) Foto. 4-5-6-7Bulundu¤u yer: Mihrimah Sultan Külliyesi yap›lar›ndan olan camii Üsküdar‹skele meydan›nda yer al›r. Bu nedenle “‹skele Camii” olarak ta an›l›r.Yapt›ran:I. Sultan Süleyman (Kanuni) ile Hürrem Sultan’›n k›z› MihrimahSultan (1522? ‹stanbul- Ocak 1578? ‹stanbul)12 taraf›ndan yapt›r›ld›.Yap›m Y›l›: Camii, kap› kitabesine göre 954(1547) y›l›nda tamamlam›flt›r. Mimar›: Mimar SinanMimari Özelli¤i : Enine dikdörtgen yap›y› ortada büyük, iki yanda ve k›bletaraf›nda yar›m kubbelerin köflelerindeki çeyrek kubbe ile kuzey tarafta köflel-erdeki iki küçük kubbe örter. Yar›m kubbelere geçifl tromplarla orta kubbeyegeçifl ise pandantiflerle sa¤lanm›flt›r.13 Duvarlar düzgün kesme taflla örülüdür.Befl kubbeli son cemaat yerini, üç taraftan çevreleyen on bir sütunun tafl›d›¤›saça¤›n ön k›sm› ç›kma yaparak taç kap›n›n önündeki yerini köfleli flad›rvan›nüzerini de örter. Sinan bu düzenlemeyi camini deniz k›y›s›na olan yak›nl›¤›n›ve kuzey rüzgarlar›’ n›n etkisini düflünerek düzenlemifl olmal›d›r.14

Mukarnasl› mihrab› ile geometrik flebekeli minberi klasik Osmanl› san’at›n›nzarif örneklerindendir.

3- Eski Valide Camii-Medrese-Tekke (Atik Valide Sultan Külliyesi) CLXI 38c.(iki resim) Alt resimde isimlendirmede yanl›fll›k vard›r. “Eski Valide Camii altavlu”(Medrese avlusu)15

Foto. 8-9-10-11-12-13Eski Valide Camii (Atik Valide Sultan Camii)


Foto 4: Büyük Camii (Mihrimah Sultan Camii) ön cephe ve flad›rvan›

583

Bulundu¤u yer : Toptafl›nda meyilli arazi, üzerinde Çinili sok. Tekke önü sok.kartal Baba cad. ve kuzeyden medreseye aç›lan dört kap›s› vard›r. Yapt›ran : Sultan II.Selim Han’›n bafl kad›n›(efli) ve Sultan III.Murad Han’›nannesi Nûrbânu Valide Sultan (1530?- 6 Aral›k 1583, ‹stanbul)16

Yap›m y›l› : 1570/1-1 (978-1583 (991)Yap›n›n iki, üç hatta dört aflamal› olarak bitirildi¤i hakk›nda düflüncelervard›r.17

Mimar› : Mimar Sinan18

Mimari Özelli¤i: Alt›gen flemal› camii harimini ortada büyük kubbe, dördü yan-lar biri mihrapta olmak üzere befl yar›m kubbe ile yanlardaki ikifler kubbeörter.Befl birimli son cemaat yeri ortada aynal› tonoz, yanlarda ikifler kubbe ileörtülü olup üç taraftan düz çat›l› revakla çevrilidir.Son cemaat yerinin öntaraf›ndaki avluda ortada bir flad›rvan vard›r.Kuzeydo¤u ve kuzeybat› köflelerinde iki flerefeli iki minaresi yükselir.Duvarlar› küfeki tafl›ndan örülü yap›da mihrap, minber ve sütunlar mermer-dendir.19

Tekke : Külliye yap›lar›ndan olan tekke caminin do¤u cephesindeki Tekke ÖnüSokakta yer al›r.Düzgün olmayan dikdörtgen bir avlunun çevresinde s›ralanan kubbe ile örtülü


Foto 5: Büyük Camii (Mihrimah Sultan Camii) planve enine kesit

Foto 6: Büyük Camii (Mihrimah Sultan Camii) iç görünüflü

584

otuz befl adet kare mekanlar›n önünde k›r›k kafl kemerli revak bulunur.20 Do¤ucephesinin ortas›nda daha genifl olan mekan tevhidhane’dir. Tevhidhane’ninönünde avlunun ortas›nda bir flad›rvan vard›r.Medrese :Külliye yap›lar›ndan olan medrese cami avlusunun kuzeyine meyilliarazinin özelli¤ine göre yerlefltirildi¤inden camii seviyesinden oldukçaalçakt›r.Cami avlusunun giriflinden baflka medreseye üç girifl daha vard›r.As›lgirifl Kartal Baba Caddesindendir. Medrese pandantifli kubbelerle örtülü onsekiz kare planl› oda ile kuzeyde s›ralanan odalar›n orta k›sm›nda sekizgen kas-nak üzerine kubbe ile örtülü büyük bir dershane bulunur.Do¤u-bat› ve kuzey yönünde s›ralanan odalar›n önünde revakl› bölüm yeral›r.Dershane’nin tam karfl›s›nda hemen hemen avlunun tam ortas›nda sekizgenflad›rvan bulunur.21

4- Çinili Camii : Foto. 14-15-16Bulundu¤uyer: Çinili külliyesi yap›lar›ndan olan camii, Murat Reis MahallesiÇinili semtindedir. Caminin avlu kap›lar› Çinili Mescit Soka¤› ile ÇinçinliHamam Soka¤›na aç›l›r.Yapt›ran:Caminin Çinçinli Hamam Soka¤›na aç›lan kap›s›ndaki on iki m›sral›kitabesinde (1050) 1640 y›l›nda Sultan I.Ahmed Han’›nefli Mahpeyker KösemSultan (1589? 3 Eylül 1651 ‹stanbul ) taraf›ndan yapt›r›ld›¤› kay›tl›d›r.22


Foto 7: Valide Camii (Atik Valide Sultan Camii) plan ve kesit

585

Yap›m Y›l›: Caminin cümle kap›s›ndaki üç sat›rl›k kitabede tarih yoktur.Ebcedhesab›na göre (1051)1641/2 y›l›n› verir.23

Mimar›: Kas›m A¤a. Sultan ‹brahim Han (hd1640-1648) Döneminde saray›nbaflmimar›d›r.24

Mimari Özelli¤i : Kare planl› tek kubbeli yap›, alt s›rada ikifler üstte üçer olmaküzere yirmi pencere ile ayd›nlan›r.Yap› üç taraftan - kubbe yönü hariç-yirmimermer sütunun tafl›d›¤› genifl ahflap sundurmal› son cemaat yeri ileçevrilidir.Tek flerefeli minaresi kuzeybat› köflesinde yükselir.25

Cami içte üst s›ra pencerelere kadar, d›flta ise kuzey duvar› ve pencere al›nl›klar›17.yüzy›l Kütahya çinileri ile kapl›d›r.26

5-Ahmed A¤a Medresesi (Ahmediye Medresesi-Külliyesi)Bulundu¤u yer: Ahmediye semtinde Gündo¤umu caddesi ile Esvapc› Soka¤›n›nbirleflti¤i meyilli arazide yer al›r.Yapt›ran: Külliye yap›lar›ndaki Kitabelere göre Tershane Kethüdas› EminzadeHac› Ahmed A¤a (s.1730) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.Yap›m Y›l›: Kap› üzerindeki kitabesine göre 1134/1722 y›l›nda yap›lm›flt›r.Mimar›: Bilinmiyor. Mimari Özelli¤i : Medrese; Kubbe ile örtülü onbir odal› L fleklindeki medresede


Foto 8: Valide Camii (Atik Valide Sultan Camii) flad›rvanl› avlu

586

odalar›n önünde revakbulunur. Medrese odalar›n›n avluya bakan cephelerindeyuvarlak kemerli kap›lar› ve dikdörtgen pencereleri vard›r. Medresenin fevkanidershanesi sekiz yüzlü olup kubbe ile örtülüdür. Önünde üç gözlü reva¤›n›nüzeri yanlarda kubbe ortada çapraz tonozla örtülüdür.27

6- Yeni Valide Camii : Foto. 18-19-20-21-22Bulundu¤u Yer: Meydan›n güneybat›s›nda genifl bir alanda yer alan külliyeyap›lar› Balaban caddesi, Hâkimiyet-i Milliye caddesi ve ‹mam Nas›r Soka¤› ileüç taraftan çevrilidir.Yapt›ran: Gülnufl Emetullah Sultan (Ö.1127/1215). Osmanl› Padiflah› IV. SultanMahmud Han’›n baflkad›n›, Sultan III. Mustafa Han ve Sultan III. Ahmed Han’›nannesidir.28

Yap›m Y›l› : fiaban 23.Çarflamba (7 Kas›m)1708 temel atma günü ve 15Muharrem 1123/4 Mart 1711. Hizmete aç›ld›¤› gün.29 Cümle kap›s› üzerindekikitabeye göre 1120-1122/1708-1710 y›llar› aras›nda yapt›r›ld›.Mimar›: Kayserili Mehmed A¤a (ö.1155-1742)30

Mimari Özelli¤i: D›fl avludan üç taraftan merdivenlerle ç›k›lan cami fevkani biryap›d›r. Sekizgenden geliflen merkezi planl› yap›n›n örtü düzeninde merkezikubbeyi yanlarda yar›m kubbe destekler. Yan sofalar, köflelerde küçük kubbel-erle, ortada ise aynal› tonozlarla örtülüdür. Befl gözlü son cemaat yerini ortada


Foto 9: Valide Camii (Atik Valide Sultan Camii) içten görüntüsü

587

ve kenarlarda tonozlar, giriflin iki yan›nda ise kubbe örter. ‹ki flerefeli iki minare-si vard›r.

7- Mezarl›k Avlusu: Foto. 23. resimler Karaca Ahmed Mezarl›¤›n›n iki görün-tüsüdür. Fakat mezarl›kta hangi bölüme ait olduklar› belirtilmemifltir.

III-Belgelerin ›fl›¤›nda eserlerin günümüzdeki durumlar›ylakarfl›laflt›r›larak de¤erlendirilmesi ve öneriler:

A-De¤erlendirme:Uzman kadro eflli¤inde çekilen foto¤raflar, yap›lar›n 1905-1907 y›llar›aras›ndaki durumlar›n ve bezemelerinin en ince ayr›nt›lar›n› bizlere sunmak-tad›r.C.Gurlitt eserinde yap›lar›n mimari ve bezeme özellikleri ile ilgili bilgileriayr›nt›l› olarak vermemifl yaln›zca mimari, çini, ahflap gibi belli bafll›klar alt›ndaanlatm›flt›r.

1-Halil Pafla Türbesi: CXXVII 21a levhada iki foto¤raf bulunur. 1905-1907Türbe ile ilgili metin bölümünde bilgi yoktur. Üstte: (19.3x19cm) Türbe, AzizMahmud Hüdayi Soka¤› ile Aç›k Türbe Soka¤›n›n kesiflti¤i noktadan görün-tülenmifltir. Çeflme ve sebilin ifllevini sürdürmedi¤i izlenir. Çeflmenin öntaraf›nda ikisi ceketli di¤er ikisi cepkenli bafllar›nda fesleri bulunan dört


Foto 10: Eski Camii (Atik Valide Sultan Külliyesi) tekke

588

Osmanl› genci bulunur. Altta: (26x18cm) Türbenin önündeki avlu hazineninbak›ml› oldu¤u izlenir. Çiçeklerinde açm›fl oldu¤u bahçede aksakall› türbedarile Osmanl› çiçek zevkinin yirminci yüzy›lda halen devam etti¤i belgelenmifloldu.31

Onar›m› devam eden türbede günümüzde bahçe oldukça bak›ms›z durumdad›r.

2- Büyük Cami (Mihrimah Sultan Camii- ‹skele Camii)CXXXIV 23a 26x18.5cm., fiad›rvan, CXXXV 23b plan ve kesit, CXXXVI23c,26x35 iç görünümü. Gurlitt’in eserinden metin bölümünde yap› ile ilgili bilgiyoktur. CXXXIV 23a; Yirmi yüzlü flad›rvan›n her yüzünde alt k›s›mda sivrikamerli bölüm içinde musluk bulunur.32 Yüzeylerin üst k›s›mlar›nda ise flebeke-li geometrik desen mermer flad›rvan›n zarafetini belgeler.Gurlitt’in foto¤raf›nda flad›rvan›n üzeri yar› aç›k konumda tellerle so¤ankubbeyi and›r›r tarzda örtülmüflken, günümüzde yirmi köfleli bas›k konik çat›ile örtülüdür.CXXXV 23b, levhada bulunan plan ve enine kesit çizimleri yap›n›n mimariözelli¤ini ve iç görünümünü birlikte sunmas› bak›m›ndan önem tafl›r.CXXXVI 23c, 1905-1907 y›llar› aras›nda çekilen resimde yap›daki kalem iflibezemelerin ampir ve barok özelli¤i tafl›yan desenler oldu¤u görülür. Bu desen-lerin Sultan Abdülmecid Dönemi’nde (hd1839-1861) ‹stanbul’da görev yapanFossati Kardefller- Gasparo Trajano Fossati 1809-1883, Giuseppe Fossati 1822-1891.33 yada Üsküdar’da yaflayan Krikor Balyan’›n o¤lu Garabet Amira Balyan1800-186634 taraf›ndan yap›lm›fl olmas› düflünülür.


Foto 11: Eski Camii (Atik Valide Sultan Külliyesi) medrese avlusu

589

Yap›ya özgü yonca fleklindeki iki sütunun üzeri mermer taklidi fleklindeboyal›d›r. Yar›m kubbelerin içleri uzun fleritlerinortalarda saadet dü¤ümünüand›ran flekille ba¤lant›lar›n sa¤land›¤› bölümlerin ortalar›na madalyonlar yer-lefltirilmifltir.Ayr›ca mihrab›n sa¤ ve sol taraf›nda bezemeler vard›r. Kubbeyegeçifli de sa¤layan pandantiflerin çevresini aralarda saadet dü¤ümlerinin oldu¤ufleritler çevreler. Türk-‹slâm Sanat›na özgü bu desenin bat›l› sanatç›lar› da etk-iledi¤i izlenir.Günümüzde yap›n›n içini bezen kalem iflleri tamamen onalt›nc› yüzy›lörge vedüzenleme özelli¤i tafl›r. Kemer ve kubbe ile yar›m kubbelerin içleri rumî vehatailerle dolguluflemse dizileriyle bezelidir.

3- Eski Valide Camii- Tekke- Medrese (Atik Valide Sultan Külliyesi). CLVIII28a, 28b, plan ve kesit, CLIX 28c Eski Valide Camii flad›rvanl› avlu36x25.5cm,CLX 28d; Eski Valide Camii iç görünüflü.35x26cm, CLXI 28e (iki resim) üst,Tekke avlusu.26x19c. alt, alt avlu (medrese avlusu)26x19cm. CLXII28f (iki resim) üst, cami avlusu 25.7x18cm., alt, son cemaat yeri, Gurlitteserinin metin bölümünde 28-29, “Kanuni Sultan Süleyman’dan SonrakiDöneme Ait Di¤er Camiler”bafll›¤› alt›ndaEski Valide Camii ve külliye yap›lar›nade¤inir. “Eski Valide Camii olarak bilinen yap›, Üsküdar’›n üstünde, II.Selim’in(1566-1574) refikas› ve III.Murad’›n (1574-1595)annesi Nur Banu Sultan’›n(ölümü 1583) kabrinin yer ald›¤› büyük mezarl›¤›n yak›nlar›ndad›r.SonradanVak›f baflkan› Hac› ‹brahim A¤a da ikinci bir yenileme girifliminde bulunmufl-tur. Türk kaynaklar›nda böyle geçmektedir. Bu iki zat›n ne zaman yaflad›¤›hakk›nda bilgi sahibi de¤ilim. Mimari özellikleri göze al›nd›¤›nda inflaat›n II.


Foto 12: Eski Camii (Atik Valide Sultan Camii) flad›rvan›

590

Selim zaman›nda bafllam›fl olmas› muhtemeldir. ‹lk halinde, sadece bir kubbesiolmufl oldu¤unu san›yorum. Yani herhalde, Sokullu Mehmet Pafla Camii’nebenzeyen bu caminin yanlar›na, her birinde iki kubbe bulunan iki nef ilaveedilmifltir. Camide Nur Banu’nun ölüm tarihine iflaret eden bir yaz›t bulunma-maktad›r. Cami, Sinan’›n eserleri aras›nda görülmemekle birlikte, herhalde, bucamiye göre daha eski olduklar› izlenimi veren medrese ve imaret ona aittir.Davut A¤a, belki de ana binan›n mimar› olarak kabul edilebilir. Cami üçtaraf›ndan zarif arkadlar çevrelemektedir. Çiftli narteksi, iç aç›c› flad›rvan› veherhalde art›k üçyüz y›ll›k harikulade ç›narlar›yla a¤›rbafll›, nadide bir atmosferyaratmaktad›r. ‹marete genifl merdivenlerle ç›k›lmaktad›r. ‹çindeki ibadethane,epeyce afla¤›da bulunan soka¤›n üstünde köprü oluflturacak flekilde yap›lm›flt›r.Caminin yan›na, ilginç kemer flekli daha sonraki bir döneme muhtemelen XVIII.yüzy›la, iflaret eden bir tekke yap›lm›flt›r.”CLVIII 28a. “Gurlitt Atik Valide Külliyesi yap›lar›ndan” camii, medrese vetekkenin plan›n› çizmifltir. Medrese ve Tekke’nin planlar›nda A.Saim Ülgen’inplan›na göre farkl›l›klar izlenir.Örne¤in; Medresede yirmi oda gösterilmifltir. Tekkede ise odalar›n kare olmay›pdikdörtgen olmas›, köflelerdekilerin ise daha büyük tutulmas› ve odalar›n d›flcepheye pencereleri oldu¤u çizimleri asl›na uygun de¤ildir.35

CLVIII 28b, camii ve medresenin enine kesiti çizilidir. Gurlitt’in alt avlu diyerektan›tt›¤› medrese avlusunda bulunan flad›rvan’›n çizimi ve resmi bulunur.


Foto 13: Eski Camii (Atik Valide Sultan Camii) son cemaat yeri

591

Günümüzde ise flad›rvan sekizgen varl›¤›n› korumaktad›r.CLIX 28c; ondört yüzlü mermer oyma flebekeli flad›rvan’›n üzeri ondört sütu-nuntafl›d›¤› ortas› kubbeli genifl saçakla örtülüdür. Resimde sa¤ tarafta görülenç›nar flad›rvana zarar verdi¤i gerekçesiyle kesilmifltir.CLX 28d; caminin iç görünümünü sunan resimde 1905-1907 y›llar› aras›ndaklasik dönem özelli¤i tafl›yan kalem ifli bezemelerin özelliklerini en iyi flekildekoruduklar› izlenir. ‹çlerinde ay›rma rumilerle oluflturulan dörtlü sistemlidüzenlemenin bulundu¤u flemseler mihrap duvar›n›, kemerlerin iç yüzeylerinive kubbeyi bezerken pandantiflerin yüzeyleri ve pencerelerin çevreleri hatayi-lerinde bulundu¤u zarif desenlerle bezelidir. Günümüz kalem ifli bezemelerdeise bu zerafet görülmez.CLXI 28e; (iki resim) Üst, Tekke’nin görüntülendi¤i resimde avlunun bak›ml›,çiçeklive düzgün görüntüsü 1905-1907 y›llar›nda yap›n›n hizmet sundu¤unubelgeler. Geleneksel Türk sanatlar› alan›nda hizmet vermesi düflünülen yap›Üsküdar Belediyesi taraf›ndan onar›lmaktad›r.Alt; Eski Valide Camii alt avlu tan›t›m›yla sunulan resim, asl›nda medreseye ait-tir. Resimde medresenin dershanesi ve flad›rvan› görülmektedir. fiad›rvan›nüzeri ahflap sütunlar›n tafl›d›¤› konik çat› ile örtülüdür.Günümüzde flad›rvan›n örtü sistemi yoktur. Kültür hizmetlerinin verildi¤i yap›ve bahçesi bak›ml›d›r.CLXII 28f; (iki resim) Üst, resimde caminin flad›rvan› biraz daha uzaktan soncemaat yeri ile birlikte görüntülenmifltir.Alt, resimde caminin son cemaat yeri 1905-1907 y›llar› aras›nda günümüze göredaha iyi flartlarda oldu¤u izlenir. Pencere al›nl›klar›nda çini panolardan ikisi ve


Foto 14: Çinili Camii flad›rvan›

592

kürsü bugün yoktur. Kalem ifli bezemelerde örnekler yenilenerek zarif görünüm-leri olumsuz etkilenmifltir. 4- Çinili Camii: CLVIII 31a plan. CLXXV 31b. Levhada iki resim vard›r. Üst,flad›rvan 25.5x17.5cm. alt iç görüntü 25.5x21cm. CLXXVI 31g, d›fltan görünüfl26.6x36.3cm. Gurlitt cami hakk›nda flu bilgileri verir. I.Ahmed’in (hd 1603-1617) refikas› IV.Murad’›n (hd 1623-1640) ve ‹brahim’in (hd 1640-16489Anneleri Kösem Mahpeyker, Üsküdar’da Çinili Camii ve ‹stanbul’da daha sonrayap›lm›fl Galata Köprüsü’nün ekseninde bulunan Yeni Valide Camii36 olmaküzere iki cami yapt›rm›flt›r. Her ikisinin mimar› olarak ta Koca Kas›m (Kas›mA¤a)’›n ad› geçmektedir.Boya süslemeleri, görkemli çinileriyle mükemmel bir yap› olan daha mütevaziÇinili Camii 1640 da tamamlanm›fl 19.yüzy›lda köklü de¤ifliklik geçirmifltir.Caminin bak›m ve masraflar› ayn› kiflinin yapt›rd›¤› muhteflem Valide Han’›ngelirinden karfl›lanmaktad›r.37 Osmanl› çinilerini anlat›rken de “Art›k yaln›zcaher çinide veya her çini gurubunda tekrarlanan motifler yapmakla yetinmeyip,büyük dekoratif duvar panolar›na yönelirler. Bir kaç örnek vermek gerekirse;Rüstem Pafla Camii’nin mihrab›ndaki sekizgen alanlardakiler, ÇiniliCamii’indekiler …”38

CLVIII 31a. Plan. Gurlitt külliye yap›lar›ndan yaln›zca camii ve medreseninplan›n› çizmifltir. Caminin Güneydo¤u cephesinde meyilli araziye ve köfle döne-mecine uygun yerlefltirilmifl olan medresenin önünde Gurlitt taraf›ndan çizilmiflolan revakla ilgili günümüzde herhangi bir iz yoktur. Medresenin bat› taraf›ndaküçük bir hazine ve ona bitiflik su kuyusu çizilidir. Avlunun kuzeydo¤u köfle-sine sekizgen flad›rvan yerlefltirilmifltir.


Foto 15: Çinili Camii içten görünüm

593

CLXXV 31b. Üst: fiad›rvan; Planda haznesinin oniki dilimli olarak gösterildi¤iflad›rvan asl›nda ondört dilimli olup her yüzeyinde bir musluk vard›r.Su haz-nesinin üst taraf›nda alt›gen flekillerin oluflturdu¤u kafesli bezemeli bölüm pal-met dizisi ile sonlan›r.fiad›rvan›n üzeri baklaval› bafll›kl› sekiz mermer sütununtafl›d›¤› genifl saçakl› d›flta sivri konik flekilli içte ise kubbeli çat› ile örtülüdür.Saçak k›sm›nda kahverengine boyanm›fl fleritlerin d›fl›nda Gurlitt’in resmi ilegünümüz flad›rvan› aras›nda fark yoktur. Alt, iç görünüfl, (mihrap-çiniler-kalem iflleri); Köflkü ve külah› çini kapl› mermerminber döneminin en zarif örneklerindendir. Minberin yan yüzü, süpürgelik vekorkuluklar›nda ay›rma rumilerle oluflan zarif bezemeler yer al›r.Mihrap nifli ve duvar çinileri XVI. yüzy›l karakterini devam ettirir niteliktedir.Mihrap niflini iri hançer yapraklar, hatayiler ve lalelerden oluflan bezemeli çinil-er kaplar.Duvar çinilerinde ise pençler, laleler, hatayiler, pozitif ve negatif çizim örnek-leriyle zarif desenler olufltururlar.39

Resimde görülen barok tarz› kaba iflçilikli kalem iflleri 1890-1893 y›llar›aras›ndaki onar›mda yap›lm›fl olmal›d›r.40

Yap›da günümüzde yer alan kalem iflleri daha sonraki onar›mlarda asl›na sad›kkal›narak yenilenmifllerse de desenlerde uygulanan örgelerin uzman sanatkârlartaraf›ndan yap›ld›¤› söylenemez.


Foto 16: Çinili Camii d›fltan görünüm

594

CLXXVI 31c.d›fl görünüfl; yap›n›n d›fl görünümü ayn› özelli¤ini günümüzde dekorumaktad›r. Günümüzde minare daha kal›n ve külah k›sm› ise daha k›sad›r.5- Ahmed A¤a Medresesi, (Ahmediye Medresesi-Külliyesi)CLXXXIV 33a-33b.avlu görüntüleri, 33a. Dershane bölümü 26.3X18.3cm. Altkütüphane 26.3x18.3cm. CLXXXV. 33c.Plan.Gurlitt yap› hakk›nda flu bilgiyi verir: …Üsküdar’daki Ahmed A¤a Medresesi debu tarihte(?)41 yap›lm›fl olmal›d›r. Önemli yan› üslup anlay›fl›ndaki aç›kl›k vekendine güvenin yan› s›ra resim boyamalar›n›n yaratt›¤› etkiye f›rsat vermee¤ilimindedir. Okul ve medrese kompleksindeki (külliye) türbe ve ibadetha-nenin nas›l etkilendi¤ini incelemekte yarar vard›r.42

CLXXIV 33a-33b Gurlitt’in Ahmed A¤a Medresesi avlu görüntüleri ad›ylasundu¤u resimlerdeki görüntüde üstte dershane odas› altta medrese odalar› vekütüphane görüntülenmifltir. Dershane odas›n›n önündeki revak aç›m olmas›nakarfl›n, kütüphanenin reva¤› ahflaplarla kaplanm›flt›r. Günümüzde ise revaklarcamla kapl›d›r.CLXXXV: plan. Medrese odalar› oniki olarak gösterilmifltir.

6- Yeni Valide Camii. CLXXXVI 34a d›fltan görünüflü36x25.6cm. ; CLXXXVII 34b.avlunun güneyine bak›fl(son cemaat yeri avludan görüntü ve flad›rvan36.2x26.5cm.;) CLXXXV 34 c-d Plan ve kesit; CLXXXVIII 34 f-g (iki resim) sag:Yan sahan ve kubbeye geçifl 26x20.5., mihrap ve minber 26x20.5cm.; metins.100. flekil 216. alç› flebekeli pencere.Gurlitt yap› ile flu bilgileri verir: III.Ahmed (1703-1730) Üsküdar’daki YeniValide Camini annesi Mehpare Emetullah Rabia Gülnufl Valide Sultan’›n(ö.1715) hayrat›na yapt›rm›flt›r. ‹nflaat 1708 de bitmifltir. Yüzy›l›n bitimindensonra ulusal mimari kabiliyeti bu yap›da bir kez daha vücut bulmufltur.43

CLXXXVI 34a d›fl görünüfl. Resimde, caminin Üsküdar meydan›na bakan do¤ucephesinde Balaban Caddesine aç›lan avlu kap›s›n›n üst taraf›nda s›ralanançeflme, sebil veEmetullah Gülnufl Sultan türbesinin do¤u cephesi görülür.


Foto 17: Ahmed A¤a Medresesi

595

Çeflme : Ayna tafl›n›n üzerindeki ondört sat›rl›k kitabede 1121(1709-10) y›l›ndaGülnufl Emetullah Valide Sultan taraf›ndan yapt›r›ld›¤› yaz›l›d›r.44 Dikdörtgenmermer çeflmenin oldukça zarif bezemeleri vard›r. Çeflmenin d›fl bölümümeyveli ve vazoda çiçeklerleüstte yuvarlak kemer içinde istiridye kabu¤u flek-linde bezeme ile dolgulan›r. ‹stiridyeden dikdörtgene geçiflteki üçgen alanlardayer alan kabaralar›n birinin olmad›¤› görülür.Tüm bu bölümü mukarnas dizisiizler. Çeflme palmet flekillerinin içlerinin ramilerle bezeli oldu¤u tepelikle son-lan›r.45

Sebil: çeflmenin üst taraf›nda bulunan sebil sivrikemerlerle birbirine ba¤lananalt› sütunun aralar›nda oluflan pirinç flebekeli bafl bölümü Hâkimiyet-i Milliyecaddesine aç›l›r. Bu bölümü üstte her yüzden ikifler m›sran›n bulundu¤u onikim›sral› kitabe kufla¤› izler.46 Genifl saça¤›n çevreledi¤i sebil tonoz ve kubbe ileörtülüdür.Türbe: Muvakkithane ile sebil aras›nda yer alan türbe sekizgen planl› olup kafesfleklinde olup aç›k türbe özelli¤i tafl›r. Sivri kemerlerle birbirine ba¤lananmukarnas bafll›kl› sekiz mermer sütunun aralar› zarif iflçilikli pirinç flebekelidir.Sekizgen türbeyi en üstte stalaktitli kuflak çevreler. Aç›k türbenin üzerini demirçubuklardan oluflan kubbe örter. Valide Sultan Mahfili: Çeflme ve sebilin arka


Foto 18: Yeni Valide Camii

596

taraf›nda görünen ahflap mekan Valide Sultan Kasr›d›r. 1976 y›l›nda onar›mgören mekanda iki oda bir lavabo vard›r. Merdivenle ç›k›lan mekan› biri mermerüçü ahflap dört sütun tafl›r.47

CLXXXVII 34b. avlunun güneyine bak›fl (son cemaat yeri ve flad›rvan›ngörünüflü). Resimde, befl gözlü son cemaat yerinin girifl ve yanlar›ndaki kubbeile örtülü iki bölüm görülür. Son cemaat yerindeki dikdörtgen alt pencerelerdekündekari tekni¤iyle ifllenmifl pencere kapaklar› ilgi çekicidir. Pencereal›nl›klar› kafesle örülüdür. fiad›rvan: Resimde görülen sekizgen flad›rvan avlunun ortas›nda yer al›r. Duvaragömülü mukarnas bafll›kl› sivri kemerlerle birbirine ba¤lanan yüzeylerdekemerlerin ara boflluklar› rumi flekillerindenoluflan zarif bezemelerle dolgu-ludur. Her yüzeyde birer musluk vard›r.Sütun bafll›klar› aras›ndaki flebekelimermer flerit fleklindeki bezemenin üst ve alt k›sm›ndaki yüzeyler Rumilerinoluflturdu¤u zarif dökme tunç flebekelerle kapl›d›r.fiad›rvan›n en görkemlibölümü üstte palmet dizisiyle sonlanan mukarnas dizilerinin s›raland›¤›kuflakt›r. fiad›rvan›n üzeri kubbe ile örtülüdür. CLXXXV 34c-d Plan kesit:


Foto 19: Yeni Valide Camii avlusu Foto 20: Yeni Valide Camii plan ve kesit (sol üst köfledeAhmed A¤a Medresesi plan›)

597

Gurlitt camii’nin son cemaat yerinde giriflin üzerindeki tonoz örtüyü kubbeatarak göstermifl, iki köflelerde tonozla örtülü bölümleri ise bofl b›rakm›flt›r.CLXXXVIII. 34 f-g Sol Resim; Mihrap- Minber. Dikdörtgen mihrap niflinde yedis›ra mukarnas dizisinin bulundu¤u bölümün yan yüzeylerindeki silmelerdebirer kabara yer al›r. Mihrab›n tepeli¤inde üçgen al›nl›¤›n alt bölümü mukarnasdizili üçgeni oluflturan k›s›mlarda palmet dizileri s›ralan›r, ortada bir kabarabulunur. Mihrap niflini dolgulayan çiniler Tekfur Saray› için imalat› örnek-leridir. Mermer minber klasik dönem özelli¤i yans›t›r.48

Sa¤ Resimde, caminin kad›nlar mahfilinin bir bölümü ile kalem iflibezemelerinin ayr›nt›l› görünümü sa¤lanm›flt›r. Kemerlerin ‹ç Yüzeyleri veçevreleri içleri rumilerle dolgulu flemselerle bezelidir.Kemerlerin aralar›ndakiüçgen alanlarda ve kubbe içlerinde ise çeflitli desenlerle gülbezekler bulunur.Alç› pencere flekil 216: Gurlitt yap›lardaki alç› flebekeli pencerelerdenbaz›lar›n›n desenlerini çizmifl ve kendine göre yorumlayarak anlatm›flt›r.fiekil216 Yeni Valide Camii alç› flebekeli pencere örneklerinden biridir. Gurlitt’inanlat›m›na göre; “pencerelerde çerçeve olarak mermer levha ya da ço¤unlukladaha zengin görünümü, tahminen tutkalla yap›flt›r›lm›fl ahflap levhalara testereile flekil vermek suretiyle elde edilmifl ahflap malzeme kullan›ld›¤›n› gördüm…Örne¤in, Üsküdar’daki Yeni Valide Camii’nde bunlar›n tümü çiçekdesenlidir.(flekil 216)Her halde bu pencereler aç›lmak üzere yap›lm›flt›r.”49

7-Mezarl›k Avlusu: CXCII 36a, 26x18.5cm.(iki resim)


Foto 21-22: Yeni Valide Camii iç görünümü

598

Üst Resimde kavuklu, fesli ve di¤er flahide tafllar›ndan bu bölümün mütercimAs›m Efendi sofas›yla benzerlik göstermektedir.50 Gurlitt, kitab›n›n metinbölümünde “36. Mezarl›klar” bafll›¤› alt›nda Eyüp ve Üsküdar KaracaahmetMezarl›¤›’n› flu sözlerle tan›t›r: “Biri flehrin kuzeybat› surlar›n›n önündeki Eyüp,di¤eri Üsküdar s›rtlar›ndaki Karacaahmet olan iki büyük mezarl›¤›nda çevreduvar› yoktur. Her iki mezarl›kta pek düzenli de¤ildir. Müslümanlar, ölülerinibofl bulduklar› yerlere k›ble yönüne ve sa¤ taraflar›na defnederler. Mezarlar›nüstü bir mermer taflla kapl› olup bafl ucundaki daha büyük olmak üzere, her ikiucuna birer mezar tafl› dikerler. Mezar tafl›n›n üstünde genellikle kufllar içinküçük bir kurna (su kab›) bulunur. Bafl ucundaki mezar tafl›nda bir yaz›t, erkek-lerde ise, süs olarak serpuflunun bir kopyas› bulunur. Kad›nlarda buna rastlan-maz. Mezar tafllar›ndan yans›yan pitoresk karmafla aralar›na serpifltirilmiflseçkin kiflilere ait üstü kubbeli aç›k yap›lar, eski mezar tafllar›n› kald›rmayasa¤›na ba¤l› olarak ortaya ç›kan harabe mezarlar, her taraftan f›flk›ran heybetliselviler, mezarl›klarda kendine has vakur bir atmosfer (görünüm) yarat›r.”Yazar›nda belirtti¤i gibi resimler Karacaahmet mezarl›¤›na aittir.51

Öneriler

Yap›lmas› gerekenler1905-1907y›lar› aras›n› belgeleyen resimlerin nitelikli çekimleri dikkateal›nd›¤›nda pek çok özelli¤i ayr›nt›l› flekilde yans›tt›klar› görülmektedir. Belgeniteli¤indeki bu resimler yine ayn› nitelikli çekimle yenilenerek ÜsküdarBelediyesi taraf›ndan oluflturulan arflivde bulundurulmas›.2010 Avrupa Kültür Baflkenti olmaya haz›rlanan ‹stanbul’un nadirbeldelerinden Üsküdar’daki tarihi eserlerin onar›m ve koruma çal›flmalar›ndaoluflturulmas› gerekli uzman heyetin izleyecekleri yöntemde resimlerinsundu¤u olumlu özelliklerin dikkate al›nmas› sa¤lanmal›.Yap›lmamas› gerekenler:


Foto 23: Üsküdar’da bir mezarl›k avlusu

599

Resimlerde görülen 1850 li y›llarda Osmanl› Bezeme sanat›- Kalem ‹flleri –yenilemelerinde uygulanm›fl olan barok-rokako ampir örneklerinin, yenionar›mlarda tekrarlanmalar›n›n sa¤lanmamas›.

D‹PNOTLAR

1 Kaynaklarda marangozluk ve dülgerlik olarak belirtilir.Marangoz (‹tl.) kelimesi her ikisini de içerir. Dülger (Fr.) Yap›lar›nkaba a¤aç iflçili¤ini yapan usta. Kelime anlamlar› için bk. Do¤an Hasol, Ansiklopedik Mimarl›k Sözlü¤ü, ‹stanbul 1995, s.146, 301.

2 Cornelius Gurlitt’i toplumumuza tan›tan kifli Semavi Eyice’dir.

Hayat› ile ilgili bilgiler buradan al›nm›flt›r.

Semavi Eyice, “Cornelius Gurlitt”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, XIV, 206-207;

Eyice’nin bilgileri ald›¤›n› belirtti¤i esere ulafl›lamad›. bk. J.Jahn, Cornelius Gurlitt, Die

Kunstgeschichte der Gegenwart in Selbstdarstellungen, Leipzig 1924, 1-32.;

Mustafa Özen, Edirnede’ki Yap›lar Cornelius Gurlitt, Edirne 2006, 6-8.3 S.Eyice, a.g.m.207. 4 Resmin alt yaz›s›nda yanl›fll›kla Eski Valide Camii alt avlusu yaz›s› vard›r.Resimde

görülen avlu medrese odalar›n›n aç›ld›¤› avludur. 5 Ahmet Vefa Çobano¤lu, Halil Pafla Türbesi, Sebili ve Çeflmesi, Dünden Bugüne ‹stanbul

Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, s. 513; A.H. de Groot, “Halil Pafla Kayserili”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi, ‹stanbul 1997, XV, 324-326; Mehmet Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul2001, II, 618-619. 6 A.H. de Groot, a.g.m., 324-3267 A.V.Çobano¤lu, a.g.m., 513.8 ‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, ‹stanbul 1938, 19.; Sebil ve çeflme ile ilgili ayr›nt›l›

bilgi için ayr›ca bk. Tülay Sezgin, “Üsküdar Örnekleri ile Türbe-Mezar-fiekil-Çeflme

‹liflkisi”, II.Üsküdar Sempozyumu Bildirileri 12-14 Mart 2004, s. 456-458.9 A.V. Çobano¤lu, a.g.m., 513.10 Plan için bk.Haskan, a.g.e., 620.11 Türbe ile ilgili genifl bilgi için bk.; Haskan, a.g.e. 561-562.12 Mihrimah Sultan’›n do¤um ve ölüm tarihleri, Tarihi kaynaklarda farkl› gösterilmifltir.

Necdet Sakao¤lu, “Mihrimah Sultan” Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, V, 453- 454.; M.N. Haskan,a.g.e., 264-265.13 Do¤an Kuban, “Mihrimah Sultan Külliyesi” ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994 V, 456-457.; M.N.Haskan, a.g.e., 261-263.14 ‹smail Orman, “Mihrimah Sultan Külliyesi”, TDV ‹slam Ansiklopedisi, ‹stanbul 2005, XXX, 43.15 Resmin alt›nda Eski Valide Camii alt avlusu yaz›l›d›r. Caminin alt avlusu diye bir fley

yoktur. Meyilli arazinin düzenine göre camiinin revakl› avlusunda kuzey duvar›na giriflin

bulundu¤u alt k›s›mda medrese bulunur. Resimdeki avlu medrese odalar›n›n önünde yer

al›r.16 M. Ça¤atayUluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, Ankara 1980, 25-30.; Abdullah

Kuran, Mimar Sinan, ‹stanbul 1986, 175-176 dipnot 24; Necdet Sakao¤lu, “Nûrbânu

Valide Sultan”, D.B.‹stanbul Ansiklopedisi, VI, 95-96.17 Hüseyin Ayvansaray› 1281, Hadikatü’l-Cevâmî, I-II‹stanbul (haz. Çetin F. Derin–Vahit

Çabuk) Mecmua-i Tevarih, ‹stanbul 1985; ‹brahim A.Konyal›, Mimar Koca Sinan’›n

Eserleri, ‹stanbul, 1950, s. 147.; Do¤an Kuban, “Üsküdar Atik Valide Külliyesinin Yerleflim Düzeni ve Yap›n›n Tarihi Üzer-ine”, S.Kemal Yetkin Arma¤an›, Ankara 1984, s. 52-60.; M.Baha Tanman, “Atik Valide Külliyesi”, D.B.‹stanbul Ansiklopedisi,‹stanbul 1993, I, 408.18 -Abdülkadir Özcan, Mimar Sinan’a Sipariflte Bulunanlar, Mimarbafl› Koca Sinan Yaflad›¤› Ça¤ ve Eserleri, ‹stanbul 1988,s. 134.; Kuran, a.g.e., 189.; Tanman, a.g.m., s. 408.19 Yap›n›n mimari özelli¤i ile ilgili genifl bilgi için bk. Do¤an Kuban, Eski Valide Camii,

Mimarl›k ve Sanat, ‹stanbul 1961, 2, s. 60.; Kuran, a.g.e., 184.; Tanman, a.g.m., s. 408-409.; Candan Nemlio¤lu, “ÜsküdarAtik Valide Camii Özgün Kalem ‹flleri ve Türk-‹slâm Bezeme Sanat›ndaki Yeri”, Üsküdar Sempozyumu, I, 23-25 May›s 2003;‹stanbul 2004, s. 61-62.20 M.Baha Tanman, a.g.m., s. 410-411.


600

21 Medrese ile ilgili genifl bilgi için bk.Tanman, a.g.m., s. 410; M.N.Haskan, a.g.e., s. 1245.22 Necdet Sakao¤lu , “Kösem Sultan”, D.B.‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, 5, 96-98.23 M.N. Haskan, a.g.e., s. 162.24 a.g.e., s. 164-165.25 Caminin minaresi ile ilgili genifl bilgi için bk. Ahmed V. Çobano¤lu, “Çinili Külliyesi”,

D.B.‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, II, 519-522; M.N.Haskan, a.g.e., s. 162-165.; Erol Gülçin, “Çinili Cami Külliyesi”,TDV ‹slam Ansiklopedisi, ‹stanbul 1993, VIII, 335-337.26 Caminin çinileri ile ilgili genifl bilgi için bk. Latife Aktan, “Üsküdar’daki Çini Süslemeli

Camiler”, I.Üsküdar Semp. Bild., 23-25 May›s 200,107-108.; Y›ld›r›m Savafl, “Üsküdar

Çinili Camii (Köflem Valide Sultan Camii)’ndeki Çini Süslemeler”, II.Üsküdar Semp.

Bild.; 12-14 Mart 2004, 444-453.27 Genifl bilgi için bk. ‹.Ayd›n Yüksel, “Ahmediye Külliyesi”, D.B. ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1993, I, 136-137;M.N.Haskan, a.g.e., 1239.28 Mehmed ‹pflirli, “Gülnufl Emetullah Sultan”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi, ‹stanbul 1996, XIV, 248-249.29 Caminin temel atma töreni ile hizmete aç›lma töreni ayr›nt›l› bir flekilde anlat›l›r. bk. M.N.Haskan, a.g.e., 387 al›nt›,F›nd›kl› Mehmed A¤a, Nusretname (çev. ‹.Parmaks›zo¤lu), 2/336, 269.30 Muzaffer Erdo¤an, Mimar Kayserili Mehmed A¤a, ‹stanbul 1962, 15.; Seçkin mimar

ad›n› “Bekir A¤a” olarak verir. bk. Nadide Seçkin, “Yeni Valide Külliyesi”, D.B.‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, VII,468-470.31 Muzaffer Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Ankara 1958, IV, 171-175;

Sedat Hakk› Eldem, Türk Bahçeleri, ‹stanbul 1973; Nurhan Atasoy, Hasbahçe, ‹stanbul

2002.32 D. Kuban çeflmenin XVII. yüzy›lda eklendi¤ini belirtir. bk. D. Kuban, a.g.m., s. 457.33 Cengiz Can, Fossati Gasparo Trajano Fossati, Giuseppe, D.B. ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, III, 326- 328.34 Atife Batur, Garabet Amira Balyan, DB.‹st.Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, 2, 39-40.; Candan Nemlio¤lu, “Aziz MahmudHüdâyî Külliyesi Yap›lar›ndaki Kalem ‹flleri”, Uluslararas› Üsküdar SempozyumuBildirileri 20-22 May›s 2005, 11, 398-401.35 M.B. Tanman yaz›s›nda A.S.Ülgen’in çizdi¤i külliye plan›n› sunmufltur. bk. M.B.T anman

a.g.m., s. 408.36 Gurlitt Yeni Camii hakk›nda yanl›fl bilgiler vermifltir. Yeni Cami Safiye Sultan taraf›ndan

1597 y›l›nda Mimar Davud A¤a’ya bafllat›lm›fl ancak inflaat yar›da kald›¤› için tekrar IV.

Mehmed (hd1648-1687) annesi Turhan Hatice Sultan taraf›ndan 1661 y›l›nda yeniden

yap›m›na devam edilerek 1663 te Cuma namaz› k›l›nmak üzere aç›lm›flt›r. bk. Do¤an

Kuban, “Yeni Cami Külliyesi”, D.B. ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, VII, 464-467.37 Çinili Hamam Sokak’ta bir kervansaray bulunmaktad›r. Gurlitt’in sözünü etti¤i han buras›

olmal›d›r. M.N.Haskan, a.g.e., 164.(plan) metin için bk. R.K›z›ltan, a.g.e., s. 8638 R.K›z›ltan, a.g.e., s. 100.39 S.Y›ld›r›m, a.g.m., s. 444-454.40 A.V.Çobano¤lu, a.g.m., s. 520; M.N. Haksan, a.g.e., s. 164.41 Gurlitt bu tarihte dedi¤i halde aç›klay›c› bir tarih belirtmemifltir. XVII. yüzy›l› belirtmek

istemifl olmal›.42 R.K›z›ltan, a.g.e., 87.43 R. K›z›ltan, a.g.e., s. 87.44 M.N.Haskan, a.g.e., s. 1070-1071.45 Çeflme ile ilgili ayr›nt›l› bilgi ve çizimleri için bk. M.N.Haskan, a.g.e., s. 1070-1071;

Gülçin Erol Canca, “Gülnufl Emetullah Valide Sultan Yeni Valide KülliyesininLale Devri Mimarisi ‹çindeki Yeri”, ÜsküdarSempozyumu Bildirileri 23-25 May›s 2003, ‹stanbul 2004, II, 95-96; Tülay Sezgin, “Üsküdar’daki Örnekleri ile Türbe-Mezar-Sebil-Çeflme ‹liflkisi”, Üsküdar Sempozyumu Bildirileri 12-14 Mart 2004, ‹stanbul 2005, II, 458-461.46 Kitabe ile ilgili bilgi için bk. M.N.Haskan, a.g.e., 1219; T.Sezgin, a.g.m., s. 461.47 G.E.Canca, a.g.m., s. 94.48 Zeki Sönmez, “Türk Çinicili¤inde Tekfur Saray› ‹malat› Çiniler”, Antika sy. 27 (‹stanbul 1987), s. 29-35.49 Alç› sebekeli bu pencereler ahflap de¤il, alç›lar›n kal›plarla flekillenmesiyle yap›lmaktad›r.50 M.N.Haskan, a.g.e., s. 698.51 Necdet ‹flli, “Karacaahmet Mezarl›¤›”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi, ‹stanbul 2001, 375-377;

M.N.Haskan, a.g.e., s. 667- 872.


Documents

Cornelius Gurlitt’in Kamerasından