CBS DERS Kitabı

i

CORAF BLG SSTEMLER

Harita Tabanl Bilgi Ynetimi

Do. Dr. Vahap TECM

Dokuz Eyll niversitesi Fen Bilimleri Enstits

Corafi Bilgi Sistemleri Anabilim Dal 35160 Buca, zmir

Corafi Bilgi Sistemleri

ii

1. Bas Mays 2008 - ANKARA ISBN 978 605-60047-0-4 Copyright Bu kitabn bu bass iin Trkiyedeki yayn haklar Vahap TECMe aittir. Her hakk sakldr. Hibir blm veya paragraf ksmen veya ya da zet halinde, fotokopi, faksimile veya baka herhangi bir ekilde oaltlamaz, datlamaz. Normal ly aan iktibaslar yaplamaz. Normal ve kanun iktibaslarda kaynak gsterilmesi zorunludur. Dizgi: Vahap Tecim Kapak Tasarm: mr D. Dalan steme Adresi Vahap TECM Dokuz Eyll niversitesi Fen Bilimleri Enstits Corafi Bilgi Sistemleri Anabilim Dal 35160 Buca, zmir Tel: 0232 420 4180 (2182) E-Posta: [email protected] Web: www.vahap.mis4gis.com RENK FORM Ofset Matbaaclk Ltd. ti. Turgut zal Bulvar No:53 skitler ANKARA Tel: 0312 384 3036 Fax: 0312 384 3037 e-posta: [email protected] Web: www.renkform.com

Biliim Sistemleri

iii

Kzm Ece ve

Eim N ilfere


iv

NSZ Bilim ve teknoloji, deiim ve gelime demektir. Bu nedenle

lkemizin ihtiya duyduu deiim ve gelimeleri salayabilmesi iin bilim ve teknolojideki yenilikleri takip edip, gelimelerin lkemizde kullanlmas ynnde uyum almalarnn deiik sektrlerde hzla yaplmas gerekmektedir. Ama, teknolojinin getirdii imknlar kullanarak bir iin eskisine gre daha verimli ve daha etkin bir ekilde yaplmasn salamaktr. Etkinlik ve verimlilii artran bilgisayar teknolojileri, bilginin daha deerli olmasn salamaktadr.

Biliim dnyasnda her geen gn ilgin gelimeler

kullanclarn hizmetine sunulurken, nesne tabanl uygulamalar bu gelimelere yeni bir boyut kazandrmaktadr. Bilgisayar destekli izim ve retim olarak ifade edilen CAD/CAM tr yazlmlarda ve bunlarn deiik haritaclk uygulamalarna yeni boyutlar getiren bir bilgisayar teknolojisi olan Corafi Bilgi Sistemleri (CBS), lkemizin bir ok alanda nemle ihtiya duyduu bir sistem olmaktadr.

Son yllarda CBS, corafya ve harita yapm ile ilgili en ilgin ve en ok konuulan konularn banda gelmektedir. Gerekte CBS, sadece kt haritalarn bilgisayar ekranna yansmas olarak alglanmamaldr. Harita grntlerinin, uydu grnts ve nfus istatistikleri gibi dier bilgilerle birletirilmesiyle, bilgisayarsz yaplmas mmkn olmayan ilikilerin corafi olarak grntlenmesi imknn sunan bir sistem olarak ortaya kmtr.

Corafya, anket aratrmas, veri ileme, mhendislik, planlama, evre bilimi ve mhendislii ve dier disiplinlerin katklaryla gl ve esnek CBS teknolojisinin kurulmas mmkn olmutur. Her disiplin CBSyi kendine gre yorumlayabilmekte ve uygulama alanlarnda deiik ekillerde kullanabilmektedir. Corafya, ehir planlama, mhendislik, veri ileme, evre dzenleme, evre bilimi gibi bir ok disiplin CBSnin oluumuna katkda bulunmutur ve bu disiplinler CBSyi kendi uygulama alanlarna gre tarif etmektedirler. Bu nedenle CBSnin tek bir tanmn yapmak olanakszdr. Bu disiplinlerdeki uzmanlarn kendi alanlarndaki almalarn daha iyi yapabilmek iin CBSnin salad aralardan yararlanmalar mmkn olmaktadr.

Biliim Sistemleri

v

Yeni fakat olduka hzl gelien bir teknoloji olarak CBSnin farkl kitleler tarafndan bilinmesi gerekmektedir. niversite ortamnda bile henz yeterince yer bulamayan CBS teknolojisinin uygulayclar baznda sadece ticari endie kaygsyla yeterince renilmemesi byle bir kitabn kmasn salayan en nemli nedenlerdendir. Bu kitap, bir boluu doldurmak amacyla bir ders kitab olarak hazrlanmamtr. Trke Corafi Bilgi Sistemleri kitab olarak renciler, akademisyenler, kamu ve zel kurulularnda CBS teknolojisi ile ilgilenen herkes iin hazrlanmtr ve her kesimin kendisini ilgilendiren bir konuyu burada bulmas yksek olaslktr.

lkemizde sadece birka niversitede verilen ksmi CBS

eitimi bu teknolojilerin yeterince yaylmas iin yeterli olmamaktadr. Konunun iine girildiinde grlecektir ki, hem niversitelerin bir ok alannda hem de zel ve kamu kurulularnn faaliyetlerinde CBSnin potansiyel uygulama alanlarnn hemen hemen snrsz olduu bir gerektir. nk genelde doa stnde bulunan her unsur konumla ilikilidir ve corafi bir koordinata sahiptir. Bu nedenle ncelikle niversitelerin, daha sonra da zel ve kamu kurulularnn bu konu zerine eilmeleri kanlmaz olmaktadr.

Henz yeterince anlalamamas nedeniyle lkemizde

CBSnin geliimi istenen seviyeye ulaamam ve bu sistemden beklenen faydalar salanamamtr. 1999 depremlerinden sonra ihtiya olarak ortaya kan harita odakl CBS uygulamalar, ne yazk ki sistem hakknda yeterli tecrbesi olmayan niversite, kamu ve zel kurulular tarafndan istenilen dzeyde baarya ulatrlamamtr.

Bu kitap bata uygulayclar olmak zere her kesimden kii,

kurum ve kurululara, niversite rencilerine, CBSnin genel olarak tantmn, hangi ileri nasl yapacan tantmak, bu sistemi kurmak isteyenlere ne yapmalar gerektiini belirtmek iin hazrlanmtr. Bu kitap, CBSyi yeni duyanlara, CBS hakknda genel bilgi edinmek isteyenlere, her hangi bir kurulu iin neler yapabilirim diyenlere, biliim konusunda temel kavramlar renmek isteyenlere, genel olarak biliim ve veri taban ynetim sisteminin ne olduunu ve nasl altn bilmek isteyenlere, CBSnin fonksiyonlarnn neler olduunu ve nasl altn merak edenlere, ehir ve blge planlamasnda CBSnin nasl kullanlabileceine ve neden CBSnin zellikle ehir planlamacl iin bir zorunluluk olduunu grmek isteyenlere cevap vermek zere tasarlanmtr.


vi

Her trl detay CBS uygulamalarnn ayn kitapta verilmesinin, hitap edecei okuyucu kitlesini skabilecei ve zorlayabilecei dncesiyle, gerek CBS uygulamalarnn analizi, tasarm ve yazlmlar ile ilgili detaylar baka bir CBS kitabna braklarak, burada genel ierikler hakknda bilgiler verilmektedir.

Kitabn birinci blm, biliim sistemleri ile ilgili genel bilgilere

yer vermektedir. Bilginin ne ekilde bilgisayar ortamnda tutulmas yannda, verilerin nasl bir iliki ierinde olabileceklerini ve bunlara eriimin nasl yaplabileceini belirten veri taban ynetim sistemleri de bu blm ierisinde bilgisayar mhendislii tabanl olarak deil, daha sosyal ve iletme ierikli olarak ortaya konulmaktadr. Son yllarda Amerika Birleik Devletleri bata olmak zere Avrupada ve lkemizde hzl bir ekilde gelien ynetim yabanl bilgi ak bu blmde okuyucuya verilmektedir. Ynetim Biliim Sistemi ve veri taban ynetim sistemi bu blmde zellikle vurgulanmaya allan konular olmaktadr.

Kitabn ikinci blm genel anlamda harita bilgisi zerine

younlamaktadr. Normal haritaclkta kullanlan lek, projeksiyon ve koordinat sistemleri hakknda gerekli bilgiler verilmektedir.

Kitabn nc blm genel olarak CBS konusunda bilgiler

vermekte olup, zellikle teknolojik gelimenin ne aamalardan getiini, CBS bileenlerinin neler olduunu ve bir proje iin bu bileenlerin gnmzde temin edilmesi iin dikkat edilmesi gereken zellikleri anlatlmaktadr. CBSnin kulland veri tabanlar, bileenleri ve CBSnin nemli baz fonksiyonlar bu blmde mmkn olduunca zet olarak ancak anlalabilir ekilde anlatlmaktadr.

Kitabn drdnc blm CBS teknolojisinin sektre getirmi

olduu nemli analiz aralarn tantmaktadr. Konuma bal analizler sadece CBS tarafndan yaplabilecek teknik analizler olduundan genelde her CBS yazlmda var olmas kesin olan yntemler aklanmaktadr.

Kitabn beinci blm CBSnin uygulama alanlarna

ayrlmtr. Bu teknolojinin kendi analiz yeteneklerine bal olarak nerelerde kullanlabileceini, dnyada ve Trkiyede yaplm birka rnekle aklanmaya allmaktadr. CBSnin zellikle genel anlamda blge planlamacl ve yerel anlamda kent uygulamalarna yer verilmektedir. Parsel bazl haritalarn ve arazi ilikili bilgilerin yer ald

Biliim Sistemleri

vii

bilgisayar sistemleri gnmzde dnyann bir ok yerel ynetimleri tarafndan uygulanmaktadr. Yerel ynetimlerin an gerektirdii hizmetleri yapabilmesi iin CBSye dayal bilgisayar sistemleri kullanmalar artk bir zorunluluk halini almtr. lkemizde ok az da olsa uygulama almalar bulan Kent Bilgi Sistemleri gelecek yllarda yerel ynetimlerin en ok zerinde duracaklar ve durmak zorunda olduklar konularn banda gelmektedir.

Altnc blm, bir CBS projesi yapmadan nce ve yaparken

dikkat edilmesi gereken unsurlar iermektedir. ncelikle problem tanmlama iin gereken sistem analizinin nasl yaplabilecei konusunda baz noktalar deinilmektedir. Bu blmde ayrca, Trkiyede ilk defa bir Valilik bnyesinde kurulan Bilgi lem Merkezi ve CBS Merkezinin faaliyetleri hakknda ksa bilgiler verilmektedir. CBSnin sadece Kent Bilgi Sistemi bazl yerel ynetimlerde (belediyeler) deil, bir ildeki gerek tm belediyeleri iine alan Valilik, gerekse birka belediyeyi iine alan Kaymakamlk olarak Mlki dareler iin yerinde ynetimler amal almalarn ne derece gerekli olduu ortaya konulmaktadr. Sakarya Valiliinde kurulan CBS tabanl Trkiyede l baznda bir sistemin yok olan bir il iin nasl kurulup, iletilebileceini ortaya koymaktadr. ileri Bakanlnn Trkiyede pilot proje olarak kabul edip destekledii Sakarya Valilii CBS projesi, mlki idarede bir devrim niteliinde planlama, ynetim ve kontrol amal olarak CBSnin uygulanabilirliini gerekletirmektedir.

Yedinci blm, gelecekte CBSnin ne ekilde geliebileceini,

hangi alanlarda youn olarak CBSnin nnn alaca konusunda bilgiler vermektedir. zellikle dnyada gelien CBS tabanl uygulamalarla ortaya kan verimlilik ve etkinlik kavramlarnn lkemizde de ilerlik kazanabilmesi ve CBSnin farkl alanlarda uygulanabilirliinin artmas iin gerekli almalar hakknda bilgiler ortaya konulmaktadr. zellikle globalleme erevesinde e-devlet, e-ynetim ve kamu-net uygulamalarnn CBS tabanl olarak gelitirilmesi zerinde durulmaktadr.

CBS kullanclarnn ok farkl disiplinlerden gelmi olabilecei

ve kitabn da giri seviyesinde bir CBS kayna oluturmasndan tr, birok kiinin CBSde kullanlan kelimeler hakknda bilgi sahibi olmamas olasdr. Bu nedenle sekizinci blm CBS szlne ayrlmtr. Mmkn olduunca ok kullanlan ve herkesin


viii

anlayabilecei bir dilde yazlan bu szlk, zellikle CBS teknolojisi ile yeni tananlar iin olduka nemli bir katk salayacaktr.

Kitabn son blm olan dokuzuncu blmde CBS konusunda

daha fazla bilgi almak isteyenler iin bir internet klavuzu oluturulmutur. Dnyada ve Trkiyedeki CBS konusunda bilgi ve destek alnabilecek adresler listelenmitir.

1993 ylndan itibaren CBS ile ilgili deiik konular zerine

alma imkan bularak, bilgilerin hem niversitelerde renim amal aktarlmasna, hem de deiik kurum ve kurululardaki gerek uygulamalarla teorik bilgilerin gerek hayatta uygulanabilmesi imkann yaratmak mmkn olmutur. Bu tecrbelerin konuya ilgi duyan kiilerle paylalmasnn bir zorunluluk olduu kanaati hakim olmutur.

Bu kitabn, bata CBSyi yeni renmek isteyen uygulayclara

olmak zere tm alanlarda eitim gren rencilere ve kamu kurumlarnda konumsal verilerle almak durumunda olanlara faydal olmasn temenni ederim. Gelien biliim teknolojileri ierisinde kendileri iin sonu olmayan bir alan ile tantklarnn farknda olmalarn temenni ediyorum.

Bu almaya verdikleri somut desteklerinden tr mr D.

Dalan, zge Oral, zlem Yavuz, Can Aydn, Kutan Koruyan, Ulu aatay ve idem Tarhana, motivasyonumun srekli yksek olmasn salayan Utku Utkulu ve Ylmaz Gkene ve zamanlarndan almama ramen zveri ve desteklerini esirgemeyen aileme sonsuz minnettarlm ve teekkrlerimi sunmay grev kabul ediyorum.

Dr. Vahap TECM Nisan 2008, zmir

Biliim Sistemleri

ix

NDEKLER

NSZ ..................................................................................................................... iv NDEKLER ........................................................................................................ ix BLM 1: BLM SSTEMLER ............................................................. 1 1.1 Giri ................................................................................................................... 3 1.2 Bilginin nemi ve Kullanmna likin Yaklamlar ........................ 5 1.3 Biliim Sistemlerinin Dzenlenmesi .................................................... 7 1.4 Veri Taban Ynetim Sistemi (VTYS) .................................................... 9

1.4.1 Veri Taban eitleri ............................................................................................ 11 1.4.1.1 likisel Veri Taban .............................................................................. 11 1.4.1.2 Hiyerarik Veri Taban ........................................................................ 16 1.4.1.3 A Veri Taban......................................................................................... 17

1.4.2 Veriler Aras likiler ........................................................................................... 19 1.4.2.1 Bire-Bir liki ........................................................................................... 19 1.4.2.2 Bire-ok liki .......................................................................................... 20 1.4.2.3 oka-ok liki ........................................................................................ 21

1.5 Biliim Sistemlerinde Bilgi Ak ......................................................... 22 1.6 Konumsal Bilgi Sistemleri ..................................................................... 29 BLM 2: CORAF BLG SSTEMLER VE HARTA ..................... 35 2.1 Giri ................................................................................................................ 36 2.2 Haritalar ie lgili Tanmlamalar ......................................................... 36

2.2.1 lek ........................................................................................................................... 37 2.2.2 Referans Yzeyi ..................................................................................................... 39 2.2.3 Harita Projeksiyonlar ........................................................................................ 42 2.2.4 Koordinat Sistemleri ........................................................................................... 44


x

2.2.4.1 Kartezyen Koordinat Sistemi ............................................................ 44 2.2.4.2 Corafi Koordinat Sistemi .................................................................. 45 2.2.4.3 Projeksiyon Koordinat Sistemi ........................................................ 46

2.3 Harita ile Corafi Bilgi Sistemleri likisi ......................................... 48 BLM 3: CORAF BLG SSTEMLER ............................................ 49 3.1 CBS le lgili Tanmlamalar .................................................................... 51 3.2 CBS Ne e Yarar? ...................................................................................... 53 3.3 CBSnin Tarihsel Geliimi ....................................................................... 56 3.4 CBSnin Temel Bileenleri ve Grevleri ............................................ 58 3.5 CBS ve CAD/CAM Yazlmlar Arasndaki Fark ............................... 61 3.6 CBS Donanm ve Yazlm ...................................................................... 63

3.6.1 Donanm ................................................................................................................... 64 3.6.2 Yazlm ....................................................................................................................... 71

3.7 CBS Veri Taban ......................................................................................... 79 3.7.1 Vektr Veri Taban ............................................................................................... 80

3.7.1.1 Topolojik Veri Yaps ............................................................................ 82 3.7.1.2 Spagetti Veri Yaps ............................................................................... 82

3.7.2 Raster Veri Taban ............................................................................................... 82 3.7.3 Aklayc znitelik Veriler ........................................................................... 86

3.8 Trkiyede ve Dnyada CBS Verileri .................................................. 88 3.9 CBSyi Oluturan Unsurlar ..................................................................... 90 3.10 CBSnin Temel Fonksiyonlar ............................................................. 91 BLM 4: CORAF BLG SSTEMLER LE KONUMA BALI ANALZLER ............................................................................ 93 4.1 CBS ile Konuma Bal Analizler ........................................................... 95 4.2 Corafi Sorgulama (Spatial Query) ..................................................... 96

Biliim Sistemleri

xi

4.2.1 Grafik Bilgilerden Grafik Olmayan Bilgileri Sorgulama .................... 97 4.2.2 Grafik Olmayan Bilgilerden Grafik Bilgileri Sorgulama .................... 98 4.2.3 Grafik Olmayan Bilgilerden Grafik Olmayan Bilgileri Sorgulama 98

4.3 Corafi Analiz (Spatial Analysis) ......................................................... 99 4.3.1 Corafi Birletirme (Spatial Join) ................................................................. 99

4.3.1.1 Nokta Bilgilerinin - Alan Bilgileriyle Birletirilmesi ............... 99 4.3.1.2 izgi Bilgilerinin - Alan Bilgileriyle Birletirilmesi ................ 100 4.3.1.3 Alan Bilgilerinin - Alan Bilgileriyle Birletirilmesi ................ 100

4.3.2 Yaknlk Analizi (Proximity Analysis) .......................................................101 4.3.2.1 Nokta Detaylar in Yaknlk Analizi ............................................ 101 4.3.2.2 izgi Detaylar in Yaknlk Analizi .............................................. 101 4.3.2.3 Alan Detaylar in Yaknlk Analizi ............................................... 102

4.3.3 Snr lemleri (Boundary Operations) .....................................................102 4.4 A Analizi (Network Analysis) ........................................................... 103 4.5 Saysal Arazi Analizi (Digital Terrain Analysis) ........................... 104 4.6 lme ve Geometrik Hesaplamalar (Measurement and Geometrical Computations) ....................................................................... 106 4.7 statistik Analiz (Statistical Analysis) ............................................. 106 4.8 Grid Analizi (Grid Analysis) ................................................................ 107 BLM 5: CORAF BLG SSTEMLER UYGULAMA ALANLARI .................................................... 109 5.1 Giri .............................................................................................................. 111 5.2 CBS le ehir ve Blge Planlamacl............................................... 112

5.2.1 Planlamada Faaliyetlerinde CBSnin Kullanm Alanlar ..................114 5.2.2 Planlamada Veri Yaps ...................................................................................122 5.2.3 CBS ile Planlama Faaliyetleri .......................................................................123 5.2.4 CBSnin ehir ve Blge Planlamaclnda Uygulama Alanlar .....125

5.2.4.1 Harita Gncelleme ............................................................................... 125 5.2.4.2 Blgesel Snrlarn Dzenlenmesi ................................................. 126 5.3 Kent Bilgi Sistemi .................................................................................... 127

5.3.1 Kent Bilgi Sistemlerinin (KBS) nemi .......................................................130 5.3.2 Kent Veri Yaps ...................................................................................................132


xii

5.3.3 Dnyada Kent Bilgi Sistemleri Uygulamalar ......................................133 5.3.4 deal Kent Bilgi Sistemi ....................................................................................134

5.3.4.1 Temizlik Hizmetlerinin Planlanmas ........................................... 138 5.3.4.2 Salk Hizmetlerinin Planlanmas ................................................. 138 5.3.4.3 Ktphane Hizmetlerinin Planlanmas ...................................... 139

5.3.5 Trkiyede Kent Bilgi Sistemlerinin Uygulamalar .............................139 5.3.6 Kent Bilgi Sistemlerinin Yararlar ..............................................................141 5.3.7 Kent Bilgi Sistemlerinin Maliyeti .................................................................144

5.4 rn Satlar ve Datm .................................................................... 145 5.5 Sigortaclk ................................................................................................ 146 5.6 Emlaklk .................................................................................................. 147 5.7 Doal Kaynaklarn letilmesi ............................................................ 148 5.8 Ulatrma Hizmetleri ............................................................................. 148 5.9 evresel Uygulamalar ........................................................................... 149 5.10 Salk Hizmetleri .................................................................................. 150 5.11 Belediye Hizmetleri ............................................................................. 150 5.12 Finansal Kurulular ............................................................................. 151 5.13 Servis Hizmeti Veren Kurulular .................................................... 153 5.14 Asayi ve Gvenlik Uygulamalar ................................................... 154 5.15 Genel Olarak Sosyo-Ekonomik Uygulamalar ............................. 155 BLM 6: CORAF BLG SSTEMLER PROJE DZAYNI, YNETM VE UYGULAMASI ......................................... 157 6.1 Giri .............................................................................................................. 159 6.2 Problem Tanmlama .............................................................................. 160

6.2.1 Soft Sistem Yaklam ........................................................................................161 6.2.2 Geni Perspektif ...................................................................................................163 6.2.3 Detay Tanmlama ...............................................................................................165

6.3 CBS Projesi Uygulama Sreci .............................................................. 167 6.3.1 Planlama ................................................................................................................170

6.3.1.1 Proje Plannn Oluturulmas ......................................................... 170

Biliim Sistemleri

xiii

6.3.1.2 alma Onaynn Alnmas .............................................................. 171 6.3.1.3 Yneticilerin Eitimi........................................................................... 171 6.3.1.4 htiyalarn Tespiti .............................................................................. 171

6.3.2 Analiz .......................................................................................................................172 6.3.2.1 Analiz ve Tavsiyeler ............................................................................ 172 6.3.2.2 Pilot Proje Onaynn Alnmas ........................................................ 172 6.3.2.3 Fonksiyonel zelliklerin ve Standartlarn Hazrlanmas .... 173 6.3.2.4 irketlerden Teklif Talep Etmek ................................................... 174 6.3.2.5 Tekliflerin Deerlendirilmesi ve Satcnn Seimi .................. 175

6.3.3 Uygulama ...............................................................................................................176 6.3.3.1 Detayl Veri Taban Dizayn ............................................................. 176 6.3.3.2 Pilot Proje Ynetmek ......................................................................... 177 6.3.3.3 Detayl Veri Taban Dizaynlarnn Sadeletirilmesi .............. 177 6.3.3.4 Veri Taban Dnm ..................................................................... 178 6.3.3.5 CBS Yazlm ve Donanmnn Elde Edilmesi .............................. 178 6.3.3.6 Kullanclarn Eitimi ......................................................................... 179 6.3.3.7 Verilerin Test Edilmesi ve Dzeltilmesi ..................................... 180 6.3.3.8 Verilerin Srdrlmesi ve CBS Kullanclarnn Desteklenmesi ..................................................................................................... 180

6.4 Sakarya Valilii CBS Uygulamalar ................................................... 181 6.4.1 Kamu Kurumlarnda Teknolojik Gereksinim .........................................182 6.4.2 Sistem Tasarm ...................................................................................................184 6.4.3 Kurumsal CBS Uygulamalar.........................................................................186

6.4.3.1 Temel Altlklar ...................................................................................... 186 6.4.3.2 Internet Tabanl CBS Faaliyetleri .................................................. 188 6.4.3.2 Teknolojik Altyap ve Merkezi Koordinasyon ......................... 191

BLM 7: CORAF BLG SSTEMLERNN GELECE .............. 193 7.1 Dnyada CBSnin Geliimi .................................................................... 195 7.2 Trkiyede Gerekli CBS Yaplandrmalar ..................................... 198 7.3 nternet Tabanl CBS .............................................................................. 201 7.4 Genel Deerlendirme ............................................................................ 202


xiv

BLM 8: CORAF BLG SSTEMLER SZL ...................... 206 BLM 9: NTERNETTEN CORAF BLG SSTEMLER KAYNAKLARI ...................................................................... 345 9.1 CBS Literatr ve Organizasyonlar .................................................. 347 9.2 CBS Yazlm Satclar ............................................................................. 349 9.3 CBS Verileri ............................................................................................... 350 9.4 CBS Hizmet Salayclar ....................................................................... 352 KAYNAKLAR ..................................................................................................... 354

Biliim Sistemleri

xv

Biliim Sistemleri

1

BLM

1

BLM SSTEMLER

BLM 1: BLM SSTEMLER

Bu Blmde renilecekler

Bilgi Teknolojileri ve Bilgi Sistemleri Veri Taban Ynetim Sistemleri


2

Biliim Sistemlerinde Bilgi Ak Ynetim Biliim Sistemleri Konumsal Bilgi Sistemleri

Biliim Sistemleri

3

1.1 Giri

Son yllarda hzla gelien teknolojiler, deien ihtiyalar ve artan nfusa ramen kaynaklarn kt olmas bilgiye olan gereksinimi n plana karmtr. Teknolojik gelimelerin insan yaamna etkisi gzard edilemeyecek lde byk bir neme sahiptir. Bu teknolojilerin toplum hayatna olumlu ynde etki yapabilmesi iin her konuda bilgilere ihtiya duyulmaktadr. Bu bilgilerin toplanmas, depolanmas, analiz edilmesi ve kullanma sunulmas bilginin ileriye dnk salayaca avantajlar nedeniyle anlaml ve nemli olmaktadr. Yeni teknolojilerin yorumlanmas, gelien teknolojiler ile birlikte son yllarda ortaya kan en nemli sorunlardan biridir. Bilginin elde edilmesi yannda doru bilginin, doru yere, zamannda, hzl, gncel, tam ve bir btn iinde sunulmas gerekmektedir. Aksi halde elde edilen bilginin deeri ok fazla olmayacaktr.

Deiik snflandrmalara tabi tutulan bilgi, genel olarak

mevcut (sabit - isim; deiken - s, basn; birikimli - nfus, ariv bilgileri), retilebilir (koordinat, alan) ve planlanan (imar plan, uu plan) bilgiler olarak snflandrabilir. Herhangi bir bilgiyi elde etmek iin belirli bir yol izlenmeli, yani bilgiden beklenen fayday salayabilmek iin bilgiyi elde etmede kullanlan bir sistem olmaldr.

Bu aklamalar dorultusunda aadaki tanmlamalar

yapmak mmkndr. Veri (data) belirli konularn herhangi bir sembol grubu ile ifade

edilmesidir. Ahmet, 27, gl rnek verilerdir. Bilgi (information) ise herhangi bir konu veya varlk ile ilgili verilerin bir araya gelmesi ile ortaya kan aklayc bir btndr. Baka bir deyimle iinde bulunulan gizemli dnya hakknda baz detaylar bulmaya yarayan aratrma ve renme sistemidir. Ankara-stanbul arasnda 20 km uzunluundaki A nehri veya bir kiinin zlk bilgilerini oluturan verilerin bir araya gelmesi ile oluan Ahmet ener, 1968 Ankara doumlu, 1.73 boy ve 57 kg., bilgi iin rnek olarak verilebilir. Bilgiyi, verilerin anlaml hale getirilmesi olarak da ifade etmek mmkndr.

Bunun yannda, insan belleinde tamamen oturmu olan ve

kazanlm bilgi (knowledge) olarak ifade edilebilen bir tanmlama, uzun sredir terminoloji karmaklna yol amakta olup, halen tam bir Trke kavram gelitirilememitir. Kazanlm bilgiyi, kii


4

tarafndan bilinen veya anlalan gerekler olarak tanmlamak da mmkndr. rnein, Mustafa Kemal Atatrk veya kiinin kendi ailesi ile ilgili nceden edinmi olduu gerekler kazanlm bilgiler olarak ifade edilebilir.

Belirli amalarla ekillenen yani zel bilgi gerektiren

kurumsallam faaliyetler btnn de sistem olarak tanmlamak mmkndr. Baka bir deyimle sistem, bir sonu elde etmeye yarayan yntemler dzenidir. Belli bir amaca ynelik olarak deiik kaynaklardan elde edilen veri kmelerini ileyerek analiz edip, yeni bilgiler treten ve ounlukla bu ilevi bilgisayar destei ile salayan sistemlere bilgi sistemleri (BS) ad verilmektedir.

Dnya zerinde bulunan hemen hemen her ey teknolojinin

yardmyla her geen gn hzl bir deiim gstermektedir. Bilimsel olsun veya olmasn faaliyetler olduka kompleks bir yap ierisindedir. zellikle sosyal bilimler, birbirleriyle o kadar sk bir iliki halindedirler ki, yaplan bir analizi tek bir ynden incelemek yetersiz kalmaktadr. rnein insan davrann sadece psikolojik bir olay diye aklamak, sosyolojik ve dier etkileri hesaba katmamak anlamna gelir ki bu da son derece yanl bir sonuca gtrmektedir.

Sosyal ve doa bilimlerinin karlat sorunlar, genelde her

kesimden kiilerin karlat sorunlar olmaktadr ve gerek dnya problemleri olarak da adlandrlabilirler. Btn problemlerin zm gerekte bir ynetim sorununa dayanmaktadr. u an ne almalym, yarn nereye gitmeliyim, hangi hisse senedini almalym gibi sorular ynetim bilimi (management science)nin ortaya kmasna neden olmutur. Bu gibi sorulara zm yntemleri gelitirmek de yine bu bilim dalnn faaliyetleri arasndadr. Bir ok bilim adamnn savunduu, ynetimin bir bilim deil, bir pratik olduu ve ayn ekilde ynetimin bilgi deil performans olduudur. Buradan hareketle, sava uygulamalaryla ortaya kan yneylem aratrmas, byk bir sistemde insan, para, makine gibi deiik aralar kullanarak, kamu ve zel iletmelerindeki kompleks problemlere bilimsel zmler aramaktadr. Herhangi bir probleme zmler aranrken ortaya kan sonu tek bir bilim dalnn problemi zmede yetersiz kalddr. Bu nedenle yneylem aratrmas, konuya sistem bilimi ierisinde yaklaarak disiplinler-aras oluumun problemleri zmede etkili olduunu ortaya koymaktadr. Ksacas ama, bilimsel olarak kurumlarn/iletmelerin politikalarn ve faaliyetlerini

Biliim Sistemleri

5

tanmlayarak ynetime yardm etmektir. Bunu da teknolojinin ortaya koyduu en son yeniliklerle yapmak gerekmektedir

1.2 Bilginin nemi ve Kullanmna likin Yaklamlar

Bilgisayar teknolojisinin insan yaamna girmesiyle, kullanm ynnden her geen gn deiik alanlar ortaya kmaktadr. zellikle byk kurumlarn /iletmelerin elde ettikleri bilgileri daha iyi analiz ve kontrol etmek amacyla, bilgisayar teknolojisine byk miktarlarda yatrm yapmak istemeleri, bu yeni teknolojilerin fayda-maliyet analizini zorunlu klmaktadr. Balangta, beliren pheler ile birlikte insanlara gre daha gvenilir ve daha hzl i yapan bilgisayarlarn, iletmelerde maliyetleri uzun dnemde drd grlmtr. Gnmzde, iletmelerin daha etkili ve verimli alabilmesi iin, kullanm alanlar farkl olmakta birlikte, bilgisayar kullanmann artk bir zorunluluk olduu herkes tarafndan kabul edilmektedir.

Merkezi bir bilgisayar sistemi etrafnda bir ok kullancnn

bilgiyi ayn anda veya deiik zamanlarda ve yerlerde paylamalar mmkn olacandan bilginin nemi ve etkinlii artmaktadr. Merkezi sistemde herhangi bir departmandan elde edilen bilgi dier departmanlar tarafndan annda ileme konulacandan, bilginin kaybolmas veya gecikmeden kaynaklanan sorunlar ortadan kalkacaktr. zellikle byk kamu kurulularnda politik nedenlerden tr deien baz verilerin esnek olarak hazrlanm bilgisayar sistemleri kanalyla dzenlenip dier kurumlara iletilmesi, almalarda etkinlii salayarak, ortaya kacak aksaklklar nleyebilmektedir.

Herhangi bir ekilde elde edilen ve bir sistem ierisinde

kullanlacak olan bilginin doruluk, zaman, btnlk, ilgililik ve yer zelliklerini tamas gerekmektedir. Baka bir ifade ile, ncede belirtildii zere, belirli bir konu ile ilgili doru ve tam bilgi; doru kiiye, doru zamanda ve doru yerde ulatnda yararldr. Bu zellikleri tamayan bilgilerin deeri deceinde getirmesi gereken fayda da ortadan kalkm olacaktr.

Herhangi bir kuruluun ileyiini ve/veya bymesini ve/veya

etkinliini etkileyen etmenler, gnmzde teknolojinin geliimiyle birlikte giderek kompleks bir yapya kavumutur. Yneylem aratrmas veya sistem bilimi, matematiksel modeller yardmyla


6

organizasyonlarn ileyiine ve karar verme srecine bilimsel bir yaklam getirmektedir. Her ne kadar yneylem aratrmas tarafndan gelitirilen matematiksel modeller, alnmas gereken kararlar etkileyen faktrleri olduka fazla sayda deikenler ve sabitler ile aklamaya almakta ise de, faktrler arasndaki ilikilerin tanmlanmasnda glklerle karlalmakta ve bu nedenle byk kstlamalara gidilmektedir. Her hangi bir model iin belirlenen varsaymlarn fazlal o modelin geerli olma veya kullanlma ihtimali ile ters orantldr. Bu nedenle sadece matematiksel tekniklerle ak sistemler olarak ifade edilen d dnya ile iliki halindeki sistemlerde dinamik problemlere sadece kantitatif bir zm bulmak artk geerliliini yitirmekte, daha esnek sistemlerle teknolojik yaklamlar zme dahil edilmektedirler. Buradan hareketle sistem, karar etkileyen faktrler arasndaki ilikiler zerine younlaarak, matematiksel olarak formle edilemeyen ilikilerin akla kavuturulmasn ve genel mekanizmann ileyiini dzenlenmesini salamaya alan yap olarak tanmlanabilmektedir. zellikle evresel etkileri hesaba katmayan kapal bir sistem iin geerli olan formllerin uygulanabilirlik alanlar olduka snrl olmakta ve evreyle etkileimi olan sistemlerde geerlilii olmamaktadr.

Sistem yaklam veya iletmelerdeki uygulamalar ile sistem

analizi bir yntem deil soyut bir dnce yoludur. Farkl bilim dallarn birletirici ve btnletirici zellie sahip olan bu yaklam disiplinler-aras problemlerin zmlenmesinde olduka nemli saylabilecek bir metodoloji ortaya koymaktadr. Her bilim dal kendi alt sistemleri iinde belirli ksmlarda uzmanlamaya gittiinde dier bilim dallar ile yabanclamaya gidecektir. Sistem yaklam genelde problem zmeyi ama edinen almalar ierir.

Sistem, bir amacn gereklemesi iin gerekli ilem ve

yntemlerden oluan aralar btn olarak tanmlanabilirken sistem analizi, karar vericilerin birok alternatif zm yollar arasndan birisini seebilmesine yardmc olmak amacyla yaplan herhangi bir dzenli analitik almalar btndr. Burada ama belirsizlii minimum dzeye indirerek kompleks problemlerde karmakl ortadan kaldrmaktr.

Bilindii zere yeni teknolojiler, buna bilgisayar teknolojisi

dahil, genellikle gelimi lkelerden ithal edilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta ihtal edilen teknolojinin, hi bir deiiklik yaplmadan, getirilen lkenin yapsna uyarlanmadan kullanlmas ile

Biliim Sistemleri

7

teknolojiden beklenen etkinlii ve verimlilii elde etmek mmkn olmayabilir. Bu nedenle getirilen teknolojinin lkede ileyen sisteme uyarlanmas, lke standartlarna adaptasyonu ve lkede yaayan insanlarn yeni gelen teknolojiyi benimseyebilecek dzenlemelerin yaplmas gerekmektedir. Aksi takdirde eksik olan baz altyap (kablolama, yetimi igc vb.) sorunlarndan tr ithal edilen teknolojiden salanacak verim, istenilen dzeyde olmayabilecei gibi teknolojinin tamamen atl kalmas da mmkn olabilecektir. Buna yllardr lkemizde bilgisayar destekli eitim ad altnda altyap ve yetimi insan gc olmadan yatrm yaplan milyonlarca dolarlk bilgisayar yazlm ve donanm rnek olarak verilebilir.

Bu kitapta, zellikle kamu sektr iin olduka nemli ve

vazgeilmez olan yeni bir bilgisayar teknolojisi tantlarak, lkemizde etkin ve verimli kullanlabilmesi iin yaplmas gereken ilevler ortaya konulmaya allmaktadr.

1.3 Biliim Sistemlerinin Dzenlenmesi Bilgi sistemleri olarak ska kullanlan bu terminolojinin artk

biliim teknolojileri (BT) olarak deimesi gerekmektedir. nk bilgi ile yaplan btn ilemler telekomnikasyon sistemlerinin getirdii yeni olanaklardan yararlanmakta ve bunlar bir btn ierisinde bilginin gerektii ekilde akn salamaktadr. Biliim sistemleri, el ile yaplan ilemlerin otomatik bir sisteme balanmas olarak tanmlanabilir. Geleneksel veri ileme sistemlerinin modernizasyonu olarak adlandrlabilen biliim sistemi en basit haliyle ekil 1.1de gsterildii gibi bir ak sistemine sahiptir. Eldeki bilgiler girdi olarak sisteme verildiinde programlar vastasyla ileme tabi tutulurlar ve gerekli hesaplamalar/dzenlemeler sonunda kullanma sunulmak zere ktlar veya raporlar hazrlanr. Girdiler, bir iletmede alan kiilerin aylk alma saatleri ve saat cretleri olabilir. Bu bilgilerden fazla alma saatleri ve mesai cretleri de gz nne alnarak ilemler ksmnda hesaplamalar yaplr. ktlar ksmnda hesaplamalar sonucu elde edilen miktarlar, alanlarn dier bilgileri ile birlikte rapor halinde karlabilecei gibi, baka bir veri saklama nitesinde sonradan kullanlmak zere saklanabilmektedir.

Sistem girdi olarak verileri dorudan kullancdan kabul

edebilecei gibi, nceden oluturulmu bir veri tabanndan da bu verilerin hepsini veya bir ksmn okuyabilir. ktlar sonucunda yaplacak olan kontrolde ortaya kan hatalar, verilerin yeniden


8

girilmesi veya mantksal hesaplamalarn yeniden dzenlenmesiyle sistem dng ierisinde ilevlerini srdrr.

ekil 1.1 Bilgi sisteminin genel ak

ekil 1.1de yeterince basit olarak ortaya konulan bilgi sisteminde bilginin ak ekil 1.2de daha detayl olarak gsterilmektedir. Devaml bir dng ierisinde olan bilgi ak kullanc faaliyetleri ile balayp, kullanc ihtiyalar ile devam etmektedir. Belirlenen kullanc ihtiyalarna gre bir planlama yaplmakta ve bu plana gre veriler toplanp, depolanmaktadr (saklanmaktadr). Depolanan veriler analizlere tabi tutulup sonular kt olarak sunulmaktadr. Analiz aamasnda veri toplama veya depolamayla ilgili sorunlar veya hatalar olduu anlalrsa tekrar bu iki ilemden hatal olanlar tekrarlanr. Analiz sonucunda kan rnler kullancnn baka bir faaliyeti iin girdi kabul edilmekte ve sisteme alnan yeni verilerle bilgi ak yine ayn dng ierisinde harekat etmektedir.

ekil 1.2 Bilgi sisteminde bilgi ak (Star ve Estes, 1990)

Kullanc htiyalar

Kullanc Faaliyetleri

kt-Sonu retimi

Planlama Veri Toplama Veri

Depolama lem / Analiz

Geribesleme - Kontrol

Girdiler lemler ktlar

Geribesleme-Kontrol

Biliim Sistemleri

9

Bilgi sistemleri veriden kaynaklanan sorulara cevap bulmaya alan bir yapya sahip olmaktadr. Bu nedenle BSnin temel amac verileri kullanlabilir bilgilere dntrmektir. Veriyi bilgiye dntrrken verinin yapsallatrmas, formatlanmas, dntrlmesi ve modellenmesi ilemleri BSnin grevleri arasnda yer almaktadr (Stair ve Reynolds, 2001). Bilgisayarlar ve BS, genellikle iletmelerin ileyilerinde deimesine imkan salarlar. Sistem tabanl bilgisayarlar zellikle bilgi sistemlerin yaratlmasna, saklanmasna ve transfer edilmesine imkan tanrlar. Bu sistemler donanm, yazlm ve iletiim alar ve personelden oluarak, faydal verilerin toplanmasna, yaratlmasna ve datlmasna imkan tanmaktadrlar.

w Donanm, yazlm, veri, iletiim ve personelden oluan BSnin

bileenleri belirlenmi olan hedefe ulamak iin bu bileenleri belirli artlarda bir araya getirerek amaca ulamay salamaktadr (Jessup ve Valacich, 2006).

1.4 Veri Taban Ynetim Sistemi (VTYS) Birbirleriyle ilikili veriler ieren bir ok dosyann belli amalar

iin yaplan programlardan, uygulamalardan ve sistemlerden bamsz olarak kendi ierisinde organize edilmi yaplarna veri taban ynetim sistemi (VTYS) (Data Base Management Systems - DBMS) denilmektedir. Veri taban, verilerin mantksal bir ilikiyle toplanmas veya verilerin zel bir ama iin kullanmn salamak amacyla dizayn edilmesi olarak tanmlanabilir. VTYS, kullanclara verilere eriim, gncelleme, saklama, raporlama zellikleri gibi farkl fonksiyonlar salamaktadr. Herhangi bir iletmede kurulan deiik veri tabanlar birbirleriyle sonradan ilikilendirilebilecek verileri snflayarak ayr ayr dosyalarda tutmaktadr. rnein, alanlar dosyasnda, alann ad soyad, sicil numaras, adresi gibi bilgiler bulunurken alma dosyasnda, alann ad soyad, sicil numaras, bu ay ierisinde alt normal saatler toplam, fazla saatler toplam, izinli olduu gn says gibi veriler bulunabilmektedir. cret bordrolar hazrlanrken alanlar dosyasndan alann ad soyad, sicil numaras ve adresi okunurken, alma dosyasndan alana bu ay denmesi gereken toplam creti hesaplamak iin gerekli veriler okunur. Her iki dosyadaki baz bilgiler toplam cret ile birlikte bordroya yazlr ve/veya sonradan kullanlmak zere baka bir dosyaya aktarlr.


10

Burada grld zere, VTYS sayesinde ayr dosyalarda saklanan veriler istenildii takdirde birbirleriyle ilikilendirilerek kullanlmaktadrlar. Yukarda belirtilen alanlar dosyas, personel ileriyle ilgili tm ilemlerde ayrca kullanlabilmektedir. u anda belirli bir noktada olmasna ramen, gelecekte ok daha byk neme sahip olacak olan VTYS yaplar, dzenlemeleri, analizleri, ilikilendirmeleri gibi fonksiyonlar, kendi balarna birer zellik olup btn iletmelerdeki verilerin ynetilmesini salamaktadrlar. Oracle ve Progress gibi dnyada kendini kabul ettirmi olduka byk ve kompleks zel VTYS yazlmlar olduu gibi Access gibi herkesin erimesi ve kullanabilmesi mmkn olan basit yazlmlar da bulunmaktadr. Yukarda ifade edilen bir VYTS yazlmn ok iyi kullanmak kendi bana bir sektr durumundadr ve piyasada bu tr sistemleri iyi bilip kullanan kiilere ihtiya duyulmaktadr.

Genel olarak gnlk faaliyetlerle ilgili bir ok ilemde veri

taban mant kullanlmaktadr. Herhangi bir spermarketin veri tabannda, maazaya gelen rnler stokta artmakta ve satlan rnler de otomatik olarak stoktan dmektedir. Gnlk olarak stokta bulundurmann en alt seviyesini getii iin sipari verilecek rnler veri tabanndan otomatik olarak miktarlar ile belirlenerek irket faaliyetinin aksaksz yrmesi salanr. Periyodik olarak, rn tiplerine gre gnlk, haftalk, yllk ve gerekirse saatlik gibi her trl raporlarn alnmasn salayan sistem, veri tabannn iyi bir ekilde tasarlanmas ile kurulabilecektir. Ayn ekilde bir bankann mterilerinin para yatrma ve ekme haricindeki bir ok ilem, sadece mteriye ait ilemlerim banka veri tabannda deitirilmesi ile mmkn olabilmektedir. Otel ve uak rezervasyonlarnn elektronik ortamda yaplmas ve mteri ihtiyalara cevap verebilecek ekilde dzenlenmelerin salanmas yine veri taban sistemleri ile mmkn olabilmektedir. Hastane gibi son derecek kompleks bir yap ierisinde faaliyet gsteren kurumda, hastalarn her gelilerindeki ikayet ve tedavilerinin, verilen ilalar ile birlikte bilgisayar ortamnda tutulmas, hasta randevularnn tutulmas, doktorlarn, hemirelerin ve dier almalarn alma izelgelerinin hazrlanmas gibi onlarca ayr ilem hastane veri tabannda tutularak ilerin doru ve salkl yrmesi salanabilecei gibi hastalklarn gsterdii gelimelerde dzenli olarak ortaya konabilecektir.

VTYS yazlmlarnn ounda kullanlan yapsal sorgulama dili

olarak bilinen ve SQL (Structured Query Language) ad verilen bir genel programlama dili mevcuttur. Veri tabanndaki verileri istenildii

Biliim Sistemleri

11

ekilde sorgulama yapma imkanna sahip olan SQL dili, getirdii yapsal programlama teknii ile de biliim sistemlerinin veri iletiiminde olduka nemli bir dnem amtr.

VTYS, dier veri taban gerektiren uygulamalarda olduu gibi,

corafi veri tabanlarnn hazrlanmasnda ve verilerin ilikilendirilmesinde ok nemli bir yere sahiptir. VTYS mantn anlamadan bu kitapta aklanacak corafi verilerin ilikilendirilmelerini ve analizlerini anlamak zor olacaktr.

yi hazrlanm bir veri taban gereksiz bir ekilde ayn verilerin

her bir bilgi iin ayr yerlerde saklanlmasn ve bylelikle de bilginin tekrarlanmasn nleyecektir. Veri taban gereksiz tekrarlar azaltabilecei gibi, kararszl nlemek, veriyi paylamaya, verinin gvenliini, verinin tam ve doru olarak bir yerde tutulmasn salamak gibi zellikleri iermektedir. Bylelikle veriler, istenilen dier veri tabanlar ile ilikilendirilerek gerekli bilgi transferi greceli olarak salanr ve gerekte veriler fiziksel olarak transfer edilmeden gerektiinde okunup kullanlmalar mmkn olmaktadr.

1.4.1 Veri Taban eitleri Bir ok veri taban tr olmasna ramen kullanldklar

modellere gre genelde kullanlan veri taban sistemlerini 3 ayr balk altnda incelemek mmkndr. Bunlar ilikisel, hiyerarik ve a veri taban sistemleridir.

1.4.1.1 likisel Veri Taban

Birbirleriyle ilikili dosyalar arasnda belirlenmi anahtarlar

vastasyla dosyalardaki kaytlara dorudan link salayan ilikisel veri yaps u anda dier bir ok bilgi sistemlerinde kullanld gibi, CBS (Corafi Bilgi Sistemleri)nin kulland ve son derece hzl, etkin bir veri taban yapsn oluturmaktadr. Bu yap, dosyalar arasndaki mantksal balantlara olanak saladndan dier yaplara nazaran karmakl da ortadan kaldrmaktadr. likisel veri taban, ilikiler veya tablolar olarak adlandrlan tablolar serisinden olumaktadr. Her tabloda bulunan bir stun baka tablolarda bulunan bir stun ile ayn olmakta ve bu durumda anahtar olarak seilen stuna eriim direkt olduundan, bu stuna kurulan linklerle dier tablolardaki bilgilere de direkt eriim salanm olacaktr.


12

Anahtar stun dier tablolarda ek bilgi gibi duracak, fakat tablolardaki bilgilere eriimde etkin bir rol oynayacaktr. Bu durumda yeni eklenecek tabloya yine sadece anahtar stun eklenerek gerekli dier bilgileri oluturan bir tablo yaratlabilir. Salad snrsz esneklik sayesinde veri tabann dzenlenmesi ve her trl ilemlerde ilikisel veri taban CBSnin vazgeilmez bir unsuru olmaktadr.

Tablolar halinde dzenlenen verilerde her bir satr, bir bilgiyi

ifade eder. Satrlarn tm de belli bir ama iin toplanm varlklar belirten tablodur. Bir niversitedeki tm rencilerin zlk bilgilerinin yer ald bir tablo, rencilerin notlarnn bulunduu bir tablo veya bir irketin rettii rnleri ile ilgili bilgilerinin yer ald tablolar, belli amalar iin bir araya gelmi verilerden oluan bilgilerin toplamn ifade etmektedirler. Tablolar arasnda ilikiler vardr ve bu ilikiler bire-bir olduu gibi bire-ok veya oka-ok iliki de olabilir. Bu ilikiler takip eden ksmda detayl bir ekilde anlatlmaktadr.

kinci blmde de grlecei zere CBSde kullanlan veri

tabanlar ilikisel olmak durumunda, aksi halde corafi altlk olarak veriler ile onlarn detaylarn ifade eden zniteliklerin ilikilendirilerek CBSde kullanlmas mmkn deildir. Bu nedenle, genelde CBS yazlmlarnn kulland veya verilerini alp kullanabildii ilikisel veri taban ynetim sistemi programlarnn banda Ingres, Oracle, dBase, Progress ve Informix gelmektedir.

ekil 1.3 VTYS iinde kullanlabilen rnek tablo yaplar

Satr ve stunlardan oluan ilikisel veri tabanlarnda her bir satr (yani her bir kayt) tablodaki her bir veri grubunu temsil eder ve bu grupta o tabloda bir tane daha bulunmaz. Stunlar ise her bir tre ait bilgileri ierir. ekil 1.3de gsterilen Dersler tablosunda satrlar (EM101, EM102, EM103, IK203) her bir derse ait bilgileri ierirken, stunlar her bir kayt iin belirlenmi zellikleri iermektedir (Ders

Dersler Ders Kodu

Ders Ad

Kredi Mik.

EM101 Matermatik 3 EM102 ktisat I 3 EM103 statistik 3 IK203 Mikro ktisat 3

Blmler Blm Kodu

Ders Ad

IS letme IK ktisat ML Maliye E alma Eko. ve End. lik. KY Kamu Ynetimi EM Ekonometri

Biliim Sistemleri

13

Kodu, Ders Ad, Kredi Miktar). Blmler tablosu ise, her blme ait blm kodu ile onlarn anlamlarn ak bir ekilde ifade eden iki kolon ve alt satrdan olumaktadr.

Veri tabanlarnda ama, istenen bilgiye tam olarak hzl bir

ekilde ulamay salamaktr. niversitelerimizde kullanlmakta olan renci sistemlerinde genellikle ilikisel veri taban yaps kullanlmaktadr. Yukarda rnek olarak verilen Dersler ve Blmler gibi onlarca kk tablolar sistemde yer almaktadr. Bu tablolar, yaplacak olan kompleks ilemleri basite indirgeyecek yapda oluturulduklarndan, ilemler srasnda gereksiz veri transferi ve arama yaplar ortadan kaldrlmaktadr.

rnein, ekil 1.4de 4 tablo arasndaki ilikiler

gsterilmektedir. renci zlk Bilgileri tablosu, rencinin zlk bilgilerini iermekte ve rencinin okuduu blm adn uzun olarak yazmayp, istenildiinde Blmler tablosunda, belirtilen Blm Kodunu alarak rencinin zlk bilgilerinin yannda blm kodunu da uzun olarak okur. rencinin bilgileri grntlendiinde, blm kodu yazlmayp, bu kod direkt olarak Blmler tablosunda yer alan Blm Kodu ile ilikilendirilerek Blm Ad kolonunda yer alan ak ekli grntlenecektir. Aksi halde sadece blm kodunun grntlenmesi anlalamayacandan anlaml olmayabilir.

Ayn ekilde renci notlarnn yer ald renci Notlar

tablosunda, renci numaralar renci zlk Bilgileri tablosu ile ilikiyi salayarak rencinin zlk bilgilerini almaya, ders kodu Dersler tablosu ile ilikiyi salayarak rencinin ald derslerin ak isimlerini elde etmeye imkan salamaktadr.

Grld zere modern veri taban sistemleri ilikisel veri

taban sistemleri zerine oturtulmak zorundadr. Aksi halde karmak veri yaplar olan, kompleks ilikileri bulunan sistemlerde verilerin istenildii ekilde organize edilip ilerlik kazandrlmas olduka zordur. zellikle kayt says

Grld zere modern veri taban sistemleri ilikisel veri

taban sistemleri zerine oturtulmak zorundadr. Aksi halde karmak veri yaplar olan, kompleks ilikileri bulunan sistemlerde verilerin istenildii ekilde organize edilip ilerlik kazandrlmas olduka zordur. zellikle kayt says byk olan durumlarda, ilikisel veri tabannn getirdii istenilen veriye hzl ve etkin eriim kolayl ve


14

yapsal programlama teknii, modern veri taban sistemlerinde nemli bir adm olmaktadr.

ekil 1.4de farkl izgilerle gsterilen oklu ynlendirmeler,

tablolar arasndaki veri iletiiminde kullanlan alan ilikilendirmelerini gstermektedir. Tablolarda bulunan ve alan ad verilen her bir stunun dier tablolardaki stunlarla (alanlarla) ilikilendirilmeleri, bir sonraki ksmda anlatlacak olan bire-bir, bire-ok ve oka-ok gibi yaplarla tanmlanabilmektedir. rnein Dersler tablosundaki Ders Kodu alan (derslerin kodunu belirtmekte), renci Notlar tablosundaki Ders Kodu ile bire-ok yap ile ilikilendirilmektedir. Bunun anlam, Dersler tablosunda bulunan her bir dersin kodunda, renci Notlar tablosunda birden fazla bulunmaktadr ve buna imkan salayacak bir tablo yaplandrlmasna gidilmitir. EM101 kodlu dersi alan rencilerin notlarnn listelenmesi istenildiinde, Dersler tablosunda EM101 kodlu ders seilerek dier tabloda ayn olan tm kaytlar listelenmektedir.

15

ekil 1.4 likisel veri tabannda dosyalar arasndaki veri ilikileri

renci Notlar renci No Ders

Kodu Blm Kodu

Vize Notu

Final Notu

Btn-leme

956320015 EM101 IS 962546124 EM102 IK 975452155 EM103 EM 962031554 IK203 ML 972548975 E403 E

Dersler Ders Kodu

Ders Ad

Kredi Mik.

EM101 Matematik 3 EM102 ktisat I 3 EM103 statistik 3 IK203 Mikro

ktisat 3

renci zlk Bilgileri renci No Ad Soyad Blm Doum

Yeri Doum Tarihi

956320015 Selim Kazan IK Ankara 11/03/1972

956850154 Mehmet Kaya

IS Eskiehir 02/06/1969

972056475 Ali Alp IS Mardin 24/10/1971 975452155 Nil Saralp EM Malatya 15/08/1971 973520047 Ceyda Ayaz E stanbul 07/04/1968

Blmler Blm Kodu

Blm Ad

IS letme IK ktisat ML Maliye E alma Eko. ve

End. likileri KY Kamu Ynetimi EM Ekonometri

liki liki

liki


16

1.4.1.2 Hiyerarik Veri Taban

Hiyerarik veri yaps birbiri ile balantl kaytlar gurubundan olumaktadr. Onun yerine kaytlardan oluan dosyalardan bahsedilir. Ana dosyadaki kaytlardan detay bilgilere pointer adn verdiimiz balantlar yardm ile ularz. Bu yap bize byk bir eriim hz salamaktadr. Ancak detay dosyalarna dardan ulamak ve bu dosyadaki bilgileri baka bir uygulama iinde kullanmak hemen hemen imkanszdr.

Ayn zamanda, veri says balant tanmlar ile birlikte veri

taban fiziksel olarak olduka byk hacimlere ulamaktadr. Bu tr veri yaplar genellikle uygulamaya zel tanmlanmaktadr. Veriler bir aa yaps ile organize edilmitir ve kaynak veriden detaya eriim vardr.

ekil 1.5 Hiyerarik veri yapsnda dosyalar arasndaki veri ilikileri Hiyerarik veri yaplarnda birka eit kayt tipleri olmakta ve

ana kaytlarn bulunduu dosyadan kayt numaras alnarak detayl bilgiler iin dier dosyalarn belirlenen kayt numarasna gidilir (ekil 1.5). Bu yapda her kayt ile ilgili detaylar tek bir yapda saklanmayp, detaylar alt dosyalarda belirli yapda bulundurulmaktadr. Bu tr veri yaplar genellikle bire-ok ilikili yaplar olarak tanmlanmaktadr. Normal veri yaplarna gre hiyerarik veri yapsnn stnlkleri olmasna ramen aklayc-detay alt verilere eriebilmek iin ncelikle ana veri tablosunda kayda erimek gerektii ve detay tablosunda ana tablodaki her bir kayt iin gerektiinde onlarca kayt olaca ve bunlarnn her birinin de ana tablo ile balant salayan kayt numarasn tutmas gerektii gibi kstl olduu yanlar bulunmaktadr.

956320015 Selim Kazan Ankara 11/03/197

EM101 Matematik

956850154 Mehmet Kaya Eskiehir 02/06/196

EM102 ktisat

EM101 Matematik


17

Birden fazla ana kayt dosyalarna ihtiya duyulduunda a

veri yaps ortaya kmaktadr. Bu durumda hiyerarik veri tabanndaki tek bir ana veri dosyas yerine birka tane ana veri dosyalar bulunmakta ve her bir ana dosyada belirlenmi ana kayt numaralar okunarak detay bilgilerine eriilebilinmekte ve oradan elde edecei bilgilerle dier ana kayt tablosuna giderek onun detay bilgilerine erimek mmkn olabilmektedir.

Bu yapnn dier veri yaplarna gre stnlne ramen,

byk ve kompleks veri ynlarndaki verilere eriim kaytlar arasndaki linklerden tr yeterince esnek olamamakta ve CBSnin arzulad hzdan ok dk olmaktadr.

1.4.1.3 A Veri Taban

A (network) veri yapsnda veriye eriim mant hiyerarik

veri yaps ile ayndr. Ancak bu veri yapsnda kaytlar arasndaki iliki aa yapsnda deildir. Detay kayda birden fazla kaynaktan eriim vardr. Veriler arasndaki balant ekil 1.6da grld gibi rastgele bir grafii andrr.

Programc her iki veri taban yapsnda da ne tr bir sorgulama

yapacan ve hangi verileri nasl kontrol edeceini daha nceden iyice planlamaldr. likisel veri taban, programc ve tasarmc asndan btn bu skntlar ortadan kaldrdndan hiyerarik ve a veri yaplar artk kullanlmamaktadr.


18

ekil 1.6 A veri yapsnda dosyalar arasndaki veri ilikileri

VTYS dizayn etmek olduka pahal, uzun zaman alan ve

kullanmda olduka fazla kompleks yap gerektirdiinden tm bilgi sistemleri, VTYSnin btn zelliklerini ierisinde bulunduramamaktadr. nceleri sadece mainframe bilgisayarlar iin kurulan VTYSnin ald en byk kritik, sistemin kolay kullanlabilir olmamasdr. Veri tabannn dzenlenmesi ile ilgili yaplan aratrmalar fiziksel ve mantksal veri yapsnn oluturulmas (hiyerarik veya ilikisel veri taban olabilir) zerine yeni sistemlerin gelimesini salamtr.

Son yllarda drdnc kuak dilleri (Fourth Generation

Languages - 4GL) ile gelitirilen VTYSleri, kullanclara veri tabann daha iyi ve kolay kullanmalarna imkan salamtr. Kurumlar kendi elemanlarn yetitirerek 4GL ile kendi veri taban sistemlerini kurmaktadrlar. Veri modelleme teknikleri kullanlarak iletmelerin kendilerine en uygun veri tabann dizayn etmeleri salanmtr.

Baka bir kurumun kulland veri taban yapsn kullanmak

son derece yanl ve anlamsz olmakla birlikte, bazen var olan bir veri tabann kuruma uygun hale getirmek iin deitirmeler yapmak, yeni bir veri taban yaps kurmaktan ok daha uzun olan, kolay kolay sonuca ulalamayan ve karmak bir yap ortaya koyabilmektedir.

956320015 Selim Kazan Ankara 11/03/1972 956850154 Mehmet Kaya Eskiehir 02/06/1969 972056475 Ali Alp Mardin 24/10/1971 975452155 Nil Saralp Malatya 15/08/1971 973520047 Ceyda Ayaz stanbul 07/04/1968

Nihat ahin ktisat r. yesi

EM101 Matematik 3

EM102 ktisat I 3

EM103 statistik 3

IK203 Mikro ktisat 3


19

u anda piyasada bulunan VTYS teknolojileri, normal dz veri

tabannda bulunan verilere ekleme, silme, deitirme gibi ilemler yapmakta son derece uygun ortam salamaktadrlar. Ancak haritalarla ilgili ilemler bundan ok daha fazlasn gerektirmektedir.

Bilinmesi gereken en nemli nokta, VTYS, verilerin

programlardan, uygulamalardan ve kurumlarn kendi amalar iin kullandklar farkl fonksiyonlar ieren sistemlerden bamsz olmasn salar. VTYS teknolojileri kartografik verilerin ilenmesi ve ynetilmesinde, harita zellikleri ile ilgili topolojik ilikilerden tr, znitelik bilgilerin dzenlenmesi haricinde yeterince etkin deillerdir (Dangermond 1988).

Herhangi bir parselin alansal boyutunun deitirilmesiyle o

parselin etrafndaki parseller de srasyla deiiklie urayacaktr ve bunun da veri tabannda otomatik olarak deiiklii sz konusu olmaktadr. Bu nedenle konumsal (spatial) bilgilerin ynetilmesi daha karmaktr.

1.4.2 Veriler Aras likiler Bir veri taban sisteminde veriler arasndaki bilgi akn

salayan ilikiler, kullandklar yaplara bal olarak bire-bir, bire-ok veya oka-ok iliki eklinde olabilmektedir. likisel veri taban sistemlerinde kullanlan mantksal iliki tanmlamalar, veri yaplarna bal olarak gereklilikten ziyade zorunluluk arzetmektedir.

1.4.2.1 Bire-Bir liki

Bu tr ilikiler iki veri tablosu arasndaki bire-bir veri

uyumluluunu salayan ilikilerdir. rnein ekil 1.7de yer alan renci zlk Bilgileri tablosunda rencilerin zlk bilgileri yer almaktadr. Dier tablo EM101 Ders Notlar tablosu ise sadece EM101 kodlu dersi alanlarn notlarn listeleyen bir tablodur. renci zlk Bilgileri tablosunda renci numaralar alnarak dier tablodaki renci numaralar ile bire-bir iliki kurulmakta ve her bir rencinin o derste sadece bir renci numaras bulunacaktr. Yani her iki tabloda da renci numaralar bire-bir elemektedir. Her iki tabloda da ayn renci numarasndan sadece bir tane bulunmakta ve tablolar aras balantda etkileim tek ynl olmaktadr


20

ekil 1.7 Bire-bir iliki yaps

1.4.2.2 Bire-ok liki

Bu tr iliki de ana tablo veri iletiimi yapaca tablo ile

balantsn yukardaki bire-bir veri yapsndaki bir eleme ile deil de, bire-ok iliki ile salamaktadr. ekil 1.8de grld zere Dersler tablosunda okulda verilmekte olan tm derslerin kodu, ismi ve kredi saati bulunmaktadr. Herhangi bir dersi alan rencilerin notlarn bulup grntlemek iin, nce Dersler tablosundan dersin kodu ele alnr ve bu koda gre Ders Notlar tablosunda bu ders kodunda ders alan tm renciler taranarak tablodan bulunur. Dikkat edildii zere ilk tablodaki her bir ders kodu iin dier tabloda bir den ok veri bulunmas mmkn olmaktadr ve buda bire-ok veri yapsn ortaya koymaktadr.

EM101 Ders Notlar renci No Blm

Kodu Vize Notu

Final Notu

Btnleme

956320015 IK 80 960253498 IK 65 972056475 IS 45 975452155 EM 70 998753412 E 95

renci zlk Bilgileri renci No Ad Soyad Blm Doum

Yeri D. Tarihi

956320015 Selim Kazan K Ankara 11/03/1972 956850154 Mehmet Kaya S Eskiehir 02/06/1969 972056475 Ali Alp S Mardin 24/10/1971 975452155 Nil Saralp EM Malatya 15/08/1971 973520047 Ceyda Ayaz E stanbul 07/04/1968


21

ekil 1.8 Bire-ok iliki yaps

1.4.2.3 oka-ok liki

Bu tr ilikilerde tablolarda bulunan veriler arasnda oklu iliki

yaps sz konusudur. Tablo 1.9da yer alan retim yelerinin Verdii Dersler tablosunda her bir retim yesinin verdii dersler kodlar ile birlikte listelenmektedir. Bu tabloda yer alan retim yesinin verdii derler Dersler tablosu ile oklu balantdadr, zira ayn retim yesi birden fazla dersi vermektedir. Dersler tablosunda yer alan bir ders kodu ise Ders Notlar tablosunda yine oklu ilikiye girerek birden fazla rencini alm olduu bu ders iin notlarn listelenmesi salanmaktadr.

Dersler Ders Kodu Ders Ad Kredi Mik.

EM101 Matematik 3 EM102 ktisat I 3 EM103 statistik 3 IK203 Mikro ktisat 3

Ders Notlar renci No Ders Kodu

Blm Kodu

Vize Notu

Final Notu

Btn. Notu

956320015 EM101 EM 80 960253498 IK215 K 65 972056475 IS410 S 45 975452155 IK203 EM 70 998753412 EM101 E 95


22

ekil 1.9 oka-ok iliki aps.

ekil 1.9 oka-ok iliki yaps

1.5 Biliim Sistemlerinde Bilgi Ak

Biliim sistemlerinde, bilginin ak tabandaki uygulamalardan

en stteki ynetim kademesine doru gitmektedir. Herhangi bir kuruluun fonksiyonu vardr. Bunlar, politika retme, ynetim ve uygulamadr. ekil 1.10de gsterilen ve hem kamu hem de zel kurulular iin geerli olan gen piramidin en st seviyesinde kurulu ile ilgili ksa ve uzun dnemli politikalar retilir ve karar vericiler bu politikalar uygulamak iin stratejiler belirler. Piramidin ortasnda bulunan ynetim kademesi, st mevkide retilen politikalar uygulamak amacyla kuruluun kaynaklarn tahsis ve kontrol eder. En alt seviyesinde yer alan operasyonel-uygulama ksm, rnn veya servisin retimi ve datm ile ilgili ilemleri ve bilgileri kapsamaktadr. letmelerin arzu edilen dorultuda faaliyette

Dersler Ders Kodu

Ders Ad

Kredi Mik.

ML101 Matermatik 3 EM102 ktisat I 3 IS101 statistik 3

EM305 Yneylem Aratrmas 3

Ders Notlar renci No Ders

Kodu Blm Kodu

Vize Notu

Final Notu

Btnleme

956320015 EM305 EM 25 960253498 IK215 K 78 972056475 EM305 EM 56 975452155 IK203 EM 65 998753412 EM304 E 90

retim yelerinin Verdii Dersler Blm Kodu

Ders Kodu r. yesinin Ad

S IS101 Ahmet etinkaya IK

IK202 Kemal etin ML ML101 Ahmet etinkaya E IS304 Murat Koseolu KY EM404 Bar Demir EM EM305 Ahmet etinkaya


23

bulunabilmeleri ve hayatlarn srdrebilmeleri iin bilginin ihtiya bulunan yere, zamannda ve doru olarak ulamas ile mmkn klnmaktadr.

ekil 1.10 Kurumlarn ileyi emas ve bilgi ak

Herhangi bir plan ve program olmayan iletme, kendi iletme

politikasn retemeyeceinden, ynetim belirlenmemi planlara gre faaliyette bulunacak ve ksa srede ne yazk ki bilgi eksikliinden tr faaliyetine son vermek zorunda kalacaktr.

Bilgi, en alttaki operasyonel seviyede bulunan uygulama

ksmndan, yukarya doru giderken, faaliyetler yukardan aaya doru bir ak gsterecektir. Burada vurgulanmas gereken en nemli nokta, doru karar vermek iin doru ve tam bilgiye ihtiya vardr. Bu nedenle faaliyetlerin uygulanmas sonucunda elde edilen bilgiler ynetim ksmna geirilerek burada alnacak gerekli nlemler sonucunda son bilgiler rapor eklinde yeni politikalar retilmek zere en st kademeye iletilir.

Biliim sistemleri, bu blmde belirtilmeye alld gibi

bilgisayardan daha farkl bir olgudur. Bulunulan ortam dikkate alnarak, organizasyon ve ynetime ynelik zmleri bilgi teknolojileri yardm ile ortaya koyan biliim sistemleri ekil 11deki gibi bir ema ile gsterilebilir. Deien ve gelien ynetim anlaylar ile birlikte farkllaan teknoloji kullanm, modern iletmecilik yapsnn

Operasyonel-Uygulama

Ynetim

Politika retme

Bilg

i Faaliyetl

Ynetim

Plan ve Programlar


24

daha da etkin almasna imkan tanmaktadr. Takip eden 5 grafik (ekil 11-15), 21nci yzylda iletmelerde teknoloji kullanmnn nasl deitiini ve neler yaplmas gerektiini belirten Laudon ve Laudon (Laudon ve Laudon, 2007)den uyarlanmtr.

ekil 1.11 Biliim sistemleri

Endstri devrimi sonrasnda deien ihtiyalara cevap

verebilmek iin srekli gelien ve byn kurumlarda (organizasyonlarda), modern iletmecilik anlaylar erevesinde gelitirilen ynetim metodolojileri, bilgisayar sektrnn getirdii teknolojik olanaklar uygulanabilir bir yapya getirmek zorunluluu ortaya karmtr. Bu nedenle modern biliim sistemleri, ekil 12de grld zere, iletme ve ynetime ynelik olarak biliim sistemlerinin bir alt dal olan ynetim biliim sistemleri oluturulmasnda, hem teknik hem de sosyal bilimleri ierisinde bulunduran alanlarn da katkda bulunduu bir yaklam ortaya koymaktadr. Her alan, kendi uzmanlk dal olan konu ile ilgili katkda bulunarak, iletmedeki ynetici kademesinin ihtiya duyduu biliim sistemi yaplandrmasn, hem teknik olarak hem de sosyal ierikli olarak tasarlayp yaratmaya ynelik ortak almalar, kurulacak sistemin kullanlabilir/uygulanabilir olmasn salayacaktr.

Organizasyonlar

Teknoloji Ynetim

Biliim Sistemleri


25

ekil 1.12 Biliim sistemlerine modern yaklam ekil 1.10da gsterilen iletmelerin ileyii eklinde belirtilen

bilgi aknn, istenilen dzeyde salanabilmesi iin biliim sistemleri ierisinde yer alan ve her seviye iin ayr bir biliim sisteminin uygulanmasn gerekli klan yaplara ihtiya duyulmaktadr. ekil 1.10da gsterilen piramidin daha gelimi hali ekil 1.15de grld gibidir. En altta operasyonel seviye olarak bilinen uygulama ksmnda Veri leme Sreci Sistemi-VSS (Transaction Processing System TPS), mhendislik alanlar gibi uzmanlk gerektiren alanlar iin kullanlan Uzman Sistemler-US ve Ofis Otomasyon Sistemi-OOS (Knowledge System KWS, Office Automation Systems AOS), alt ve orta dzey yneticiler iin Ynetim Biliim Sistemler-YBS (Management Information Systems - MIS), sadece orta dzeyde bulunan ynetim seviyesinde Karar Destek Sistemleri-KDS (Decision Support Systems DSS) ve iletme politikalarna yn veren en st seviyede ise st Ynetim Bilgi Sistemleri-YBS veya Karar Verici Ynetim Sistemleri (Executive Information Systems EIS) olarak adlandrlan biliim sistemleri kullanlarak, bulunduklar pozisyonlara gre kullanclara etkin

SSOOSSYYOOLLOOJJ

SSYYAASSAALL BBLLMMLLEERR

PPSSKKOOLLOOJJ

BBLLGGSSAAYYAARR BBLLMMLLEERR YYNNEEYYLLEEMM AARRAATTIIRRMMAASSII

YYNNEETTMM BBLLMM

TTEEKKNNKK YYAAKKLLAAIIMM

YYnneettiimm BBiilliiiimm SSiisstteemmlleerrii

DDAAVVRRAANNIISSAALL YYAAKKLLAAIIMM


26

zmler sunmaktadrlar. letmelerde st seviyede karar verme noktalarnda bulunan kiiler iin oluturulan YBS, ayn zamanda st Ynetim Destek Sistemi-YDS (Executive Support Systems) olarak da ifade edilmektedir.

Yukarda belirtilen nemli biliim sistemlerinin kendi aralarnda

iletiim ve etkileimi ekil 1.13de grmek mmkndr. letme ynetimi iin farkl kademelerdeki yneticilerin ihtiya duyduu bilgiyi ifade eden piramidin, biliim sistemleri ayan bu grafikte grmek mmkndr. Alt seviyede veri girii, bilgi otomasyonu sistemleri, orta seviyede orta ynetim iin toparlanm istatistiki bilgi sistemleri ve en st seviyede ise uzun dnemli stratejik kararlar iin bilgi sistemleri kullanlmaktadr.

ekil 1.13 nemli biliim sistemleri arasndaki ilikiler Yukarda belirtilen biliim sistemleri, her trl kurum ve kurulu

iin olduka nemli bilgi gereksinimlerini kapatarak, kurumlarn etkin

st Ynetim Bilgi Sistemi

(YBS)

Ynetim Biliim Sistemi

(YBS)

Karar Destek Sistemi (KDS)

Uzman Sist. (US)

& Ofis Otom. Sist. (OOS)

Veri leme Sre Sistemi

(SS)


27

ve verimli ileyilerini salayacak sistemlerdir. Sistemler arasndaki ilikiler ok ynleri ile ifade edildii gibi, bilgiler sistemler arasnda tek ynl olabilecei gibi ift ynl bilgi al-verii de olabilmektedir.

Organizasyonlardaki (iletmelerdeki) farkl ynetim

seviyelerinde alnacak 3 deiik tipteki kararlar iin ihtiya duyulan biliim sistemleri ekil 1.14de gsterilmektedir. Karar tipleri olarak belirtilen kolonda belirtilen, yapsal problem, iletmedeki basit bilgi al-veriini salayacak ilemlerin yaplmas ile zlebilen problemleri kapsamaktadr. Yar veya ksmi yapsal problemler ise, iletmede orta dzeyde yneticilerin zmeye alt ve eldeki verilerin basit analizlerle zebilecei problemlerdir. zel i istasyonlar ile teknik zmler gerektiren veya iletmede ileri dzeyde kararlar alnmasn gerektiren problemler yapsal olmayan problemlerdir. Her tr problem ilikili karar tipine karlk gelmektedir ve alnacak her karar tipi iin iletmedeki her ynetim seviyesi iin kullanlmas gerekli biliim sistemi grafikte gsterilmektedir.


28

ekil 1.14 Biliim sistemleri, seviyeler ve kararlar arasndaki ilikiler

Yukarda aklanan bilgilerden yola klarak daha nce de belirtildii zere, ekil 1.10daki piramit gelitirilerek ekil 1.15deki duruma getirilmektedir. Bu grafikte iletmede her bir hizmet grubu olarak ifade edilen yneticilerin hangi seviyede bilgiye ihtiyac olduunu gstermektedir. Bilgi seviyelerinin kullanld fonksiyonel alanlar da bu grafiin en altnda belirtilmitir.

ekil 1.14 ile ekil 1.15 birletirildiinde iletmelerinin

deiik seviyelerindeki yneticilerinin karlatklar deiik problemler iin ihtiya duyulan biliim sistemlerinin ne olduu daha net bir ekilde ortaya kmaktadr.

SS OOS YBS

US

KDS

YBS

OORRGGAANNZZAASSYYOONN SSEEVVYYEESS KKAARRAARR TTPPLLEERR

OPERASYONEL BLG LEM YNETM ST YNETM

YAPISAL MUHASEBE KAYITLARI

RETM MALYET ANALLER

ELEKTRONK ZELGELEME

BTE HAZIRLAMA YARI-YAPISAL

PROJE

ZELGELEME HZMET

KONUMLANDIRMASI

YAPISAL OLMAYAN

RN DZAYNI YEN RNLER

YEN PAZARLAR


29

ekil 1.15 Bilgi sistemi trleri Bu konular henz lkemizde yeterince incelenme ve

uygulanma alan bulamadklarndan, gelimeler yava olmaktadr. Fakat global bir dnya konjonktr ierisinde bulunduumuzdan, bu sistemlerin de lkemizde son derece hzl bir ekilde geliecei dnlmekte ve yukarda belirtilen her bir konu ayr bir almann baln oluturaca kuvvetle vurgulanabilir.

1.6 Konumsal Bilgi Sistemleri Biliim uygulamalarnda kullanlan verilerin byk ounluu

mekanla ilikili olmakta ve buna ilikin verilerin konumsal yaps ierisinde saklanp birbirleriyle ilikilendirilmesi hzla artan veri says ve eidi nedeniyle gittike daha byk bir nem kazanmaktadr.

st Yneticiler

Orta Yneticiler

Bilgi lem ve Veri alanlar

Stratejik Seviye

Ynetim Seviyesi

Bilgi lem Seviyesi

Sat ve Pazarlama

retim Finans Muhasebe nsan Kaynaklar

KULLANIM ALANLARI

Operasyonel (levsel) Seviyesi

Operasyonel (levsel) Yneticiler

HZMET GRUBU BLG SSTEM TR


30

Biliim sistemleri, kullanlan veri yaps itibariyle herhangi bir konuma bal olup olmamalarna gre iki ksmda incelenebilir. Bunlar konumsal ve konumsal olmayan biliim veya bilgi sistemleridir. Kavram kargaaln nlemek asndan bilgi sistemleri ile biliim sistemlerini arasndaki fark belirtilmiti. letiim teknolojilerinin bilgi sistemleri ile ortak kullanm neticesinde ortaya kan biliim kavram gittike yaygnlk kazanmakta ve doru olan kavramn da biliim olduu kabul edilmektedir. Ancak, kavram yeterince yerletiinde, her bilgi sisteminin mutlaka iletiim teknolojisini ierdii grlecek ve kabul edilecektir.

Trkede kullanm asnda dilimize de yerlemi olan ve

aada belirtilen konumsal olan ve olmayan biliim sistemlerinin alt dallarn tekil eden sistemlerin bilgi sistemi olarak ifade edilmesi, bu sistemlerde iletiim teknolojisinin kullanlmad anlamna gelmeyip genel kabul grm olan deyimlerden sapmamak amalanmaktadr.

Konumsal Olmayan Bilgi Sistemleri, konuma bal olmayan

bilgiler zerinde ilemlerin yapld bilgi sistemleridir. renci, ktphane, bankaclk, otel veya uak rezervasyon sistemleri bu gruba rnek tekil ederler.

Konumsal Bilgi Sistemleri, yeryznde konumu belli olan

verilerin farkl amalarda kullanlmak zere toplanmas, modellenmesi, analizi ve kullanma sunulmas ilevlerini kapsayan teknik aletler ve yntemler btndr. Konumsal bilgi sistemlerinde, her bir verinin corafi olarak konumunu belirten koordinatlar olabilecei gibi, konumsal olmayan fakat konumsal olan verilerin yaplar, zellikleri ve ilikileri hakknda bilgiler sunacak konumsal olmayan bilgiler de bulunabilmektedir. Farkl byklkteki yollarn ynetimini yapan ulatrma sistemleri, elektrik, su ve kanalizasyon ebekelerinin bakm, onarm ve ynetimini salayan altyap sistemleri, konumsal bilgi sistemlerine rnek olarak verilebilir.

Olduka karmak olan konumsal veriler konumsal olmayan

verilerle corafi bir btnlk iinde ilikilendirildiklerinde sistemin kullanm daha kolay olmakla birlikte, anlalabilir analizler yapmak mmkn olabilmektedir. nceki ksmda belirtildii zere, veri taban ynetim sistemi ok iyi dzenlendii takdirde konumsal olan ve olmayan veriler belli bir temel zerinde birletirilerek mantksal ve topolojik analizlerin yaplmasna imkan salamaktadrlar.


31

Bu nedenle zellikle corafi (konumsal) veri tabanlar devaml baka programlar veya veri tabanlar tarafndan kullanlacakm gibi dzenlenmelidir. Bu tr sistemlerde konumu ifade eden corafi veri tabanlar devaml olarak fiziksel objeyi aklayacak, ona anlam verecek, istatistik deerleri belirtecek baka veri tabanlar ile ilikilendirileceklerinden, ilikisel veri taban ynetim sistemi oluturmak ve bunu iyi bir ekilde organize ederek kullanmak, verilerin yapsal olarak paylamn salayacandan nemli ve gerekli olmaktadr. Bu durumda konumsal verilerin toplanmas, depolanmas, ilenmesi ve kullanma sunulmas bir veri ynetim tasarm ile mmkn olabileceinden bu konuda zel sistemler gelitirilmitir.

Genelde GIS-Geographical Information Systems olarak bilinen

ve Trkiyede Corafi Bilgi Sistemleri (CBS) ad verilen sistemler, yukarda anlatlan konumsal olan ve olmayan tm bilgileri kullanp corafi analizlere tabi tutan bir alan olmaktadr. Bir ok bilim dalnn kendi amalar dorultusunda CBSyi kullanmalar, bunun hzl bir ekilde akademi evresinde bilim dal olmasna ynelik eilimlere yol amaktadr. Ksa bir sre ierisinde hemen hemen her bilim dalnda ve her alanda kullanlabilme imkanna sahip olan CBS, bamsz bir bilim dal olarak kendini yaplandrma aamasnda olup lkemizde de son birka yl ierisinde hzl bir gelime ierisindedir.


32

Deiik ekillerde snflandrmalara tabi tutulan biliim sistemleri,

konumsallk baz alndnda ekil 1.16de grld gibi snflandrlabilir. Burada vurgulanmas gereken nokta, tapu-kadastro, evresel ve altyap ile ilgili biliim sistemleri genelde, arazi bilgilerini temel veri taban olarak kabul edip sosyo-ekonomik ve evresel bilgileri konumla ilikilendirerek kullanmaktadr.

Konumsal olmayan bilgi sistemleri, herhangi bir corafi varlk veya

konumla ilikili herhangi bir veri kullanmayan ve bu nedenle haritaya gereksinim duymayan biliim sistemleridir. Bir irketin muhasebe sistemi, ofis otomasyonu, haberleme sistemi, ktphane, renci ileri, stok kontrol veya bankaclk faaliyetlerine ait sistemler genelde corafya ile ilgili her hangi bir veri saklamad iin konumsal olmayan bilgi sistemleri snfna dahil olamaktadrlar.

Ancak burada nemle belirtilmelidir ki, yukarda belirtilen konumsal

olmayan bilgi sistemlerinde tutulan veriler ilem bakmndan herhangi bir corafi veri kullanmamasna karn, her halkarda corafya ile ilikilendirilerek konumsal bilgi sisteminde analize tabi tutulabilmektedir.

Konumsal bilgi sistemleri ise ekil 1.16 da grld zere sadece

grafik tabanl CAD/CAM tr sistemler ile veri taban zerine ilemler yapabilecek CBS sistemlerine ayrlmaktadr. CAD/CAM sistemlerinde, her trl vektr ve raster verilerle ilgili ilem yaplabilmesine karn, saklanan verilerin anlam ve nemini belirten bir veri taban ilikisi olmayp sadece grsel olarak nesnelerin deiik sembollerle ifade edilmesi mmkn olmaktadr. Bu da doal olarak ierisinde zellik bilgileri barndrmayan verilerle ilgili analiz yaplma ve akll bilgi sistemi kurulma olasln ortadan kaldrmaktadr.

Buna karn CBSde izilen her bir semboln zerine anlam

katlabilecek bir veri taban oluturma imkan mevcuttur. Ayn zamanda bilinen veritabanlarnda veri al-verii de her an mmkn olmaktadr. Yukarda belirtilen konumsal olmayan sistemlerde, bir banka ubelerine ait veri tabanlar tutularak, bir il veya lke baznda ubelerin harita zerinde, karllk, verimlilik, potansiyel mteri ekme yetenekleri zel renklendirmelerle analiz edilme imkanna sahip olmaktadr.


33

ekil 1.16 Biliim sistemlerinin snflandrlmas

BLM SSTEMLER

Konumsal Bilgi Sistemleri

Konumsal Olmayan Bilgi Sistemleri

CAD/CAM Tr Sistemler

CORAF BLG SSTEMLER

Kent Bilgi Sistemleri

Arazi Bilgi Sistemleri

Trafik Bilgi Sistemleri

Toprak Bilgi Sistemleri

Afet Bilgi Sistemleri

Ulam Bilgi Sistemleri

evre zleme Bilgi Sistemleri

Orman Bilgi Sistemleri

AM/FM Bilgi Sistemleri

Dier Bilgi Sistemleri

Tapu-Kadastro Bilgi Sistemleri

renci leri, Ktphane, Bankaclk vd. Bilgi

Sistemleri


34

CBS, bilgisayar destekli dizayn ve modelleme olan CAD/CAM (Computer Aided Design/Computer Aided Modelling) ile birlikte konumsal bilgi sistemlerinin bir alt dal olarak dsnlebilir. Her iki sistemde konuma ait veriler zerinde corafi koordinatlar kullanabilmekte fakat veriler zerinde farkl nitelikte analizler yapma imkanna sahip olmaktadrlar. Bu kitapta yeni renenler iin CBS, ok detaya girilmeden fonksiyonlar ile birlikte tantlarak ehir ve blge planlamaclnda kullanm alanlar zerine bilgiler verilecektir.

Biliim sistemleri, gnmzde yaamn tm alanlarna girmi

olup, zellikle ynetim, planlama ve karar vermede olduka etkin bir ekilde kullanlmaktadr. Ama bilgi akn hzl fakat doru bir ekilde salayarak kurumun/ynetimin verimli ve etkin bir ekilde almasn salamaktadr. Biliim sistemleri, kullanldklar alanlara baka bir deyimle ilevlerine gre farkl ekillerde adlandrlmaktadrlar. rnein, karar destek sistemleri, salk biliim sistemleri, ynetim biliim sistemleri, corafi bilgi sistemleri, v.d.

Belli bir ama iin kurulmas planlanan ynetim biliim

sistemleri, CBS ile entegre bir ekilde altrlabilirse son derece etkin bir karar destek sistemi oluturmak mmkn olabilmektedir. Bu tr sistemlerin gelitirilmesi ve btn kurumlarda corafi tabana dayanan ilemlere ait grnt ve analizlerinin CBS ile yaplmas, kuruma bir ok adan bir ayrcalk tanmaktadr. Bilinmelidir ki corafi bilgiler, her gn i ie olunan evrenin gereidir ve her hangi bir konuda karar verilirken corafi evrenin verilecek kararlarda etkisi byktr. Bunu en iyi ekilde kullanacak sistem ise CBSdir.


35

BLM

2

CORAF BLG SSTEMLER VE

HARTA

BLM 2: CORAF BLG SSTEMLER VE HARTA

Bu Blmde renilecekler

Harita le lgili Tanmlamalar lek Referans Yzeyi Koordinat Sistemleri Projeksiyonlar


36

2.1 Giri CBSnin konumsal verileri toplama, ynetme ve sunulmas

ilemlerini baar ile gerekletiren teknolojiler olduu bir nceki blmde detayl bir ekilde aklanmt. CBS bu ilemleri gerekletirirken yeryzn tanmlama, analiz etme ve yorumlamaya ynelik modeller oluturur. Bu modellerin oluturulmasnda ve sunulmasnda amaca gre zelletirilmi haritalara ihtiya vardr. Corafi Bilgi Sistemlerinin karar destek sistemleri olmas sebebiyle karar verme srelerinin desteklenmesi iin haritalarn ayn zamanda szel verilerle uyumlu olmas gerekmektedir.

Harita basit anlamda kapsad alandaki eitli bilgilerin belirli

standartlarla bir plan dzleminde gsterilmesidir. Haritalarn kullanm ok eski zamanlara dayanmaktadr. nceleri yaanlan evreyi tanmak amacyla kullanlan haritalar, zaman ierisinde deiik amalar iin retilmiler ve CBSnin yaygnlamas ile ok daha geni alanlarda kullanlmaya balanmlardr. Gnmzde haritalar CBS teknolojisi ile btnleerek yer bilimleri, mhendislik hizmetleri, ehir planlama, tanmaz ynetimi, salk, turizm, tamaclk ilemleri gibi birok alanda btnleik olarak kullanlmaktadrlar. Dolaysyla, corafi bilgi sistemlerinin daha iyi anlalabilmesi iin harita kavramnn ve haritalarn baz zelliklerinin daha yakndan tannmas gerekmektedir.

2.2 Haritalar ie lgili Tanmlamalar Harita, tanm olarak yeryznn kubak grntsnn belli

matematiksel ilikiler kullanlarak kltlmesi ve bir altlk zerine izilmesidir. Haritalar gerek dnya zerinde bulunan varlklar birbirleriyle komuluk, ekil, konum, yn, uzaklk gibi kriterlerle karlayarak modellerler. Harita zerindeki matematiksel ilikilerin ortaya konulmas hem harita bilimi asndan hem de corafi bilgi sistemlerinin daha iyi anlalmas bakmndan son derece nemlidir. Bu konuda zellikle drt kavramn zerinde durulmas gerekmektedir. Bunlar lek, referans yzeyi, projeksiyon ve koordinat sistemi kavramlardr.


37

2.2.1 lek lek, plan zerinde belirtilmi iki nokta arasndaki uzunluun,

bu noktalarn arazi zerindeki karlklar arasndaki gerek uzunlua orandr. En basit ifade ile lek u forml ile ifade edilebilir.

lek hesab yaplrken oranlanan iki bykln ayn l

biriminden olmas arttr. Yani harita zerindeki uzunluk metre olarak alnyorsa gerek uzunluk da metre olmaldr. Bunu saysal bir rnekle ifade etmek gerekirse:

Harita zerinde A ve B noktalar arasnda llen mesafenin

10 cm olduu kabul edilsin. A ve B noktalarnn gerek dnya zerindeki karl ise 100 m olsun. Bu durumda lei hesaplarken ncelikle l birimlerinin ayn olmas salanmaldr. Birimler santimetreye evrildiinde;

Harita zerindeki Uzunluk = 10 cm Gerek Uzunluk = 100 m = 10.000 cm Bu durumda lek;

olacaktr.

lek, ayn zamanda kapal ekillerin gerek dnyada ve

harita zerindeki alanlar arasndaki ilikiler yoluyla da ifade edilebilir. lek kavramnn daha iyi anlalabilmesi iin lein hesaplanmasnda kullanlan l birimlerini de gstermek gerekmektedir. Bu l birimleri ayn zamanda CBS projeleri ierisinde de sklkla kullanlmaktadr.

Uzunluk Birimleri Gnmzde deiik lkeler tarafndan ok farkl uzunluk

lleri kullanlmaktadr. Bunlar arasnda en yaygn olan METREdir. Metrenin ast ve st katlar u ekildedir.


38

0,001 m = 1 mm (milimetre) 0,01 m = 1 cm (santimetre)

0,1 m = 1 dm (desimetre) 10 m = 1 dkm (dekametre)

100 m = 1 hm (hektometre) 1000 m = 1 km (kilometre)

Baz lkelerde uzunluk birimi olarak mil kullanlmaktadr.

Bugn kara mili 1609,34 m, deniz mili ise 1852,00 m dir. Bunlardan baka, kullanlan dier baz uzunluk l birimlerinin metre cinsinden karlklar unlardr:

Alan Birimleri Alan birimi olarak kullanlan temel birim m dir. Bu l

biriminin alt ve st katlar u ekilde ifade edilebilir. 0, 000001 m = 1 mm (milimetrekare)

0,0001 m = 1 cm (santimetrekare) 0,01 m = 1 dm (desimetrekare) 100 m = 1 a (ar)

1000 m = 1 dekar 10000 m = 1 ha (hektar)

1000000 m = 1 km ( kilometrekare) Gnmzde lek kavram ayn zamanda haritalarn

snflanmasnda kullanlan yaklamlarn en nemlilerinden bir tanesidir. Haritalar, kullandklar leklere gre u gruplara ayrlrlar.

Planlar: Bunlar baz hizmetleri karlamak iin retilen zel

haritalardr. Genellikle leklerinin 1/100 ile 1/2000 aras olduu kabul edilmektedir. Vaziyet planlar, mhendislik hizmetlerine ait planlar, kadastro planlar, imar planlar gibi haritalar bu kapsamda deerlendirilebilir.

1 in 1 foot 1 yard

= = =

0,0254 m 0.3048 m 0,9144 m


39

Byk lekli Haritalar: lekleri 1/1000 ile 1/100000 olan izimlerdir. Genel olarak yeryznn toporafik yapsn gsteren haritalardr.

Orta lekli Haritalar: lekleri 1/100000 ile 1/500000

arasnda olan haritalardr. Bu haritalar ounlukla yeryz hakknda detaysz genel bilgiler verirler.

Kk lekli Haritalar: lekleri 1/500000den kktr.

Daha ok atlas ve duvar haritalar bu tip haritalardr. Bu lekteki haritalar dnyann btn veya byk bir ksmn temsil ederler.

Haritalar lekleri dnda kullanm amalarna gre,

yeryznn doal eklini gsteren toporafik haritalar ile hava kirlii, nfus younluu, iklim, grlt durumu, deprem risk durumu gibi deiik amalar iin hazrlanan tematik haritalar olarak da iki gruba ayrlrlar.

2.2.2 Referans Yzeyi Yer kre zerinde bulunan denizler, ktalar ve yerin altnda

bulunan tabakalar dzenli bir dalm gstermedii iin dnyann eklini tam olarak belirleyebilmek iin jeoid kavram gelitirilmitir (Uar, 2008). Jeoid, karalarn altndan da devam ettii varsaylan durgun deniz yzeyleridir (BUKRDAE, 2008). Gnmzde dnyann gerek ekli tarif edilirken jeoid kavram kullanlmaktadr.


40

ekil 2.1 Jeoidin Temsili Gsterimi (BUKRDAE, 2008)

Jeoid, matematiksel olarak tanmlanamad iin harita

yapmnda referans yzey olarak kabul edilemez. Bunun iin farkl referans yzeyleri kabul edilerek ilemlerin bunlar zerinden gerekletirilmesi gerektii n grlmtr. Eer alma alan olarak belirlenen alan 50 km den kkse yaplacak haritalar iin referans yzeyi olarak dzlem kabul edilebilir. Yani gerek dnya zerinde sanki dzlem zerinde alyormu gibi ilem yaplabilir. Alan bydke gerek dnya olarak kabul edilen ekil deiir. alma alan 50 km ile 5000 km arasnda bir bykl kapsyorsa referans yzeyi olarak kre alnmaktadr. Daha byk alanlardaki almalar iin ise dnel elipsoit kullanlmaktadr. nk elipsoit, dnyann ekline en yakn olan ve matematiksel olarak ifade edilebilen bir ekildir.

Dnel elipsoid, bir elipsin b ekseni etrafnda dnmesi ile

oluan 3 boyutlu bir ekildir. Kreden fark ise a ve b eksenlerinin birbirine eit olmamasndan kaynaklanmaktadr. Bu ekil, jeoide daha yakn olmakla birlikte dnyann kutuplardan baskln da temsil etmektedir.


41

ekil 2.2 Dnel Elipsoid

Elipsoit kavram gerekte var olmayp dnya iin referans

model olmas bakmndan gelitirilen bir ekil olduu iin standart bir elipsoit boyutu yoktur. Elipsoitler arasndaki farkllklar a ve b eksenleri ve eklin baskl iin farkl deerlerin kabul edilmesinden kaynaklanmaktadr. Gnmzde Trkiye ve birok bat lkesi, lke haritalarn retmek adna Hayford Elipsoitini kabul etmilerdir.

Referans yzeylerinin seimi haritalarn retilmesi asndan

byk nem tamaktadr. Haritann izilecei altlk dzlem olduu iin, referans yzeyi olarak gerek dnya kabul edilen dzlem, kre ve elipsoit zerinde yaplan ilemlerin altlklara aktarlmas arasnda nemli farkllklar olmaktadr. rnein elipsoit 3 boyutlu bir ekil olduu iin bunu 2 boyutlu harita ortamna aktarrken baz kurallara uyulmas gerekmektedir. Bu kurallar aklayabilmek adna harita projeksiyonu kavram gelitirilmitir.

a b


42

ekil 3.3 Jeoid ile Elipsoitin Birlikte gsterimi (Uar, 2008)

2.2.3 Harita Projeksiyonlar lkenin tm ya da byk blmnde yaplacak haritalar iin

referans yzeyi olarak elipsoit kullanlmaktadr. Gnmzde yerel lekte de olsa birok harita memleket sistemine gre retilmektedir. Yer krenin referans yzeyi olarak elipsoitin seilmesi sonucunda bu eklin haritalanmas ancak dzleme aktarlmas ile gerekleir. Fakat bu ilem bir takm zorluklar da beraberinde getirmektedir. nk erisel bir boyutlu eklin birebir dzlem zerine aktarlmas olanakszdr. Bu sorunu en etkin ekilde aabilmenin yolu elipsoiti belirli geometrik ve matematiksel referanslar kullanarak dzleme aktarmaktr. Bu adan bakldnda projeksiyon, fiziksel yeryznn geometrik bir yzey zerine iz drlmesidir (BUKRDAE, 2008). Elipsoidin iz drlebilecei geometrik ekiller ise, dzlem, silindirik ve konik eki

Documents

CBS DERS Kitabı