Chronicon farfensis

Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/ilchroniconfarfe02greg

ISTITUTO STORICO

ITALIANO

FONTIPER LA

STORIA D'ITALIAPUBBLICATE

DALL'ISTITUTO STORICO

ITALIANO

SCRITTORI SECOLI IX-XII

ROMANELLA SEDE DELL'ISTITUTO

PALAZZO DEI LINCEI, GI CORSINI,ALLA LUNGARA

1903

IL

CHRONICON FARFENSEDI

GREGORIO DI CATINO

PRECEDONO

LA CONSTRUCTIO FARFENSIS

E GLI SCRITTI DI UGO DI FARFA

A CURA

DI

UGO BALZANI

VOLUME n

ROMAFORZANI E C. TIPOGRAFI DEL SENATO

PALAZZO MADAMA

1903

HOV 1 79^1

/J?o6

DIRITTI RISERVATI

X

CHRONICON FARFENSE

GREGORIO CATINENSI AUCTORE

Cbron. Farf. II.

Tricesimus quoque secundus hulus venerabilis monasterii e 192 b

pastor extitit domnus Hugo ('^. huius in hanc abbatiam pe?^Sp((5^^stolicam preceptionem iniquus quidem fuit ingressus, sed post-modum digne per Ottonem correctus imperatorem, istius mo-

j nasterji in utroque recuperator et restaurator fore studuit ipsegloriosus ^^\ denique temporibus domni Gregorii quinti papeuna cum suis monachis reclamavit ad Ropertum missum domniOttonis imperatoris, in placito residentem in Rescaniano cum

bonis hominibus atque iudicibus, super Gratiano et filiis eius qui

IO contendebant res huius monasterii in Monte Aureo, et in alio

loco casalem lohannis de Colle, et de Pulianisis. et direxit

idem Comes ad eos missum suum ut venirent et legem facerent.ipsi autem venire noluerunt et cum omnibus suis fugerunt.dantibus autem iudicibus bonisque hominibus consilium, ipse mis-

15 sus domni imperatoris per fustem investivit eundem domnumHugonem abbatem de ipss rebus ad huius monasterii opus, etbannum coram omnibus mittere fecit, et cunctis licentiam deditut potestatem haberent ipsum adiuvandi abbatem eiusque mona-

chos pr ipsis rebus, in quocumque ordine idem abbas voluisset,

20 sine ulla calumnia aut compositione. et qui hoc noluisset, auri

libre .1. in hoc monasterio compositor esset*^').

Incipit preceptum domni Ottonis imperatoris. e 193 a.

[In nomine sanct? et individu? Trinitatis.] Otto Dei gratia Romanorum An. 998.imperator augustus. omnibus sanct? Dei Ecclesi? nostrisque fidelibus pr?- L* imperatore Ot-

2\ sentibus et futuris notum esse volumus, quoniam dudum moti iuste super quo- ^iie preghiere dei-' monaci farfensi,re

2}. Le parole fra parentesi quadrate mancano nel testo del Chronicon e si suppli-

scono togliendole dal Regesto.

(i) Effigie dell'abbate Ugo. (3) An. 998; R. F. doc. 423, e cf.

(2) Cf. I, 48, nota 3. p. 5, rr. 32-35.

-7

CHRONICON FARFENSE.

stituisce l'abbate darri mouacho Hugoue qui sibi imperialis abbati?, monasterii videlicet Phar-Ugo al governodella badia. phcnsis, absque nostro assensu regimen usurpaverat, et, quod deterius est,

pr^tio emerat a Romano pontifce, id ei quod habere videbatur debito cum

dedecore abstulimus, et digne nostris ab optutibus eiecimus. monasterium

vero ipsum cuidam Hugoni episcopo in beneficium dedimus, et quendam nobis Jcarissimum Herphonem ibidem manere pr?cepimus. post h?c vero eiusdem

monasterii religios? congregationi magnis pr^cibus postulanti aures nostr?

clementi? accomodavimus eundemque Hugonem gratiam in nostram rece-pimus, et in ipsius regimine abbati? confirmavimus. pr?cipientes itaque im-

periali potentia iubemus, ut deinceps iuxta canonum regul?que monachic? IO

auctoritatem, et eiusdem monasterii per antiquorum regum et imperatorum

adeptam pr?ceptorum liberalitatem, electus quisque ab eadem congregatione

prius, dein imperiali patrocinio pr?sentatus, gratis roboretur, et a summo ponti-

fce canonice consecretur. aliter si pr?surapserit, imperiali censura condem-

netur, et quicquid de bonis monasterii scriptitaverit omnimodis evacuetur. ije, 193 B quod ut verius credatur et in posterum diligentius observetur,|| sigilli nostri im-

pressione inferius insignir! iussimus (0, Heribertus cancellarius vice Petri

Cumani episcopi recognovi. datum .viii. kalendas martii, anno dominic? in-carnationis .dcccclxxviil, indictione .xi., anno autem Ottonis tertii regnan-

tis .XV., imperii .11. actum Rom?, feliciter, amen (2). 20

Aliud preceptum.

An. 998? [In nomine sanct? et individu? Trinitatis.] Otto Dei gratia Romanorum

tone"'ilY*f'^^'~d'^"^P^rator augustus. noverit omnium fdelium nostrorum industria, qualiter

speciale menzione nos Dcr intervcntum dilecti abbatis Hugonis monasterium Sancte Marie indei beni ceduti al '^

_ __

^

nioHJstero da A- loco qui dicitur Pharpha in nostr? defensionis raundiburdium recepimus, cum 25mate figlio di

.

Guerrone, dichiara pr?dns lllis qu? Amato [filius Gucrronis,] cum matre sua, per scriptum tenens,ciie il monastero , ii-i- , r-ii-T^ostesso posto sotto morte pr?ventus, pr?tat? reddidit ?cclesi?, quoque sita sunt [videlicet] m Ser-il mundiburdio im- r^- .. n ^ /^ i- i i .....periaie, rano, Livitclla, et m Coroliauo, vel ubicumque posita sunt. si quis igitur hoc

mundiburdium sine legali iudicio violaverit, sive marchio, comes, vicecomes,?piscopus, sive aliqua imperii nostri parva magnaque persona, sciat se com- jOpositurum auri cocti libras centum, medietatem camer? nostr? et alteram me-dietatem monasterio cui vis illata est. [et ut hoc v?rius credatur, hanc pagi-nam nostro pr?cepto notatam nostro sigillo confrmari iussimus] (3;.

19. Kd testo cos del Chronicon come del Regesto si legge .dcccclxxviii. con ma-nifesto errore. Vedasi nel Regesto la nota ^ a questo documento ; R. F. IV, 102.22. Le parole fra parentesi quadrate mancano nel testo del Chronicon e si supplisconotogliendole dal Regesto. 26. per scriptum teneas] Xel Regesto cum per scriptumteneret 27. queque] Nel regesto qu?

(i) Effigie dell' imperatore Ot- (2) R. F. doc. 700.tone III. (3) R, F. doc. 424.

CHRONICON FARFENSE.

Item aliud.

[In nomine sanct? et individu? Trinitatis. Otto divina favente cl?mentia ^"- 999-Romanorum imperator augustus.] si ?cclesias Dei sanctorumque eius exal- to^nenUrdi*n.*?h.taverimus, divinitus nos remunerari credimus. quocirca omnibus fidelibus mnMt'rr""non

5 nostris pr?sentibus atque futuris notum esse volumus, qualiter nos quadam ^^" '?*". T*'"^ *' T T commendato iQ be-

die Romam exeuntes, proli restituenda republica cum marcinone nostro Hugone "*^^^' ""^ icuno,...

^ e dichiara di averloconvenimus et Consilio miperii nostri cum venerabili papa Silvestro secundo primadatoincom-

1.. . ..,.,.. . -, menda ad Ufjo ve-et cum ahis nostris optimatibus ibidem tractavimus. finito autem colloquio, covo, ignorando-totoque fideli conventu salutato, in monasterio sanct? Dei genitricis Mari? "" ' '"'"

'"""

non.

IO quod dicitur in Pharpha castrametat sumus. cunque aliquantulum ibidem ^' '^^ ^

fuissemus, eiusdemmonasterii venerabilis abbas Hugo nostram adiit pr?seniiam,secum deferens nostrorum pr^decessorum, videlicet imperatorum Karoli, Hludo-vici, aviique nostri Ottonis, pr?cepta aureis sigillis bullita, et cum omni congre-gptione prffati monasterii dispersionem lamentatus est, maximeque in nostris

I^ temporibus, quia idipsum monasterium Hugoni episcopo in beneficium conces-sinius. quod ignorantes fecimus. hoc vero recognoscentes, pr omnipotentisDei amore et pr remedio anim? Herphonis qui cum supradicto episcopoibi fuit et ibi modo mortuus est, cum hac nostra pr?ceptall pagina pr?dictomonasterio perdonavimus, ut amplius in ?ternum nunquam detur per nos nec

20 per nostros successores in beneficium, sed semper permaneat reipublic? de-stinatum, abbati mancipatum, et nulli alteri subiectum vel pr?stitum. undeDeum omnipotentem pr?camur, ut si aliquis papa aut imperator noster suc-cessor unquam memoratum monasterium alicuius person? subiugaverit, no-biscum in Christi adventu, dum venerit iudicare sfculum per ignem, rationem

25 inde reddat, et se || deliquisse pr hac causatione recognoscat. [et ut hc nostr? e. 194 d

auctoritatis perdonati perenniter inconvulsa permaneat, hanc paginam manu

propria corroborantes, sigillari pr^cepimus. signum domni Ottonis C?sarisinvictissimi. Herebertus cancellarius vice Petri Cumani episcopi recognovit.datum .V. nonas octobris, anno dominic? incarnationis .Dccccxcviiii., indi-

30 ctione .XII., anno tertii Ottonis regnantis .xvi., imperii .1111. acta Rom?.](0

Item aliud. An. 998.T^ , . ... 1 TT L'I L'imperatore Ot-Pro salute anim? nostr? mvestivimus eundem Hugonem venerabilera

-one id conferma

abbatem de pr^diis in comitatu Sabinensi sitis, qu? ad pr?fatura monasterium posssTd"dcunipertinent, quoque Gratianus et filii eius iniuste hactenus tenuerunt, in Monte

^J^.^ b^ifstamelT-

SS Aureo et in casale lohannis de Colle, et de Pulianise (2). "uu d Ora-ziano e dai figliji lui.

2. Le parole fra parentesi quadrate mancano nel testo del Chronicon e si suppli-

scono togliendole dal Regesto. 23. alicuius] Cos nel testo del Chronicon e del Re-

gesto.

(i) K. F. dee. 429. (2) R. F. doc. 427.

CHRONICON FARFENSE.

Item aliud.

An. 999, Interventu eiusdem Hugonis venerabilis abbatis monasterii sanct? DeiL'imperatore Ot- ...,,. rj j j ^ -j

tone 111 conferma gentrcis Man? omnc fodrum perdonamus de omm terra quarti idem mona-

posSso'*dd suoi sterium modo detinet aut in futurum acquisierit, sive de castellis sive de villisbeni,

eannulla tut^.

^^^ ^cclesiis. insuper imperiali decrevimus potentia, ut omnia scripta qu? jdonazioni delle

^^jg^i abbas Hugo per iussionem episcopi Hugonis fecit, et cuncta que Adamterre del mona- or r r o

^

1 *

^^

stero fatte da Ada- ppiscopus fecit, et qu? Albericus abbas donavit de terra ipsius monasteriirao vescovo, da ' ^

^ ,

Alberico abbate e sint annullata et in perpetuum exinanita atque confusa, et ad idem monaste-da Ugo abbate per ,,..tmi iji- i- 'comedo del ve- rium Sanct? Man? in Pharpha procul dubio reversa, omni contradictionescovo go.

remota, unde statuimus firmissime, ut nuUus ?piscopus, dux, marchio, ioComes, vicecomes, sive aliquis homo magnus sive parvus, Teutonicus siveLatinus nuntius, de eodem monasterio fodrum toUat, aut placitum super terram

iam dicti monasterii faciat, aut libellarios et pensionarios ad placitum con-

stringere pr?suraat, nisi eiusdem monasterii abbas aut cui ipse se commen-

daveritCO. IJ

Item aliud preceptum.

An. 998. [In nomine sanct? et individua Trinitatis. Otto divina favente cl^mentiaL'imperatore Ot- Romanorum imperator augustus. cum petitionibus servorum Dei iustis ac

tone IH conferma r o i

il monastero nel rationablibus divini cultus amore faverimus ethis oportuna beneficia largimur,possesso dei suoibeni e dei suoi pri- premium nobis ?tern? remunerationis rependi non diffidimus. quocirca omnium 20Ylegi.

sanct? Dei Ecclesi? nostrorumque fidehum pr?sentium videlicet et futurorum

comperiat soUertia, qualiter Hugo venerabiHs abbas monasterii sanct? Dei

genitricis semperque virginis Mari? in comitatu Sabinensi constructi in loco

qui dicitur Acutianus nostram adiens pr?sentiam ostendit nobis nostrorum

antecessorum regum vel imperatorum pr?cepta eidem monasterio facta, atque 25suppliciter postulans, quatinus pr Dei amore sanct?que genitricis Dei Mari?

eadem pr?cepta nostra imperiali ac pr?ceptali auctoritate confirmaremus.

nos vero iustis postulationibus assentientes,] confirmamus autem iam dictoe. 195 A monasterio quicquid in superioribus j| continetur pr?ceptis prout iuste et lega-

liter possumus, videlicet quicquid habere videtur in eodem territorio Sabi- jonensi, idest ecclesiam Sancti Benedicti [cum omnibus pertnentiis suis, et]curtem Sancti Gethulii [cum tota sua integritate], et ecclesiam Sancti Angeliin monte Tanci? [cum omnibus pertnentiis suis]. in civitate Hortana ?ccle-siam Sancti Theodori [cum omnibus pertinentiis suis]. in civitate Veterbensi?cclesiam Sanct? Mari? [cum omnibus suis pertnentiis]. cellam Sanct? Mari? 35

17. Le parole tra parentesi quadrate -mancano nel testo del Chronicon e si suppli-scono togliendole dal Regesto. 28. autem manca nel Regesto. 32. et manca nelRegesto, 35. Nel Regesto de Tancies Nel Regesto in comitatu Hortano iuxta civi-tatem 34. Nel Regesto in comitatu Veterbensi infra civitatem

(l) R. F. doc. 431.

CHRONICON FARFENSE.

iuxta fluvium Minionem cum gualdo suo [et omnibus ad eam pertinciiti-bus]. iuxta civitatem Spoletanam ?cclesiam Sancti Marci, et infra ipsius co-mitatum ^cclesiam Sancti Salvatoris [cum omnibus earum pertlnentiis].9cclesiam Sanct? Mari? in Mediano [cum omnibus suis pertinentiis]. in

5 comitatu Hauximano curtem de Monte Polisco [cum omnibus ad eam per-tinentiisj. in comitatu Senensi curtem Leoninam, in territorio Camerino?cclesiam Sancti Angeli in Lanciano, curtem de Salabona, atquc curtem

Sancti Gregorii in Travenano [cum omnibus pertinentiis earumj. in terri-torio Firmano monasterium Sancti Silvestri, et Sanct? Marin? [cum omni

IO eorum integritate]. curtem Sancti Salvatoris sub muro civitatis Firmane, [et]

curtem Sancti Gervasii. curtem Sancti Sigismundi, et terram de Paratinis.

curtem Sancti Angeli de Villa Magna, curtem Sancti Desiderii, [et] curtem

de Cupresseto, [et] curtem Sancti Angeli in Nlbiano. curtem Sancti Ve-

nantii. [et] curtem de Columnellis. curtem Sanct? Felicitatis. terram [in

I j locis] de Raviliano et de Solario, curtem Sanct? Mari? in Modano, curtemde Caminatis in loco qui vocatur Murrus, curtem de Bresano in Segiano

iuxta castellum fliorum Guazonis. curtem Sanct? Mari? matris Domini,

curtem Sancti Maroti. curtem de Valle. || curtem Sanct? Marin? de Orta- e. 195 b

tiano. curtem Sancti Salvatoris in Memoriis. curtem de Blotenano. curtem

20 Sancti Antimi, curtem Mentis Falconis, curtem Sanct? Mari? Interamnes.curtem Sancti Silvestri intra civitatem Firmanam. curtem Sancti Sabini.

curtem in Pr?torio. monasterium Sanct? Mari? in Insula cum curte San-

cti Martini in Aquatinis. curtem aliam Sancti Martini in Monte super Asulam.

curtem de Rotis. terram de Maceriatinis. curtem de Mollano in qua est

25 ecclesia Sanct? Victori?. curtem Sancti Benedicti, et Sanctam Mariam [po-

sitam] in Muris. curtem Sancti Angeli Inter duas Tinnas. curtem Sancti An-

geli in [loco] Margiano, in comitatu Asculano curtem Sanct? Mari? in So-

lestano. curtem Sancti Angeli in valle Veneria. curtem Sancti Salvatoris in

.

Ophida [qu? est] iuxta ipsum castellum. curtem de Mozano. in comitatu

30 Aprutiensi curtem de Motiano. curtem Sardinari?. ecclesiam Sancti Petri in

Pedoniano. in comitatu Pinnensi curtem [qu? dicitur] in Monte Fedito cum

castello ibidem, curtem aliam prope se. curtem Sanct? Mari? in Catilini.

curtem Sanct? Luci? in Ciciliano. in comitatu Reatino ecclesiam Sancti Ste-

phani in Lucana cum .xlvii. curtibus. in territorio Balbensi curtem San-

SS et? Mari? in Graiano et Sancti Angeli, in Furconensi territorio curtes .111.

quartam Sanct? Mari? [positam] in Furfone. in territorio Marsicano curtem

Sancti Leucii in [loco qui vocatur] Transaquas. et Sanct? Mari? in Api-

gnanicis. in Amiternino territorio Sanctam Mariam in Loriano. curtem

2-5. Nel Regesto in comitatu Spoletano ecclesiam Sancti Marci et Sancti Salvatoris

5. Nel Regesto Pulisco 14. Nel Regesto terras 16. Nel RegestoSegianum 20. Nel

Regesto de Sancto Antimo - de Monte Falconis 50. Nel Regesto Mozano - de Sardi-

naria 34. Nel Regesto Lucania

8 CHRONICON FARFENSE.

e. 196 A de Columento || cum ecclesia Sanct? Mari? et Sancti Benedicti [cum omni-

bus earum pertinentiis]. in territorio Interocrino ecclesiam Sanct? Mari?

in Casalicis et Sancti Salvatoris in Vallantis. in territorio Reatino eccle-

siam Sancti Angeli. in Tore curtem Sanct? Mari?. in Corneto [et] in

Narnate curtem unam. ecclesiam Sanct? Mari? et Sancti Benedicti infra 5

urbem Romam in [loco qui dicitur] Scorticlaro cum criptis [et earum perti-

nentiis]. omnia hec in integrum cum pertinentiis et subiacentiis suis et qu? ad

pr?dictum monasterium pertinere videntur iuste et legaliter, aut ab aliis homi-

nibus Deum timentibus acquisierit, aut ab his qui modo de rebus ecclesi? iniu-ste tenent, et qu? in civitate Romana aut in aliqua parte nostri regni Hitalici iohabere videtur, aut acquisierit, per hoc nostrum pr?ceptum eidem sancto loco

confirmamus una cum terris, vineis, monasteriis et subiectis ecclesiis, castellis,

curtibus, domibus, villis, cappellis, aquis aquarumque decursibus, piscationibus,

molendinis, mercatis, cultis et incultis, colonis, aldiis, aldiabus manentibus

omnibusque residentibus super terras ipsius monasterii, servis, ancillis, om- 15

nique familia utriusque sexus, cunctisque animalibus. atque pr Dei amore

nostr?que anim? salute eidem monasterio ministrantibus per hoc nostrum

pr?ceptum perdonamus, ut nuUus eorum aut suorum hominum deincepsfreda aut tributum donet, vel mansiones faciat invite, aut fideiussor sine suo

e. 196 B velie existat, aut in aliquo donet portinaticum || aut ripaticum vel herbaticum 20aut glandaticum vel pontonaticum, tam de monachis quam de clericis,quamque

de hominibus super terras eorum residentibus, tam ingenuis quam lbellariis,

quam et servis, ac eossub nostra tuitione recepimus. pr?cipientes ergo iubemus

ut nuUus dux, marchio, episcopus, comes, vicecomes, vel aliquis noster missus

discurrens, sculdascius, castaldius, nullaque nostri imperii magna parvaque 25persona pr?dicti monasterii abbatem vel monachos aut eorum aliquemfidelem inquietare, molestare, aut de his qu? suprascripta sunt sine legali

iudicio disvestire pr?sumat, aut aliquam minorationem facere temptet. et

quicquid de pr?dicti monasterii possessionibus fiscus noster sperare potuerit,

totum nos pr ?tern? remunerationis pr?mio pr?dicto monasterio concedimus 3^ut in alimoniam pauperum et stipendia monachorum ibidem Deo famulan-tium nostris futurisque temporibus semper profciat in augmentis. insuper

concedimus ut nullus homo audeat respondere mallaturam advocato eius.et si aliquo tempore aliqua intentio contra ipsum monasterium exorta fuerit,non per viliores sed per nobiliores et veraciores homines diffiniatur ex utraque 35parte, huius autem pr?cepti violator componat auri purissimi libras mille,

medietatem camer? nostr? et medietatem pr?dicto monasterio ipsumque re-gentibus. [et ut h?c nostra imperialis auctoritas firmior habeatur et diligentius

observetur, manu propria roborantes pr?sentem paginam nostri impressione

3. Nel Regesto qui dicitur Vallantis 6. criptis] Nel Regesto scriptis 7. omniahec] Ne! Regesto omniaque Nel Regesto mancano le parole cum pertinentiis et subia-centiis suis

CHRONICON FARFENSE.

inferius iussimus insignir!. signum domni Ottonis invictissimi imperatorisaugusti. Heribertus canceliarius vice Petri Cumani episcopi notavi, daium.II. idus martii, anno domnic? incarnationis

.dccccxcviii., indictione.xi.

anno autem tertii Ottonis regnantis .xv., imperii.11. actum Rom^, feli-

5 citer, amen] (0.

Incipit constitutio decretalis||sacre legis domini Ottonis im-

peratoris (^).197 A

Otto Dei gratia Romanorum imperator augustus. Cs.S.P.Q.R. An. 998.archiepiscopis, abbatibus, marchionibus, comitibus, et cunctis iudicibus Coiituzionede-

cretle dell impc-IO intra Hitaliam constitutis, in perpetuuni. comperimus quod episcopi et '">" 0"one in

abbates ?cclesiarum possessionibus abutantur, et per scripta quibusque per-sonis atiribuant, et hoc non ad utilitatem ?cclesiarum, sed pecuni? affini-tate, et amiciti? causa. dumque eorum successores, et pr domorum Deirestauratione, ac pr reipublic? officio nostroque obsequio commoneniur,

Ij suarum fcclesiarum pr?dia ab aliis detineri causantur, seque imperata nonposse perficere re vera demonstrant. proinde quia status ecclesiarum [Dei]annullantur, nostraque imperialis maiestas non minus patitur detrimentum,dum subditi nobis debita non possunt exhibere obsequia, constituimus etimperiali edicto [con]nrmamus, ut omnia scripta, sive si libelli nomine sive

20 si emphitheosis prolatum fuerit quid de ?cclesiis Dei sive aliquo modoeffici non possit, obeunte actore obeat, solusque detrimentum habeat qui seeo scripto obligavit atque vinxit, nec omnino ad eum suprascripti damnapertineant, qui ei in regimine successit, sed sit ei libera facultas, omnia qu?per libellos vel alia qu^libet scriptura abalienata fuerint, in proprium ius ?c-

25 desi? revocare, et ita ordinare, ut|]Deo et nobis debitum obsequium valeat e. 197 nexhibere. nam cum regibus et imperatoribus ea qu? regni et imperii sunt

nisi se viventibus dare non liceat, exceptis ?cclesiis, quomodo abbatibus et

8. Cs . S . P . Q..R.] // U'eicnd, non vedo con quanto fondamento, propone a% in-terpretare Consul Senatus Populusque Romanus Gli editori che lo hanno preceduto

interpretano Consulibus Senatus Populique Romani L' interpretazione pi plausibilemi par quella gi data nel Regesto Consulibus (0 forse meglio ConsuliV Senatui Popu-

loque Romano 16. Le parole fra parentesi quadrate mancano nel testo del Cbro-

nicon e si suppliscono togliendole dal Regesto. 17. annullantur] Cos nel Chronicon e

non annullatenus come apparirebbe dalle varianti al testo pubblicato dal Weiland.

(i) R. F. doc 425. historica nel tomo l deWe Constilutiones

(2) Effigie dell'imperatore Ot- et decreta puhlica impcratoriim et rei^um,

tone III. Il testo di questa costitu- p. 50 ^Le^um scctio, IV), si giovato

zione ci stato conservato qui nel del codice Laurenziano e del Chro-

Chronicou, nel Regesto (doc. 226) e nel nicon, ma non ha tenuto conto del

codice Laurenziano plut. XVI, 2. L. Regesto di cui non fa menzione, e che

Weiland, ultimo editore di esso, pub- del resto, fuorch per due parole, nonblicandolo pei Monumenta Germaniae differisce dal Chronicon.

Chron. Farf II. *

IO CHRONICON FARFENSE.

episcopis res ^cclesiarum per tempora suorum successorum distribuere liceat?

omne quippe ius sive lex sive quodlibet scriptum, vel qu?libet consuetudo, si

centra Ecclesi? utilitatem fuerint, in irritum deducenda sunt. nec nostra au-

ctoritate debentur firmari qu? contra imperii auctorem et propagatorem pro-

babuntur inferri, hoc ergo solum scriptum pr lege in talibus causis habeatur, 5

quod Ecclesia Dei prosit et nullo modo obesse possit. quod si aliquis contrahanc constitutionem nostram ire temptaverit, tanquam rebellis iudicetur et sit

ei anathema maranatha, nisi resipiscat, ab universis episcopis qui huic im-

perii nostri edicto subscripserunt, vel assensum pr^buerunt, sive pr?bituri sunt.

amen, [djata .xii. kalendas octobris, indictione .xii., anno .iii. pontificatus IO

domini Gregorii quinti pap?. promulgata per manus Gerberti sanct? Raven-

natis ^cclesi? archiepiscopi, in ea synodo in qua Mediolanensi episcopo, Ar-

nulfo nomine, papatum ablatum est, in basilica Beati Petri qu? vocatur ad

Celura Aureum (0. et subscripserunt omnes qui afFuerunt episcopi (2).

Senza data. Contentio igitur quc fuit de cella Sancte Marie in Minione 15Memoria delle

contese avute dal intet hoc nostruiii iTionasterium et monasterium Sanctorum Co-monastero pel pos-sesso della cella di

sj^^g Q^ Damiani quod ponitur in Mica Aurea ita exorta est ut. Maria m Minio- - '^ ^

fe''rma'^1ittan'da nfcnus refercmus. quam huic operi inseruimus ex autenticis

e 'drpldfi^^por. scedantes, ob id maxime, his ut auditis, deinceps caveatur a re-sesso posteriore ai- .t , .. , . .... . ,la riconferma (}). ctoriDus ccnoDu huius, uc siiTiiiis proveniat eventus. obsecra- 20

e. IQ A

4. debentur nel testo del Chronicon e del Regesto, ma nel Lauren^iano si legge

correttamente debebunt io. Nel testo Lauren^iano secondo l'edizione del Weilandil documento si chiude piti completamente cos: Ego Otto gratia Dei Romanorumimperator augustus constitui hanc legem non solum presenti et futuro sed etiam pre-terito tempore profutura et in aeternum valere precepi. Data .xii. kal. octobris, anno

imperii domni Ottonis gloriosissimi imperatoris III indictione .xii, &c. il resto comequi sopra. 14. A margine in caratteri minuti che sembrano anch' essi di mano di Gre-gorio si trova la postilla: vel Cellam Auream_, e ad Cellam Auream ha pure il Regesto.

(i) Il Regesto reca la datazione nella nione, del 1014. La memoria nonrubrica a capo del decreto invece che pu dunque essere anteriore a quel-in fine. r anno, ma secondo Pietro Fedele

(2) R. F. doc. 226, (Carie del monastero dei Ss. Cosma e

(3) R. F. doc. 439. duesta memo- Damiano in Mica Aurea in Archivioria inserita tra i documenti del Re- della R. Soc. rom. di stor. patr. XXI,gesto di Farja senza data. Il di- 474) non dovrebbe essere di moltoploma di Enrico II menzionato in posteriore, poich in essa detto cheessa e che si legger alquanto pi in Roma vivevano ancora molti i qualioltre, col quale si riconfermano i beni ricordavano la fondazione del mona-del monastero di Farfa novellamente stero dei Ss. Cosma e Damiano cheacquistati o rivendicati, e si affermano il Fedele pone tra gli anni 936 e 948.in modo particolare i diritti del mo- Vuoisi per osservare che V autorenastero sulla cella di S. Maria in Mi- della memoria pu essersi giovato di

CHRONICON FARFENSE. II

mus autem omnes seniores qui audituri estis, ut pr Dei amoresanctcque Marie servino diligenter auscultetis acque discrete di-scernatis si unquam plus iniustam absurdamque litem audistisquam seniores predicci monasterii Sanctorum Cosmp et Damiani

5 de hoc fecerunt. in ventate, quc Christus est, vobis dicimus,quia per centum et eo amplius annorum curricula fuit predietacella de Minione sub iure et dominio huius monasterii Sanctp Ma-rie, antequam prefatum monasterium Sanctorum Cosme et Da-miani fuisset inceptum, quemadmodum in sequentibus audictis.

IO Karolus denique pie memorie primus imperator prcdictam cel-lam per suum prcceptum buie monasterio in primis contulit ^'\

deinde Hludovicus filius eius et omnes sui successores eam con-firmaverunt W^ et hoc monasterium semper illam tenuit usque

qualche appunto scritto per servire

in giudizio mentre la lite ferveva, e

che dopo aver menzionato il diplomadi Ottone III dell'anno 999, ancherelativo a questa contesa e che sipubblica qui sotto, egli aggiunge : Ex quo iam tempore pr?fatus Hugo abbas eiusque successores tenuerunt ipsam cellam quiete per(c.xxxi. anni pene curricula.Ora ci porterebbe il limite almenoal 1030, e spiegherebbe la menzionedei successori di Ugo, cio Guido Ie Guido II che interpolarono coi lorogoverni il periodo abbaziale di Ugo,il primo dall'anno 1009 al 1013, il se-condo dal 1027 al 1035. A giudicardallo stile, questa memoria mi pareindubbiamente scritta dall'abbate Ugo.Alcune frasi di essa indurrebberoa credere eh' essa facesse parte o

fosse destinata a far parte di qualche

altro suo opuscolo di cui non rimanericordo. notevole per che Ugovi sempre nominato nella terza per-sona e non nella prima, diversamentein ci da tutti gli scritti che abbiamodi lui. Da questo indizio trarrei l' i-

potesi che se Ugo veramente scrissequesta memoria, dovrebbe averla

scritta mentre non era abbate e pre-cisamente tra il 1027 e il 1035, du-rante il governo abbaziale di Guido II,servendosi forse di appunti presi an-teriormente.

(i) An 801; R. F. doc. 273 e d.Chron. Farj. I, 190-191.

(2) An. 8$7? 859? R. F. doc. 500;an. 967, doc. 404; an. 981, doc. 407;an. 996, doc. 413 ; an. 998, doc. 425;an. IO 14, doc. 451. Il Regesto con-

tiene poi conferme posteriori di Cor-rado II (an. 1027, doc. 675); di En-rico III (an. 1050, doc. 879); del pon-tefice Leone IX (an. 105 1, doc. 884);di Enrico IV (ann. 1065 e 1084,docc. 976 e 1099). Il pontefice Gio-vanni XVIII in una sua bolla datail 29 marzo 1005, confermando almonastero dei Ss. Cosma e Damianoi suoi possedimenti, include fra essila cella di S. Maria in Minione conle sue pertinenze: ecclesiam que est edificata in honorem sancte Dei genitricis Marie que supra Minione fluvio sita est, et aliquando tempore a barbaricis gentibus destructa fuit,

cum curte et cellis et porticalis,

silvis, salectis, arboribus fructiferis

et infructiferis diversi generis, et


dum Sarraceni venerunt. qui cuncta monasteria extra Romamdivastarunt funditus, ita ut etiam hoc monasterium .xlviii. annis

e. 198 B absque h abitatore esset. et post hanc divastationem H huius mo-

nasterii restaurator precipuus extitit venerabilis abbas Ratfredus ^'\

post cuius mortem Campo abbas tenuit huius regimen mona-

sterii ^^\ qui ordinavit in predicta cella unum prepositum ad

ipsum locum restaurandum, nomine Venerandum, quem acqui-

sivit ab abbate monasterii Sancti Insti de Tuscana, ac fecit ei

de predicta cella destructa libellum in tribus personis monacho-

rum succedentibus uno duobus, sicut consuetudo secularium mo-

nachorum tunc erat. unde et apparum ipse abbas apud se

retinuit. quo ingressus cito incolumem locum restituit. Va-

lentinus quoque Centumcellensis episcopus ipsam pcclesiam con-

io

12. ingressus] Cos nel testo.

flumen Minionem cum piscaria et aquimoUs suis, atque gualdo malore usque in locum qui dicitur Gallo-te cantum, constitutum territorio Cen-(f tumcellense sive Tuscanense

;

Pflugk-Harttukg, Acta poiitifictimRomanornm inedita, II, 57 ; Jaff-LwENFELD, Regestapontificum,n. 3944.

(i)An. 930?-936? Cf. 1, 34. Nel-l'aprile dell' anno 920 Acerisio di Sin-truda habitator castri Centucellen- sis otteneva in prestarla dall'abbate

Ratfredo res vestri monasterii in gualdo Sanct^ Mari? de Minione quas antea Hermerisius et Stepha- nus a vestro monasterio ad suam tenuerunt manum. idest casalinos

desertos, et vineas desertas, ad laborandum et fruendum, et annualiter vobs reddendum pensionem in mense augusti monet? roman? inve-ce desia Sanct? Mari? de Minione dena- rios .XVIII. . Largitorio, e. xxiii a.

E gi l'abbate Tentone, che governla badia tra l'anno 883 e 1*888, avevafatta una concessione che mi par beneriferire qui per intero perch dimostral'esistenza dei diritti del monastero di

Farfa sopra Santa Maria in Minione inun tempo di circa mezzo secolo an-teriore alla fondazione del monasterodei Ss. Cosma e Damiano.

In nomine Domini, ego Donatus peto vo-bis, domne Tento vir venerabilis abbas, utmihi prestare iubeatis unum petium terre ingualdo de Minione, in monte qui appellaturGosperti, ad casas editcandum, seu et aliasterras in iam dicto gualdo, que pertinent adcellam Sancte Marie de Minione, quantascum-que ad manus nostras detinere videmur, autnobis oportunitas fuerit peracto tempore suoad laborandum, seu cum nostris bestiis pabu-landum, et ad pensionem per omnes annosreddendum ad prepositum ve) custodem iam-dicte celle de Minione in mense iulio argentidenarios .xviii. de moneta sancti Petri qu^melius in illis diebus cucurrerit, et si necessefuerit, guaitas ad mare faciamus. et si ne-glexerimus, componamus vobis argenti mo-netati solidos .1,. et si ad vestrum manda-tum venire noluero ad iustitias faciendum,et si filii vel nepotes mei voluerint, teneantomnia secundum istam ordinationem, et subpena suprascripta. quod si noluerint, tollantmedietatem mobilium et frugum antepositoedificio, et vadant ubi voluerint. actum incarte iam diete celle de Minione. -|- Donatusrogator. -j- Sintarus testis.

-J-Gaiderisius.

-j- Odelprandus. -j- Leo notarius scripsit.

Largitorio, e. xviii a.

(2) An. 936?-962?

CHRONICONFARFEXSE. Ij

secravit('\ Venerandus vero iam dictus prepositus, quandiu ibi

habitavit, ita obcdiebat Camponi abbati suisque successoribus sicutet alii propositi facete consueverant. hoc namque tempore cepitBenedictus qui dicebatur Campaninus edificare prclibatum mona-

5 sterium Sanctorum Cosme et Damiani in sua proprietate, sicutpene omnes Romani sciunt, et adhuc supersunt plures qui re-cordantur ^^\ quo completo, cepit iam dictus Benedictus querere

utilem monachum quem ibi abbatem preponeret. cui cum a qui-busdam de ipso Venerando indicatum fuisset, cum consensu istius

IO monasterii abbatis cuius erat prepositus, ordinavit eum abbatem.

qui quandiu advixit cellam Minionis sepe dictam tenuit ad ius et

fidelitatem huius monasterii, et pensionem que in libello superiusnominato, quod secum portavit, sedebat, annualiter reddebat, et e. 199 a

aliud servitium abbatibus huius monasterii libenter exhibebat.

15 quo mortuo, successor suus abbas, Silvester nomine (3), cui libellumpredictum dimisit, cepit suptrahere illam pensionem quam daredebebat. qua de causa magna controversia orta est inter illuniet lohannem abbatem huius monasterii ante presentiam domniOttonis imperatoris primi in synodo generali que tunc facta fuit

20 in basilica Sancti Petri malori (-\ in qua cunctis videntibus

reinvestivit idem imperator lohannem abbatem de predicta cellaet dedit illi suum nuntium usque illuc qui et ibi eum investisset.sed Lambertus Cecus restitit illi qui favebat parti alterius abbatis.

13. sedebat] Cos nei testo.

(1) Di Valentino vescovo Cento- notizia tra l'anno 949 circa e il 973.cellense si ha memoria intorno al- (4) la sinodo assegnata al 967,l'anno 940. Ci Ughelli, Italia sacra, di cui Ottone I in un diploma datoX, 57; Gams, Series episcoporum, p. xi ; il giorno 11 gennaio di quell' anno aCalisse, Storia di Civitavecchia, Fi- favore del monastero di Subiaco dicerenze, Barbra, 1898. Quest'ultimo che fu tenuta in gremio basilicaelavoro ha molto pregio perla storia S. Petri apostoli .. .pr utilitate eius-dei possessi farfensi nella regione vi- dem ecclesiae et venerabilium lo-cina a Civitavecchia. corum. Ci. Muratori, Atitiq. Ital.

(2) Intorno a questa fondazione V, 465 ; Jaff-Lwenfeld, Regestad. P. Fedele, Carte del monastero dei pontijcum, I, 471; Il Regesto Suhla-Ss. Cosma e Damiano, \oc. eh. XXI, ij^. fc?;/5^, pubblicato a cura della R. Soc.

(3) Dell'abbate Silvestro del mona- rom. di st. patria da G. Levi e L. Al-stero dei Ss. Cosma e Damiano si ha lodi, doc. 3. Lo Hefele la chiama

H CHRONICON FARFENSE,

e. 199 B

imperator vero ipse ivit ad alias partes, et tunc ratio ipsa dilata

est usque ad tempus Ottonis secundi imperatoris. qui videlicet

imperator ira motus contra lohannem preFatum abbatem tulit ei

abbatiam et alteri dedit. qua de causa egressus lohannes abbas

de hoc monasterio abiit ad Azonem abbatem de Aventino suum jgermanum, portans secum quedam prpcepta et aliquantas cartashuius monasteri!, inter quas erat pr^ceptum de cella Minionis

et apparum iamdicti libelli. qu^ duo furatus est Ursus mali-

volus presbyter qui dicebatur de Male Pasci, qui et camera-

rius erat eiusdem lohannis abbatis('), atque vendidit ea pre- io

dicto Silvestro abbati Sanctorum Cosmp et Damiani, et tulit inde

triginta libras denariorum. ad quorum exemplar fecit sibi facere

idem abbas unum || falsum preceptum quod dicebat factum fuisse

a rege Hugone. ab hoc tempore ceperunt ipsi abbates iam

securius ipsam tenere cellam usque ad tempus Ottonis tertii im- 15peratoris atque Hugonis huius monasteri! abbatis. quam con-tentionem idem imperator legaliter, cum Consilio Silvestri vene-rabilis pape atque consensu, necnon et Hugonis incliti marchionis,cunctorumque iudicum Romanorum iudicio finivit, ut inferius ve-

raci stilo demonstrabimus^^^). ex quo iam tempore prefatus Hugo 20

eine Synode in der Peterskirche, deren Details nicht bekannt sind

;

Cotciliengeschichte, IV, 628.

(i) Come si vedr pi innanzi, l'ab-bate Guido di Farfa contese a Gre-gorio figlio di questo prete Orso dettodi Malepassia il possesso di alcunibeni che Gregorio, mostrando duecarte falsificate, sosteneva essere stati

concessi in terzo genere ai suoi ge-nitori dall' abbate Giovanni.

(2) An. 999; R. F. doc. 437. Laimportanza del placito relativo a que-sta contesa tale, che mi sembra in-dispensabile riprodurlo qui in nota.

In nomine domini Dei salvatoris nostriIllesa Ciiristi. anno Deo propitio pontificatusdomni nostri Silvestri summi pontificis et uni-versalis secundi pape in sacratissima sedebeati Pelri apostoli primo, et imperanlis do-mini nostri tertii Ottonis a Deo coronati ma-

gni et pacifici imperatoris anno .un., indi-ctione .XIII., mense decembris, die secunda.quia sanctos imperatores Deum semper preoculis habere sancitum est, quicquid in pu-blicum gesta imperialia transtulerint nulla ra-tione divelli potest, quicquid imperiali decretoet iudicum firmis sententiis corroboratum est,quicumque destruere nititur reus maiestatisesse devincitur. et iccirco hanc brevem me-moratoriam de precepto supradicti imperato-ris, et consensu domni apostolici sive iudi-cum, fecimus abbati Hugoni ex monasterioSancte Marig quod dicitur in Pharpha, de cellaSancte Marig in Minione cum omnibus suispertinentiis, quia ex iure regali ipsius mona-sterii esse convincitur, in eternum possideat.Karolus quidem sancte memorie imperatoraugustus in primis ipsam cellam de imperialideditione eidem venerabili monasterio dona-verat, suique successores corroboraverunt.postea vero abbas ipsius monasterii per em-phiteusin Cartulam delegavit cuidam abbatide monasterio Sanctorum Cosm^ et Damiani,quod est situm. Rome Transtyberim in MicaAurea, in tribus abbatibus, diebus vitae illorumtantum, uno post alium succedente, qua vero

CHRONICON FARFENSE. 15

abbas eiusque successores tenuerunt ipsam cellam quiete, scilicet

sub ipso imperatore et Hugone marchione per .xxxi. anni pene

cartiila expleta, ceperunt abbates SanctoriimCosmc et Damiani a iure et proprietate mo-nasterii Sancte Marie suptrahere et ad illorummonasterium destinare, qua de causa interulrosque abbates grande litidium et seditioorta est. ad ultimum vero supradictus Hugoabbas monasferii Sancte Marie reclamavitdonino imperatori supradicto, ut exinde le-gem faceret. deinde precepil domnus impe-rator prcdicto Hugoni abbati ire cum suisnuntiis ad Lateranense palatium ante presen-tiam domni Gregorii pape, qui ilio in temporeerat, ut lex ficret. advocatusque est Crego-rius abbas monasterii Sanctorum Cosmc etDamiani ad placitum. tunc ostensa sunt ibiprccepta ex utraque parte atque relecta. etapparuerunt quo crant monasterii Sancte Ma-rie anteriora atque veraciora. postea veroGregorius abbas suprascripti monasterii San-ctorum Cosme et Damiani ostendit unam fal-sissimam brevem refutatoriani ubi contineba-tur quod lohannes abbas antecessor Huqonisabbatis monasterii Sancte Marie refutasseteandem cellam temporibus beate memoriedomni Ottonis primi imperatori?, quod om-nino falsum est. tunc Hugo abbas pre ma-nibus tenebat capitulum, quod idem Otto im-perator fecerat, de cartulis falsis, ubi con-tinebatur : Siquis aliquam cartulam falsamappellaverit, et per pugnam eam approbaren voluerit, ut ita discernatur. quod et Hugoabbas una cum suo advocato voluit faceresecundum suam Langobardorum legem. sedhi qui ex parte Gregorii abbatis erant, nequepugnam voluerunt recipere, neque ipsum bre-vem ad manus collationis perducere, sicutilex precipit romana. ' tunc supradictus dom-nus Gregorius papa, propter pecuniam quamacceperat a Gregorio abbate, iratus est contraHugonem abbatem et surrexit et comprehenditeum et posuit ei suam virgam in manu, utrefutaret ipsam cellam. unde Hugo abbascepit fortiter reproclamare et dicere : O domne papa, quare michi liane violentiamfacis? tunc ipse iterum atque iierum re-futare tantum cogebat. quod et fecit Hugoabbas potestate devictus. insuper tres cartu-las ei tulit, et abbati Gregorio dedit inciden-das. slatim Hugo abbas reversus ad impera-torem cepit iterum proclamare, et narravitomnia qualiter ei accidit. tunc domnus im-perator promisit se iterum exinde legem fa-cturum. sed casu accidente dilatatum est.eodem presenti anno christianissimus impe-rator Otto cum domno papa Silvestro et cumHugone marchione ad eundem monasteriumSancte Marie in Pharpha pervenit. tunc pre-

dictus Hugo abbas venit in prcsentiam impe-ratoris et pape cum preceptis supradictorumregum Karoli et Hliidovici ceterorumque or-dine regum. imperator vero suprascriptus necnon et domnus papa, iustitia et legali iudiciocommoti, iusserunt eidem abbati venire Ro-niam ut, quid inde acturi essent, iudicum scn-tentia diffiniret. quod ita factum est. abbasautem ille Gregorius imperialibus nuntiis adplacitum provociitus, prius per lohannem dia-conum Ravennatis fcclesip duabus vicibus, etper lohannem prpfectum similiter duabus vi-cibus. sed ille sciens nil se iustum habere,fuga lapsus est. tunc imperator per consiliumiudicum investivit Hugonem abbatem de pre-fata cella, salva querela, et dedit eum in ma-nus Hugonis marchionis, ut simul cum ipsopergeret ad ipsam cellam et si ibi Gregoriumabbatem invenirent, simul reverterentur adplacitum. euntibus autem, invenerunt ibiGregorium abbatem, cui domnus Hugo mar-chio ex parte imperatoris precepit, si suamgratiam vellet habere, iret Romam ad placi-tum. quod se promisit libenter facturum.tunc predictus Hugo abbas ad statutum ter-minum venit ad placitum. sed ille iterumvenire renuit. de qua causa domnus impe-rator cogitare cepit, et iterum atque iterumper suos nunlios usque duodecim vices vo-cavit ad placitum. ille autem tot vicibus vo-catus numquam venit sed in fugam conversusest. quadam vero die, dum resideret domnusOtto imperator in palatio, venit supradictusHugo abbas ante suam presentiam, prostra-tusque ad pedes eius cepit fortiter proclamare,et residentibus ibi cum eo domno Leone ar-chiepiscopo sancte Ravennatis ecclesie, etGaudentio archiepiscopo Sancti Adelberti, etBenedicto episcopo sancte Portuensis ecclesie,Letone et lohanne prefecto dativis iudicibus,Paulo eodem dativo indice, Gerardo gratiaDei inclito comite atque imperialis miliiie ma-gistro, Gregorio excellentissimo viro qui vo-catur de Tusculana atque prefecto navali,Gregorio viro clarissimo qui vocatur Miccinusatque vestarario sacri palatii, Alberico filioGregorii atque imperialis palatii magistro, Fa-rolfo a Sancto Eustathio, Teufredo et Bene-dicto castaldiis Hugonis marchionis, ceteris-que aliis residentibus vel astantibus, quorumsingula nomina enarrare longum est. tuncait domnus Otto imperator illis omnibus; Date michi consilium de hoc quid faciendumsit. respondentes iudices dixerunt: Se-cundum legem, modo investituram perpe- tualem dare debetis huic abbati, et omnia illa instrumenta cartarum que ille Grego-

i6 CHRONICON FARFENSE.

curricula^'l quibus mortais, invasit eam Cadulus comes, sed

cito emendavit. deinde sub domno Heinrico imperatore, qui

reconfirmavit eam huic moaasterio per suum preceptum, ac sub

Rainerio marchione. sed neque Romani pontifices, quibus per-

tinet monasterium ipsum Sanctorum Cosme et Damiani, et ibi 5

rius habet de suprascripta cella evacuare

. atque exinanire. quia lustinianus imperator

precipit: ' Contumacem tertia vice voca-

tum, datum iudicatum firmum est." item,

in alio loco idem imperator dicit : " Litiga-

tor si se suptraxerit, et tertio acclamatus non

oapparuerit, inter absentes iudicium datumfirmum est", his vero diiabus sententiisexoletis atque affirmatis, placuit domno Ot-toni serenissimo imperatori augusto et illis

omnibus verum, quia experto et approbato aiudicio iudicum et Consilio illorum omnium,quod monasterium Sancte Marip in Pharphaipsam cellam Sancte Marie de Minione cum

omnibus suis pertinentiis possidere deberet inperpetuum, et monasterio Sanctorum Cosmeet Damiani nichil pertineret. et continuo rein-vestivit Hugonem abbatem suosque succes-sores de suprascripta cella cum suis omnibuspertinentiis in perpetuum. insuper et impe-

riale bannum super imposuit, ut si unquamin tempore predictus Gregorius abbas suique

successores de predicta cella aliqua queri-

monia removere aut replicare adversus mo-nasterium Sancte Marie presumpserit, aut ipsainstrumenta superius damnata in placito esten-dere voluerit, centum quinquaginta libras auri

cocti componat. sive potestas que cogere

voluerit, aut index qui iudicare vel ipsas car-

tulas damnaticias laudare maluerit, non solum

ipsi, sed omnis persona magna vel parva quehoc facere presumuerit, similiter multetur,

medietatem camere imperatoris et medietatempredicto monasterio Sancte Marie in Pharpha.sic namque finitum est. unde pr futura me-moria futuroque testimonio et cautela, hancbrevem memoratoriam predictus domnus im-perator, cum consensu domni nostri aposto-lici sive iudicum, michi Petro scriniario san-cte Romane Ecclesie scribere precepit. inmense decembris, indictione suprascripta .xiii.-j- Otto Romanorum Dei gratia imperator au-gustus. -}- Leo sancte Ravennatis ecclesie ar-chiepiscopus interfui et subscripsi.

-J-Ar-

nolfus ecclesie episcopus interfui etsubscripsi. -j- Gaudentius archiepiscopusSancti Adelberti martyris interfui et subscri-psi. -{- Johannes prefectus. -j- Leo Dominigratia archarius sancte apostolice Sedis.

-J- A-drianus dativus iudex. -\- Paulus Dominigratia dativus iudex. -j- Hugo marchio.-}- Letus Domini gratia dativus iudex. y Gi-

rardus consul et dux. -j- Kgo Petrus scri-niarius sancte Romane (*) qui supra scriptorhuius cartule, post testium subscriptiones et

traditiones suprascriptas, compievi et absolvi.

(i) Infatti l'abbate Ugo nel decem-bre 1002 ordin Graziano abbate delmonastero di S. Maria di Minioneda conservarsi nei diritti e nella pro-

priet del monastero di Farfa. Ri-

ferisco il documento del Largitorio(e. cccLXiii a) relativo a questa ordi-

nazione:Gratianus abbas per iussionem domini Hu-

gonis abbatis huius monasterii ordinatus estabbas in monasterio Sancte Marie de Minioneterritorio Tuscanensi quod pertinet huic mo-nasterio Sancte Marie Farfensi, et concessitei predictus domnus Hugo abbas prefatummonasterium de Minione diebus vite eius cumomnibus ipsius pertinentiis, et in toto comi-tat Tuscanensi et Centumcellensi ad ius etproprietatem huius monasterii Sancte MarieFarfensis conservandum, gubernandum et re-gnlarem ordinem faciendum. pensione soli-dorum .xx. et promisit predictus Gratianusabbas, ut si ipsum monasterium Sancte Mariede Minione a iure et proprietate huius mona-sterii Sancte Marie de Farfa suptrahere vo-luerit, et ipsam obedientiam prefato domnoHugoni abbati eiusque successoribus et mis-sis nostris facere noluerit, aut pensionem peromnes annos non dederit, componat huic mo-nasterio Sancte xMarie de Farfa auri libras .xx.

actum temporibus Silvestri pape anno .mi.,mense decembris, indictione .i.

Segue a questo nel Largitorio un

altro documento, pressoch identico,

in data dell'ottobre 1003 (e. ccclxiiib),che ripete le stesse cose, salvoch

alla concessione delle pertinenze nei

comitati Tuscanense e Centocellense

aggiunge quelle in castello Corgniti et in civitate Orde, e pone comepena di composizione sessanta invece

che venti libbre d'oro.

() Romane] Cosi nel testo.


iuxta habent civitatem Centumcellensem, aliquam unquam mo-lestiam abbatibus monasterii Saiicte Marie de ipsa cella fecerunt (').

Incipit preceptum domni Ottonis imperatoris.

[In nomine sanct? et individua Trinitatis.] Otto superna favente ci?- ^^- 999-_.

. . , . T^ . . L'imperatore Ot-j mentia Romanorum imperator augustus. si ?cclesias Dei sanctorumque eius tone ili riconosce

^ 1. i' '^ r ^ j' ^ c conferma i dirittirestaurare studuenmus, divinitus [nos] remunerar! credmius. unde omnium del monastero sul-fidelium nostrorum pr^sentium atque futurorum noverit universitasjqualiter In^ljnjone^^"'*Hugo monasterii quod dicitur in Pharpha veneranda genitricis Dei ac vir- c- 200 a

ginis Mari? venerabilis abbas, nostram adiens cl?mentiam, legem v?ram qu?-

10 sivit de cella Sanct? Mari? in Minione, quam Karolus, Hludovicus et c?terinostri antecessores coimperatores per eorum pr?cepta eidem monasterio tra-

diderunt et confirmaverunt, qu? sita est in territorio Tuscano. cumque ipsum

pr?fatum monasterium eiusque abbates per innumerabiles annos eandem cellam

tenuissent, quidam abbas pr?fuit dispersor monasterii, qui memoratam cellam

I j cuidam abbati de Sancto Cosma et Damiano in urbe Roma per scriptum triumpersonarum tradidit et concessit. quo vero scripto legaliter expleto, c?pe-

runt abbates pr?libatam cellam suptrahere monasterio Sanct? Mari?, unde

Inter utrosque abbates orta est contentio. ambobus autem missis abbatibusad Gregorium papam, ex utraque parte ostensa sunt pr?cepta, et apparue-

20 runt, qu? abbatis monasterii Sanct? Mari? in Pharpha fuerunt, antiquiora etv?raciora. et Gregorius abbas unam falsissimara refutationis cartam ostendit,

quod et abbas Hugo per pugnam discernere voluit. Gregorius autem papaextra legem cum sua virtute fecit Hugonem abbatem eandem cellam refutare.iterum autem s?pedictus Hugo abbas adiit nostram cl?mentiam, et omnia qu?

25 acta fuerunt in nostra enarravit pr?sentia. nos vero cognoscentes iniuste eadiffinita sic esse, iterum inde legem fieri pr?cepimus. abbas quoque Grego-

rius nostris nuntiis||ad placitum provocatus, prius per lohannem Ravennatis e. 200 b?cclesi? diaconum, postea per lohannem pr?fectum iterum iterumque vocatus

usque duodecim vices, sed ipse nostris nuntiis toties spretis, iniusta cogno-

me scens facta, fuga lapsus est. postea autem per iudicum sententiam et per

nostrorum fidelium quamplurium consilium, abbatem pr?dictum Hugonem deipsa cella Sanct? Mari? in Minione revestivimus in perpetuum, et per hanc

nostram imperialem et pr?ceptalera paginam confirmamus ipsam cellam cumomnibus pertinentis monasterio et eius abbati Hugoni, quod dicitur San-

35 et? Mari? in Pharpha. omniaque scripta de eadem cella facta monasterio

4. Le parole tra parentesi quadrate mancano nel testo del Chronicon e si suppli-scono togliendole dal Regesto.

(i) La contesa tra il monastero dei tardi essendo abbate Berardo I, ma fuSs. Cosma e Damiano e quello di definita negli anni 1072 e 1073 a fa-Farfa, vedremo che si riaccese pi vore dei Farfensi.

Cbron. Farf. II. 2

l8 CHRONICON FARFENSE.

Sanctorura martyrum Cosm? et Damiani sint annullata et in perpetuum exi-

nanita, ac monasterium Sanct? Mari? ipsam teneat cura omnibus pertinentiis

qu? ab antiquis temporibus illi pertinere visa sunt, et qu? noviter homines

per cartulas illuc contulerunt aut per libellaria in toto territorio Tuscano aut

Centumcellensi. si quis vero dux, marchio, comes, vicecomes, index aut ali- jquis homo magnus sive parvus monasterium Sanct? Mari? de eadem celladisvestierit aut aliam legem eidem monasterio nocuam inde fecerit, sciat se

compositurum auri cocti hbras .ce, medietatem camer? nostr? ac medieta-

tem pr?fato monasterio suisque rectoribus in perpetuum. quod ut v?rius cre-

datur ab om.nibus, hanc paginam supter raanu propria corroborantes sigillari iopr?cepimus. signum domni Ottonis C?saris invicti. Heribertus cancellarius

e. 201 A vice Petri Cumani episcopi recognovit. ||datum .ni. nonas decembris, annoQominic? incarnationis .dccccxcviiii., indictione .xiii., anno domni Ottonis

regnantis .xvi., imperii .mi. actura Rom?, feliciter, [amen] (0.

Anno vero pontificatus domni Gregorii quinti pape secundo, 15imperii autem domni Ottonis imperatoris similiter secundo, pre-

sbyteri ecclesie Sancti Eustathii site in Platana reclamaverunt ad

domnum Gregorium papam et imperatorem Ottonem residentesin basilica Beati Petri apostoli super Hugonem abbatem huiusmonasterii, dicentes quod contenderet eis duas ecclesias Sancte Ma- 20

ri^ et Sancti Benedicti edifcatas in Thermis Alexandrinis cum

casis, criptis, hortis, terris cultis et incultis, areis, columnis et

oratorio Salvatoris infra se, vel omnibus earum pertinentiis, sitas

Rome regione nona (^\ casu autem accidente, affuit ibi Hugo

3. Kel testo ilio con una virgoletta sopra la

(1) R. F. doc. 438. preceptionem, breve commemoratorium fa-

(2) An. 998; i^'. F. doc. 426. Anche ^l^''' ^"^^'J^'". L^^est contentio Inter pre-

^'

1 1 .sbiteros ecclesie Sancii Eustathu, que sita est

in questo caso la grande importanza i Catana, qui reclamaverunt ad domnumstorica del placito m' induce a seguir Gregorium papam et imperatorem Ottonem,l'esempio del Muratori e a pubblicarlo '^^^ residerent in basilica Beati Petri apostoli.

^ ^ , ^.1 lune factus concursus populorum clamantium

per mtero testualmente come si legge^ ,

.

,-^j^ r

t: OD ut legem acciperent. inter quos fuerunt pre-nci Regesto. sbiteri predicte ecclesie, videlicet Petrus pre-

sbiter secundus, Johannes presbiter tertius,In nomine domini Dei salvatoris nostri Ihesu Albinus presbiter .1111., Eustathius presbiter,

Christi. anno pontificatus domni Gregorii Benedictus presbiter decastorius, (*) et cumsummi pontificis et universali? V pape, in eis cuncta illorum congregatio insimul com-sacratissima sede beati Petri apostoli secundo, morans proclamabant qu^rimonii causa, atqueimperii autem domni Ottonis invictissimi im- dicebant : Piissime imperator et omnium au-peratoris similiter

.11., indictione .xi., mense gustorum auguste, supplicamus tuam cle-aprilis, die .1111. ad laudem omnipotentis Dei mentiam, ut legem habeamus de Hugoneet salvatoris nostri Ihesu Christi simulquebeate et superexaltate Dei genitricis virginisMarie, ac decreto iudicum, et per imperialem (*) decastorius] Cosi nel testo.

CHRONICON FARFENSE 19

predictLis abbas. qui iussus ad ipsum placitum venlt, et inqui-

situs respondit: Rogo vos, date michi indutias, quia neque iu-te dices habeo neque advocatum . tunc voluerunt ei dare ro-

abbate monasterii Sanctc Marie quod situm est in Sabinis in monte Acutiano et iuxtanflumen Pharpliam, qui contendit nobis duas ccclesias Sanctc Marie et Sancti Benedicti,o quc sunt edificate in Thermis Alexandrinis, cum casis, criptis, hortis, terris cultis et incultis, areis, columnis et oratorio Salvatoiisinfra se, ve! cum omnibus ad cas pertinentibus, sitas Rome regione nona in predictis Thermis Alexandrinis, sicuti reiacere videntur inter hos fines : ab uno latere curtis et cripta quam detinet Lambertus filius Al- donis, et cripte quas detinent heredes Inge- baldi et Azonis, ab alio latere cripta quam detinet Theofilactus Neapolitanus cum ne- potibus suis, sicuti definitum est per muros et columnas, a .111. latere hortus quem detinent heredes de Bonizo et monasterium Sancti Andreequod situm est in monte So-li racte, a .1111. latere via publica . inter hancreclamationem, casti accidente, afFuit Hugopredictus venerabilis abbas in basilica BeatiPetri apostoli, ipsa bora residebat in iudiciodomnus Leo archidiaconus sacri imperii pa-lati! ex parte domni imperatoris una cumlohanne urbis Rome prefecto et iudicibus ro-manis, Gregorio primo defensore, Leone ar-carlo, Atrocio, Petro, Paulo dativis iudicibusex parte domni pape, tunc statim feceruntvenire Hugonem abbatem in iudicio, cui etdixit predictus domnus Leo archidiaconus :a Volo ut respondeas istis presbiteris qui querimonium habent super te . ille autem re-spondit : Nescio de qua causa . et domnusLeo : Deduabus ecclesiis cum casis et cellis suis, quas habes in Thermis Alexandrinis .etiam dictus abbas: Rogo vos, date michi indutias, quia modo non sum paratus ad legem, neque iudices meos habeo, nequeadvocatum. etcontra ille: Nequaquam,sed dabo tibi advocatum qui pr te respon-deat;. et abbas: Volo scire si dederis michi advocatum romanum aut langobardum . et ille : Romanum dabo tibi . etabbas: Nolit Deus ut res nostri monasterii aliquando sub lege romana vixisset, sed suba lege langobarda, propterea nolo romanum advocatum . et ille: Velis, nolis, legem romanam habes facere . at coniradicebatabbas nullatenus se facturum, nisi ex oredomni imperatoris audisset. in tali autem al-tercatione, predictus domnus Leomanibus suiseum comprehendit per cucullam, et iuxta sesedere fecit. cui et dixit : Hodie non exies de isto placito, nisi legem feceris . et ite-

rum abbas : Ego non contradico legem, sed, si permiseris, guadimonium tibi dabo iuxta meam legem, donec vadam ad meum monasterium et revertar cum advocato simul

et iudicibus . tunc iussu domni impera-toris data est ei indutia a tertia feria usquein .VI. feriam. et abiit domnus abbas et re-versus est .VI. feria, sicuti promiserat, cumsuo advocato et iudicibus. venientes autemante fores basilice Beati Petri apostoli ad San-ctam Mariam in Turri, ubi iudicium datumerat, tunc cepit dicere domnus abbas : Ecce parati sumus legem facere sicuti promisi- mus. respondit domnus Leo prudentissi-mus archidiaconus, una cum Ropperto vene-rabili etiaudabili diacono etoblationario sancteet apostolice Sedis. simulque domno lohanneurbis Rome prefecto, et legum latoribus iu-dicibus, et dixit : Volumus scire si per legem romanam aut langobardam vultis defendi .tunc respondit Hubertus dativus index etadvocatus ipsius monasterii : Secundum legem langobardam volumus nos defendere, quia per centum et eo amplius annos res nostri monasterii per legem langobardam defensata est, et precepta regalia exinde ha- bemus. sed si placet domno imperatori aliter fieri, non possumus contradicere . adhpc domnus Leo dixit iudicibus romanis : Quid vobis videtur de hoc? illi autemrespondcrunt : Certe ista res nobis in dubioest, sed in providentia sit domni imperatoris . tunc surrexit domnus Leo, et abiitad imperatorem, et narravit ei omnia qug factasunt, et petiit ab eo Consilio, quomodo ve!qualiter ei placuisset. tunc dixit ei impera-tor: Revertere ad iudicium. et interroga abbatem et advocatum eius, si possunt probare per scripta aut per sacramentum aut per testimonia quod monasterium ipsum sub lege Langobardoruni defensatum fuisset, etego nullatenus a sua lege eum suptraho.et reversus in iudicium interrogavit eundemabbatem et advocatum eius, quid de hoc di-cerent. at illi ostendernnt confirmationemfactam a Hlothario imperatore, ubi contine-batur quomodo diftnitum est ante presentiampredicti imperatoris, et domni Paschalis pape,quod idem monasterium sub lege Langobardo-rum vivere deberet, et sub tali privilegio essedeberetsicutceteramonasteria infra regna Fran-corum constituta sunt, idest Luxoviensium,Lyrinensium et Agaunensium, et pontificemRomanum nuUum dominium in iure ipsius mo-nasterii haberet, excepta consecratione. e con-


manum advocatum. et abbas: Res nostri monasterii sub legc?

langobarda viguit, propterea nolo romanum advocatum . et

illi: Velis, nolis, legem romanam facere habebis. et hoc se

abbas nuUatenus facturum respondit nisi audisset ex ore domni

tra defensores prpsbiterorura iam dictp ecclesieSancti Eustathii voi uerunt reprobare supradi-

ctam confirmaticnem. tunc decrevit domnusLeo, qui ex parte domni imperatoris erat, utsi abbas per suum advocatum legem potuissetfacere, quod neque per se ncque per ullamsubmissam personam ipsa sua confirmatio fal-sata esset, stabilis permaneret. ad hec advo-

catus monasterii, iubente domno Leone, vo-luit sacramentum prebere cum suissacramen-talibus, quod scripta ipsa falsa non essent, etquod monasterium prfdictum per ipsam con-firmationem per centum et eo amplius annosse defensavit per legem Langobardorum. in-super per pugnam et per testimonia probarevoluit. ad hec qui ex parte presbiterorumerant hoc recipere noluerunt, quia dicebantquod non oporteret eis. ad hec domnus Leo :n Me oportet discernere et diffinire, et ad me pertinet, qui ex parte imperatoris sum. modo scio pr certo quod idem monasterium semper fuit sub tuitione regum, et per legem Langobardorum defensatum est. modo qup- rite abbatem undecumque vultis, et per suumo advocatum vobis respondeat secundum suam legem . ad hec presbiteri quesierunt advo-catum qui pr eis qufreret. et datus est eisBenedictus filius Stephani a Macello sub tem-pio Marcelli, et proclamabat ita dicendo : Ego quero Hugonem abbatem de duabus ecclesiis cum casis et cellis suis et criptis, pertinentibus ad ecclesiam Beati Eustathii, unde ab anterioribus nostrorum presbiterorum carta tertii generis facta est anterioribus istius abbatis, in tribus personis, ad pensionem reddendam, et modo expleta est et ipse abbas nobis contendit . ad hec Uber-tus advocatus respondit : Istas ecclesias cum casis suis, cellis et criptis, unde tu Hugo- nem abbatem qugsisti, per quadraginta annosipsum monasterium possedit ad proprie-

tatem . ad hoc advocatus presbiterorumrespondit: Volo ut dicas si absque pensione tenuit . ille aiitem respondit: Mea lex non precipit ut aliter dicam, nisi quodiamdixi. et statim ostendit capitulum,ubi continebatur quod de pensione non debetrespondere secundum suam legem sed de pos-sessione, deinde indutiatum est usque ad al-teram diem. veniente autem die sabbati, ite-rum in iudicium affuerunt, et querimoniumfecit advocatus presbiterorum, sicuti priusfecerat, eadem verba repetendo. et advocatus

abbatis respondit sicut et antea fecerat. intali pacto presbiteri ceperunt accusare advo-catum monasterii ad domnum Leonem, quodfallax esset. tunc domnus Leo considerarecepit intra se, quid de hoc faceret, accepto-que bono Consilio, eo quod essent ibi alii iu-dices langobardi, preter ipsum advocatum, utposset veritatem discernere inter fallaciam,fecit eum iurare per .mi. evangelia, ut ex illa

bora et deinceps v^rum iudicium iudicaret.tunc fecit eum sedere in iudicio, ut iudicaretsecundum suam legem de hoc. ad hoc abbascontristatus aiebat : Domne, quare hoc fe-ci cisti? tulisti advocatum meum, modo pra me quis respondet? et ille: Ego dabo libi alium advocatum pr eo . tunc prfce-pit Petro filio Ramerii de comitatu Reatino, quiex parte ipsius monasterii erat, ut ipse advo-catus fieret. ad hec abbas : Domne, iste advo-o catus nescit respondere pr me, et domnusLeo : Ego do licentiam priori advocato tuo,a ut eum instruat qualiter respondeat . intali altercatione dixit domnus Leo iudicibusromanis : Quid vobis videtur de hoc? etilli : Ecce querimonium diffinitum est. lan-o tum iudex Hubertus, qui est langobardus,a diffiniat, quia nobis non pertinet de hoc iudicium dare . et domnus Leo precepit Ru-berto, ut iudicaret. tunc Hubertus dixit: Ego non indico nisi quod scriptum in ma-(' nibus teneo . et statim ostendit capitulumubi continebatur quod sancta et venerabilialoca secundum legem langobardam per qua-draginta annos possunt per sacramentum pro-bare suam possessionem, et nullum aliud iu-dicium dedit predicto abbati, nisi ut iuraretsuus advocatus cum sacramentalibus suis quodpredictf ecclesie cum pertinentiis suis pos-

sessi essent per quadraginta annorum curri-cula a suo monasterio ad proprium. tuncdomnus Leo dixit iudicibus romanis: Quido vobis videtur? at illi omnes unanimiteraffirmarunt quod rectum iudicavit secundumsuam legem. ad hec advocatus prcparatus fuitcum suis sacramentalibus, et volebat indicare,at contra advocatus presbiterorum: Ego tibi dabo testimonia quod infra ista annorumo curricula pensionem a vestro monasterio ac- cepimus . et Hubertus iudex : Nostra lex non precipit, ut advocatus domni abbatis de pensione respondeat, nisi ut possessionem probet. ego non indico ut aliud faciat prf- dictus abbas, sed si placet domno Leoni et


imperatoris. tunc per cucullam apprehensus ibidem sedit coactus.

iussu autem domni imperatoris indutias accepit a terta feria usque

in sextam feriam. abiens autem abbas, die quo ||iussus est cumadvocato et iudicibus reversus est. interrogatus autem per quam

e. 20I B

n iudicibus, ut dent presbiteri testimonia quiK probeiit quod pensionem accepisset ipsa ec- desia a iam dicto monasterio, dabit et domnus abbas testimonia ex parte sua, et per pugnamdiscernatur. tunc omnibus placuit,et domnus Leo precepit prgsbiteris ut darenttestimonia, et dixit mdicibusromanis: Vos dicite, quot testimonia debent esse secundum vestram legem . illi autem responde-runt : Tres idonei testes . et aliata sunttria testimonia in conspectu iudicum, quorumnomina liec sunt : Castorius, lohannes sutor,Benedctus de Leone subdiacono, tunc dixitLeo iudicibus : Quid de hoc debet esse ? illi autem responderunt : Separate eos ab invicem, et interrogate ut non audiat unusdea altero quid loquatur ; et si dixerint uno ore vpritatem, recipiantur, sin autem aliter lo-fi cuti fuerint et unam sententiam non dede- rint, fallaces erunt per omnia, et non sunt recipiendi neque ad pugnam debent venire.tunc interrogaverunt eos sigillatim, et inventisunt discordes. et iterum domnus Leo dixitiudicibus : a Ne forte dicant homines quod iniuste iudicetis, veniant similiter ad iudicium altera vice, et interrogamus eos iuxtaa priorem interrogationem, et Deus de hoc di- scernat veritatem . quod et factum est, etinventi sunt fallaciores per omnia, tunc dixitdomnus Leo iudicibus : Indicate Inter illos.et iudicaverunt iudices et dixerunt quod te-stes falsi essent et abiciendi ex placito, et pre-sbiteri refutaverunt predictas gcclesias doninoabbati cum suis pertineniiis. tunc iterum dixe-runt, qui ex parte presbiterorum erant, quodadvocatus domni abbatis cum suis sacramen-talibus deberent iurare de possessione supradi-cta. tunc interrogavit domnus Leo Hubertumiudicem langobardum, si esset hec lex. atille dixit: Non est lex, sed si vobis placet, faciat advocatus domni abbatis sacramen-tum. ad hfc omnes iudices romani con-corditer una voce dixerunt, non debere Lan-gobardum iurare sine asto. et affirmaveruntomnes et dixerunt ut iuraret unus ex presbi-teris aut advocatus illorum, ut hoc quod que-sierant rectum qufsissent, etpostea advocatusdomni abbatis iurasset cum suis sacramenta-libus. ad hfc noluerunt presbiteri iurare ne-que advocatus eorum, et inventi sunt fallaces.impletusque est ille sermo qui dictus est: Vincat ergo Christus, qui est via, veritas et vita, et occidat iniquitas. tunc precepe-

runt iudices ut refutarent presbiteri domnoabbati predictas duas fcclesias cum pertinen-tiis suis. et apprehenderunt baculum simuletcartam per quam litigabant, et refutaveruntatque dederunt in manus domni Hugonis ab-batis et Huberti advocati sui. et tenentedomno abbate ipsam cartam in manu, iussudomni Leonis tulit Leo arcarius sancte Sedisapostolice cultrum et signum sanctg crucis inea, abscidendo per medium, fecit, et reliquitin manu domni abbatis in conspectu omniumibidem residentium et circumstantium. quodsi in quocumque tempore a iam dictis pre-sbiteris aut successores eorum aliqua cartula

de prgdictis locis inventa aut reperta fuerit,et cum ea per qualemcumque insurgentempersonam magnam ve! parvam ad predictummonasterium litigare vel calumnias inferretemptaverint, non solum cartula ipsa vacuapermaneat, sed etiam composituri existant aurioptimi libras decem, medietatem regi et me-dietatem ipsius monasteri! rectoribus, et postsolutam penam hunc brevem memoratoriumin omni robore firmitatis permaneat. unde prfutura memoria et cautela, ut a modo et usquein finem seculi predictum monasterium eccle-sias duas in integrum cum casis, hortis, cri-ptis et parietinis suis, sive oratorio Salvatoris,securo et quieto ordine detineat, sicuti dictumest, usque in finem seculi. propter hoc su-pradicti iudices michi Benedicto scriniario san-cte Romane Ecclesie, in qua ipsi propriis sub-scripserunt manibus, in mense et indictionesuprascripta .xi. scribere prgceperunt, sicutidictum est. x Robertus sancte Romang Ec-clesie oblationarius interfui et subscripsi testis.-|- Leo sacrosancti palatii archidiaconus et mis-sus interfui et subscripsi.

-J-lohannes prefe-

ctuscomes palatii atque dativus index,-{-ego

Gregorius Domini gratia primicerius defenso-rum interfui et subscripsi. -j- Leo Dominigratia archarius sancte apostolice Sedis.-j- Adrianus dativus index. -{- Petrus Deinutu dativus iudex. Paulus dativus iu-dex. ^- ego Hubertus iudex et advocatusipsius monasterii interfui et subscripsi.

-J- egoPetrus filius Rainerii ibidem fui et subscri-psi. -}- Gualafossa ibi fui et subscripsi.j- Teuzo filius Benedicti ibidem fui. -j- egoBenedictus scriniarius sancte Romane Eccle-sie qui supra scriptor huius brevis comme-morationis, post testium subscriptiones com-pievi et absolvi.


se legem defendere vellet, respondit Hubertus dativus iudex et

huius monasterii advocatus: Secundum legem langobardam nos

(( defendimus, quia per centum et eo amplius annos res nostri

monasterii sic defensata est . quod cum imperatori fuisset

relatum, dixit: Si ipsum monasterium per legem Langobardo- 5

rum fuit defensatum, a sua lege nullatenus suptraho eum .

tunc prefatus abbas ostendit confirmationem factam a Hlothario

imperatore, ubi continebatur quomodo diffinitum est ante presen-

tiam predicti imperatoris et domni Paschalis pape, quod hoc mo-

nasterium sub lege vivere debeat Langobardorum, et sub tali io

privilegio sicut cetera monasteria regni Francorum, ide^t Luxo-

viensium, Lyrinensium et Agaunensium. et pontifcem Romanum

nullum dominium in iure ipsius monasterii haberet, excepta con-

secratione. quam confirmationem advocati presbyterorum vo-

luerunt reprobare, ad hec advocatus huius monasterii, iubente 15

domno Leone, qui erat archidiaconus et ex parte domni impe-ratoris, voluit sacramentum prebere cum suis sacramentaUbus quod

scripta ipsa falsa non essent, et quod hoc monasterium per ipsam

confirmationem per centum et eo amplius annos se defensavit

per legem Langobardorum. insuper per pugnam et per testi- 20

monia probare voluit. sed presbyteri recipere noluerunt, dicentes

e. 202 A quod non oporteret eis. ad hec domnus Leo : Modo scio ] pr certo quod idem monasterium semper fuit sub tuitione regum

et per legem Langobardorum est defensatum. nunc querite abbatem et respondeat vobis secundum suam legem . tunc advo- 25catus presbyterorum quesivit domnum abbatem de duabus pcclesiissuprascriptis,etdicebat quod de eis ab anterioribus illorum presby-

terorum carta tertii generis facta fuisset anterioribus eiusdem ab-

batis in tribus personis ad pensionem reddendam. ad hec Hubertus

advocatus respondit quod hoc monasterium per quadraginta annos jopossedit eas ad proprietatem. et ostendit capitulum ubi conti-

nebatur quod de pensione non deberet respondere sed de pos-sessione, secundum suam legem. et tunc indutiatum est in al-teram diem. in qua querimonio facto sicut prius, responsumque

28. Nel testo fuisse

CHRONICONFARFENSE. 23

est ut supra relatum est. tunc presbyteri accusare ceperunt no-

strum advocatum ad domnum Leoiiem, dicentes illum esse fal-lacem. sed doranus Leo, accepto utiliori Consilio, fecit eundemadvocatum iurare per quatuor evangelia, ut ex illa bora et dein-

5 ceps verum iudicium iudicaret, et dedit alium advocatum pr eo,Petrum filium Rainerii comitatus Reatini. et inquisivit domnusLeo iudices romanos, quid sibi videretur de hoc. et responde-

runt: Index Hubertus, qui est langobardus, diffiniat, quia nobis

non pertinet de hoc indicare, tunc Hubertus ostendit capi-

io tulum ubi continebatur quod sancta et venerabiHa loca secundumlegem langobardam per quadraginta annos possent per sacramen-

tum probare suam possessionem. et ita||iudicavit Hubertus e. 202 b

index. tunc preparavit se advocatus domni abbatis ut sic iuraretcum sacramentaUbus suis. et omnes iudices romani affirmarunt

ij quod recte iudicasset Hubertus secundum suam legem. at contraadvocatus presbyterorum dare volebat testimonia quod infra ipso-rum curricula annorum pensionem accepissent ab hoc monasterio.deinde Hubertus respondit: Nostra lex non precipit ut de pen-

sione respondeat advocatus domni abbatis, sed tantum de posses-

20 sione, nec ego aliter indico. tamen si placet domno Leoni et iudicibus, dent presbyteri testimonia, dabit et domnus abbas sua, et discernatur per pugnam . et placuit omnibus, etdederunt presbyteri tria testimonia, quorum nomina sunt: Casto-rius, Johannes sutor, et Benedictus Leonis subdiaconi. qui se-

25 cundum legem ab invicem separati et interrogati, bis, et primoquidem, discordes tunc inventi sunt per omnia fallaciores. tunciudicaverunt iudices quod falsi essent testes et abiciendi ex pla-cito, et presbyteri refutarent ipsas ecclesias domno abbati cumpertinentiis suis. iterum pars presbyterorum dicebat ut advocatus

jo domni abbatis de possessione supradicta iuraret cum sacramen-taUbus suis. de quo interrogatus Hubertus respondit: Non est(( lex, sed si iudicibus placet, faciat advocatus domni abbatis sacramentum . ad hec omnes iudices romani concorditer dixeruntnon debere Langobardum sine asto iurare. tunc affirmaverunt

3j omnes, ut aut unus presbyterorum aut advocatus iuraret eorum,ut hoc quod quesierant rectum qupsissent, et post hec advo-

e. 203 A

C. 205 B

24 CHRONICONFARFENSE.

catusII

domni abbatis iuraret cum sacramentalibus suis, sed ncque

prpsbyteri neque eorum advocatus iurare voluit. inventi sunt

enim fallaces. post hec iudicantibus iudicibus, prpsbyteri appre-

henderunt baculum et in manibus domni Hugonis abbatis et

Huberti eius advocati prefatas ecclesias refutarunt cum carta 5per quam litigarunt. et si quolibet modo litem removere vo-luerint vel temptaverint, componere se statuerunt libras .x. auri

optimi, medietatem regi et medietatem rectoribus huius mo-

nasterii.

Ipso quoque tempore litis erat intentio inter domnum Hugo- ionem abbatem et Benedictum comitem de curte huius monasterii

que vocatur Sancti Gethulii, quam vi abstulit ab hoc monasterioet sibi usque tunc retinuit. quapropter prefatus abbas cottidie

ad domnum Gregorium apostolicum, et ad Ottonem piissimumimperatorem cottidie proclamabat, ut legem exinde haberet. 15

tunc ex utraque parte amici surrexerunt et infra urbem Romam,iuxtaThermas Alexandrinas, intra ecclesiam Sancte Marip que esthuius monasterii iuris, ante presentiam legislatorum, iudicum et

nobilium hominum, conduxerunt ilios in pactum et convenien-tiam, et coram omnibus apprehendit suprascriptus Benedictus 20

Comes virgulam in manu et refutavit ad domnum Hugonem ab-batem in proprium ipsam curtem Sancti Gethulii cum duobus

casalibus circa se, unum quem ad laborandum detinuit Petruspresbyter et aUum quem detinuit Johannes qui dicebatur San-guinarius,

||et medietatem eiusdem curtis Sancti Gethulii cum ipsa 25

ecclesia in integrum. exceptis ambobus castellis Tribuci. etsi aUquando contra hec agere temptaverit, componere se in hocmonasterio spopondit auri optimi libras .xx. ^'\

Eodem etiam anno, quedam Tederanda anelila Dei optulit inhoc monasterio res suas territorii Sabinensis ubi dicitur Ripa, 30iuxta murum antiquum. de qua anathema terribile pavendamqueconstituit maledictionem, ne quis de hoc monasterio auferre tem-

ptaverit sive per scriptum tertii generis sive quolibet modo (^\

(i) An. 998; R. F. doc. 428. prascriptas res de ipso suprascripto

(2) An. 998; i^. F. doc, 422. L'ana- monasterio auferre temptaverit...tema suona cos : Et qui ipsas su- sit anathematizatus et maledictus a


Temporibus autem lohannis XVI pape, idem domnus Hugoabbas in hoc monasterio res territorii Sabinensis ubi dicitur Lo-

nianus (^).

Item, Adam flius Azonis refutavit et reddidit in hoc mona-5 sterio et in manus domni Hugonis abbatis per cartulam concam-

biationis castellum qui dicitur Rocca et campum qui dicitur Cal-vianus. fines Rocce : a duobus lateribus rivi, a tertio latere ipsi

rivi coniuncti, a quarto latere petrp fixc et terra huius mona-

sterii. fines autem campi : a primo latere via, a duabus partibus

IO rivi, a quarto latere rivi coniuncti. huius campi medietatem. et

in Gonfienti, ubi dicitur Pompeic, iuxta fluvium Pharpham, mo-

diorum .vi. cum aquimolis quc ibi cdificari poterunt et cum ec-

clesia tunc destructa. interposita pena auri optimi librarum .x. ^^\

item, quidam viri nobiles et consanguinei Tyburtine civitatis do-

15 naverunt et concesserunt in hoc monasterio || et domno Hugoni e. 204 a

abbati ecclesiam Beati martyris Adriani atque Natalie cum curte

ante eam et domibus scandoliciis duabus circumdatis parietinis

antiquis a duobus lateribus, et cum horto in circuitu eiusdem ec-

clesie, et terra pastinata arboribus olivarum et nucum et cetero-

20 rum pomorum pomiferorum fructiferorum vel infructiferorum, etcum criptis ac tetris sementariciis, et cum introitu et exitu suo

per carrariam viam publicam, et omnibus eius pertinentiis, posi-

tam infra civitatem veterem que vocatur Albula non longe a civi-

tate Tyburtina in loco qui vocatur Marini, cuius fines sunt: ab

25 uno latere terra heredum cuiusdam Stephani Gambefracte et

lohannis clerici qui dicitur Vomme, a secundo latere terra here-dum quondam Rodonis, et in ipso latere terra heredum cuiusdam

2. abbas - Sabinensis] Cosi nel testo ; manca evidentemente qualche parola. 6-'j.Amargine^ sembra di mano di Gregorio, si legge la correlatone Cabianus_, e anche nel Re-

gesto scritto Cabianus

.cccxviii. patribus qui in Niceno pete spesso nei documenti del Regesto.concilio sanctos canones fecerunt, (i) An. 1003; R. F. doc. 418. Il et cura luda traditore, atque suis documento del Regesto contiene la do- magistris Anna et Caipha, Herode nazione di un terreno situato nel luogo et Pilato, tradatur eterno incendio, detto Loniano, fatta da Roccione, et in ultimo iudicii die reddat ra- Pietro e Francone figli di Martino,tionem. un anatema che si ri- (2) An. 1003; R. F. doc. 419.

Chron. Farf. II. 2*

e. 204 B

C. 205 A


Benedicti de Ursa, et lohannis Theodor!, a tertio latere carbonaria

antiqua et vinea deserta heredum cuiusdam Sergii maioris, et in

ipso latere vinea Stephani Zeldonis, a quarto latere terra quam

detinet Beati Petri apostoli ecclesia, que ponitur Inter Duos Ludos,

iuris cuiuscumque esse dinoscitur. et portionem suam de terris 5sementariciis in fundo Oriali, inter consortes parentum eorum vel

aliarum partium, trans fluvium Tyberim. et pratum ad modia

duo in fundo Prato Publico. et terram sementariciam ad mo-

dium unum in Ampitheatro. et modium unum in fundo Abenza.et terram semen||tariciam in fundo Pensioni, et concesserunt in iohoc monasterio, sicut antea concesserant in ecclesia Sancti Adriani,

terram sementariciam cum verialibus et padulectis et criptis in

fundo Persiceta infra consortes suos. et vinearum petias tres in

fundo Ferrata, et terram vacantem in fundo Noceti, et vinearum

rasules .1111., et terram ad modia duo tritici in fundo Mercorano, 15et ad modia tria in fundo Cesarano Caldane, et terram in fundo

Aquacombi, et terram in tribus locis in fundo Fortinulo, et mo-

dium .1. in fundo Vallis Longe, et modium .1. in fundo Sentiano,et terram sementariciam in fundo Cassano, et sedimen terrp ad

casam faciendum foris muros civitatis Tiburtine, et medietatem 20

domus antique cum parietinis suis intra civitatem Tyburtinam inregione Vicus Patricii (^). item, quidam Petrus comes fiUus Gui-nisii comitis dedit et tradidit in monasterio Sancte Marie in Mi-

nione, quod est cella huius monasterii, unam ecclesiam Sancti An-geli prope Corgnitum cum mille quingentis perticis de terra ad 25perticam pedum .xii. Liutprandi regis, cum arboribus et omniaccessione sua super se habente (^).

Cum autem resideret quodam tempore in territorio Marsicanoin villa Transaquas, in ipsa turre, Oderisius comes filius Rainaldi

comitis pr iustitia facienda cum iudicibus et bonis hominibus, 30venit domnus Hugo abbas cum Tebaldo filio Adelberti de supra-dicto

II

Marsi advocato suo, et querelatus est adversus Rainaldumcomitem de ecclesia Sancti Leucii in territorio Marsicano supra

9. Ampitheatro] Cos nel testo.

(i) An. 1003 ; ^- P' doc. 420. (2) An. 990; R. F. doc. 421.


civitatem in villa de Atrano cum omnibus pertinentiis vel adia-

centiis eius, que pertinet buie monasterio. statim vero per iudi-

cium iudicis et bonorum hominum Rainaldus comes et OderisiusComes per imam virgam revesterunt prefatum abbatem ad par-

5 tem huius monasterii de ipsa ecclesia Sancti Leucii cum pertinen-

tiis eius et adiacentiis in toto comitatu Marsicano ('). item, in

territorio Sabinensi refutata est in hoc monasterio terra ubi dicitur

Turris suptus ipsam civitatem (^\ item, Postmontem refutata

est in hoc monasterio terra cum vinea ubi dicitur Baniolus et ca- *

IO salis qui dicitur Franconis

28 CHRONICON FARFENSE. \

ad opus huius monasterii. et confessus est Teduinus comes in

ipso placito coram omnibus non se ea omnia contendisse nec

tenuisse ullo modo nisi per fegum ab eius antecessore abbate,et rogatus a cunctis domnus abbas Hugo tradidit ei in fegumipsas res usque Saltum, et usque Turanum, et usque Sanctum Pa- 5ternianum, et usque rivum Liciniani quomodo perglt in Tu-ranum, in integrum; exceptavit pcclesiam Sanct^ Agathes


quidam lohannes Bovis de Carino investivit et tradidit in hoc

monasterio medietatem clausure que est iuxta terrani Sancte Marip

suptus ecclesiam Sancti Petri, et de alia medietate quartam partem

cum forma || aquam continente, pr redemptione anim^ sue et duo- e. 206 b

5 rum filiorum suorum qui eo die defuncti sunt, et in eadem ec-

clesia Sancti Petri sepulti ^^\ item, Transaricus filius Maifredi

dedit et tradidit in hoc monasterio res suas in comitatu Reatino

et castaldatu Turano, ubi dicitur Puzalia, in pertinentia de Mala

Morte ; fines earum : a primo latere pertinenria Ophiani et de Vi-

10 varo, a secundo latere rivus Sciavi, a tertio latere rivus Sancti Mar-

tini descendens in rivum de Cartofago et inde ascendit in terra

filiorum Joseph et Guidonis, a quarto latere filiorum Totonis

et pertinentia Ophiani quomodo descendit in suprascriptum rivumSancti Mardni. horum omnium sextam partem. et portionem

15 suam infra muros civitatis Readne, et de foris, et in Margarita, et

in Plage, et in Amitern in villa de Poplito, et in comitatu Fur-conino in villa de Pile, et Roge, et in Trebere vocabulo Paterno,

et in Petra Lata cum portione sua de ecclesia Sancti Gregorii et

Sancti Liberatoris cum pornone de molendinis de Calcia, et in

20 Ceserano, et in Utri, et in Camarda foris ipsum castellum, et inSancto Chrisanto, et in Paganica, et in Collicello, et in Mar-

gine, et in puteo Valentini, et in Civitate, et in Banio, et in villa

Sancte lust^ ^^\

Incipit preceptum domni Heinrici imperatoris.

2 e [In nomine sanct? et individua Trinitatis]. Heinricus divina clementia An. 1014.Romanorum imperator augustus. notum II sit omnibus fidelibus sancte Dei Ennco il impe-i o il I ratore conferma ilEcclesie, omniumque nostrorum fidelium presentium seu futurorum noverit monastero nel pos-* ^

sesso dei suoi beni

universitas, qualiter Hugo monasterii quod dicitur in Pharpha veneranda novellamente ac-......

.

qus'stati o rivendi-genitricis Dei ac virginis Mari? venerabihs abbas nostram adiens clementiam cati.

3 deprecatus est, quatinus ipsius fusis pr^cibus nostr? pietatis accomodaremus ^' ^^

aures, scilicet ut res noviter Deo favente acquisitas seu a pravorum hominumdictione excussas ostra imperiali ac pr^ceptali pagina confrmaremus, nos

vero, quia cunctis iusta poscentibus pr^bere debemus assensum, nostr? tui-

tionis pr^cepto nominatas et subscriptas sancto confirmamus monasterio. res

25. Le parole tra parentesi quadrate mancano nel testo del Chronicon e si suppli'scono togliendole dal Regesto.

(i) Senza data; R. F. doc. 4/19. (2) An. 1012? R. F. doc. 450.

30 CHRONICONFARFENSE.

itaque quas Grimizo filius Hildeprandi comitis contulit eidem monasterio,

sicuti in cartula donationis illius continentur, qu? sunt in comitatu Firmano

sit?. simulque addidimus pr redemptione anim? nostr? ex nostra largitale

eidem sancto loco districtum ministeri! Sparzani cum omnibus pertinentiis,

et cum Campo Arsicio, quod pr?dictus Grimizo hactenus tenuit, ut quemad- 5modum ille dominam nostram sanctam Mariam constituit h?redem de proprio,ita et nos facimus de ilio ministeriolo publico, ne forte, si alicui seculari

concederemus illud, ea occasione pr^dictas invaderei res. et in pr^dicto

comitatu Novf Gas? castellum quod sibi contulit Atto filius Arderadi cum

suis pertinentiis, veluti in cartula concessionis illius leguntur. et in alio loco IO

e. 207B ipsius comitatus jl castellum de Anganello, vel alia loca qu? inibi condonavit

Alkerius comes, qualiter in sua cartula referuntur, vel ali? res qu modernotempore in ipso comitatu acquisita sunt. in comitatu Sabinensi in loco Or-

teli?, et res quas contulit ibi lohannes pr?sbiter cum suis consortibus. et

[eas] quas [ibi] Octavianus cum Rogata coniuge sua in iam dicto comitatu 15sepedicto monasterio optulit, ut in sua concessione habentur. et quas Leo

filius Bezonis condonavit in loco Moiano. insuper etiam [nostra] imperiali

pr?ceptione iubemus sub omni contestatione, ut omnia [illa] scripta qu? Gra-tianus invasor rerum ?cclesi? Sanct? Mari? de Minione, qu? pertinet ad pr?-

fatum monasterium, fecit, confringantur et annullentur, et ad ipsum mona- 20sterium redeant sine obligatione. in comitatu quoque Balbensi ?ccl?sias

Sancti Peregrini et Sanct? Mari? cum pertinentiis earum, in quibus comes

Oderisius noviter monachos locavit, qu? antiquitus ipsius monasterii fuerunt

et modo reacquisit? sunt. [pr?cipientes itaque iubemus, ut nullus dux, ?pi-scopus, marchio, comes, vicecomes, iudex, schuldascius, aut aliquis rei pu- 25blic? procurator, seu aliqua nostri regni magna parvaque persona audeatpr?dictum monasterium vel abbatem aut monachos eius ex his omnibus qu?

in pr?senti pagina pr?scripta sunt molestare aut inquietare vel disvestire,

si quis vero liane pr?ceptionem nostr? constitutionis temerario infringere

conabitur ausu, sciat se compositurum quihgentas libras auri purissimi, me- 30dietatem camer? nostr? et medietatem suprascripto monasterio aut abbati vel

fratribus eius. quod ut v?rius credatur et firmius ab omnibus conservetur,

pr?sentem paginam corroborantes manu propria nostro insigniri sigillo ius-simus. signum domni Heinrici invictissimi imperatoris augusti. Henricuscancellarius vice Everardi ?piscopi et archicapellani recognovit. datum anno

^^

dominic? incarnationis millesimo .xiiii., indictione .xii., anno domni Heinriciimperatoris augusti regnantis .xii., imperii eius .1. actum Rom?, feliciter,

amen] (0.

(i) R. F. doc. 451. Gregorio di Ca- cipientes itaque fino alla fine, e latino ha fuso in un solo i due diplomi prima parte del diploma seguente (i^.F.che qui si leggono un dopo l'altro, e doc. 525) fino alle parole noviter ac-ha soppresso l'ultima parte di questo quisivit . Restituisco nella loro inte-primo(i^.F. doc. 4 51) dalle parole pr?- grit i due diplomi secondo il Regesto.


[In nomine sanct? et individua Trinitatis. Heinricus pius felix et eia- An. 1019.

rissimus Dei gratia Romanorum imperator augustus. oportet imperatoriam rico"'^il"7and"o*sublimitatem omnium precibus iuste poscentium libenter annuere easque ad particolare men-

r * e zione dei nuovi

effectum perducere. quapropter noverit omnium fidelium sancte Dei Eccle- acquisti, conferma^ i^

'^ 1^ il monastero nel

c si? nostrorumque multitudo pr^sentium videlicet et futurorum, quia vir ve- possesso dei suoi-' ..... beni e dei suoi pri-

nerabilis abbas Hugo de monasterio Sanc? Dei genitricis semperque virginis vilegi.Mari? sito territ

Documents

Chronicon farfensis