Upload
langenscheidt-polska
View
230
Download
1
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Ilustrowany przewodnik Chiny zawiera wszystko, czego można oczekiwać od przewodnika turystycznego. Jest to zarówno inspirująca lektura przed wyjazdem, bezcenna pomoc podczas zwiedzania, jak i niezrównana pamiątka z podróży. Fascynujące fotografie Zamieszczone niemal na każdej stronie fotografie tworzą barwny obraz historii oraz życia współczesnego Chin. Prawdziwy obraz kraju Przygotowane przez ekspertów liczne informacje, eseje i ciekawostki wiernie odzwierciedlają historię, kulturę i przyrodę Chin oraz życie mieszkańców. Atrakcje turystyczne Przegląd wszystkich atrakcji wartych obejrzenia – od Zakazanego Miasta w Pekinie po Muzeum Armii Terakotowej w Xi’an, od nowoczesnych metropolii Szanghaj i Hongkong po owiany tajemnicą Tybet. Szczegółowe mapy i plany Najciekawsze miejsca opatrzono odsyłaczami do map zamieszczonych w książce. Informacje praktyczne Wszystkie niezbędne informacje i rady, ułatwiające podróżowanie, wypoczynek i zwiedzanie.
Citation preview
P ierwszy przewodnik wydawnictwa Insight Guide, który pojawi∏ si´ na rynkuw 1970 r., zapoczàtkowa∏ kreatywne wykorzystanie kolorowych fotografii
i sta∏ si´ wzorcem dla innych tego typu publikacji. Od tamtego czasu stalepowi´kszamy naszà seri´, starajàc si´ zapewniç czytelnikom wiarygodne infor-macje na temat kraju, do którego si´ udajà, a tak˝e pozwoliç im zrozumieçkultur´ i sposób myÊlenia jego mieszkaƒców.
W dobie Internetu, stanowiàcego niewyczerpane êród∏o danych (choç nie zawszeprawdziwych), nasze przewodniki w harmonijny sposób ∏àczà tekst i fotografie,dajàc czytelnikom dog∏´bnà wiedz´ i wywa˝one opinie ekspertów. Aby osiàgnàçten cel, podczas przygotowywania tego przewodnika polegaliÊmy na doÊwiad-czeniu miejscowych autorów i fotografów.◆ Ksià˝ka zabierze Was w podró˝ po Chinach – pot´˝nym i fascynujàcymPaƒstwie Ârodka. Jego miasta kwit∏y na d∏ugo przedtem, nim na mapach po-jawi∏y si´ europejskie metropolie, a jednak wydajà si´ m∏odsze, bardziej dy-namiczne, t´tniàce ˝yciem. Wiejskie regiony oferujà dla równowagi spokój:∏agodny pejza˝ ry˝owych i herbacianych pól, wapiennych wzgórz i p∏ynàcychpowoli rzek. Na zachodzie oÊnie˝one góry przeglàdajà si´ w taflach jezior,a wy˝yny eksplodujà feerià barw. Niezwykli sà ludzie – czy to m∏odzi yuppiesspieszàcy do pracy w Hongkongu, czy rybacy na rzece Li, czy tybetaƒscy mni-si. Wystarczy zejÊç z zat∏oczonego Wielkiego Muru, oddaliç si´ od Zakazane-go Miasta, by odkryç dotàd nieznane, zachwycajàce kolory, smaki i zapachy.
O KSIÑ˚CE
JJaakk kkoorrzzyyssttaaçç zz pprrzzeewwooddnniikkaa◆ Nie sposób zrozumieç Chin bez zna-jomoÊci ich dziejów. Cz´Êç zatytu∏owa-na WWaaddeemmeekkuumm, oznaczona ˝ó∏tympaskiem u góry strony, to zbiór zawiera-jàcych mnóstwo informacji esejów i cie-kawostek na temat historii i kultury,napisanych przez ekspertów poszcze-gólnych dziedzin.◆ Cz´Êç g∏ówna, ZZwwiieeddzzaanniiee, oznaczo-na niebieskim paskiem, zawiera wyczer-pujàcy przeglàd wszystkich atrakcjiwartych obejrzenia. Najciekawsze miej-sca opatrzono odsy∏aczami do map za-mieszczonych w tekÊcie.◆ Cz´Êç pod tytu∏em IInnffoorrmmaaccjjee pprraakk--ttyycczznnee, z pomaraƒczowym paskiem, topor´czny informator, w którym mo˝-na znaleêç wiadomoÊci dotyczàce poru-szania si´ po okolicy, hoteli, restauracjiczy aktywnego wypoczynku i rekreacji. ◆ FFoottooggrraaffiiee dobrano nie tylko pod kà-tem ukazania pi´kna architektury i kra-jobrazów, ale i odmiennoÊci kulturowychkraju, w którym obok Chiƒczyków ˝y-je 55 grup etnicznych, czasem o skraj-nie ró˝nych obyczajach i stylu ˝ycia.
WWssppóó∏∏pprraaccoowwnniiccyyDziesiàte wydanie przewodnika zosta∏o zaktualizowane i rozszerzone przez Do-nalda Bedforda, dziennikarza, którego kariera zwiàzana jest z prasà i radiemw Chinach; mieszka i pracuje w Pekinie i Hongkongu, wiele podró˝ujàc po ca-∏ym kraju, czego efektem sà m.in. dodane w tej edycji rozdzia∏y o MongoliiWewn´trznej i Ningxia na pó∏nocy oraz Guangdongu, wyspie Hajnan i Fujianna po∏udniu. Wszystkie rozdzia∏y w cz´Êci Zwiedzanie powi´kszono, zawiera-jàc w nich wi´cej prowincji i atrakcyjnych miejsc (m.in. Guizhou, Hunan i Zhe-jiang w centrum i na wschodzie kraju); pojawi∏y si´ te˝ nowe ilustracje(ponad 90), Zbli˝enia, Okiem znawcy i mapy.
Nad przygotowaniem nowej edycji czuwa∏ Tom Le Bas z biura Insight Guidesw Londynie. Informacje praktyczne zestawi∏ Ron Glotzer, wydawca z Szanghaju.
Autorzy tekstów z poprzednich wydaƒ to Manfred Morgenstern, Leslie Bur-goine, Ellen Sheng, Sharon Owyang, Lily Tung, Tim Larimer, Helmut Forster--Latsch, Tom Ots, Marie-Luise Latsch, Elke Wandel, Marie-Luise Beppler-Lie,Karl Grobe-Hagel i Eva Klapproth.
WW wweerrssjjii ppoollsskkiieejj zzaacchhoowwaannoo uuttrrwwaalloonnee ww ttrraaddyyccjjii nnaazzeewwnniiccttwwoo,, uuzzuuppee∏∏nniiaa--jjààcc zznnaacczznniiee rroozzddzziiaa∏∏yy ddoottyycczzààccee hhiissttoorriiii,, kkuullttuurryy,, sszzttuukkii iittpp.. –– zzggooddnniiee zzee êêrróó--dd∏∏aammii oorraazz pprrzzyyjj´́ttyymmii ww ppoollsskkiimm ppiiÊÊmmiieennnniiccttwwiiee zzaassaaddaammii..
Opisy najbardziej interesujàcych
obiektów w cz´Êci ZZwwiieeddzzaanniiee
opatrzono odsy∏aczami
do kolorowych map (np. 1),
a ikonka w górnym rogu strony
informuje, gdzie szukaç mapy.
O K S I Ñ ˚ C E ◆ 3
Granica paƒstwa
Granica prowincji
PrzejÊcie graniczne
Granica parkunarodowego/rezerwatu
Trasa promu
Stacja metra
Lotniskomi´dzynarodowe/krajowe
Dworzec/przystanekautobusowy
Parking
Informacja turystyczna
Poczta
KoÊció∏/ruiny
Meczet
Synagoga
Zamek/ruiny
Wykopaliska archeologiczne
Jaskinia
Interesujàce miejsce
Legenda
SPIS TREÂCI
Wprowadzenie
Historia
Chiny........................................... 1133
Kalendarium .............................. 1166
Dawne dynastie:
od Xia do Ming....................... 1199
Dynastia Qing i Europa ............. 2277
Od imperium
do republiki ludowej.............. 3322
Wspó∏czesne Chiny ................... 3399
Chiƒskie krainy .......................... 4499
Chiƒczycy.................................... 5577
Wierzenia i religia...................... 6677
Tradycyjna medycyna................ 7777
Sztuka i rzemios∏o....................... 8855
Kultura chiƒska ......................... 9933
Architektura.............................. 110011
Kuchnia chiƒska ..................... 110088
Chang'an Jie
Liulichang
Dazhalan
Fuxingmennei Dajie
Xid
anb e
i Da j
i e( 2
n dR
i ng
Rd )
Fuchengmennei Dajie
Xidanbei D
ajie
Wenjin Dajie
Wangfujing
Dajie
Di'anmenxi Dajie
Chaoyangmennei Dajie Chao
Xuanwumenxi Dajie Qianmenxi Dajie
Guang'anmennei Dajie Luomashi Dajie Zhushikouxi Dajie
Qian m
e nD
a j i e
Zhushikoudong Dajie
Qianmendong DajieChongwenmendong Dajie
Guangqumennei Dajie
Chaoyangm
ennanD
ajie
Xidanbei D
ajieei D
ajie
Dongsi 10-TiaoDajie
Dongsibei D
ajie
Jingshanqian Dajie Shatan
Chongw
enmenw
aiD
ajie
Xuanw
umenw
aiD
ajie
Jiaodaokunan
Jianguomennei Dajie
Di’anmendong Dajie
Niu
Da
Taip
ingq
iao
Daj
ie
Fuyo
uD
a jie
Beichang
Dajie
Xishiku D
ajiegm
enwai D
ajie
Bai
tasi
dong
Daj
ie
Ping'anlixi Dajie
Xizhimennei DajieDo
Guloudong Dajie
angdongLu
Di'anm
en Dajie
Beichizi D
ajie
Donganmenbejie
Chaoyangm
ennanxiaoD
ajie
Huashi Dajie
Xizhaosi D
ajie
Tiantan Lu
Yong'an Lu
ongren
Pikuhutong
Xihuangchenggen
Dajie
Jingshanhoujie
Nanluoguxiang
Zongbuhutong
Muchanghutong
XingfuD
ajie
BaiqiaoD
ajie
uaibaishu Dajie
Chaoyang
Dongsishi
Dongzhime
Jianguomen
Beijingzhan
Hepingmen
Xuanwumen
Changchunjie
Fuxingmen
Xidan
Fuchengmen
Chengongzhuang
Xizhimen
Zhongnanhai
Qianmen(Front Gate)
XiTian’anmen Dong
Tian’anmen
Wangfujing
Dongdan
Chongwenmen
MuzeumXuna
Baita Si(Âwiàtynia Bia∏ej Dagoby)
Guangji Si(Âwiàtynia Bogini
Mi∏osierdzia)
TeatrLudowy
BeihaiHu
Beitang(Pó∏nocna
Katedra)
Gugong,Muzeum Pa∏acowe
(Zakazane Miasto)
Jing Shan(Wzgórze Widokowe)
ChiƒskaGaleria
Narodowa
Wumen(Brama
Po∏udniowa)
Tiananmen(Brama Niebiaƒskiego Spokoju)
Zhongshan Gongyuan(Park Krajobrazowy
Sun Yat-sena)
BeihaiGongyuan
Bai Ta(Bia∏aDagoba)
TelegraphOffice
MinzuWenhuagong(Pa∏ac Kultury
Narodów)
Nantang(KoÊció∏ Po∏udniowy)
adcastding
ZhongnanhaiHu
Zhongguo GuojiaBowuguan(Muzeum Narodowe)
Mao Zhuxi Jiniatang(Mauzoleum PrzewodniczàcegoMao)
PlacTiananmen
RenminDahuitang
(WielkaHala Ludowa)
TeatrMinzhu
C H O N G W E N D I S T R I C T
BeijingStation
Gu Guanxia(Zabytkowe O
You(Sk
Ziran Bowuguan
BeijingWorker’s Club
Fayuan Si(Âwiàtynia èród∏a
Niujie Qingzhen Si(Meczet przy Ulicy Wo∏ów)
D O N G C H E N G D I S T R
Gu Lou(Wie˝a B´bnów)
XidanMarket
Teatr Sto∏ecznyShoudu Juchang
Dongtang(Wschodnia Katedra)
OrientalPlaza
InternationalPost Office
Gong Wangfu
Qianmen(Brama Przednia)
AlejaLotosu
WielkiTeatr
Narodowy
HonggiaoMarket
DongsiQingzhen Si
(2nd Ring R
oad)
R(O∏tarz S∏
1
23
20
5
6
4
978
10
23
22
13
11
M
MMM
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
i
M M
M
M
M
Chiny 112222
Pekin (Beijing) 112288
Zakazane Miasto 113344
Pa∏ac Letni 114433
Okolice Pekinu 115511
Mand˝uria 115599
Dolny bieg Huang He 117700
Xi’an 118855
Okolice Xi’an 118855
Centrum Szanghaju 119966
Nankin (Nanjing) 221133
Nankin i Jiangsu 221188
Ârodkowe Chiny 223344
Chang Jiang (Jangcy) 223366
Syczuan (Sichuan) 225511
Hongkong 226600
Dzielnica Centralna,Wan Chai
i Causeway Bay 226644
Koulun (Kowloon) 227700
Makau 227788
Kanton (Guangzhou) 228877
Guangdong, Fujiani Hajnan 228899
Guangxi i Guizhou 330033
Yunnan 331133
Tybet i Qinghai 332277
Jedwabny Szlak 334422
Przednia wyklejka: Chiny
Tylna wyklejka: chiƒskie prowincje
Mapy
Wademekum
S P I S T R E Â C I ◆ 5
Zwiedzanie
Zbli˝enia
Okiem znawcy
Komunikacja 335544
Noclegi 336633
Gdzie zjeÊç 337755
Jak sp´dzaç czas 338811
Praktyczne wskazówki
od A do Z 338899
J´zyk 339988
♦ Szczegó∏owy spis treÊci
Informacji praktycznych
ssttrr.. 335533
Wprowadzenie......................... 112211
PPóó∏∏nnoocc ...................................... 112255
Pekin ........................................ 113311
Okolice Pekinu ........................ 114488
Mand˝uria.................................. 115577
Mongolia Wewn´trzna
i Ningxia ............................... 116644
Huang He: Shanxi, Hebei,
Henan i Shandong .............. 116699
Xi’an i Shaanxi......................... 118833
ÂÂrrooddkkoowwee CChhiinnyy....................... 119955
Szanghaj .................................. 119999
Nankin, Jiangsu
i Wielki Kana∏ ...................... 221111
Hangzhou i Zhejiang............... 222255
Chiƒskie Êwi´ta ......................... 6644
Sztuka kaligrafii......................... 9900
Opera pekiƒska ......................... 9988
Gugong: Zakazane Miasto ..... 114466
Staro˝ytne skarby ................... 119900
Âwi´te szczyty Chin................. 224466
Koczownicy w Chinach ........... 333366
Wynalazki ................................... 2255
Przywódcy okresu
postimperialnego .................. 3344
Chiƒskie Êwiàtynie i bóstwa....... 7722
Gatunki zagro˝one .................... 8811
Kino w Chinach .......................... 9966
Hutongi..................................... 113388
Ochrona przyrody .................... 116633
Shaolin ..................................... 118811
Wielka tama chiƒska.............. 224455
Rzeka Jangcy........................... 223333
Syczuan.................................... 224499
PPoo∏∏uuddnniiee ................................... 225599
Hongkong................................. 226633
Makau ...................................... 227788
Guangdong, Fujian
i wyspa Hajnan.................... 228855
Guangxi i Guizhou................... 330011
Yunnan ..................................... 331111
ZZaacchhóódd ..................................... 332233
Tybet i Qinghai ........................ 332255
Jedwabny Szlak....................... 334411
Indeks.......................................... 440055
MM∏∏ooddzzii aaddeeppccii sszzttuukk wwaallkkii ww kkllaasszzttoorrzzee SShhaaoolliinn;; pprroowwiinnccjjaa HHeennaann..
Informacjepraktyczne
Rozpowszechniona w Europie przez Portugalczyków nazwa Chi-na („çina”; poczàtkowo Chin –„çin”) pochodzi od panujàcejw latach 221–207 p.n.e. dynastii Qin (åin), która zjednoczy∏a
kraj. Chiƒczycy w czasach dynastii Qin nazwali nowe imperium DaQin, dodajàc mu splendoru okreÊleniem da (wielki, wspania∏y). Przezstulecia kraj znano jako Zhongguo (Paƒstwo Ârodka); wspó∏czesnaoficjalna nazwa to Zhonghua Renmin Gongheguo (Chiƒska Repu-blika Ludowa).
Chiny, najbardziej ludny region Êwiata i trzecie co do wielkoÊcipaƒstwo po Rosji i Kanadzie, majà najd∏u˝szà ciàg∏à histori .́ Stàdpochodzi wiele najwa˝niejszych wynalazków naukowych i technolo-gicznych ludzkoÊci.
Do symbolizujàcej Êrodek Êwiata marmurowej Êwiàtyni zwanej Okrà-g∏ym O∏tarzem (Yuanqiu), w kompleksie Êwiàtynnym Tiantan – Âwià-tyni Nieba – w Pekinie, wst´p mia∏ jedynie cesarz. Wed∏ug Êwiatopo-glàdu staro˝ytnych Chiƒczyków, Paƒstwo Ârodka le˝a∏o pod samymcentrum firmamentu. Im dalej od tronu cesarza, tym gorsze by∏o miej-sce w kosmicznej hierarchii. Nieszcz´sne ludy zamieszkujàce mrocz-ne peryferie Ziemi, w szczególnoÊci ponurà Pó∏noc i suchy Zachód,a zw∏aszcza le˝àcà jeszcze dalej Europ ,́ uznawano za barbarzyƒskie.
Równie˝ Europejczycy uwa˝ali Chiny za obszar na kraƒcu Êwia-ta. I nie bez racji, bo Paƒstwo Ârodka, choç wspania∏e i fascynujàcekulturowo, nie odgrywa∏o wielkiej roli na arenie mi´dzynarodowej.Znacznie póêniej zachodni analitycy i eksperci nazywali Chiny Êpiàcymolbrzymem oraz bardziej poetycko – Êpiàcym tygrysem lub smokiem.Wspó∏czesne Chiny sà ju˝ jednak w pe∏ni rozbudzonym globalnymmocarstwem, w coraz wi´kszym stopniu wspó∏tworzàcym kszta∏t no-wego tysiàclecia.
Rola ta nie le˝y jednak w naturze Chin; przez wi´kszoÊç swego ist-nienia kraj by∏ odwrócony od reszty Êwiata. Zaj´ty sprawami wewn´trz-nymi niczym adept taijiquan (rozpowszechniona na Zachodzie nazwato tai chi; cz´Êç szko∏y sztuki walki wu shu), poszukiwa∏ stabilnoÊci.Chiny uczà si´ szybko, ale na aren´ mi´dzynarodowà wchodzà nie-spokojnie i niepewnie.
Kraj absorbujà problemy wewn´trzne. Od koƒca II wojny Êwiatowejpopulacja podwoi∏a si´ do 1,3 mld. Choç zaledwie ok. 7% powierzch-ni nadaje si´ pod upraw ,́ obszar ten musi wy˝ywiç jednà piàtà ludno-Êci Êwiata. Chiƒscy i zagraniczni eksperci sà zdania, ˝e kraj mo˝e realnie utrzymaç jedynie 800 mln ludzi. Kolejnym problemem jestznalezienie zatrudnienia dla tak ogromnej rzeszy.
W P R O W A D Z E N I E ◆ 1 3
CHINYPo czterdziestu wiekach izolacjonizmu Chiny
zaczynajà braç udzia∏ w kszta∏towaniu przysz∏oÊci Êwiata,nie baczàc, czy Êwiat jest na to przygotowany.
POPRZEDNIE STRONY: kobieta Sani w Kunming; ry˝owe Tarasy Smoczego Grzbietu(Ping An) w Longshengu w prowincji Guangxi; Yonghe Gong w Pekinie. PO LEWEJ: festiwal na wyspie Cheung Chau w Hongkongu.
1 4 ◆ W P R O W A D Z E N I E
PO PRAWEJ: mad˝ong, gra popularna w ca∏ych Chinach.
Podró˝ujàcy do wielkich chiƒskich miast (powy˝ej 1 mln miesz-kaƒców) zauwa˝à skutki eksplozji demograficznej: jednobarwne be-tonowe miasta spowite smogiem oraz rzesze m´˝czyzn z terenówwiejskich, przyby∏ych w poszukiwaniu pracy. Wraz z rozwojem go-spodarki równie˝ w Chinach powsta∏o spo∏eczeƒstwo konsumpcyjne.
W dekadach po rewolucji komunistycznej byt przeci´tnych Chiƒ-czyków znacznie si´ poprawi∏. Od 1949 r. ˝yjà dwukrotnie d∏u˝ej,a w ostatnich latach standard ˝ycia roÊnie w post´pie geometrycz-nym, szczególnie w bogatych miastach na wybrze˝u. Jednak pomimoimponujàcych pozorów nowoczesnoÊci w reprezentacyjnych mia-stach, jak Pekin czy Szanghaj, rzàd nadal nie toleruje pluralizmu po-litycznego ani opozycji. Wcià˝ rzàdzi ekipa odpowiedzialna za ma-sakr´ na placu Tiananmen w 1989 r.
Z wyjàtkiem spraw politycznych i ekonomicznych, zarówno kraj,jak i naród chiƒski fascynujà. Dialekty j´zyka chiƒskiego, ró˝niàce si´wymowà i s∏ownictwem, ∏àczy wspólny sposób zapisu. Podró˝ przezChiny – górzysty Tybet, bogate wschodnie wybrze˝e, pustynnà pó∏-noc, ˝yzne po∏udnie – b´dzie fantastycznà przygodà. Chiny to krainanieustannie przykuwajàca uwag´ i stawiajàca na ka˝dym kroku no-we wyzwania. Stare chiƒskie przys∏owie mówi, ˝e ∏atwo jest widzieç,trudniej si´ uczyç. Wnikliwy podró˝nik musi zrozumieç i uznaç, ˝eChiny sà niepowtarzalne.
Uwagi o pisowni Stosowany w tej ksià˝ce system zapisu chiƒskich s∏ów i nazw to pin-yin – wspó∏czesny standard i urz´dowy system obowiàzujàcy w Chiƒ-skiej Republice Ludowej (Tajwan nadal u˝ywa starszego systemuWade’a-Gilesa). W zapisie pinyin Pekin to Beijing, Nankin to Nan-jing. Za∏o˝yciel partii komunistycznej to ju˝ nie Mao Tse-tung, leczMao Zedong. Bogini mi∏osierdzia nazywana jest na Tajwanie KuanYin, a w Chinach Guanyin. Transliteracja pinyin jest bezpoÊrednia(jak w wymowie angielskiej), z wieloma jednak wyjàtkami: jj (ç), qq (çz przydechem), rr (w nag∏osie ˝, na koƒcu wyrazu wymawiane jak an-gielskie r), xx (Ê), yyuu (ji), zz (dz), zzhh (d˝). Nale˝y pami´taç, ˝e pinyin nieoddaje tonacji wymowy.
W j´zyku mandaryƒskim wiele nazw w∏asnych utworzono za po-mocà przyrostków oznaczajàcych poj´cia: rzeka (-jiang lub -he), góra(-shan) czy ulica (-lu lub -dajie). W pinyin przyrostek bywa zapisywa-ny ∏àcznie z rdzeniem lub rozdzielnie. W naszym tekÊcie przyrostkisà zawsze rozdzielne, co u∏atwia okreÊlenie podmiotu. Tak wi´c góryTian b´dà nazywane „Tian Shan”. Decyzja o oddzieleniu przyrostkajest ÊciÊle u˝ytkowa i s∏u˝y klarownoÊci. Ponadto w wi´kszoÊci przy-padków nazwy miejsc podajemy w j´zyku chiƒskim, z nazwà w prze-k∏adzie polskim w nawiasach.
W cz´Êci pt. J´zyk, w rozdziale Informacje praktyczne na koƒcuksià˝ki, zamieÊciliÊmy wprowadzenie do j´zyka chiƒskiego. Na s. 52znajduje si´ lista nazw topograficznych, u˝ytecznych przy pytaniuo drog .́ �
NAJWA˝NIEJSZE DATY
WCZESNE IMPERIUM22220000––11770000 pp..nn..ee.. Dynastia Xia; niektórzy historycykwestionujà jej istnienie. 11776666––11112222 pp..nn..ee.. Dynastia Shang, pierwsza, o którejmówià zapisy historyczne. Rytualizacja kultu przodków. 11112222––225566 pp..nn..ee.. Dynastia Zhou. Za∏o˝enie stolicyHao w Chang’an (obecnie Xi’an), przeniesionej póê-niej do Luoyangu w prowincji Henan. 777700––448800 pp..nn..ee.. Epoka Wiosen i Jesieni. Konsolidacjaarystokratycznych paƒstw rodowych. Konfucjusz (551–479 p.n.e.) podkreÊla moralnà odpowiedzialnoÊçw∏adcy. 448800–222211 pp..nn..ee.. Epoka Walczàcych Królestw.
DYNASTIA QIN (221–207 P.N.E.) 222211 pp..nn..ee.. Qin Shi Huangdi ∏àczy Chiny i tworzy pierwszàdynasti´ cesarskà. Ujednolicenie miar, wag i pisma. Po-czàtek budowy Wielkiego Muru. Shi Huangdi zarzàdzazbudowanie ogromnego grobowca; z jego rozkazu po-wstaje s∏ynna Terakotowa Armia (ponad 7 tys. rzeêb).
DYNASTIA HAN (207 P.N.E.–220 N.E.) 220077 pp..nn..ee.. Powstanie dynastii Han; stolicà jestChang’an.116655 pp..nn..ee.. Wprowadzenie egzaminów dla kandyda-tów na stanowiska urz´dnicze.2255 nn..ee.. Luoyang stolicà. 110055 Tradycyjnie uznawana data wynalezienia papieru,choç by∏ ju˝ w u˝yciu od dwóch stuleci. Handel z Azjài Europà.
IIII ww.. Pierwsze oÊrodki buddyjskie w Chinach. 222200 Wei Jin, ostatni cesarz z dynastii Han, abdykuje.Od czasu dynastii Han Chiƒczycy nazywajà siebie„ludêmi Han” (Han ren; wym. „Han ˝en”).
DYNASTIA SUI (581–618)558811 Po prawie czterech wiekach konfliktów i wojendynastia Sui jednoczy Chiny. Wprowadzenie nowegokodeksu praw. 558899–661100 Naprawa najstarszych odcinków Wielkie-go Muru. Budowa Wielkiego Kana∏u, systemu kana-∏ów ∏àczàcych pó∏nocne i po∏udniowe Chiny.
DYNASTIA TANG (618–907)661188 Li Yuan (Gaozu) zak∏ada dynasti´ Tang. Pod ko-niec jej panowania Chang’an (Xi’an) staje si´ jednymz najwi´kszych miast Êwiata. 669900–770055 Cesarzowa Wu (627–705) jako pierwszakobieta sprawuje w∏adz´ w Chinach. 990077–996600 Upadek dynastii Tang. Pi´ç Dynastii i Dzie-si´ç Królestw dokonuje podzia∏u Chin. Panuje anarchia.
DYNASTIA SONG (960–1279)996600 Dynastia Pó∏nocna Song jednoczy Chiny; ustano-wienie stolicy w Kaifengu. 11004400 Wynalezienie ruchomej czcionki. Rozwój neo-konfucjanizmu.11112277 Poczàtek panowania dynastii Po∏udniowejSong. Najeêdêcy podporzàdkowujà pó∏nocne Chiny;stolica paƒstwa Song zostaje przeniesiona do Hang-zhou, niedaleko Szanghaju.
MONGOLSKA DYNASTIA YUAN (1279–1368)11227799 Po niemal pó∏wieczu prób Mongo∏owie pod wo-dzà chana Kubilaja, wnuka D˝yngis-chana, przep´-dzajà dynasti´ Song. Do imperium w∏àczajà Tybet.Kwitnie handel na Jedwabnym Szlaku. Pekin stolicàpaƒstwa.
DYNASTIA MING (1368–1644)11336688 Przywódca powstania Czerwonych Turbanówzak∏ada dynasti´ Ming. 11440055––11443333 Muzu∏maƒski eunuch Zheng He (1371–ok. 1433) kieruje siedmioma zamorskimi ekspedy-cjami do Azji Po∏udniowo-Wschodniej, Indii, Persjii Afryki Wschodniej. 11551144 Pierwszy portugalski statek rzuca kotwic´ u wy-brze˝y Kantonu (Guangzhou). 11555533 Makau pierwszym portugalskim portem han-dlowym i pierwszà europejskà osadà w Chinach.
MAND˝URSKA DYNASTIA QING (1644–1911)11664444 Mand˝urowie zajmujà Pekin. Nowa dynastia
1 6 ◆ K A L E N D A R I U M
Qing szybko si´ asymiluje i przyjmuje tradycje obalonejdynastii Ming. 11666611–11772222 Rzàdy cesarza Kangxi.11773366––11779966 Rzàdy cesarza Qianlonga. 11883388 Urz´dnik Lin Zexu zakazuje handlu opium; w na-st´pnym roku dwór Qing zrywa kontakty handlowez Wielkà Brytanià. 11883399––11884422 Brytyjskie si∏y zbrojne gromadzà si´u wybrze˝y Chin; pierwsza wojna opiumowa. 11884422 Na mocy traktatu w Nankinie Wielka Brytaniawymusza otwarcie kolejnych chiƒskich portów; wyspaHonkong przechodzi w jej „wieczyste u˝ytkowanie”. 11885511––11886644 Ludowe powstanie tajpingów przeciwkoMand˝urom (nazwa od proklamowanego przez ichprzywódc´ Niebiaƒskiego Królestwa Wielkiego Po-koju – Taipingtianguo). 11885588 Kraje europejskie, Rosja i Japonia dà˝à do pod-porzàdkowania Chin. Traktat w Tianjinie (Tencin)otwiera nast´pne porty dla obcych statków. 11886600 Oddzia∏y brytyjskie i francuskie palà Pa∏ac Letniw Pekinie; Wielka Brytania zagarnia przylàdek Koulun. 11889944––11889955 Wojna chiƒsko-japoƒska.11990000 Powstanie Bokserów: Bractwo Sprawiedliwychi Zgodnych Pi´Êci dà˝y do pozbycia si´ obcych wp∏y-wów w Chinach. 11991111 Przedstawiciele 17 prowincji proklamujàw Nankinie Republik´ Chiƒskà, z tymczasowym pre-zydentem Sun Yat-senem. 11991122 Abdykacja ostatniego cesarza, Pu Yi.
CHINY PO UPADKU CESARSTWA11991166––11992288 Yuan Shikai prezydentem republiki. Kil-ka prowincji og∏asza niepodleg∏oÊç, Chiny popadajàw anarchi´. Wojna domowa pomi´dzy lokalnymi gu-bernatorami wojskowymi. 11991199 Ruch Czwartego Maja: studenci na placu Tia-nanmen protestujà przeciwko ingerencji mocarstwzachodnich i domagajà si´ reform. 11992211 Utworzenie Komunistycznej Partii Chin w Szan-ghaju. 11992255 W Partii Narodowej (Kuomintang) po Êmierci SunYat-sena wybuchajà walki o w∏adz´ mi´dzy komunista-mi a zwolennikami paƒstwa kapitalistycznego. Wygry-wa Chiang Kai-shek i zrywa wspó∏prac´ z komunistami.11992277––11993377 II wojna domowa; powstania w 1927 r.pod przywództwem Zhou Enlaia i Mao Zedonga; for-muje si´ Chiƒska Armia Ludowo-Wyzwoleƒcza. 11993344––11993366 D∏ugi Marsz: gdy narodowcy Chiang Kai--sheka wypierajà komunistów z bastionu w po∏udnio-
wych Chinach, 100-tysi´czna armia wyrusza na pó∏-noc do Shaanxi, po drodze konfiskujàc majàtki ob-szarnicze. Do celu dociera 20 tys. 11993377 KomuniÊci i narodowcy walczà przeciwko Ja-poƒczykom z pomocà Amerykanów i Brytyjczyków.11994411––11994455 W 1941 r. rozpada si´ sojusz Kuomin-tangu z komunistami. Wybucha wielka wojna domowa.
CHI¡SKA REPUBLIKA LUDOWA11994499 1 paêdziernika Mao Zedong og∏asza w Pekiniepowstanie ChRL; 2 mln zwolenników Chiang Kai-shekachroni si´ na Tajwanie.11995588––11996611 Program Wielkiego Skoku powodujekl´sk´ g∏odu; umiera ponad 30 mln Chiƒczyków. 11996644 Chiny przeprowadzajà prób´ z bronià nuklearnà. 11996666 Poczàtek „rewolucji kulturalnej”.
11997766 Âmierç Mao Zedonga i Zhou Enlaia koƒczy „re-wolucj´ kulturalnà”. 11997788 Deng Xiaoping zarzàdza polityk´ reform gospo-darczych i otwarcia na Zachód. 11998899 Demonstracje na placu Tiananmen; czo∏gi ma-sakrujà tysiàce osób.11999977 W lutym umiera Deng Xiaoping; 1 lipca Hong-kong wraca pod zwierzchnictwo Chin.22000011 Chiny wchodzà do Âwiatowej Organizacji Handlu. 22000033 Sekretarz generalny Hu Jintao wybrany na pre-zydenta. Epidemia SARS. Kraj Êwi´tuje z okazji wy-strzelenia w kosmos za∏ogowej rakiety Shenzhou-V.22000055 Drugi udany lot za∏ogowego statku kosmiczne-go, Shenzhou-VI.22000088 Pekin gospodarzem olimpiady 2008. �
K A L E N D A R I U M ◆ 1 7
PO LEWEJ: w∏adca Kangxi.PO PRAWEJ: Mao Zedong w otoczeniu wyznawców„czerwonej ksià˝eczki”.
W 1927 r. w jaskini w miejscowoÊci Zhou-koudian (45 km na po∏udniowy zachód odPekinu) odkryto szczàtki 40 osobników
Homo erectus pekinensis, z rodziny Hominidaepoprzedzajàcej w∏aÊciwy rodzaj Homo sapiens.Znaleziska datowano na okres wczesnego lub Êred-niego plejstocenu (500–400 tys. lat albo 450–180tys. lat temu). By∏y tam równie˝ kamienne narz´-dzia, Êlady po paleniskach i koÊci zwierz´ce. Cz∏o-wiek pekiƒski by∏ zatem myÊliwym, rybakiemi zbieraczem i pos∏ugiwa∏ si´ ogniem.
W okresie neolitu (12 000–2000 p.n.e.) na tere-nie Chin rozwija∏y si´ spo∏ecznoÊci rolnicze. Lu-dzie polowali i ∏owili ryby, hodowali Êwinie i psyoraz uprawiali konopie, z których wytwarzali tka-niny. Skupiska domostw sugerujà istnienie wspól-not, wyroby garncarskie zdobione sà symbolamiklanów lub rodów, a tak˝e wizerunkami zwierzàti roÊlin.
Wa˝nà rol´ w kszta∏towaniu si´ póêniejszegopaƒstwa odgrywa∏a chiƒska mitologia, z bohate-rami kulturowymi i legendarnym ˚ó∏tym Cesa-rzem. P’an Ku swym boskim d∏utem wyrzeêbi∏Êwiat i odda∏ go 13 braciom, Mocarzom Niebios(ka˝dy panowa∏ 18 tys. lat), po nich rzàdzi∏o 11braci Mocarzy Ziemi (w∏adali po tyle samo lat),a nast´pnie 9 braci Mocarzy Ludzkich (razem rzà-dzili 54 tys. lat). Nugua ulepi∏a figurki z glinyi tchn´∏a w nie ˝ycie, a jej ma∏˝onek Fuxi nauczy∏ludzi ∏owiç ryby i hodowaç zwierz´ta. Ma∏˝onko-wie zamiast nóg mieli smocze ogony. Shennong,z g∏owà wo∏u, pokaza∏, jak uprawiaç zbo˝e, wska-za∏ lecznicze roÊliny i stworzy∏ pismo. Sima Qiana,kronikarz z czasów dynastii Han, powiada, ˝epaƒstwo chiƒskie za∏o˝y∏ ˚ó∏ty Cesarz (Huang-di), który walczy∏ z barbarzyƒcami. To on wyna-laz∏ ceg∏ ,́ sztuk´ budowania ∏odzi i kalendarz, i onkaza∏ spisywaç dzieje kraju. Ma∏˝onka ˚ó∏tegoCesarza uprz´d∏a pierwszà niç jedwabnà. RzàdyHuangdi i jego nast´pców – mówià uczniowieKonfucjusza – by∏y doskona∏e. To Z∏oty Wiek
Paƒstwa Ârodka. Póêniejsi cesarze, nawet z innychdynastii, wywodzili swój rodowód od Huangdi.
Najstarsze dynastie to Xia, Shang i Zhou. Istnie-nia tej pierwszej archeologowie dowodzà na pod-stawie wykopalisk przeprowadzonych w 1959 r.w Erlitou (w pobli˝u Luoyangu w prownicji He-nan). Fragmenty budowli uznano za pozosta∏oÊçstolicy dynastii Xia.
Dynastia Shang (1766–1122 p.n.e.) W 1899 r. badacze natkn´li si´ na koÊci ze staro˝yt-nymi inskrypcjami – handlowali nimi aptekarze.Pod koniec lat 20. okaza∏o si ,́ ˝e wró˝ebne koÊcipochodzà z Anyangu (w prowincji Henan), stolicydynastii Shang. Rozgrzany szpikulec przy∏o˝onydo zwierz´cych koÊci ∏opatkowych powodowa∏ po-wstawanie rys. P´kni´cia tworzy∏y rysunek, z któ-rego odczytywano wró˝b ,́ a nast´pnie zapisywanojà na tej samej koÊci. Z inskrypcji zebranych na ko-Êciach wró˝ebnych i przedmiotach z bràzu (czasypanowania dynastii to równie˝ rozkwit epoki brà-zu) wynika, ˝e spoÊród 30 w∏adców 13 dziedziczy-∏o tron po starszym bracie, a czterej ostatni – poojcu (potem na tronie zasiadali tylko najstarsi syno-wie). Stolica by∏a zmieniana 7 razy, wspólnotamirolniczymi rzàdzi∏o wiele paƒstewek-miast, nadktórymi panowa∏o paƒstwo Shang. Wykszta∏ci∏asi´ kasta wojowników. Mo˝ne rody praktykowa∏ykult przodków (ch∏opstwo nie posiada∏o ani na-zwisk, ani rodowodów), grobowce bogato wypo-sa˝ano. Prawdopodobnie wynalazkiem tej epokiby∏ dwukonny rydwan z miejscami dla trzech osób.Shangowie stworzyli kalendarz (rok dzieli∏ si´ na 12lub 13 miesi´cy po 30 i 29 dni) i wynaleêli pismo.
H I S T O R I A ◆ 1 9
PO LEWEJ: wczesne pismo chiƒskie na wró˝ebnejskorupie ˝ó∏wia z czasów dynastii Shang.
DAWNE DYNASTIE: OD XIA DO MING
Zapis historii chiƒskiego dworu cesarskiego obejmuje ok. 5 tys. lat – od dynastiiXia do Ming, która po∏o˝y∏a kres trwajàcemu wiek panowaniu Mongo∏ów.
Jednym z osiàgni´ç neolitu by∏o opanowanie sztuki wytwarzania jedwabiu. W czasach zaawansowanej cywilizacji produkcja odbywa∏a si´ w domach, a jej tajniki by∏y sekretem, za którego ujawnienie grozi∏a kara Êmierci. Dopiero w VI w. n.e. jedwabniki przemycono poza Chiny.
SEKRETY JEDWABNIKA
Dynastia Zhou (1122–256 p.n.e.) Struktura chiƒskiego paƒstwa wykszta∏ci∏a si´w czasach dynastii Zhou. Klan Zhou, lennik roduShang, z czasem urós∏ w si∏´ na tyle, by pokonaçgo w walce zbrojnej. Stolic´ dynastia Zhou zbudo-wa∏a w Chang’an (Xi’an). Synowie rodu zarzà-dzali paƒstwami wasalnymi w systemie podob-nym do feudalnego. Usankcjonowanie dogmatu„mandatu Niebios”, czyli w∏adzy pochodzàcejz Nieba (od czasu dynastii Zhou w∏adców Chinnazywano Synami Niebios), gwarantowa∏o kró-lowi (wu) zwierzchnoÊç nad ksi´stwami. Wed∏ugtej koncepcji Niebo daje mandat rzàdzenia mà-
dremu w∏adcy, a on utrzymuje harmoni´ pomi´-dzy Niebem a Ziemià, sobà i swymi urz´dnikamioraz urz´dnikami a ludem. JeÊli w∏adca tego nieczyni, Niebo zsy∏a kataklizmy – trz´sienia ziemi,plag´ szaraƒczy, powodzie – a tak˝e niezadowole-nie ludu, czyli rebelie. Rebeli´ zes∏anà z Nieba roz-poznawano po tym, ˝e zawsze koƒczy∏a si´ suk-cesem (obraniem nowego w∏adcy).
Dynastia Zachodnia Zhou (1122–770 p.n.e.)prowadzi∏a wojny z pó∏koczowniczymi plemiona-mi z pó∏nocnych Chin; straciwszy znaczenie, mu-sia∏a w 770 r. przenieÊç stolic´ do Luoyangu.Wschodni Zhou panowali ju˝ na niewielkim tery-torium. W Epoce Wiosen i Jesieni (770–480 p.n.e.)wy∏oni∏y si´ pot´˝ne ksi´stwa, które, przejàwszyprzewodnictwo wojskowe nad paƒstwem, prowa-dzi∏y mi´dzy sobà za˝arte wojny a˝ do Epoki Wal-czàcych Królestw (480–221 p.n.e.). W tym drugim
okresie nastàpi∏o rozdrobnienie na rywalizujàcemi´dzy sobà mniejsze paƒstewka. Pomimo niesta-bilnoÊci politycznej rozwija∏a si´ gospodarka i kul-tura. W u˝yciu by∏o ˝elazo, ros∏y miasta, powsta-wa∏y szko∏y filozoficzne (ten okres nazywa si´ rów-nie˝ „epokà stu szkó∏ filozoficznych”).
W tym czasie pojawi∏y si´ dwa elementy póê-niejszej struktury w∏adzy cesarskiej – rzàdzàcywojskowi oraz nauczyciele. Zarówno jedni, jaki drudzy dbali o rytua∏y i ceremonie, których ce-lem by∏o zachowanie harmonii pomi´dzy ludz-kim spo∏eczeƒstwem a kosmicznym porzàdkiem.Prowadzone wtedy wojny sk∏ania∏y filozofów dorozwa˝aƒ o pokoju i porzàdku. Proponowali onirozwiàzania majàce przywróciç z∏oty wiek kró-lów-m´drców, którzy – jak g∏osi∏y legendy – rzà-dzili w pokoju szcz´Êliwym królestwem.
Najwybitniejszym myÊlicielem tego okresu by∏Konfucjusz (Kong Zhongni, Kongfuzi, MistrzKong; 551–479 p.n.e.), nauczyciel s∏awnych filo-zofów: Mencjusza (Mengzi; ok. 372–289 p.n.e.)i Süncy (Xunzi; ok. 298–238 p.n.e.). KonfucjanizmpodkreÊla∏ znaczenie tradycji i kultywowania indy-widualnej moralnoÊci, a tak˝e etycznej odpowie-dzialnoÊci w∏adców w stosunku do poddanych.Pokój i dobrobyt gwarantuje sam w∏adca, jeÊli rzàdzi sprawiedliwie, zachowujàc w∏aÊciwe stosun-ki spo∏eczne, i doskonali si´ moralnie.
W opozycji do tej reformistycznej ideologii sta∏taoizm, tradycyjnie przypisywany Laozi (Lao-tse,Stary Mistrz; VI w.?). Prawdziwy m´drzec dà˝ydo poznania tao (harmonia Êwiata), przez co da-ne mu b´dzie de (cnota), umo˝liwiajàca przestrze-ganie zasady we-wei (niesprzeciwianie si´ porzàd-kowi panujàcemu w naturze i spo∏eczeƒstwie).
Japoƒczycy powiadajà, ˝e urz´dnicy na stano-wiskach sà konfucjanami, a na emeryturze stajàsi´ taoistami.
Dynastia Qin (221–207 p.n.e.) Ród Qin, znacznie umocniwszy swoje paƒstwow V i IV w. p.n.e., w dwóch pierwszych stuleciachEpoki Walczàcych Królestw, nadal prowadzi∏podboje. Gdy w 221 r. p.n.e. Qin Shi wcieli∏ doswego imperium pozosta∏e terytoria, przyjà∏ tytu∏huangdi – cesarza. Pierwszy cesarz zjednoczonychChin, Qin Shi Huangdi, ws∏awi∏ si´ tyranià i okru-cieƒstwem, ale te˝ stworzy∏ instytucje paƒstwowe,które przetrwa∏y ponad dwa tysiàce lat.
Za jego panowania scentralizowano w∏adz´ (te-rytorium paƒstwa zosta∏o podzielone na prowin-cje zarzàdzane przez cesarskich urz´dników), ujed-nolicono miary, wagi, walut´ i pismo. Powsta∏y
2 0 ◆ H I S T O R I A
drogi, a dla u∏atwienia transportu wodnego rów-nie˝ kana∏y prowadzàce na po∏udnie. Cesarz kaza∏spaliç archiwa pokonanych paƒstw, kroniki i dzie-∏a filozoficzne i skaza∏ na Êmierç kilkuset uczo-nych krytykujàcych jego rzàdy. O pot´dze Shi Hu-angdi Êwiadczy odkrycie w pobli˝u Xi’an s∏ynnejTerakotowej Armii (ponad 7 tys. figur wojowni-ków naturalnej wielkoÊci) chroniàcej jego mauzo-leum. Rozpocz´to budowanie Wielkiego Muru.Wbrew legendzie nie wzniesiono go w czasach ShiHuangdi – by∏ dzie∏em wielu dynastii, przy czym zachowane fragmenty pochodzà w wi´kszoÊciz czasów Mingów (XVI w.).
Bezwzgl´dna i wieloletnia eksploatacja wyczer-pa∏a zarówno si∏y mieszkaƒców, jak i finansowezasoby Chin. Imperium Shi Huangdi rozpad∏o si´wkrótce po jego Êmierci w 210 r. p.n.e. Do 207 r.trwa∏y walki ró˝nych ugrupowaƒ z rodem cesar-skim Qin i pomi´dzy genera∏ami, z których wy-szed∏ zwyci´sko Liu Bang, ch∏op z pochodzenia.To on za∏o˝y∏ dynasti´ Han.
Dynastia Han (207 p.n.e.–220 n.e.) Cesarze z rodu Han odrzucili surowy styl rzàdówrodu Qin, lecz jeszcze bardziej rozbudowali scen-tralizowanà biurokracj .́ Jednak˝e najwa˝niejszàcechà odró˝niajàcà administracj´ tej dynastii by∏
sposób powo∏ywania urz´dników. W I w. p.n.e.powszechnie przyj´to, ˝e urz´dnikami mogà byçtylko znawcy klasycznych tekstów konfucjani-zmu. Oznacza∏o to, ˝e mieli oni godziç swojà s∏u˝-b´ cesarzowi i paƒstwu z konfucjaƒskimi zasadamiw∏aÊciwego post´powania i osobistej uczciwoÊci.W czasach cesarstwa dynastii Han idee Konfucju-sza by∏y nieod∏àcznym elementem polityki, ˝yciaspo∏ecznego i kultury.
StabilnoÊç epoki Han umo˝liwi∏a wzrost po-pulacji Chin do ponad 50 mln. Rozwija∏ si´ han-del i przemys∏, usprawniono komunikacj´ i trans-port. Wszystko to zacieÊnia∏o wi´zy pomi´dzy
zró˝nicowanymi regionami kraju. Miasta przy-ciàga∏y ludzi wykszta∏conych i zamo˝nych, sta-jàc si´ oÊrodkami kultury. LudnoÊç z biednychprowincji migrowa∏a do miejsc oferujàcych per-spektyw´ lepszego ˝ycia.
W 180 r. p.n.e. na dworze cesarskim pojawi∏asi´ wa˝na grupa spo∏eczna: pa∏acowi eunuchowie,którzy mieli uczestniczyç w dziejach kraju a˝ do1911 r. Zatrudnieni poczàtkowo do obs∏ugi ˝oni konkubin cesarza, szybko stali si´ nieodzownymidoradcami, knujàcymi intrygi w pa∏acowych roz-grywkach o przywileje i w∏adz .́
Cesarstwo Han osiàgn´∏o szczyt rozkwitu za pa-nowania Wu Di (140–87 p.n.e.). Chiƒskie impe-rium od dawna stara∏o si´ podporzàdkowaç ko-czownicze plemiona z pó∏nocy i zachodu. Wu Dizdo∏a∏ pokonaç Hunów, którzy zbudowali silne im-perium na pó∏nocy. Teraz cesarstwo rozciàga∏o si´
D A W N E D Y N A S T I E ◆ 2 1
PO LEWEJ: drukowany portret Shi Huangdi.PO PRAWEJ: stare malowid∏o przedstawiajàce gwardi´cesarskà.
Mà˝ Êwiàtobliwy Lu Ngan tö Pan Sze (1596–1631) pisa∏traktaty o ludzkich cnotach i niedoskona∏oÊciach, bada∏dziwy przyrody, wszczà∏ te˝ wielkà dysput´ na temat wyboru s∏owa, jakim by nale˝a∏o wyraziç imi´ Boga.Dzie∏a Pu Mi-ko Cze-jüena (1612–1659) o ludziachw Paƒstwie Ârodka, zwierz´tach i roÊlinach, oraz wyrysowane przezeƒ mapy i mozolnie spisany s∏owniks∏u˝y∏y wybitnym europejskim geografom, A. Kircherowii J. Ricchiolemu, a nawet filozofowi G. Leibnitzowi. Ksi´g´ Pu Mi-ko Cze-jüena o medycynie wyda∏ A. Cleyer,podpisujàc jà swoim nazwiskiem. Czu Ju-lang, cesarzz dynastii Ming, który przyjà∏ chrzeÊcijaƒstwo wraz z ˝onà (ochrzczonà imieniem Helena) i synem, wyprawi∏Pu Mi-ko Cze-jüena z wa˝nà, acz niebezpiecznà misjàdo papie˝a. Gdy wys∏annik powróci∏, nie by∏o ju˝ dynastiiMing. Lu Ngan tö Pan Sze i Pu Mi-ko Cze-jüen to dwajpolscy misjonarze: J´drzej Rudomina i Micha∏ Boym.
W PA¡STWIE ÂRODKA