Cerrah Küpeli Kızı Saliha

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Volume 6 Issue 5, p. 1-11, September 2014

Journal of History Studies

JHS

H i s t o r y S t u d i e s

Volume 6 Issue 5

September 2014

Üsküdar’da Bir Cerrah Ailesi: Üstad Cerrah Deniz, Eşi Cerrah

Küpeli Kızı Saliha ve Oğlu Cerrah Mehmed Çelebi A Surgeon Family in Ottoman Üsküdar:Master Surgeon Deniz, His Wife –Surgeon

Kupeli Saliha and His Son –Surgeon Mehmed Çelebi

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Akkaya Adnan Menderes Üniversitesi - Aydın

Öz: Bu araştırma Üsküdar‟da yaşamış olan Üstad Cerrah Deniz bin Gazi‟nin hayatını, yapmış

olduğu ameliyatları, tedavilerinden aldığı ücretleri ve kadı huzurunda alınan rıza senetlerini

inceleyerek 17. yüzyılda Osmanlı cerrahlarının ciddi bir gelir sahibi olduklarını tespit etmektedir.

Makale ayrıca Deniz bin Gazi‟nin ölümünden sonra cerrahlık mesleğini devam ettiren eşi Küpeli

kızı Saliha Hatun ve oğlu Mehmed Çelebi‟nin faaliyetlerini inceleyerek cerrahlık mesleğinin aile

mesleği haline geldiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Tıp, Sağlık, Cerrahlık, Fıtık, kadın cerrah

Abstract: This article examines the life of an Ottoman surgeon from Üsküdar, Master Surgeon

Deniz bin Gazi, along with his surgeries, price of his cures, and legally acquired consent letters

and reveals that seventeenth century Ottoman surgeons had significant income. Furthermore, the

article examines the life of his widow, Küpeli kızı Saliha Hatun and his son Mehmed Çelebi and

concludes that the surgeon occupation became a family occupation.

Keywords: Ottoman Empire, Medicine, Health, Surgeon, Hernia, female surgeon

Giriş

Cerrah kelimesi Arapça cerh kelimesinden gelmekte olup yaraları tedavi eden ve

ameliyat yapan kiĢiye denir.1 Ayrıca cerrahlar kırık çıkıkların tedavisi ile de meĢgul

olurlardı.2 Bütün dünyada olduğu gibi Osmanlı Devleti‟nin de dahil olduğu Ġslam

dünyasında cerrahinin temel olan anatomi insan bedeninin kutsal bilinmesinden dolayı tıbbın

diğer kollarından oldukça sonra geliĢmiĢtir. Hatta ölümden sonra bile insan bedenine uzun

süre dokunulamamıĢtır. Bu nedenle anatomi çalıĢmaları ve insan üzerinde otopsiler

yapılamamıĢtır.3 Ancak Ġslam tarihinin bazı dönemlerinde Müslüman bilim adamlarının tıp

alanında birçok yenilik ve ameliyatlar yaptığı bilinmektedir.4 Birçok ünlü hekim ve cerrah

1 “Cerrah: Yaralara ve emrâz-ı hariciyeye bakan ve ʽameliyat icrâ eden tabip.” ġemseddin Sami, Kamûs-i Türkî,

Enderun Kitabevi, Ġstanbul 1989, s.476. 2 Mithat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lugatı, Enderun Kitabevi, Ġstanbul 1986, s.64. 3 Ġbrahim Ceylan, Türklerde Cerrahinin Gelişimi, Türk Cerrahi Derneği Yayınları, Ankara 2012, s.64. 4 VI. yüzyılın ortalarında Taif‟de doğan Haris bin Kalada‟yı ilk Müslüman doktor olarak tanımlamak mümkündür.

Ġbn-i Useybe, hakkında bilgimiz olmayan Tamim kabilesine mensup Ġbn Ebi Ramsa adlı ameliyatçıyı

zikretmektedir. Müslüman doktorların en önemlisi ise VII. IX. yüzyıllarda yetiĢen Ali ibn-i Rabban el-Taberî‟dir.

850 yılında Firdevs ül-Hikme adlı tıb kitabında sadece hastalıkların teĢhis ve tabiatlarını incelememiĢ, aynı

zamanda çeĢitli tedavi usullerini de kaydetmiĢtir. Bunlardan baĢka tabibler de vardır. GeniĢ bilgi için bakınız;

Mehmed Bayraktar, İslam‟da Bilim ve Teknoloji Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara,1985, s.171-190.

Bütün dünyada en çok tanınan Müslüman hekim Ġbn-i Sina‟dır. El-Kanun Fi‟t Tıp adlı eseri meĢhurdur. Bir baĢka

alim ise Ġspanya‟da yetiĢmiĢtir. Ebu‟l-Kasım el- Zehrâvi, Et Tasârif adlı eserinde dokular ve deri altı dolaĢımı

hakkında bilgi vermesinin yanı sıra cerrahinin esaslarını ortaya koymuĢtur. Sibel Okuyan, “Doğu Kültürünün Batıda

Yansımaları”, SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, Sayı: 2, Sakarya 2011, s 106.

Üsküdar’da Bir Cerrah Ailesi: Üstad Cerrah Deniz, Eşi Cerrah Küpeli Kızı Saliha Ve Oğlu…


JHS

2


Volume 6 Issue 5

September 2014

günümüze kadar ulaĢan kitaplar yazmıĢlardır. Cerrahlıktan ve cerrahi konulardan söz eden

bu eserlere Cerrâh-nâme adı verilmektedir.5

Türklerde çeĢitli yöntemlerle hastalıkları tedavi etmiĢlerdir. Nitekim Uygur

metinlerinde ve Dîvânu Lûgati‟t-Türk ve Kutadgu Bilig‟de yer alan çok çeĢitli tıp terimleri

daha sonra Anadolu‟da yazılan tıp eserlerinde karĢımıza çıkmaktadır.6 Özellikle Anadolu

Selçukluları tarafından kurulan Kayseri, Gevher Nesibe Tıp Medresesi ve Maristanı Amasya,

Anber b. Abdullah DarüĢĢifası gibi tıp eğitimi veren ve hastane vazifesi gören kuruluĢları en

baĢta saymamız gerekmektedir. Bunların haricinde Amasya DarüĢĢifası‟nın ayrı bir yeri

vardır. Bu DarüĢĢifa, Osmanlı Devleti döneminde ġükrullah, Halimi, Sabuncuoğlu

ġerefeddin7 gibi hekimlerle döneminin en üst seviyesine ulaĢmıĢtır.

8 Ġstanbul‟un fethi ile

devletin birçok alanında olduğu gibi hekimlik, cerrahlık da geliĢme göstermiĢtir.9 Fatih

Sultan Mehmed‟in yaptırdığı külliyenin içerisinde hekimler, cerrahlar ve göz

mütehassıslarının görev yaptığı darüĢĢifada yer almaktadır. Bununla birlikte Osmanlı

Devleti‟nde cerrahlık yapan ve cerrahi ile ilgili eserler kaleme alan, Amasyalı Sabuncuoğlu

ġerefeddin‟in yanısıra Bursalı Ali MünĢi gibi cerrahlar da bulunmaktadır.10

XIX. yüzyıla kadar Osmanlı Devlet‟inde cerrahlık, hekimlikten ayrı olarak geliĢmiĢ ve

cerrahlar usta-çırak iliĢkisi çerçevesinde bir baĢka cerrahın yanında yetiĢmiĢlerdir.11

Eğitimlerine çıraklıktan baĢlarlar, kalfalık ve ustalığa kadar yükselirlerdi.12

Kehhal (göz

doktoru) gibi cerrahların büyük bir çoğunluğu esnaf teĢkilatına bağlı idiler13

ve berber esnafı

ile birlikte bir sınıf oluĢturmuĢlardır.14

Buna karĢılık serbest olarak çalıĢan cerah da

bulunmaktaydı. Asker veya sivil olsun serbest olarak çalıĢan cerrahlar (berber cerrahlar),

genelde bir hekimin kontrolünde çalıĢmaktaydılar. Fakat muhtemelen kendini ispatlamıĢ

olan cerrahlardan tek baĢına çalıĢanların kaynaklarda yer aldığı bilinmektedir. Zaten

cerrahlık mesleği çok zaman babadan oğula geçmektedir.15

Hekimler tarafından yapılamayan cerrahi iĢlemler için darüĢĢifalarda hekimlerin yanı

sıra cerrahlar da istihdam edilirlerdi. Mesela Fatih darüĢĢifasında istihdam edilen cerrah

sayısı baĢlangıçta bir tane olmakla birlikte ihtiyaca binaen dönem dönem değiĢiklik

5 Cerrahlık konusunda ilk eseri Ali Ġbn Abbas el-Mecusi yazmıĢtır 994‟te öldüğü bilinen cerrahın eserinin adı

Kâmilü‟s-sınâa‟dır. Anadolu‟da yazılan cerrahi kitaplarından birisi de Alâ‟im-i Cerrâhîn adlı eserdir. Mehmet

Gürlek, “Anadolu‟da YazılmıĢ Ġlk Türkçe Cerrahî Yazmalara Bir Örnek: Alâ‟im-i Cerrâhin”, Turkish Studies, VI/3,

Summer 2011, s. 1423-1434. 6 Mehmet Gürlek, a.g.m., s. 1424. 7 Amasyalı Sabuncuoğlu ġerefeddin birçok ameliyatın ve aletlerinin çizimleri vardır. Eserini yazarken Endülüslü

Ebu‟l-Kasım el- Zehrâvi‟nin, 30 ciltlik Kitabü‟l Tasrif adlı eserinin son üç cildi olan Kitab‟ül Cerrahiye‟den büyük

ölçüde yararlandığı bilinmektedir. Ceylan, a.g.e., s. 60. 8 Ceylan, a.g.e., s. 32. 9 Süheyl Ünver, “Osmanlı Türklerinde Hekimlik ve Eczacılık”, Pharmacia: Türk Eczacıları Birliği Mecmuası, Sayı:

6, Ġstanbul 1966, s. 30. 10 Esin Kâhya, “Osmanlı Ġmparatorluğundaki Cerrahi ÇalıĢmalarından Bazı Örnekler”, Uluslararası Türk Kültür

Kongresi Bildirileri (25-29 Eylül 1993, Ankara), C.II, Ankara 1999, s. 345-355. 11 Ceylan, a.g.e., s. 64. 12 Ceylan, a.g.e., s. 65; 1592 yılına ait bir PadiĢah hükmünde bu durum Ģöyle bildirilir: … cerrah ve kehhal geçinüb

üstâda hizmet etmemişken kendü reyi ile cerrahlık ve kehhallık edüb… , zarar verenler men ve ref„i edilecektir.

Ayten AltıntaĢ, Hanzade Doğan, “Osmanlıda Esnaf Tabip ve Ahilik TeĢkilatı Ġle ĠliĢkisi”, Türk Dünyası

Araştırmaları, Sayı: 132. Ġstanbul, (Haziran, 2001), s. 136. 13 Ayten AltıntaĢ, Hanzade Doğan, a.g.m., s. 139. 14 1640 tarihli narh defterinde cerrahlık sanatının öğretilmesi koĢulları berberler baĢlığı altında verilmektedir.

Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 tarihli Narh Defteri, Haz: Mübahat S. Kütükoğlu, Enderun Kitabevi,

Ġstanbul 1983, s. 262. 15 Ceylan, a.g.e., s.64.

Mustafa Akkaya


JHS

3


Volume 6 Issue 5

September 2014

göstermiĢtir.16

Hatta XVI. yüzyılın sonunda saraydaki cerrah ve kehhâllerin sayısının 113‟e

ulaĢtığını görmekteyiz. Bunlar daha çok cerrah ailelerinden, becerileri dikkate alınarak

saraya kabul edilmiĢlerdir.17

XVII. yüzyılın baĢlarında Üsküdar‟da Mahalle-i Cedide‟de yaĢamıĢ olan Cerrah Üstad

Deniz bin Gazi‟nin yapmıĢ olduğu tedaviler ve cerrahi müdahaleler Üsküdar mahkeme

kayıtlarına yansımıĢtır.18

Bu kayıtlardan Cerrah Üstad Deniz bin Gazi‟nin fıtık hastalarını

ameliyatla iyileĢtirilmesinden, mahir bir cerrah olduğu anlaĢılmaktadır. Kayıtlara göre

ameliyatlarının bel fıtığı mı, kasık fıtığı mı yoksa baĢka bir fıtık türü mü olduğu kesin

değildir. Deniz bin Gazi‟nin hastaları için kayıtlarda fıtık marazına mübtelâ, nice müddet-i

medîde fıtık zahmetine mübtelâ19

gibi hastalık tanımları yazılmıĢtır. Ancak XVII. yüzyılda,

Ġstadi veled-i Yani adlı cerrahın Ġstanbul‟da gerçekleĢtirdiği cerrahi müdahalelerin kasık

fıtığı ameliyatları olduğu Galata Sicillerine kaydedilmiĢtir. Ġstadi veled-i Yani, 2 ġaban 1073

(12 Mart 1663) ile 13 ġevval 1073 (21 Mayıs 1663) yılları arasında dokuz kiĢiye kasık fıtığı

ameliyatı yaptığı, Galata Sicillerindeki rıza senetlerinde açıkça görülmektedir.20

Kasık

fıtığının açık bir Ģekilde yazılmıĢ olmasına rağmen, bu ameliyatlardan yaklaĢık elli yıl önce

Deniz bin Gazi‟nin yapmıĢ olduğu tedavilerin yer aldığı kayıtlar, ne tür fıtık ameliyatları

olduğu konusunda kesin bir sonuç verememektedir. Günümüzde bile fıtık ameliyatlarının

zorluğu ve bu hastalığa karĢı oluĢan önyargıya göre 1600‟lü yıllarda böyle bir ameliyatın

yapılmıĢ olması kayda değerdir. Deniz bin Gazi‟nin ünü sadece Ġstanbul ve çevresi ile sınırlı

kalmamıĢtır. Mora gibi Rumeli ve Anadolu‟nun değiĢik yerlerinden cerraha fıtık ameliyatı

olmak için gelenler olmuĢtur.21

Üstad Cerrah Deniz bin Gazi‟nin yapmıĢ olduğu ameliyatlarla ilgili kayıtlar ilk olarak

Üsküdar ġer„iyye Sicillerinden yüz yirmi beĢ numaralı defterde görülmektedir. Yüz yirmi

beĢ numaralı defter Hicrî 1023 (1614-1615) yılına tekabül etmektedir. Deniz bin Gazi‟nin

nereden geldiği hangi tedrisattan geçtiği hakkında bir malumatımız olmamasına rağmen 27

Zilkade 1029‟a (24 Ekim 1620) kadar Üsküdar‟da Cedide Mahallesi‟nde yaşadığı, “sulbi

kebîr Bayram ve Mehmed” adında iki yetiĢkin oğlunun olduğu, 27 Zilkade 1029 (24 Ekim

16 Fatih DarüĢĢifası‟nda muhtaç kimselere bakılır ve bedava ilâç verilirdi. Kadrosunda iki âlim ve tecrübeli doktor,

bir kehhâl (göz doktoru) bir cerrah (operatör ), bir eczacı vardı. Halil Ġnalcık, Devlet-i ʽAliyye, Türkiye ĠĢ Bankası

Kültür Yayınları, Ġstanbul 2009, s.127. 17 Ceylan, a.g.e, s. 65. 18 Sicil defterleri içerisinde, sosyal yapılar ve iktisat tarihi için önemli bilgiler mevcuttur. Bunlar özellikle vergi,

narh, miras, tereke, alıĢ-satıĢ, borç, evlenme (mehir) ve boĢanma (muhâla„a) ilâm ve hüccetleri en önemli

kayıtlardır. Bununla birlikte merkezden gelen emirler, Ģikayet ve arzlara cevaplar da iktisat tarihi açısından son

derece önemli ipuçları içermektedir. Bu ipuçlarından bazıları Ģunlardır: Vergi türleri, vergi oranları, verginin sosyal

dağılımı, olağanüstü vergiler, devletin toplam vergi gelirleri, mülkiyet iliĢkileri ve bu bağlamda ev, bahçe, tarla

büyüklükleri ve değerleri, iĢ iliĢkileri, ortaklıklar, alıĢ-satıĢların tarafları, borçlanma ve borçlanma türleri,

hediyeleĢme ve hediye türleri, esnaflık ve esnaf çeĢitleri, paralar ve para değerleri, tüketim kültürü bağlamında

tüketilen ve sahip olunan eĢyalar, gıda maddeleri, bunların fiyatları, sosyal grupların sahip olduğu zenginlikler,

ailelerin sahip olduğu eĢyalar, ticari mekanlar ve bu mekanlarda yer alan varlıklar, vakıflar ve fonksiyonları.

Yunus Uğur, “Mahkeme Kayıtları (ġer„iyye Sicilleri): Literatür Değerlendirilmesi ve Bibliyografya”, Türkiye

Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, 2003, s. 309,310. Kadılar, vazifelerini icra ederken “sicil” adı verilen

defterleri tutmaları gerekmekteydi. Bu gerekliliğin sonucu olarak kadıların merkeze, merkezin kadılara yazdıkları

yazıĢmalarla, geniĢ coğrafyaya sahip Osmanlı Devleti‟nde on binlerce ġer„iyye Sicil Defteri ortaya çıkmıĢtır. Ġsmail

Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Devleti‟nin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988, s.109 19 Nice müddet-i medîde fıtık zahmetine mübtelâ tarifiyle hastalığın sürekli ve uzun bir zamandan beri devam

etmesinden dolayı kayıtta geçen fıtık hastalığı “bel fıtığı” olabilir. İstanbul Müftülüğü Üsküdar Şer„iyye Sicilleri

(ÜŞS.), No: 125. 37/b-2, 24 Receb 1023 (30 Ağustos 1614). 20İstanbul Müftülüğü Galata Şer„iyye Sicilleri (GŞS.), No: 90. 8/b-1, 14/b-2, 17/b-2, 19/b-1, 21/a-2, 21/b-2, 26/b-2,

28/b-3, 29/b-3. 21AĢağıdaki tabloda bu hastalar hakkında daha geniĢ bilgiler verilmiĢtir.



JHS

4


Volume 6 Issue 5

September 2014

1620) tarihli Deniz bin Gazi‟nin ölümü üzerine Nasraniye zevcesi Saliha bint-i Küpeli‟nin

mahkemeye dört bin akçe mehr-i müeccelini almak için baĢvurduğu sicil kaydından

anlaĢılmaktadır.22

Bununla birlikte Deniz bin Gazi‟nin karısı Saliha bint-i Küpeli Hristiyan

bir Kıptî‟dir.23

Deniz bin Gazi‟nin geçtiği kayıtlarda, onun dini, menĢei, geldiği yer hakkında

bir bilgi yer almamaktadır. Ancak Deniz bin Gazi‟nin isminden babasının Gazi adında bir

Müslüman olduğu anlaĢılmaktadır. Çocuklarına da Bayram ve Mehmed isimlerini vermiĢtir.

Bu bilgilerle Deniz bin Gazi‟nin Müslüman olma ihtimali yüksektir. “Deniz” adı Osmanlı

kayıtlarında pek fazla yer almayan bir isim olmasından dolayı Üsküdar‟a baĢka bir ülkeden

gelme ihtimali de olabilir.

XVII. yüzyılda Üsküdar‟ın Maʽmure Mahallesinde beĢ fıtık cerrahının yaĢadığı

belirtilmektedir. Ancak bu isimler arasında Üstad Deniz bin Gazi‟nin adı geçmemektedir.

Halil Sahillioğlu‟nun “Üsküdar‟ın Maʽmure (Cedide) Mahallesi Fıtık Cerrahları” adlı Yeni

Tıp Tarihi Araştırmaları dergisinde yayınlanan makalesinde geçen fıtık Cerrahlarının

isimleri Ģunlardır: Saliha Hatun bint-i Küpeli, Cerrah Mehmed bin Baba Deniz, Mehmed

Çelebi, Hasan BeĢe bin Abdullah.24

Yine Hasan BeĢe bin Abdullah hakkında Fethi Gedikli

tarafından Osmanlı hukukunda hekimlerin ve cerrahların hukukî durumlarını, Cerrah Hasan

BeĢe‟nin yapmıĢ olduğu tedavileri ve ameliyatları, almıĢ oluğu ücretleri ve rıza senetlerini

anlatan “Osmanlı Hukukunda Hekim Sorumluluğu ve XVII. Yüzyılda Ünlü bir Fıtık

Cerrahı”25

adlı makalesi ile Osman Çetin‟in “Üsküdar‟da Bir Kadın Cerrah Küpeli Kızı

Saliha Hatun”, adlı26

Saliha Hatun‟un yapmıĢ olduğu tedavileri, almıĢ olduğu rıza senetlerini

ve ücretleri ele aldığı bildirisinde adı geçen cerrahların birbirleriyle olan iliĢkilerine, Deniz

bin Gazi ismine veya akrabalık bağlarına yer verilmemiĢtir. Halil Sahillioğlu‟nun ve Osman

Çetin‟in yapmıĢ olduğu çalıĢmada isimleri geçen cerrahlar içerisinde yer alan Saliha Hatun;

Kıpti27

, Hristiyan ve Deniz bin Gazi‟nin eĢidir. Deniz bin Gazi vefat ettikten sonra

kocasından öğrendiği cerrahlığı devam ettirmiĢtir. Ayrıca yukarıda Deniz bin Gazi‟den

mehir parasının talep edildiği kayıttan da anlaĢılacağı üzere sulbi kebîr oğlu Mehmed de

kuvvetle muhtemel annesi Saliha Hatun ile fıtık ameliyatlarına katılmıĢtır. Halil

Sahillioğlu‟nun yukarıda adı geçen makalesindeki Cerrah Mehmed bin Baba Deniz‟in de,

Deniz bin Gazi‟nin sulbi kebîr oğlu Mehmed olduğu anlaĢılmaktadır.28

22 “Mahrusa-i Üsküdar‟da mahalle-i Cedide‟de sâkin iken vefât eden Deniz bin Gazi nam cerrahın verâseti sulbi

kebîr oğulları Bayram‟a ve Mehmed‟e ve zevce-i metrukesi Sâliha bint-i Küpeli nam nasraniye… ” ÜŞS, No: 138.

29/a-3, 27 Zilkade 1029 (24 Ekim 1620). 23 “Vilâyet-i Rumeli‟nde Gariyboz? (Eğriboz) kazasına tâbi„ Ayayorgi nam karye sükkânındanYani veled-i Yorgi

nam zimmî … Saliha Hatun ibnet-i Küpeli nam Kıptîye … beĢ yüz nakdî râyiç-ü fi‟l-vakt fizzî Osmanî akçe ücret

ile …” diye geçen kayıtta Saliha Hanım Kıptî olarak yazılmıĢtır. ÜŞS, No: 139. 59/a-2. 15, Cemaziyelevvel 1031

(28 Mart 1622). 24 Halil Sahillioğlu, “Üsküdar‟ın Maʽmure (Cedide) Mahallesi Fıtık Cerrahları”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları,

Ġstanbul 1998, s.59-65. Makalede adı geçen Maʽmure Mahallesi ile Cedid Mahallesi bir mahalleye verilmiĢ iki isim

gibi görünmesine rağmen, XVII. yüzyılın baĢlarında birbirinden farklı iki ayrı büyük mahallelerdir. Demek ki

yüzyılın sonlarına doğru bu birbirinden farklı olan iki büyük Üsküdar mahalleleri birleĢerek hem Maʽmure hem de

Cedid olarak kayıtlarda yazılamaya baĢlanmıĢtır. GeniĢ bilgi için bakınız: Mustafa Akkaya, XVII. yüzyılın İlk

Çeyreğinde Üsküdar, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Doktora Tezi), Ankara 2010. 25 Fethi Gedikli, Osmanlı Hukukunda Hekim Sorumluluğu ve XVII. Yüzyılda Ünlü bir Fıtık Cerrahı Türk Hukuk

Tarihi AraĢtırmaları, Sayı 4, Ġstanbul, 2007, s.15-27. 26 Osman Çetin, “Üsküdar‟da Bir Kadın Cerrah Küpeli Kızı Saliha Hatun”, IV. Üsküdar Sempozyumu, 3-5Kasım

2006 Bildiriler, II. Cilt, Ġstanbul, 2007, s. 519-530. 27ÜŞS, No: 138. 29/a-3, 27 Zilkade 1029 (24 Ekim 1620). 28ÜŞS, No: 139. 59/a-2, 15 Cemaziyelevvel 1031 (28 Mart 1622).

Mustafa Akkaya


JHS

5


Volume 6 Issue 5

September 2014

Cerrah Üstad Deniz bin Gazi’nin Almış Olduğu Ücretler

Osmanlı Devleti‟nde sağlıkla ilgili fetvaların bir kısmı tabiplerin aldığı ücret

hakkındadır. Tabipler, cerrahlar29

yaptıkları tedavinin karĢılığında ücret talep edebilmekte

ve bunu hasta ile yaptığı anlaĢmayla belirleyebilmektedir. Tedavi neticesinde anlaĢılan ücret,

piyasalardaki ücretlerden çok farklı değilse bunun ödenmesi talep edilmektedir. Ayrıca

iyileĢip iyileĢmemesi tedavi ücretinin ödenmesine engel teĢkil etmemektedir. Tedavi

yapıldıktan sonra tedavi ücreti alınmaktadır. Hatta tedaviden sonra hasta ölse dahi bu durum

tabibin alacağı ücreti etkilememektedir.30

Ancak bu ücretler serbest olarak çalıĢan hekim ve

cerrahlar için geçerlidir. Osmanlı Devleti‟nde darüĢĢifalarda, vakıflarda veya sarayda çalıĢan

cerrahlar ve hekimler için günlük (yevmiye) usulü uygulanmıĢtır. 1550‟lerden 1604‟lere

kadar geçen zaman zarfında yevmiye usulüyle çalıĢan hekimlerin, cerrahların, hassa

tabiplerinin ifa etmiĢ oldukları vazifelerin büyüklüğü ve önemine göre devletten almıĢ

oldukları günlük yevmiye ücretleri 2, 3 akçelerden 100 akçelere kadar değiĢkenlik

göstermektedir.31

Cerrah Deniz bin Gazi yapmıĢ olduğu tedavi ve ameliyatlar için, hastalarından değiĢik

miktarlarda ücretler almıĢtır. Bazen bu ücretlerin, bir kısmını tedaviden önce bir kısmını da

tedaviden sonra, bazen de hepsini peĢin olarak tedaviye baĢlamadan almıĢtır. Deniz bin Gazi

ile ilgili bütün sicillerde, tedaviden önce mahkemede kadı huzurunda hastalar veya hastaların

vekâlet verdiği kiĢiler vasıtasıyla “eğer bi-emrillah-i teala ifâkat müyessir olmayıp fevt

olursam veresemden bir akdimi Denize bais-i mülâki olduğu deyü te„addi ve tecavüz etmeyip

dem ü diyetim husȗsunda muarıza olunmaya”32

beyanında bulunmuĢtur. Açıkçası eğer ben

ölürsem, mirasımdan Cerrah Deniz‟e olan borcumu ödeyin kimse ölümümden dolayı Cerrah

Deniz‟i suçlamasın diye, anlaĢarak tabibin alacağı ücreti garantilediği görülmüĢtür. Deniz

bin Gazi, bazı sicillerde bin akçe, bazılarında ise dört yüz ve üzeri akçe tedavi ücretleri

almıĢtır. Deniz bin Gazi‟nin yapmıĢ olduğu tedaviler karĢılığında aldığı ücretler, hasta

isimleri ve hastaların nerelerden geldiği aĢağıdaki tabloda yazılmıĢtır. Cerrah Deniz‟in

yapmıĢ olduğu tedavilerin tarihleri birbirine yakın olmasına rağmen (1614-1615) aldığı

ücretler değiĢkenlik göstermektedir. Bu değiĢkenliğe, Cerrah Deniz‟in yapmıĢ olduğu

tedavilerin ve ameliyatların kolaylığı-zorluğu, hastanın malî durumu ya da hastanın pazarlık

kabiliyeti gibi faktörler sebep olmuĢ olabilir.

Cerrah Üstad Deniz bin Gazi’yle Yapılan Rıza Senetleri

Deniz bin Gazi‟nin mahkemede hastalarıyla ya da hastalarının vekilleriyle yapmıĢ

olduğu anlaĢmalar, hem bir senet (rıza senedi) hem de hasta yakınlarının tedavi sonucunda

hastanın iyileĢememesi ya da daha kötü bir neticenin ortaya çıkmasından sonra hekimin

sorumlu tutulmadığının belgelendiği kayıtlardır.33

“Budur ki vilayet-i Anadolu‟da vakı„

29 Evliya Çelebi‟ye göre Ġstanbul ve çevresinde dört yüz cerrah dükkânı ve bu dükkânlarda çalıĢan yedi yüz cerrah

vardır. Evliya Çelebi bin DerviĢ Mehmed Zillî, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Hazırlayanlar: Zekeriya KurĢun, Seyit

Ali Kahraman, Yücel Dağlı, I. Kitap, YKY., Mart, Ġstanbul 1999, s.228. 30 Tahsin Özcan, Fetvalar Işığında Osmanlı Esnafı, Kitabevi Yayınları, Ġstanbul 2003, s.170. 31 1555-1556 tarihleri arasında tabipler reisi Mehmed b. Sinan‟ın yevmiyesinin 10 akçe, yine aynı tarihlerde Ġranlı

tabibinkinin 3, bir cerrahın 2 akçe, hassa cerrahlarından Sinan adlı Yahudi‟nin yevmiyesinin 6 akçe olduğu

anlaĢılmaktadır. 1579‟da Müslüman olan Yahudi‟ye 10 akçe yevmiye verilmiĢtir. 1578-80 tarihleri arasında

hekimbaĢı olan Molla Kasım‟ın yevmiyesi 60 akçedir. 1604‟te ise hassa tabiplerinin baĢının (ser-etibbâ-i hâssa)

yevmiyesi 100 akçeye kadar çıkmıĢtır. Nejat Göyünç, “Yüzyılda Osmanlı Devletinde HekimbaĢılık ve Hekimler

Hakkında Bazı Yeni Tespitler.”, İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı: 4, Ġstanbul 2000, s, 4,5. 32ÜŞS, No: 125. 48/b-2, ġevval 1023 (Kasım –Aralık 1614). 33 Rıza senetlerinin önemini, nasıl yapıldığını, günümüzde hasta ile cerrrah arasında yapılan onam belgeleriyle

benzer yönlerini, batıdaki uygulamalarıyla kıyaslanmalarını görmek ve daha geniĢ bilgiye ulaĢabilmek için bakınız;



JHS

6


Volume 6 Issue 5

September 2014

Samanlu kazasına tâbi„ Karakinise nam karye sükkânından Kostantin veled-i Yani nam

zimmî meclis-i şer„-i şerȋfte ilm-i cerahatte hâzik ve beyne‟l-akrân fâik olan iş bu hâmilü‟l-

kitap Üstad Deniz bin Gazi muvâcehesinde bi‟t-tavü„s-sâf ikrâr ve itirâf edüb nice müddet-i

medîde fıtık zahmetine mübtelâ olup ifakât baîd olup belki helâki mertebesine varmağla

mezbûr Deniz arızâ-i merkûme def„inde hırâfeti zâhir ve bâhir ve nice kimesneler mezbûrun

mübâşereti sebebiyle halas oldukları sukkât ihbâriyle bâhir olmağın” diyerek kayıtların (rıza

senetlerinin) giriĢ bölümünde hastanın adı, geldiği yerle ilgili bilgiler ve Deniz bin Gazi‟yi

öven açıklamalar yazılır. Kayıtların devamında “mezkûr Deniz ile dört yüz akçeye kavledüb

meblağ-ı merkûm dört yüz akçeyi mezkûre ber-vech-i nakît bi‟t-temâm teslîm edüb ol dahi

teslîm ü kabul eyledi” ifadesiyle paranın, peĢin ya da taksitle nasıl ödeneceği konusunda

anlaĢma yapılır ve sonrasında “ba„de‟l-yevm arızamın def„i ve ref„ine mübaşeret eylesun

eğer bu arızadan ifâkât bulmayub bi-emrillah mürd olursam veresemden bir ferd mezbûr

Deniz‟den helâkına bai‟s oldun deyü da„va ve taleb etmesünler dedikte mukırr-ı mesfûrun

vech-i meşrûh üzerine sâdır olan ikrârını el-mukırr-ı lehü‟l-mezbûr Deniz dahi vicâhen ve

şifahen tasdîk edecek ma-hüve‟l-vakı„ bi‟t-taleb ketb olundu.”34

diye hastanın müdahale

sırasında ölümü gerçekleĢirse hekimin parasının hastanın mirasından verilmesi ve hasta

yakınlarının diyet parası (dem ü diyet, kan parası) talep etmemeleri için rıza senedleri

mahkemede kadı huzurunda kayıt edilmiĢtir. Böylece hekimin veya cerrahın hem can

güvenliği hem de mal güvenliği temin edilerek iĢini rahat bir Ģekilde yapması sağlanmıĢtır.

Cerrah Üstad Deniz bin Gazi ve Ailesi

Saliha bint-i Küpeli hakkında Osman Çetin, “Üsküdar‟da Bir Kadın Cerrah Küpeli Kızı

Saliha Hatun” adlı bir çalıĢma yapmıĢtır.35

Fakat Osman Çetin‟in araĢtırmasında sorduğu,

“Saliha Hatun tıbbı, özellikle cerrahlığı kimden öğrendi? Babası da bu işlerden anlıyor

muydu?...Bu maharetini nerede, kimden, nasıl ve hangi ortamda kazandı? Çevresinde

kendisi gibi tıp ve cerrahlıkla ilgilenen başka insanlar var mıydı?”36

ve “5 Ekim 1632 tarihli

başka bir sicil kaydında yine Üsküdar‟da ve Yenimahalle‟de ikamet eden Mehmed Çelebi

İbn-i Bal… (?) adında bir cerrahtan söz edilmektedir. Sâliha Hatun‟un kendi mahallesi

sakini olan bu cerrahla mesleki bir ilişkisinin olup olmadığı”37

gibi sorularının cevapları,

125, 138, 153 ve 168 numaralı Üsküdar sicil defterlerinden bulunabilir. Bu sicillerden Saliha

Hatun‟un, Cerrah Deniz‟in karısı olduğu ve cerrahlığı kocası Deniz‟den öğrendiği

anlaĢılmaktadır. Ayrıca aynı mahallede ikamet eden Mehmed bin Baba Deniz‟in de Saliha

Hatun‟un ve Cerrah Deniz‟in oğlu olduğu sicillerde yer almaktadır.

Yukarıda bahsi geçen Deniz bin Gazi‟nin ölümü üzerine mehir parasını (mehr-i

müeccelini) Deniz bin Gazi‟nin mirasından talep eden Nasraniye(Hristiyan, Kıpti, Çingene)

karısı Saliha bint-i Küpeli kocasının ölümünden sonra hekimlik mesleğini devam

ettirmiĢtir.38

Saliha Hanım‟ın mehir parasını istediği 27 Zilkade 1029 (24 Ekim 1620) tarihli

kayıttan Müslüman ismi kullanmasına rağmen aslında nasraniye (Hristiyan, Kıptî) olduğu

anlaĢılmaktadır. “Mahrusa-i Üsküdar‟da mahalle-i Cedide‟de sâkin iken vefât eden Deniz

bin Gazi nam Cerrahın verâseti sulbi kebîr oğulları Bayram‟a ve Mehmed‟e ve zevce-i

metrȗkesi Sâliha bint-i Küpeli nam nasraniye… ” diye geçen kayıtta Pazarlı bin Mustafa ve

Alparslan Demir, “Konya ġer‟iyye Sicillerinde Rıza Senedi Örnekleri (1659-1749)”, History Studies, Prof. Dr.

Enver Konukçu Armağanı, Nisan 2012, s. 31-46. 34ÜŞS, No: 125. 37/b-2, 24 Receb 1023 (30 Ağustos 1614). 35 Özellikle Cerrah Saliha Hatun‟un hastalarıyla arasında yapmıĢ olduğu rıza senetleri için ve Osmanlıda hekimlik

ve cerrahlık ile ilgili bilgiler için bu çalıĢmaya bakılabilir. Osman Çetin, a.g.m., 519-530. 36 Çetin, a.g.m., s. 527. 37 Çetin, a.g.m., s.528. 38ÜŞS, No: 138. 29/a-3, 27 Zilkade 1029 (24 Ekim 1620).

Mustafa Akkaya


JHS

7


Volume 6 Issue 5

September 2014

Sarı Mustafa adlı kiĢilerin Ģehadetleriyle talep ettiği dört bin akçelik mehr-i müeccelini

almıĢtır.39

Ayrıca bu kayıtta geçen sulbi kebîr oğullarından Mehmed‟in daha sonraki yıllarda

Üsküdar‟da Yeni Mahalle‟de fıtık ameliyatları yapacak olan Cerrah Mehmed Çelebi Bin

Baba Deniz olma ihtimali yüksektir. Cerrah Deniz‟in sağlığında sicillerde geçen tedavi ve

ameliyatlarında karısı Saliha‟nın ismi kayıtlarda yer almazken, Cerrah Deniz‟in 27 Zilkade

1029 (24 Ekim 1620) senesinde ölümünden yaklaĢık üç yıl sonra 25 Cemaziyelahir 1032 (27

Mart 1623) tarihinde Saliha Hanım tedavi ve ameliyatlara baĢlamıĢtır.40

Saliha bint-i

Küpeli‟nin de kocası gibi fıtık hastalığının tedavisinde usta olduğu sicillerden ortaya

çıkmaktadır. Cerrah Saliha Hatun‟un, kocasının sağlığında yaptığı ameliyatlarda ve

tedavilerde kocasına eĢlik etmiĢ olduğu ve ona yardım ettiği anlaĢılmaktadır. Kuvvetle

muhtemeldir ki Saliha bint-i Küpeli cerrahlığı bu sayede kocasından öğrenmiĢtir. Cerrah

Saliha Hatun da tıpkı vefat etmiĢ kocası Deniz bin Gazi gibi Osmanlı‟nın farklı

coğrafyalarından gelen hastaları tedavi etmeye çalıĢmıĢtır. Cerrah Saliha Hatun‟un hastaları

Mora,41

Rumeli,42

Anadolu,43

Ġstanbul,44

Sakız Adası,45

Ġnegöl,46

Erzurum,47

gibi Osmanlı

Devleti‟nin birbirlerinden farklı yerleĢim yerlerinden gelip tedavi ve ameliyat olmuĢlardır.

Cerrah Saliha Hatun yapmıĢ olduğu tedavilerinin ve ameliyatlarının karĢılığında en düĢük üç

yüz akçe,48

en yüksek üç bin akçe49

ücret almıĢtır. Cerrah Saliha‟nın aldığı ücretler arasında,

Deniz bin Gazi‟nin aldığı ücretlere göre değiĢkenlik daha fazladır. Deniz bin Gazi‟nin aldığı

ücretler arasında yaklaĢık iki kat oranında farklılık varken, Cerrah Saliha‟nın aldığı ücretler

arasındaki oran on katına kadar çıkmıĢtır.

39ÜŞS, No: 138. 29/a-3, 27 Zilkade 1029 (24 Ekim 1620). 40 “Rumeli eyaletinden Yani veled-i Yorgi fıtık ameliyatı için Saliha Hanıma 500 akçe vermiĢtir.”, ÜŞS, No: 139.

59/a-2. 41 “Vilâyet-i Rumeli‟nde Mora sancağında Draboliçe kazasına tâbi„ Preniko nam karye sâkinlerinden Astani veled-i

Yani nam zimmî meclis-i Ģer„-i lâzımü‟t-tevkîde iĢ bu bâ„isü‟l-kitâb Saliha bint-i Küpeli mahzarında takrîr-i kelâm

edüb hâlâ fıtık marazına mübtelâ olub mu„âlicesine muhtaç olmağın zikrolunan… ilâç etmek içün bin yüz nakdî

râyiç-ü fi‟l-vakt fizzî Osmanî akçe ücret ile… ”, ÜŞS, No: 139. 1/b-3, Recep 1030 (Mayıs-Haziran 1621). “Vilâyet-i

Rumeli‟nden Mora Sancağı‟nda vakı„ Hartepne? kazasında Todari veled-i Yani nam zimmî… fıtık marazına ilâç

olmak içün yedi yüz nakdî râyiç-ü fi‟l-vakt fizzî Osmanî akçe…”, ÜŞS, No: 139. 13/a-1, 25 Ramazan 1030 (13

Ağustos 1621). “ Vilâyet-i Rumeli‟nde Mora Sancağı‟nda Florya kazasına tâbi„ Sendan? nam karye sükkânından

Anderiye veled-i Dimo nam zimmî… beĢ yüz elli fizzî Osmanî akçe… ”, ÜŞS, No: 139. 13/a-1, 29 ġevval 1030 (16

Eylül 1621). 42 “Vilâyet-i Rumeli‟nde YeniĢehir kazasına tâbi„ … nam karye sükkânından Dimo veled-i Astani nam zimmî

meclis-i Ģer„-i Ģerȋfde bâ„is-ü haze‟l-kitâb Saliha Hatun ibnet-i Küpeli mahzarında… dokuz yüz nakdî râyiç-ü fi‟l-

vakt fizzî Osmanî akçe ücret…”, ÜŞS, No: 139. 52/b-2, 15 Cemaziyelevvel 1031 (28 Mart 1622). “Vilâyet-i

Rumeli‟nde Gariyboz? (Eğriboz) kazasına tâbi„ Ayayorgi nam karye sükkânındanYani veled-i Yorgi nam zimmî…

Saliha Hatun ibnet-i küpeli nam Kıptîye… beĢ yüz nakdî râyiç-ü fi‟l-vakt fizzî Osmanî akçe ücret ile …”, ÜŞS, No:

139. 59/a-2, 15 Cemaziyelevvel 1031 (28 Mart 1622). “Vilâyet-i Rumeli‟nde vakı„ Rogı? Kazasına tâbi„ Varça

nam karye sükkânından Ġstimad veled-i Piro nam zimmî… Saliha Hatun ibnet-i Küpeli nam Kıptîye… sekiz yüz

akçe ücretin beĢ yüzü peĢin üç yüzü tedaviden sonra… ”, ÜŞS, No: 144. 1/a-1, 25 Ramazan 1032 (23 Temmuz

1623). 43 “Vilâyet-i Anadolu‟da vakı„ YeniĢehrine tâbi„ … nam karye sâkinlerinden Ömer bin Osman nam kimesne…

Saliha Hatun ibnet-i Küpeli nam cerrah… beĢ yüz akçe ücret …”, ÜŞS, No: 144. . 6/b-1. 16 ġevval 1032 (13

Ağustos 1623). “Vilâyet-i Anadolu‟da vakı„ kasaba-i Arabgir sükkânından Sihak veled-i Rona nam zimmî… beĢ

yüz akçe… ”, ÜŞS, No: 144. 25/a-2. 44 “Mahrusa-i Konstantiniye… sipâhiyân zümresinden… Mustafa Bey Ġbn-i Abdulmennân… bin iki yüz akçe …”,

ÜŞS, No: 144. 9/a-1. “Oldur ki Mahrusa-i Konstantiniye mahallâtından Un Kapusu Mahallesi sükkânından

Anderiye veled-i Niko… üç yüz akçe… ”, ÜŞS, No: 144. 25/a-3. 45ÜŞS, No: 144. 25/a-1., “Oldur ki Akdeniz cezâyirȋnden Sakız nam cezâyirde sâkin …” 46ÜŞS, No: 144. 18/b. 47ÜŞS, No: 144. 23/b. 48ÜŞS, No: 144. 25/b-3. 49ÜŞS, No: 144. 23/b.



JHS

8


Volume 6 Issue 5

September 2014

Saliha bint-i Küpeli‟nin mehir parasını istediği yukarıda geçen kayıtta sulbi kebîr oğlu

Mehmed‟in ismi yer almaktadır. Deniz bin Gazi ve eĢi Saliha Hatun‟un oğlu olan Mehmed;

Mehmed Çelebi bin Baba Deniz adıyla ve Mehmed Çelebi isimleriyle Üsküdar‟da fıtık

ameliyatları yapmıĢtır. Aynı annesi Saliha bint-i Küpeli gibi Mehmed Çelebi de cerrahlığı

babası Deniz bin Gazi‟den öğrenmiĢtir. “Vilâyet-i Anadolu‟da vâkıʽ Hasanâbâd sükkânından

olub ekrâd taifesinden Kerim bin Yunus nam kürd meclis-i şerʽ-i şerîfde mahmiye-i

Üsküdar‟da mahalle-i Cedîde‟de….. Paşa Mahallesinde sâkin CerrahMehmed Çelebi İbn-i

Baba Deniz mahzarında ikrâr u takrîr-i kelâm lâyin fıtık marazına mübtelâ olub mezbûr

Mehmed Çelebi ile on beş riyâl kuruşa kavl edüb baʽde‟l- ifâkat verilmeğe muteahhid oldum

maraz-ı muʽahhede ʽilâç eylesun hînn-i muʽâlecede bi-emrillah fevt olursam veresemden ve

ahardan kimesne dem ü diyetime müteʽallik daʽvâ ve taleb eylemesun…”.50

diyerek rıza

senedinin alındığı 27 Muharrem 1042 (14 Ağustos 1632) tarihli kayıttan anlaĢılacağı üzere

Cerrah Mehmed Çelebi Ġbn-i Baba Deniz on beĢ riyal karĢılığında ameliyat için hastası

Kerim bin Yunus ile kadı huzurunda anlamıĢlardır. Yine aynı defterde baĢka bir kayıtta

Vilâyet-i Anadolu‟dan Abdünnebi bin Behram adlı hastasını on iki esedi kuruĢa tedavi

etmiĢtir.51

Cerrah Mehmed, Mahrûsa-i Konstantiniyye mahallelerinden Molla Gûrâni

Mahallesi sâkinlerinden Rıdvan BeĢe bin Abdullah adlı acemi oğlanı bin fizzȋ akçe

karĢılığında tedavi etmiĢtir.52

Ayrıca Cerrah Mehmed Vilâyet-i Rumeli‟nde Kalaverasa

Kazâsına bağlı Üsküp karyesi sâkinlerinden Ġspilyoti veled-i Anderiye adlı Ģahsı da beĢ yüz

elli akçe karĢılığında ameliyat etmiĢtir.53

Sonuç

Osmanlı‟nın en önemli arĢiv belgelerinden olan ġer„iyye Sicillerinin bütüncül bir

yaklaĢımla araĢtırılması ile Osmanlı Devleti‟nin sosyal hayatı, hukuku, bilimi hakkında daha

geniĢ bilgilere ulaĢabiliriz. Üsküdar Sicillerinin 125 ile 168 nolu defterleri arasında altı

defterde Deniz bin Gazi ve ailesi hakkında bilgiler mevcuttur. Bu defterlerin tek tek

incelenip bu cerrahların bulunmasının zorluğu; bu kiĢiler arasındaki bağı kurmayı da

zorlaĢtırmaktadır. Bundan dolayıdır ki, Saliha Hatun ve Mehmed Çelebi hakkında daha

önceleri yapılmıĢ olan çalıĢmalarda Deniz bin Gazi‟nin adı geçmemiĢ bu cerrahlar arasındaki

iliĢki kurulamamıĢtır. Deniz bin Gazi Üsküdar‟da 1614-1615 yılları arasında cerrahlık

yaptıktan sonra karısı Saliha bint-i Küpeli kocasının ölümünden yaklaĢık üç yıl sonra 1623-

1624 yılları arasında cerrahlık mesleğini devam ettirmiĢtir. Oğulları Mehmed Çelebi bin

Baba Deniz ise 1626, 1627 ve 1632 yıllarında Üsküdar sicillerine göre anne ve babası kadar

olmasa da dört defa fıtık ameliyatı gerçekleĢtirmiĢtir.

Cerrah Deniz‟in, Saliha‟nın ve Mehmed‟in yapmıĢ oldukları tedavilerde almıĢ oldukları

ücretler birbirlerinden farklıdır. Cerrah Deniz 400 ila 1000 akçe arasında ücret alırken,

Cerrah Saliha 300 ila 3000 arasında ücret almıĢtır. Cerrah Mehmed ise 500-1000 akçe

arasında ücret almıĢtır. Bu cerrahların tedaviler karĢılığında almıĢ oldukları ücretlerdeki

değiĢkenlik; müdahalenin zorluğuna, hastanın ekonomik durumuna ya da pazarlık payından

olsa gerektir. Bu cerrahlar neredeyse aynı dönemler içerisinde en yüksek maaĢ alan hassa

hekimbaĢılarının almıĢ oldukları aylık ücretleri bir ameliyatta kazanmıĢlardır. Ayrıca

cerrahların iĢlerini daha rahat ve huzurlu bir Ģekilde yapabilmeleri için kadı huzurunda rıza

senetleri alınırken cerrahın can ve mal güvenliği de sağlanmıĢ oluyordu. Hekimlerin can

50ÜŞS, No: 168. 6/b-3. 51ÜŞS, No: 168. 9/a-2, 20 Rebiülevvel 1042 (5 Ekim 1632). 52ÜŞS, No: 153. 38/b-2, 28 Receb 1036 (14 Nisan 1627). 53ÜŞS, No: 153. 14/a-2, 24 Zilkade1035 (17 Ağustos 1626).

Mustafa Akkaya


JHS

9


Volume 6 Issue 5

September 2014

güvenliğinin sağlanmasında sıkıntıların yaĢandığı gerçeğiyle birlikte, XVII. yüzyılın

baĢlarında hekimlerle yapılan rıza senetlerinin ne kadar önemli olduğu anlaĢılmaktadır.

Tablo: Cerrah Üstad Deniz bin Gazi’nin Tedavi Ettiği Kişiler ve Aldığı Ücretler

Ücret

Defter No ve Tarih Adı Memleketi Peşin Taksit Toplam

125. 19/b-1.

22 Rebiülahir 1023.

(1 Haziran 1614.)

Sinan

bin

Abdullah

Rumeli‟de

Akçahisar

kasabasında Pelen

Karyesi

400

Akçe

400 Akçe

125. 19/b-2.

3Cemaziyelevvel 1023.

(11 Haziran 1614.)

Doka

veled-i

Nikola

Vilayet-i Gerpençe

Kazasında

Anderiye Karyesi

500

Akçe

500

Akçe

1000

Akçe

125. 29/b-1.

Evâil-i Cemaziyelahir

1023. (Temmuz 1614.)

Angel

veled-i

Manol

Rumeli‟de Misisre

Kazasında Raçak

Karyesi

500

Akçe

500

Akçe

1000

Akçe

125. 30/a-1.

6 Cemaziyelahir 1023.

(17 Temmuz 1614.)

Hasan

bin Hızır

Rumeli‟de Belihiç

kazasında Perkoz

Karyesi

1000

Akçe

1000

Akçe

125. 30/a-3.

6 Cemaziyelahir 1023.

(17 Temmuz 1614.)

Yorgi

veled-i

Mihal

Rumeli‟de Misisre

kazasında Niho

Karyesi

400

Akçe

600

Akçe

1000

Akçe

125. 31/b-1.

17Cemaziyelahir 1023.

(25 Temmuz 1614.)

Arslan

veled-i

Oğonoz

Mahrusa-i Sofya 500

Akçe

500

Akçe

1000

Akçe

125. 37/b-2.

24 Receb 1023 (30

Ağustos 614.)

Kostanti

n veled-i

Yani

Anadolu‟da

Samanlu kazasında

Karakinise Karyesi

400

Akçe

400 Akçe

125. 40/b-1.

10 ġaban 1023.

(15 Eylül 1614.)

Dimo

veled-i

Yani

Mahmiye-i

Konstantiniyyede

Uzun ÇarĢı

500

Akçe

500 Akçe

125. 72/a-2.

24 Muharrem 1024.

(23 ġubat 1615.)

Bani

veled-i

Ġskat

Mora 500

Akçe

500 Akçe



JHS

10


Volume 6 Issue 5

September 2014

Kaynakça:

Ġstanbul Müftülüğü Üsküdar ġer„iyye Sicil Defterleri:

125, 138, 139, 144, 153, 168 No‟lu Defterler

Ġstanbul Müftülüğü Galata ġer„iyye Sicil Defteri

90 No‟lu Defter

AKKAYA, Mustafa. XVII. yüzyılın İlk Çeyreğinde Üsküdar, (Gazi Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Doktora Tezi), Ankara 2010.

ALTINTAġ, Ayten- Hanzade Doğan, “Osmanlıda Esnaf Tabip ve Ahilik TeĢkilatı Ġle

ĠliĢkisi”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.132. Ġstanbul, Haziran, 2001, s.125,141.

BAYRAKTAR, Mehmed. İslam‟da Bilim ve Teknoloji Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı

Yayınları, Ankara 1985.

CEYLAN, Ġbrahim. Türklerde Cerrahinin Gelişimi, Türk Cerrahi Derneği Yayınları,

Ankara 2012.

ÇETĠN, Osman. “Üsküdar‟da Bir Kadın Cerrah Küpeli Kızı Saliha Hatun”, IV. Üsküdar

Sempozyumu, 3-5Kasım 2006 Bildiriler, II. Cilt, Ġstanbul 2007, s. 519-530.

DEMĠR, Alparslan, “Konya ġer‟iyye Sicillerinde Rıza Senedi Örnekleri (1659-1749)”,

History Studies, Prof. Dr. Enver Konukçu Armağanı, Nisan 2012, s, 31-46.

Evliya Çelebi bin DerviĢ Mehmed Zillî, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Hazırlayanlar:

Zekeriya KurĢun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, I. Kitap, YKY., Mart,

Ġstanbul 1999.

GEDĠKLĠ, Fethi. Osmanlı Hukukunda Hekim Sorumluluğu ve XVII. Yüzyılda Ünlü bir

Fıtık Cerrahı, Türk Hukuk Tarihi AraĢtırmaları, S. 4, Ġstanbul, 2007, s.15-27.

GÖYÜNÇ, Nejat.“Yüzyılda Osmanlı Devletinde HekimbaĢılık ve Hekimler Hakkında

Bazı Yeni Tesbitler.”, İslam Araştırmaları Dergisi, S. 4, Ġstanbul 2000, s, 1-6.

GÜRLEK, Mehmet. “Anadolu‟da YazılmıĢ Ġlk Türkçe Cerrahî Yazmalara Bir Örnek:

Alâ‟im-i Cerrâhin”, Turkish Studies, VI/3, Summer 2011, s. 1423-1434.

ĠNALCIK, Halil. Devlet-i ʽAliyye, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, 33. Baskı,

Ġstanbul 2009.

KÂHYA, Esin. “Osmanlı Ġmparatorluğundaki Cerrahi ÇalıĢmalarından Bazı Örnekler”,

Uluslararası Türk Kültür Kongresi Bildirileri (25-29 Eylül 1993, Ankara), C. II,

Ankara 1999, s. 345-355.

KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 tarihli Narh Defteri,

Enderun Kitabevi, Ġstanbul 1983.

OKUYAN, Sibel. “Doğu Kültürünün Batıda Yansımaları”, SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, S.

2, Sakarya 2011, s 99-122.

ÖZCAN, Tahsin. Fetvalar Işığında Osmanlı Esnafı, Kitabevi Yayınları, Ġstanbul 2003.

SAHĠLLĠOĞLU, Halil. “Üsküdar‟ın Maʽmure (Cedide) Mahallesi Fıtık Cerrahları”, Yeni

Tıp Tarihi Araştırmaları, Ġstanbul 1998, s.59-65.

SERTOĞLU, Mithat. Osmanlı Tarih Lugatı, Enderun Kitabevi, Ġstanbul 1986.

Mustafa Akkaya


JHS

11


Volume 6 Issue 5

September 2014

ġEMSEDDĠN Sami, Kamûs-i Türkî, Enderun Kitabevi, Ġstanbul 1989.

UĞUR Yunus, “Mahkeme Kayıtları (ġer„iyye Sicilleri): Literatür Değerlendirilmesi ve

Bibliyografya”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 1, S. 1, Ġstanbul

2003, s. 305,344.

UZUNÇARġILI, Ġsmail Hakkı. Osmanlı Devleti‟nin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu

Basımevi, Ankara 1988.

ÜNVER, Süheyl. “Osmanlı Türklerinde Hekimlik ve Eczacılık”, Pharmacia: Türk

Eczacıları Birliği Mecmuası, Sayı: 6, Ġstanbul 1966, s. 30-40.

Documents

Cerrah Küpeli Kızı Saliha