. .

CRIMEAN HISTORICAL

R E V I E W

1 2014

2014 . . .

.. ()

.. (-)

.. ()

.. ()

.. ()

: .. , .. , .. , ..

:

(, ), .. (), .. (), .. (),

.. (, ), .. (), .. (, ), .. (), (, ),

(, ), .. (), .. (-), (, ),

(, ), .. (), (, ), .. (), .. - (), .. (), .. (), .. (, ), (, ), .. (), .. ()

..

:

420014, . , , 5, ./ (843) 292 84 82 ()

, . , , . , 57 , ( -)

Founder State Budgetary Institution Shigabutdin Marjani Institute of History

of Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan

Journal was founded in April 2014 by the decision of the Scientific Council of Sh. Marjani Institute of History of AS RT

Editor-in-chief R.C. Khakimov (Kazan)

Deputy Editor-in-Chief E.Kh. Seydametov (Bakhchisaray-Simferopol)

English texts editor S.S. Emirilyasova (Simferopol)

Crimean Tatar texts editor N.S. Seydametova (Simferopol)

Tatar texts editor L.R. Murtazina (Kazan)

Editorial council: M.G. Kramarovsky, I.M. Mirgaleev, I.V. Zaytsev, G.R. Altin

Editorial board:

Halil nalck (Ankara, Turkey), G.T. Bekirova (Simferopol), G.F. Gabdrakhmanova (Kazan), M.M. Gibatdinov (Kazan),

R.R. Sabitov (Paris, France), T.B. Useinov (Simferopol), A.I. Galenko (Kiev, Ukraine), A.A. Nepomnyashchiy (Simferopol),

Edward J. Lazzerini (Bloomington, USA), Brian Glyn Williams (Dartmouth, USA), A.M. Memetov (Simferopol), I.A. Kerimov (Simferopol),

Ilyas Kemalolu (Istanbul, Turkey), Greta Lynn Uehling (Michigan, USA), N.S. Seytyagyaev (Simferopol), Ionut Cojocaru (Bucharest, Romania), U.K. Musaeva (Simferopol), N.M. Akchurina-Muftieva (Simferopol),

V.P. Kirilko (Simferopol), R.R. Salikhov (Kazan), D.P. Ursu (Odessa, Ukraine), Idil P. Izmirli (Washington, USA),

R.D. Kurtseitov (Simferopol), A.M. Emirova (Simferopol)

Technical editor L.F. Baybulatova

Editorial Office Address: 420014, Kazan, Kremlin, entrance 5, Sh. Marjani Institute of History of AS RT

Tel./Fax (843) 292 84 82 (reception)

The Republic of Crimea, Bakhchisaray, Salachik, 57 L, Basenko str., Crimean Historical Museum La Richesse (complex Devlet-Saray)

4

(.. ) ........................................................... 6

. . - .................. 8

. ................................................. 21 . . ? ................. 41 .

1920- . ................................................................ 46 Richat Sabitov. Paradiplomatic activity of Tatarstan

during Ukrainian crises ..................................................................... 68 .

18781944 . ................................................................ 77 Tasin Gemil. Romanya tarihinde kpak-tatar etkisi ............................. 95 .

XVIII XIX . ................................................ 117 Zarema Khayredinova. Statistics Muslim clergy Crimea

last quarter of the XIX early XX century (according to Department of Religious Affairs of Foreign Confessions of the Russian Interior Ministry) ............... 126

. : ................................ 135 zer Kpeli. Krm tatarlar ve osmanllarn ran seferleri ................. 161

Ahmet Kanldere. Krm izlenimleri (Temmuz 2013) ........................ 179 .

..................... 192

. .................................................................. 197

. (18821926) ........................................................................................ 217

5

. ........................ 230 . :

1804 ....................................................... 234

. XVII . ....................................................... 244

. ................................................................................ 256

. ( XIV . ) ............ 282

Mieste Hotopp-Riecke. Crimean Tatar-German written heritage in German Archives ........................................................................ 306

. : - ................................ 318

. ................................ 333

: ,

. . : . - ( 1: , ) .............. 346

. . : (18511914) (: , 2012. 240 .) ....................................................... 347

. (Golden Horde Review) .......................................... 349

, 2014 . (.. ) ........................ 352 ............................................................................ 353 .......................................................................... 355 Instructions to authors .......................................................................... 357

161

94:327(477.775+560+55) Krm tatarlar ve osmanllarn ran seferleri zer Kpeli (zmir Ktip elebi niversitesi)

zet: makalede XVIXVII yzyllarda Osmanl mparatorluu'nun ran kampanyalarnn tarihini incelemektedir ve bu savalarda Krm Tatarlarnn rol gstermektedir.

nahtar kelimeler: Osmanl hkimiyeti, Krm Tatarlar, ran

Giri XV. yzyl sonlarna doru Osmanl hkimiyetini kabul eden

Krm Hanl'nn ordusu; mirzalara bal kabile kuvvetleri, Kuban, Yedisan ve Bucak seraskerlerinin kendi mirzalar kumandasnda hareket eden Nogaylar ve maalar Osmanl padiah tarafndan denen hann hassa birlii kapkullarndan olumaktayd [30, s. 457]. Hanln askeri kuvveti ounluu atl olmak zere 4050.000 kiiden ibaret olup byk bir ksm silah olarak ok, yay ve kl kullan-maktayd. Ateli silahlar Krm kuvvetleri arasnda pek yaygn deildi. Krm ordusunda Osmanllar tarafndan hann maiyetine verilen sadece bir miktar topuylaaz sayda tfekliyenieri bulunuyordu [32, s. 8384]. Nitekim Sahip Giray 1532'de stanbul'dan han sfatyla Krm'a gnderildiinde rakiplerine kar mcadelesinde kendisine yardmc olmas iin maiyetine 60 topu, 300 cebeci, 1000 kapkulu, 40 mteferrika, 30 avu, 60 da tmarl svari tayin edilmiti [26, s. 519].

Osmanl Devleti Krm Hanl'n himayesine aldktan sonra onun asker gcnden faydalanm, Krm' insan ve malzeme kayna olarak kullanmtr. Krm Tatarlar bir yandan Dou Avrupa ve Kafkasya'ya dzenlenenOsmanl seferlerineasker destek verirken, bir yandan da kuzeyden gelebilecek tehditlere kar tampon vazifesi grmlerdir. Osmanl seferlerine katlan Krm birlikleri cephe

. 1. 2014 ZER KPELI

162

savanda hizmet grmekten ziyade padiahn ordusunun nnde giden aknclar olarak grev yapyor ve ganimet iin dman lkenin topraklarnda yama faaliyetlerinde bulunuyorlard. Hem Osmanl, hem de Avrupa tarihleri katldklar seferlerde Tatar svarilerinin saysn olduundan ok daha fazla yazmaktadr. Oysa bunlarn says en ok 50.000'di [27, s. 60]. Svarilerin saysnn ok sanlmasnn balca nedeni her svarinin yannda yedek bir ya da birka at bulundurmas ve grup halinde hareket etmeleridir [36, s. 8282]. Mesela 1638'deki Badat Seferi'ne Krm Han Bahadr Giray da davet edilmi, hann kardei 12 Austos 1638'de padiahn istedii gibi 40.000 kii ile deil yannda 4.749 adam ve 8.561 at olduu halde 63 para gemi ile Kefe'den Sinop'a gemitir [1, s. 5859]. Bu kayt Tatar svarilerinin seferlere Osmanl vakanvislerinin yazd gibi 4050.000 kiiyle deil 510.000 kiiyle katldklarn gstermektedir.

1484'teki Akkirman Seferi Krm kuvvetlerinin destek verdii ilk Osmanl seferiydi. Padiah tarafndan gnderilen hediye ve ykl miktarda paraya binaen sefere katlanMengli Giray yardmnn-mkfat olarak Kavan, Tombasar ve Balta gibi baz Besarabya ehirlerini topraklarna katt. Krm hanlarn sefere davet eden hatt- hmayunlarnda Osmanl padiahlar genellikle slam dinine yardm veya Osmanl hanedan ile kardelik vurgusunu n plana karrlard. Buna karlk Krm hanlarn yardm etmeye tevik edenbunlardan ziyade gnderilen hediyeler, sefer akesinin okluu ve sefer sonunda elde edilecek ganimetin cazibesiydi. XVI. yzyl boyunca ara sra sefere davet olunan Krm hanlar 1595'ten sonra Ta-tar svarilerinin Osmanl aknclarnn yerini almasylaher sefere katlmaya mecbur tutuldular. Bu mecburiyete uymamalar hanlktan azilleri iin yeterli bir sebepti [28, s. 786; 27, s. 30 ve 61].

XVI. Yzyl

Krm hanlar balangta sadece batya dzenlenen seferlere davet edilirdi. Ancak bu durum XVI. yzyln ikinci yarsnda deiti ve Tatar svarileri dou seferlerine de katlmaya baladlar. Bu yndeki ilk davet Kanuni Sultan Sleyman'n 154849'daki ikinci ran seferi vesilesiyle yapld. Ancak Sahip GirayTatar askerinin uzak diyarlara gitmeye tahamml olmadn ileri srp nce sefere katlmamak iin ayak diredi. Ardndan asker bana beer bin ake gnderilirse sefere katlabileceini belirtti. Baz vezirler bu talebi

Krm tatarlar ve osmanllarn ran seferleri

163

hann aleyhine kullanmaya kalktlarsa da, Kanun Sultan Sleyman bunlara kulak asmayp sefer dn bir nameyle kendisini taltif etti [23, s. 114].

Krm kuvvetlerini dou seferine aran bir sonraki davet 1578'dedir. XVI. yzyln son eyreine girildiinde Osmanl Devletiresmiyette Safevi ahnn dmanca tavrlarn, Kzlba tahriklerini ve snr tacizlerini bahane ederek, gerekteyse Safevi ve Rus tehditlerini Hazar Denizi kylarnda nuzaklatrmak, ran' arkadan kuatmak ve Orta Asya hanlklaryla dorudan irtibat kurmakiin Safevi Devleti'ne sava ilan etti [31, s. 271272]. te yandan1578 yl banda gnderilen mektuplarla gelimelerden haberdar edilen Krm Han II. Mehmed Giray'danda Tatar svarilerini Osmanl serdarna yardm iin irvan'a yollamas istendi [2, nr. 128, 663]. Bunun zerine II. Mehmed Giray kardei Adil Giray'n babuluunda, dier kardeleri Gazi, Mbarek, Selamet ve olu Murad giraylarn dhil olduu 15.000 kiilik bir kuvveti Demirkap zerinden irvan'a gnderdi. Yanlarnda sta