Politik Ekonomi Ders Kitabı Cilt-1

SSCB Ekonomi Enstits Bilimler AkademisiPOLTK EKONOM Ders Kitab Cilt: I(Almanca Bask 1955)eviren

SMAL YARKIN

nter YaynlarBu kitap Dietz Verlag tarafndan 1955 ylnda Berlinde yaplan Almanca basksndan dilimize evrilmitir. Bu kitabn Almancas Almanya Sosyalist Birlik Partisi Merkez Komitesi-Marx-Engels-leninStalin Enstits tarafndan hazrlanmtr.

Birinci Basm: Ocak 1992 kinci Basm: Nisan 1996

Dizgi: Dnm (0212) 244 29 97 http://genclikcephesi.blogspot.com 1

Bask: Yaylaclk Matbaas Kapak: nter Grafik-Tasarm Kapak Bask: Yaylaclk Matbaas

ISBN 975- 7349 -42- 9 (Tk. No) ISBN 975- 7349 -48-9 (1. Cilt)

nter Yaynlar Ankara Cd. 31 Fahrettin Kerim Gkay Vakf han No.31 Kat: 4 Daire: 51 Caalolu stanbul Tel: (0212) 519 16 16

NSZEldeki Politik Ekonomi Ders Kitab, bir ekonomistler kollektifi tarafndan yazld, bu kollektife: Akademi yesi K. V. Ostrovityanov, SSCB Bilimler Akademisinin muhabir yesi D. T. epilov, SSCB Bilimler Akademisi muhabir yesi L. A. Leontyev, SSCB Tarm Bilimleri in Lenin Akademisinin asil yesi . D. Laptyev, Profesr . . Kuzminov, ekonomi bilimleri doktoru L. M. Gatovski, Akademi yesi P. F. Yudin, SSCB Bilimler Akademisi muhabir yesi A . Pakov, ekonomi bilimleri aday V. . Pereslegin dahildi. Ders kitabna alnm olan istatistik materyalin seimine ve hazrlanmasna ekonomi bilimleri doktoru V. N. Starovski katld. Ders kitab taslann hazrlanmasnda birok Sovyet ekonomisti deerli eletirel dnceler retip sundular ve metin asndan bir dizi yararl neriler getirdiler. Yazarlar bu dnceleri ve nerileri ders kitab zerindeki almann devamnda gznnde bulundurdular. Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komitesi tarafndan Kasm 1951de rgtlenen ekonomik tartma, ders kitabyla ilgili alma iin byk neme sahipti. Yzlerce Sovyet ekonomistinin aktif olarak katld bu tartma srecinde yazarlarn sunduu bir politik http://genclikcephesi.blogspot.com 2

ekonomi ders kitab tasla ok ynl bir eletirel analize tabi tutuldu. Tartma temelinde hazrlanan, ders kitab taslann iyiletirilmesi iin neriler, ders kitabnn yapsnn mkemmelletirilmesi ve ieriinin zenginletirilmesi iin nemli bir kaynakt. Ders kitabnn son redaksiyonu K. V. Ostrvityanov, D. T. epilov, L. A Leontyev, . D. Laptyev, . . Kuzminov, L. M. Gatovski yoldalar tarafndan yapld.

GRPolitik ekonomi toplum bilimlerine dahildir.* nsan toplumunun eitli gelime aamalarnda toplumsal retim ve maddi varlklarn dalm yasalarn aratrr. Toplumun yaamnn temeli maddi retimdir. Yaayabilmek iin insanlarn yiyecek, giyecek ve dier maddi varlklara sahip olmalar gerekir. nsanlar, bu varlklara sahip olmak iin, bunlar retmek, yani almak zorundadrlar. nsanlar maddi varlklarn retimini, yani doayla savam tek tek varlklar olarak deil, tersine ortaklaa, gruplar halinde, toplumlar halinde yrtrler. Dolaysyla retim, daima ve btn koullar altnda toplumsal retimdir, ve alma toplumsal insann faaliyetidir. Maddi varlklarn retim sreci aadaki momentleri nart koar: 1) nsan emei, 2) i nesnesi ve 3) i aralar. alma, insann amaca uygun faaliyetidir, o bu faaliyet sreci iinde doa maddelerini kendi gereksinimlerini gidermek amacyla deitirir ve bunlara uydurur. alma,** bir doa zorunluluudur, insanlarn vazgeilmez varlk kouludur. alma olmakszn bizzat insan yaam mmkn olmazd. nesnesi, insan emeinin zerinde kullanld her eydir. nesneleri dorudan doada bulunabilir; rnein, ormandan elde edilen odun, topran derinliklerinden karlan maden gibi. rnein maden ocandaki maden ya da iplikhanedeki pamuk gibi daha nce zerinde allm i nesneleri, hammadde ya da ham malzeme olarak adlandrlr. aralar, insann bunlar yardmyla i nesneleri zerinde etkide bulunduu ve bunlar deitirdii tm eylerdir. aralarna hereyden nce retim aletleri ve toprak, iletme binalar, yollar, kanallar, depolar vs. dahildir. aralar arasnda retim aletleri belirleyici rol oynarlar. lkel toplum insanlarnn kaba ta aletlerinden modern makinalara kadar insann almada kulland ok eitli aletler bunlara dahildir. retim aletlerinin gelime dzeyi, toplumun doa zerindeki egemenliinin ls, retimin gelimesinin lsdr. Ekonomik alar, ne retildiiyle deil, nasl ve hangi retim aletleri retildiiyle birbirinden ayrlr. nesneleri ve i aralar, retim aralarn olutururlar. Tek bana retim aralar, igcyle birlemedii srece, yalnzca bir l eyler yn tekil ederler. Emek srecinin balayabilmesi iin, igcnn retim aletleriyle birlemesi gerekir. gc, insann alma yeteneidir, insann bunlar araclyla maddi varlklar retebildii fiziksel ve zihinsel glerinin toplamdr. gc, retimin aktif unsurudur, retim aralarn http://genclikcephesi.blogspot.com 3

harekete geirir. retim aletlerinin gelimesiyle birlikte, insann alma yetenei, ustal, beceriklilii ve retim deneyimi de geliir. Bunlarn yardmyla maddi varlklarn retildii retim aletleri, bu aletleri harekete geiren ve belirli bir retim deneyimi ve i becerisi sayesinde maddi varlklarn retimini gerekletiren insanlar, toplumun retici glerini olutururlar. nsan toplumunun gelimesinin btn aamalarnda, emeki kitleler, esas retici gtr. retici gler, insann maddi varlklarn retilmesi iin kullanlan aletler ve doa gleriyle ilikisini ifade ederler. Ancak insanlar, retimde yalnzca doa zerinde deil, ayn zamanda birbirleri zerinde de etkide bulunurlar. Yalnzca belirli bir tarzda ortaklaa etkinlik gstererek ve faaliyetlerini karlkl olarak dei toku ederek retirler. retebilmek iin birbirleriyle belirli iliki ve balar kurarlar, ve doa zerindeki etkileri, retim, yalnzca bu toplumsal ilikiler ve balar iinde gerekleir.* nsanlarn maddi varlklarn retim sreci iindeki belirli ilikileri ve balar, retim ilikilerini oluturur. retim ilikilerinin karakteri, retim aralarnn (toprak, ormanlar, sular, yeralt zenginlikleri, hammaddeler, retim aletleri, iletme binalar, ulam aralar, haberleme sektr vs.) kimin mlkiyetinde bulunduuna baldr bu aralar emekilerin smrlmesi iin kullanan tekil kiilerin, sosyal gruplarn ya da snflarn mlkiyetinde mi, yoksa toplumun, yani hedefi halk kitlelerinin, tm toplumun maddi ve kltrel gereksinimlerini gidermek olan bir toplumun mlkiyetinde mi. eitli dnemlerin retim ilikileri, aralarnn ve bunun sonucu olarak da insanlar tarafndan retilen maddi varlklarn toplumun yeleri arasnda nasl datldn gsterirler. Bylelikle retim ilikilerinin temeli, retim aralar zerindeki belirli bir mlkiyet biimidir. retim ilikileri, bunlara denk den dalm ilikilerini de belirler. Dalm, retimle tketim arasndaki balayc halkadr. Toplumda retilen rnler, retici tketime ya da bireysel tketime hizmet ederler. retici tketim, retim aralarnn maddi varlklarn yaratlmas iin kullanlmasdr. Bireysel tketim ise insanlarn yiyecek, giyecek, konut vs. gereksinimlerinin giderilmesidir. retilen bireysel tketim nesnelerinin dalm, retim aralarnn dalmna baldr. Kapitalist toplumda retim aralar kapitalistlere aittir, bunun sonucu olarak emein rnleri de kapitalistlere aittir. iler, retim aralarna sahip deildir ve alktan lmemek iin, emeklerinin rnlerini mlk edinen kapitalistler iin almak zorundadrlar. Sosyalist toplumda retim aralar toplumsal mlkiyettir. Bunun sonucu olarak, emein rnleri bizzat emekilere aittir. Meta retiminin olduu toplumsal formasyonlarda, maddi varlklarn dalm meta deiimi* araclyla gerekletirilir. retim, dalm, deiim ve tketim, iinde retimin belirleyici rol oynad bir btn olutururlar. retim ilikilerinin btnl, toplumun ekonomik yapsn, zerinde hukuksal ve siyasal styapnn ykseldii ve kendisine belirli toplumsal bilin biimlerinin tekabl ettii gerek temeli oluturur.** Bir kez ortaya ktktan sonra styap, altyap zerinde aktif, tepkisel etkide bulunur, onun gelimesini hzlandrr ya da yavalatr. http://genclikcephesi.blogspot.com

4

retim, bir teknik ve bir de toplumsal yana sahiptir. retimin teknik yan, teknik ve doa bilimleri tarafndan aratrlr: Fizik, kimya, metalurji, makine bilimi, agronomi [ziraat bilimi N.] ve dier bilimler. Politik ekonomi ise, retimin toplumsal yann, toplumsal retim ilikilerini, yani insanlarn ekonomik ilikilerini aratrr. Politik ekonomi, diye yazyor V. i. Lenin, kesinlikle retimle deil, tersine insanlarn retim iindeki toplumsal ilikileriyle, retimin toplumsal yapsyla urar. Politik ekonomi, retim ilikilerini, retici glerle etki-tepkisi iinde aratrr. retici gler ve retim ilikileri, btnlkleri iinde retim tarzn olutururlar. retici gler, retimin en hareketli ve en devrimci unsurlardr. retimin gelimesi, retici glerdeki deimeyle, hereyden nce de retim aletlerinin deimesi ve gelimesiyle balar ve daha sonra retim ilikileri alannda bunlara denk den deimeler gerekleir. retici glerin gelimesiyle bamllk iinde gelien insanlarn retim ilikileri, kendi paylarna, retici gler zerinde aktif bir ekilde etkide bulunurlar. Toplumun retici gleri, ancak retim ilikileri, retici glerin dzeyine denk dtnde engellenmeksizin geliebilirler. Gelimelerinin belirli bir aamasnda, szkonusu retim ilikilerinin erevesi retici gler iin daralr ve retici gler, retim ilikileri ile elikiye der. Bunun sonucu olarak, toplumun retici glerinin ulam olduu gelime dzeyine ve karakterine denk den yeni retim ilikileri, er ya da ge, eski retim ilikilerinin yerine geerler. Toplumun ekonomik altyapsnn deimesi ile birlikte styaps da deiir. Eski retim ilikilerinin zlmesinin maddi nkoullar, eski biimin barnda oluur ve geliir. Yeni retim ilikileri, retici glerin gelimesinin yolunu aar. Bundan dolay, retim ilikilerinin retici glerin karakteri ile mutlak uyumu yasas, toplumun ekonomik gelime yasasdr. zel mlkiyete ve insann insan tarafndan smrlmesine dayanan bir toplumda, retici glerle retim ilikileri arasndaki atmalar, snf mcadelesi olarak ortaya kar. Bu koullar altnda, eski retim tarznn yenisi tarafndan sosyal bir devrim yoluyla zlmesi gerekleir. Politik ekonomi, tarihsel bir bilimdir. . Tarihsel olarak belirlenmi toplumsal biimi iinde, maddi retimi aratrr, szkonusu retim tarzlarna zg olan ekonomik yasalar aratrr. Ekonomik yasalar, ekonomik grnglerin ve srelerin zn, isel, nedensel bantlarn ve bunlar arasnda var olan bamll dile getirirler. Her retim tarz, kendi ekonomik temel yasasna sahiptir. Ekonomik temel szkonusu retim tarznn en nemli yanlarn, zn belirler. Politik ekonomi, ilknce retimin ve deiimin tek tek gelime aamasnn zel yasalarn aratrr ve ancak bu aratrmann sonunda az sayda, bir btn olarak retim ve deiim iin geerli olan, tmyle genel yasalar ortaya koyabilir.* Dolaysyla, eitli toplumsal formasyonlar, gelimeleri iinde yalnzca kendilerine zg ekonomik yasalar tarafndan deil, ayn zamanda rnein retim ilikilerinin retici glerin karakteri ile mutlak uyumu yasas gibi tm formasyonlar iin ayn derecede geerli olan ekonomik yasalar tarafndan da belirlenirler. Yani toplumsal formasyonlar, szkonusu retim ilikilerine zg zel ekonomik http://genclikcephesi.blogspot.com

5

yasalarla birbirinden ayrlmazlar, ayn zamanda tm formasyonlar iin ortak ekonomik yasalarla birbirlerine baldrlar. Ekonomik gelime yasalar, nesnel yasalardr. Bunlar, insan iradesinden bamsz olarak gerekleen ekonomik gelime srelerini yanstrlar. Ekonomik yasalar, belirli ekonomik koullar temelinde oluur ve etkinlik gsterirler. nsanlar bu yasalar renebilir ve toplum yararna kullanabilirler, ekonomik yasalar ortadan kaldramaz ve yenilerini yaratamazlar. Ekonomik yasalardan yararlanma, snfl toplumda daima karakteri tar: Her yeni an ilerici snf, ekonomik yasalar toplumun gelimesinin karna kullanr; can ekimekte olan snflar ise buna kar direnirler. Politik ekonomi, retim ilikilerinin tarihte bilinen aadaki temel tiplerini aratrr: lkel topluluun, kleciliin, feodalizmin, kapitalizmin ve sosyalizmin retim ilikileri. lkel toplum, toplumun snflara blnmesinden nceki toplum dzeniydi. Klelik, feodalizm ve kapitalizm, emeki kitlelerin kleletirilmesine ve smrlmesine dayanan eitli toplum biimlerini olutururlar. Sosyalizm, insann insan tarafndan smrlmesinin olmad toplum dzenidir. Politik ekonomi, gelimenin nasl toplumsal retimin alt aamalarndan st aamalarna doru olduunu, insann insan tarafndan smrsne dayanan toplum dzenlerinin nasl olutuunu, gelitiini ve yok edildiini aratrr, Tm tarihsel gelime srecinin sosyalist retim tarznn zaferini nasl hazrladn gsterir. Devamla, sosyalizmin ekonomik yasalarn, sosyalist toplumun ortaya knn ve komnizmin st aamasna doru gelimesinin yasalarn aratrr. Bylelikle politik ekonomi, toplumsal retim ilikilerinin, yani insanlarn ekonomik ilikilerinin gelimesinin bilimidir. eitli gelime aamalar iinde insan toplumundaki maddi varlklarn retilmesinin ve dalmnn tabi olduu yasalar inceler. Marksist politik ekonominin yntemi, diyalektik materyalizmin yntemidir. Marksist-Leninist politik ekonomi, diyalektik ve tarihsel materyalizmin temel ilkelerinin toplumun ekonomik yapsnn aratrlmasnda kullanlmasna dayanr. Doa bilimlerinden fizik, kimya vs. farkl olarak politik ekonomi, toplumun ekonomik yapsnn aratrlmasnda, laboratuvarda yapay olarak oluturulmu koullar altnda, bir srecin en saf biimi iinde incelenmesini zorlatran grnmleri dtalayan koullar altnda yapld gibi, deneylerden, denemelerden yararlanamaz. Ekonomik biimlerin tahlilinde, diye yazyor Marx, ... ne mikroskop ne de kimyasal ayra hizmet edebilir. Soyutlama gc, ikisinin yerini almak zorundadr. Her ekonomik dzen, eliki dolu ve karmak bir tablo sunar: Onda gemiin kalntlar ve gelecek olann tohumlar mevcuttur ve onda eitli iktisadi biimler birbiriyle kenetlenir. Bilimsel aratrmann grevi, iktisadi grnglerin d grnnn ardnda, szkonusu. retim ilikilerinin zn dile getiren ve derinde cereyan eden sreleri, ekonominin temel zelliklerini teorik zmlemelerin yardmyla ortaya karmaktr. Bu bilimsel zmlemenin sonucu, ekonomik kategorilerdir, yani szkonusu toplum formasyonunun retim ilikilerinin teorik deyimlerini oluturan, rnein meta, para, sermaye ve benzeri gibi kavramlardr. http://genclikcephesi.blogspot.com 6

rnein Marx, kapitalist retim ilikilerinin zmlenmesinde nce, en basit, en sk yinelenen, kitlesel olarak ortaya kan ilikiyi, bir metann dieriyle deiimini ayrr. Kapitalist iktisadn hcresi olan metada, kapitalizmin elikilerinin embriyon halinde mevcut olduunu gsterir. Meta tahlilinden yola karak Marx, parann ortaya kn aklar, parann sermayeye dnm srecini, kapitalist smrnn zn ortaya koyar. Marx, toplumsal gelimenin kanlmaz olarak kapitalizmin kne ve komnizmin zaferine gtrdn kantlar. Marxn yntemi, en basit ekonomik kategorilerden karmaklarna doru adm adn trmanmadan oluur; bu, toplumun ykselen bir izgi boyunca alt aamalardan bir st aamalara doru ilerleyen gelimesine denk der. Politik ekonominin kategorilerinin aratrlmasnn bu ynteminde, mantksal aratrma, toplumsal gelimenin tarihsel tahlili ile birletirilir. Politik ekonomi, toplumun tarihsel gelime srecini btn somut eitlilii iinde aratrmay kendine grev edinmez. Toplumsal iktisadn her bir sisteminin temel zelliklerinin temel kavramlarn retir. Lenin, politik ekonominin ekonomik gelimenin birbirini izleyen dnemlerinin karakterize edilmesi eklinde ortaya konmas gerektiine iaret etti. Buna uygun olarak bu politik ekonomi ders kitabnda, politik ekonominin temel kategorileri meta, para, sermaye vs. , insan toplumunun eitli gelime aamalarnda ortaya ktklar tarihsel sraya gre incelenecektir. rnein, meta ve para temel kavramlar daha kapitalizm ncesi formasyonlarn karakterize edilmesi srasnda tanmlanacaktr. Bu kategoriler, gelikin biimleri iinde, gelimi kapitalist iktisadn incelenmesi srasnda ortaya konacaktr. Grdmz gibi, politik ekonomi, kl krk yararak bulunmu, hayattan kopuk geliigzel sorunlar deil, tersine insanlarn, toplumun, snflarn yaamsal karlarn ilgilendiren tmyle gerek, gncel sorunlar aratrr. Kapitalizmin k ve sosyalist iktisadi sistemin zaferi kanlmaz mdr? Kapitalizmin karlar, toplumun karlaryla ve insanln ilerici gelimesiyle elimekte midir? i snf kapitalizmin mezar kazcs ve toplumun kapitalizmden kurtuluu dncesinin taycs mdr? Btn bu ve benzeri sorular, eitli iktisatlar tarafndan, hangi snf karlarn temsil ettiklerine gre, eitli tarzlarda yantlanr. u anda, toplumun tm snflar iin btnlkl bir politik ekonomi olmamas, tersine birok politik ekonomi burjuva politik ekonomi, proleter politik ekonomi ve nihayet ara snflar politik ekonomisi, kk-burjuva politik ekonomi olmas da bununla aklanr. Ama buradan u sonu kar ki, politik ekonominin ntr, yansz bir bilim olduunu, politik ekonominin toplumdaki snf mcadelesinden bamsz olduunu, ve ne dorudan ne de dolayl olarak herhangi bir politik parti ile ba iinde bulunmadn iddia eden iktisatlar tamamen hakszdrlar. Tmyle nesnel, nyargsz, gerekten korkmayan bir politik ekonomi mmkn mdr? Hi kukusuz mmkndr. Bylesi bir nesnel politik ekonomi, yalnzca kapitalizmin elikilerini rtmeye ve banlarn gizlemeye ilgi duymayan, kapitalist dzenin ayakta tutulmasna ilgi duymayan, karlar toplumun kapitalist boyunduruktan kurtulmasnn karlar ile akan, karlar insanln ilerici gelimesinin karlar ile ayn izgide olan snfn politik ekonomisi olabilir. Bu snf ii snfdr. Bundan dolay, nesnel ve salt kendi karlarn dnmeyen bir politik ekonomi, ancak ii snfnn karlarna dayanan bir politik ekonomi olabilir. Byle bir politik ekonomi, Marksizm-Leninizmin politik ekonomisidir. http://genclikcephesi.blogspot.com 7

Marksist politik ekonomi, Marksist-Leninist teorinin nemli bir bileenidir. i snfnn byk nderleri ve teorisyenleri, Karl Marx ve Friedrich Engels, proleter politik ekonominin kurucularyd. Marx, dahiyane eseri Kapitalde, kapitalizmin ortaya kma, gelime ve k yasalarn ortaya koydu, sosyalist devrimin ve proletarya diktatrlnn kurulmasnn kanlmazln ekonomik olarak gerekelendirdi. Marx ve Engels, kapitalizmden sosyalizme gei aamas ve komnist toplumun iki aamas retisini genel zellikleri iinde hazrlayp ortaya koydular. Marksizmin ekonomik retisi, Komnist Partisi ve Sovyet Devletinin kurucusu, Marx ve Engelsin eserinin dahiyane srdrcsnn almalarnda, V.. Leninin almalarnda yaratc bir ekilde gelitirildi. Lenin, Marksist ekonomi bilimini, Marksist emperyalizm retisini yaratarak, tarihsel gelimenin yeni deneyimlerini genelletirme yoluyla zenginletirdi, emperyalizmin ekonomik ve politik zn tehir etti, modern kapitalizmin ekonomik temel yasasnn k tezlerini ortaya koydu, kapitalizmin genel krizi retisinin temellerini hazrlayp ortaya koydu, yeni, kendi iinde btnlkl bir sosyalist devrim teorisi yaratt ve sosyalizm ve komnizmin inasnn problemlerini bilimsel olarak hazrlayp ortaya koydu. Leninin byk mcadele arkada ve rencisi J.V. Stalin, gerek bilimsel politik ekonominin yaratclar olan Marx, Engels ve Leninin temel almalarna dayanarak, politik ekonominin bir dizi yeni nermesini ortaya koydu ve bunlar daha da gelitirdi. Marksist-Leninist ekonomik teori, Sovyetler Birlii Komnist Partisinin kararlarnda, Leninin rencilerinin ve mcadele arkadalarnn almalarnda, Sovyetler Birlii Komnist Partisi ve dier lkelerin komnist ve ii partilerinin nderlerinin almalarnda yaratc bir ekilde gelitirilmektedir. Marksist-Leninist politik ekonomi, kapitalist boyunduruktan kurtulma savamnda ii snfnn ve tm emeki insanln elinde gl bir ideolojik silahtr. Marksizm-Leninizmin ekonomik teorisinin almaz gc, onun ii snfn, emeki kitleleri toplumun ekonomik gelimesinin yasalarnn bilgisiyle donatmasnda, onlara berrak bir perspektif ve komnizmin nihai zaferine dair salam bir inan salamasnda yatar. * Politik Ekonomi bilimi adlandrmas, Yunanca politeia ve oikonomia szcklerinden gelir. Politeiaszc, toplumsal dzen anlamna gelir. Oikonomia szc ise iki szckten oluur: oikos ev, ev ekonomisi ve nomos yasa. Politik Ekonomi bilimi adlandrmas ilk kez 17. yzyl banda ortaya kt.

** Arbeit, Labour: Emek, i, alma. Bu kelimenin yaln halde getii yerlerde, yer yer alma, yer yeremek szcn kullandk. Tamlamak ve bileik olarak kullanldnda, alma diye de evirdik. - N.

* Karl Marx, cretli Emek ve Sermaye; bkz. K. Marx/F. Engels, ki Ciltte Seme Yazlar, Dietz Verlag, Berlin1953, cilt 1, s. 77.

* Austausch, Exchange: Deime, dei toku etme. Cmlenin bants iinde anlamn ak olduu yerdedeiim szcn dei tokuun karl olarak da kullandk. N.

** Karl Marx, Politik Ekonominin Eletirisine nsz; bkz. K. Marx / F. Engels, ki Ciltte Seme Yazlar, CiltI, s. 338.].

http://genclikcephesi.blogspot.com

8

*** V.. Lenin, Rusyada Kapitalizmin Gelimesi; bkz. V.. Lenin, Eserler, 4. bask, cilt 3, s. 40/41, Rusa.

*Friedrich Engels, Bay Eugen Dhringin Bilimi Altst Edii, Dietz Verlag, Berlin 1954, s. 179. * Karl Marx, Kapital, Dietz Verlag, Berlin 1953, Birinci Cilt, s. 6.

Blm I LKEL TOPLULUUN RETM TARZInsan toplumunun oluumu Maddi yaam koullar. Aletlerinin Gelimesi lkel topluluun retim ilikileri. Kendinden bitme iblm Centil rgtlenme. Matriarkal gens. Patriarkal gens Toplumsal iblmnn ve dei tokuun ortaya kmas zel mlkiyetin ve snflarn ortaya kmas. lkel topluluun k lkel Topluluk ann Toplumsal Dnceleri Ksa zet

nsan toplumunun oluumu

nsann oluumu, dnya tarihinin, bilimin kabul ettiine gre, yaklak bir milyon yldan az bir zamandr sren ve bugn halen devam eden drdnc zamannn balang dnemine rastlar. Avrupa, Asya ve Afrikann scak ve nemli bir iklimin egemen olduu eitli blgelerinde, insanms maymunlarn yksek derecede gelimi bir tr yayordu. Bir dizi gei aamalarn kapsayan ok uzun bir gelimeden sonra, insanlarn bu tarih ncesi atalarndan insan ortaya kt. nsann sahneye k, doann gelimesindeki en muazzam alt st olulardan biridir. Bu alt st olu, insann atalar i aletleri imal etmeye baladnda gerekleti. nsann hayvandan temel fark, evvela, en basit aletler de olsa, aletlerin imali ile balar. Baz hayvanlar, rnein maymunlar, aatan meyve drmek ya da kendilerini saldrya kar korumak iin, sk sk bir sopa ya da ta kullanrlar. Ama hibir hayvan, ok kaba da olsa herhangi bir alet imal edemedi. Gnlk yaam koullar, insanlarn atalarn alet yapmaya srkledi. Deneyim onlara, sivriltilmi bir tan bir saldrya kar savunmada ya da hayvan avnda kullanlabileceini retti. nsanlarn atalar, bir ta bir dieriyle dverek ta aletler imal etmeye baladlar. Bu, aletlerin imal edilmesinin balangc idi. Aletlerin imal edilmesiyle emek balar. http://genclikcephesi.blogspot.com 9

alma yoluyla, insanms maymunun n ekstremiteleri, insan eli haline dnt. Arkeologlar tarafndan bulunan maymun insan (pitekantrop) maymundan insana gei aamas kalntlar bunu kantlamaktadr. Maymun insann beyni, insan beyninden ok kkt, ancak eli insan elinden nispeten pek az farklyd. Yani el yalnzca bir alma organ deil, ayn zamanda onun rndr de. Eller i yapmada kullanld lde, insann atalar dik olarak yrmeye baladlar. Eller almada kullanlmaya baladktan sonra, dik yrye nihai gei tamamland; bu, insann oluumunda ok nemli bir rol oynad. nsann atalar, srler, kmeler halinde yayordu; ilk insanlar da kmeler halinde yaadlar. Ama insanlar arasnda, hayvan dnyasnda olmayan ve olamayacak olan bir ba olutu: alma yoluyla yaratlan bir ba. nsanlar, ortaklaa alet imal ettiler ve bunlar ortaklaa kullandlar. Yani, insann oluumu, ayn zamanda insan toplumunun da oluumudur, zoolojik durumdan toplumsal duruma geitir. nsanlarn ortaklaa almas, heceli dilin* olumasna ve gelimesine yol at. Dil, insanlarn onun yardmyla birbiriyle ilikide bulunduklar, dnce alveriinde bulunduklar ve karlkl anlama saladklar bir ara, bir alettir. Dnce alverii srekli ve yaamsal nemde bir zorunluluktur, nk onsuz, insanlarn doa glerine kar savamda ortaklaa davran, bir btn olarak toplumsal retim olanakszdr. alma ve heceli dil, insan organizmasnn mkemmellemesinde, beynin gelimesinde tayin edici etkide bulundu. Dilin gelimesi, dnmenin gelimesine sk skya baldr. Emek srecinde, insann alglama ve tasavvur emberi geniledi, duyu organlar mkemmelleti. nsann i grmesi, hayvanlarn igdsel davranlarndan farkl olarak, yava yava bilinli faaliyete dnt. Bylelikle emek tm insan yaantsnn ilk temel kouludur, ve hem de yle bir derecede ki, belli bir, anlamda, o bizzat insan yaratmtr, dememiz gerekir.** nsan toplumu emek yoluyla olutu ve gelimeye balad.

Maddi yaam koullar. aletlerinin gelimesilkel topluluk anda insan, ok nemli lde kendisini evreleyen doaya bamlyd; ar varlk koullarnn altnda, doaya kar ar mcadele altnda tmyle eziliyordu. aletleri son derece ilkel olduundan, temel doa gleri zerinde egemenlik salama sreci son derece yava yrd. nsann ilk aletleri, kaba yontulmu ta ve sopayd. Bunlar, belli lde vcut organlarnn yapay uzantlaryd: ta yumruun uzants, sopa uzatlm elin uzants. nsanlar, birka dzineden fazla insann mensup olmad gruplar halinde yayorlard: Daha fazla sayda kendilerini ortaklaa besleyemezlerdi. Birok grup alktan krld ya da vahi hayvanlara yem oldu. Bu koullar altnda, ortaklaa yaam, insanlar iin mmkn olan biricik yaam biimi ve mutlak bir zorunluluktu.


10

lkel topluluk insan uzun sre, esas olarak, yiyecek toplayarak ve avclkla yaad, bu iler kollektif bir ekilde en basit aletlerin yardmyla yrtld. Ortaklaa elde edilen, ortaklaa tketildi. Yiyecek skntsndan dolay, ilkel topluluk insanlarnda yamyamlk ortaya kt. Birok bin yl boyunca insanlar, adeta el yordamyla, son derece yava kazandklar deneyimler. temelinde, o zamanlar nerdeyse tm retim alannn bunlarla snrl olduu, vurabildikleri, kesebildikleri, gmebildikleri ve dier ok basit ileri yerine getirebildikleri en basit aletleri imal etmeyi rendiler. lkel topluluk insannn doaya kar savamnda muazzam bir kazanm, atein bulunmas oldu. nsanlar nce, kendiliinden kan atei kullanmay rendiler. Bir imein bir aac nasl yaktn grdler, orman yangnlarn ve volkan patlamalarn gzlemlediler. Tesadfen elde edilmi ate, uzun zaman ve zenle korundu. nsan ancak pekok bin yl sonra, ate retmenin gizini buldu. Aletlerin retimi daha yksek derecede gelitiinde, insanlar, atein srtnmeyle elde edildiinin farkna vardlar ve bu ekilde ate yapmay rendiler. Atein bulunmas ve kullanlmas, insanlara belirli doa gleri zerinde egemenlik salad. lkel topluluk insan, nihai olarak hayvan dnyasndan ayrld, uzun sren insan olma a sona erdi. Atein bulunmasyla, insanlarn maddi yaam koullar esasl ekilde deiti. lk olarak ate, yiyeceklerin piirilmesine hizmet etti, bylece insanlarn yararlanabilecei besin maddeleri emberi geniledi: atein yardmyla, balk, et, niastal kklerin ve yumrularn piirilmesi ve besin olarak kullanlmas mmkn oldu. kinci olarak ate, retim aletlerinin imalinde nemli bir rol oynamaya balad; ayrca souktan da korudu, bylelikle insanlarn yerkrenin daha byk bir blmnde yerlemeleri mmkn oldu. nc olarak ate, vahi hayvanlardan korudu. Uzun sre avclk, geim aralarn elde etmenin en nemli kayna olarak kald. Avclk insanlara, giyinebilmeleri iin deri, alet yapabilmeleri iin kemik, insan organizmasnn daha da gelimesini ve hereyden nce de beynin gelimesini etkileyen etle beslenmeyi salad. nsan fiziksel ve zihinsel olarak gelitii lde, daha mkemmel aletler yapma yeteneine sahip oldu. Av iin nce, bir ucu sivriltilmi bir sopa kullanld. Daha sonra, sopaya sivri bir ta balanmaya baland. Baltalar, sivri ta balanm mzraklar, ta kazmalar ve ta baklar ortaya kt. Bu aletler, byk hayvanlarn avlanmasn ve balkln gelimesini mmkn kld. Ta, uzun zaman alet imali iin esas malzeme olarak kald. Ta aletlerin egemen olduu a ki bu birok yz bin yl srd ta devri olarak adlandrlr. nsan, ancak ok sonralar metalden, ilknce saf metalden, ilk planda bakrdan (fakat bakr yumuak metal olduundan alet imalatnda pek yaygnlk kazanmad), daha sonra tuntan (bakr-kalay karm) ve son olarak da demirden alet imal etmeyi rendi. Buna uygun olarak ta devrini tun devri ve tun devrini de demir devri izledi.

Bakrn eritilmesinin ilk izleri n Asyada M.. 5.-4 bin yldan kaynaklanmaktadr. Gney ve Orta Avrupada bakrn eritilmesi M.. yaklak 3.-2. bin ylda ortaya kt. Mezopotamyadaki en eski tun buluntular, M.. 4. bin yldan kaynaklanmaktadr. Demirin eritilmesinin ilk izleri Msrda bulundu; bunlar M.. 1500 yl ncesine den bir dneme aittir. Bat Avrupada demir devri yaklak M.. bin ylnda balad.


11

Ok ve yayn bulunmas, i aletlerinin iyiletirilmesi yolunda nemli bir kilometre ta oldu, bunlarn kullanlmaya balamasyla avclk daha ok gerekli besin maddesi salad. Avcln gelimesi, hayvancln ilkel biimlerinin olumasna yolat. Avclar, hayvanlar evcilletirmeye baladlar. lk olarak, dier btn hayvanlardan nce kpek daha sonra da srlar, keiler ve domuzlar evcilletirildi. Toplumun retici glerinin gelimesinde dier byk bir adm, ziraatn ilkel biimlerinin ortaya kmas idi. lkel topluluk insanlar, meyve ve bitki kk toplama srasnda, topraa den tohum tanelerinin nasl bittiinin farkna vardlar. Bu ilkel topluluun insan iin binlerce kez anlalmaz olarak kald, .ancak sonunda bu fenomenlerin bantsn kavrad ve bitki ekmeye balad. Bylelikle ziraat olutu. Ziraat, uzun zaman boyunca son derece ilkel bir ekilde yrtld. Toprak, ilknce basit bir sopa yardmyla, daha sonra bir ucu eilmi bir sopayla, apayla en basit tarzda yumuatld. Irmak boylarnda, rmaklarn tamas sonucu srklenip toplanm amurun iine tahl taneleri atld. Hayvanlarn evcilletirilmesi ile, byk ba hayvanlar ekim gc olarak kullanma imkan dodu. nsanlarn metal elde etmeyi rendikleri ve metal aletlerin ortaya kt daha sonraki gelime iinde, bunlarn kullanm topran ilenmesini daha retken kld. Ziraat, daha salam bir temel kazand. lkel topluluun kabileleri, yava yava yerleik yaam tarzna getiler.

lkel topluluun retim ilikileri. Kendinden bitme iblmretim ilikileri, retici glerin karakteri tarafndan, dzeyi tarafndan belirlenir. lkel toplulukta retim ilikilerinin temeli, retim aralar zerindeki ortak mlkiyettir. Ortak mlkiyet, bu dnemde retim aralarnn karakterine denk der. lkel toplulukta i aletleri, ilkel topluluk insanlarnn doa glerine ve vahi hayvanlara kar bana mcadele etme olanan dtalayacak ekilde ilkeldi. Kollektif ya da kooperatif retimin bu ilkel tipi, diye yazyordu Marx, elbette ki tecrit edilmi bireyin zayflnn bir sonucuydu, retim aralarnn toplumsallatrlmasnn deil.* Kollektif alma zorunluluu, toprak ve arazi ve dier retim aralar ile emein rnleri zerinde ortaklaa mlkiyet zorunluluu buradan kt. lkel topluluk insanlar, retim aralar zerinde mlkiyet diye bir kavram tanmyorlard. Bireysel mlkiyetlerinde yalnzca kendilerine ayn zamanda vahi hayvanlara kar korunma iin silah olarak da hizmet eden birka retim aleti vard. lkel topluluk insannn emei, yaam iin gerekli olan lnn zerinde bir fazlalk, yani art-rn yaratmyordu. Bu koullar altnda, ilkel toplulukta snflar ve insann insan tarafndan smrlmesi olamazd. Toplumsal mlkiyet yalnzca, birbirinden az ok tecrit olmu halde varolan kk komnleri kapsyordu. Leninin de belirttii gibi, retimin toplumsal karakteri, burada yalnzca komn yelerini kapsyordu. http://genclikcephesi.blogspot.com 12

lkel topluluun insanlarnn alma faaliyeti, basit ortak almaya (basit ibirliine) dayanyordu. Basit ibirlii, az ok nemli sayda igcnn trde ilerin yaplmas iin ayn zamanda kullanlmasdr. Basit ortak alma, ilkel topluluk insanlarna, zm tek tek insanlar iin dnlemez olan (rnein, byk hayvanlarn avlanmas gibi) grevlerin zm iin bir olanak sundu. retici glerin o dnemdeki son derece dk gelime dzeyi koullarnda, ortak almann rnlerinin eit lde dalm kanlmazd. Kt miktardaki besin, eit paylara blnd. Emein rnleri en acil gereksinmelerin giderilmesine ancak yettii iin, baka bir blm de mmkn deildi: Eer komn yelerinden biri dierinden daha fazla pay alsayd, dier bir ye a kalmaya ve kmeye mahkum olmu olurdu.

Eit blme alkanl, ilk insanlarda derin bir ekilde kk salmt. Bu, toplumsal gelimenin dk bir aamasnda bulunan kabileleri ziyaret eden aratrmaclar tarafndan gzlemlendi. Byk doa aratrmacs Darwin, yzyldan fazla bir zaman nce bir dnya gezisi yapt. Ate Adalar kabilelerinin yaamlarnn tasvirinde u olay anlatr: Ate Adas insanlarna bir para bez hediye edildi; herkesin ayn byklkte bir para alabilmesi iin, bezi tamamen eit paralara bldler.

Yukarda ortaya konulanlardan yola karak, ilkel topluluun temel ekonomik yasas yle formle edilebilir: nsanlarn son derece kstl yaam koullarn, bir komn erevesi iinde ortaklaa alma yoluyla ilkel retim aletlerinin yardmyla ve rnlerin eit dalm yoluyla gvence altna almak. retim aletlerinin gelimesi ile birlikte iblm doar. Bunun en basit biimi, kendinden bitme iblm idi, yani iin cinsiyete ve yaa gre blnmesi: Kadnlarla erkekler arasnda, yetikinler, ocuklar ve yallar arasnda.

19. yzyln ikinci yarsnda, Yeni Ginedeki Papualarn yaantsn aratran nl Rus aratrmacs seyyah Miklucho Maklai, ziraattaki kollektif alma srecini yle anlatr: Birka erkek bir sra halinde dizilir, sivriltilmi sopalar topraa sokar ve daha sonra bir hamlede bir kesek kaldrr. Bunlar arkalarndan, dizleri zerinde srnen kadnlar izler. Bunlarn elinde, erkekler tarafndan kaldrlm kesekleri ufalamada kullandklar sopalar vardr. Kadnlarn arkasndan, topra elleriyle iyice ufalayan eitli yalarda ocuklar gider. Topra yumuattktan sonra kadnlar ufak sopalarla toprakta delikler aar ve bunlarn iine tohum taneleri ya da bitki kkleri gmerler. Emek, burada ortaklaa bir karakter tar, ancak ayn zamanda iin cinsiyete ve yaa gre blm de vardr.

retici gler gelitii lde, kendinden bitme iblm yerleti ve pekiti. Erkeklerin avclkta ve kadnlarn bitkisel besin maddeleri toplama ve ev idaresinde uzmanlamalar, emek retkenliinin belirli lde artmasna yol at.


13

Centil rgtlenme. Matriarkal gens. Patriarkal gensnsann hayvanlar dnyasndan ayrlma sreci devam ettii srece, insanlar tpk dolaysz cetleri gibi srler halinde, kmeler halinde yaad. Fakat daha sonraki zaman iinde ilkel topluluk iktisadnn ortaya k ve nfusun artyla bant iinde centil toplum rgtlenmesi ortaya kt. O dnemde, ancak birbirleriyle akrabalk ilikileri olan insanlar, ortaklaa alma iinde birleebiliyordu. lkel retim aletleri, kollektif alma olanaklarn, akrabalk ve ortaklaa yaamla birbirine bal olan insan gruplarnn erevesi ile snrlyordu. lkel topluluk insan, kendisine akrabalk ya da ortaklaa yaamla bal olmayan herkese kar dmanca bakt. Gens, ilk dnemde, yalnzca birka dzine insandan oluan ve kan akrabal balar ile bir arada tutulan bir grubu oluturuyordu. Bu gruplardan her biri kendisi iin, ona benzer gruplardan soyutlanm olarak yayordu. Zaman iinde, gens mensuplarnn says artt ve ou zaman birka yz insana ulat: Ortaklaa yaam alkanl geliti; ortaklaa almann yararlar, insanlar gittike daha ok birlemeye yneltti.

lkel topluluk insanlarnn yaantsn aratran Morgan, geen yzyln ortalarnda rokeze yerlilerinde daha hala srmekte olan bir gens yaplanmasn anlatt. rokezelerin ana uras, avclk, balklk, meyve toplama ve ziraatt. , erkekler ve kadnlar arasnda blnmt. Avclk ve balklk, silahlarn ve i aletlerinin imalat, topran ekime almas, kulbelerin yaplmas ve salamlatrlmas erkeklerin elindeydi. Kadnlar, tarladaki esas ileri yapyor, rn toplayp ambara dolduruyor, yemek piiriyor, elbise ve toprak kaplar imal ediyor ve yabani zm cinsi meyveler, kabuklu meyveler ve kkler topluyorlard. Toprak, gensin ortak mlkiyetiydi. Orman kesimi, ekim alan olarak kullanlmak zere topran almas, byk av seferleri ortaklaa icra ediliyordu. rokezeler, iinde yirmi ve daha fazla aileye yer olan byk evlerde yayorlard. Byle bir grup, iinde rn stoklarnn sakland ortak bir ambara sahipti. Grubun banda, besin maddelerini tek tek ailelere datan bir kadn duruyordu. Sava halinde gens, hibir maddi avantaj elde etmeyen bir sava nderi seiyordu; sava halinin bitmesi ile birlikte onun iktidar da sona eriyordu.

Centil rgtlenmenin ilk aamasnda, insanlarn o dnemki maddi yaam koullarnn sonucu olarak, kadn egemen konumdayd. Erkeklerin ii olan tmyle ilkel silahlarla avclk, insanlarn yaantsn tam gvenceye alamyordu: Avn sonular az ok rastlantya balyd. Bu koullar altnda ziraatn ve hayvancln (hayvanlarn evcilletirilmesinin) embriyon biimleri bile byk iktisadi neme sahipti. Bunlarla uramak, yaam iin gerekli aralarn avclktan daha gvenilir ve dzenli bir kaynayd. Ama ilkel bir tarzda yrtldkleri srece, ziraat ve hayvanclk, ncelikle erkekler ava giderken evde ocak banda kalan kadnlarn urasyd. Kadn, uzun bir zaman boyunca, gens toplumunda nder rol oynad. Akrabalk, anne izgisine gre hesapland. Gens toplumunun erevesi dard ve ona yalnzca bir kadnn soyundan gelenler mensuptu. Bu, ana hukukuna dayanan ya da anaerkil gensti (anaerki-matriyarki). retici glerin daha sonraki gelime sreci iinde, gebe hayvanclk (obanlk) ve biraz daha gelimi ziraat (ekincilik) her ikisi de erkeklerin ii, ilkel topluluun yaantsnda tayn edici rol oynamaya baladnda, anaerkil gens, baba hukukuna dayanan ya da ataerkil http://genclikcephesi.blogspot.com 14

gens (ataerkil patriyarki) tarafndan zld. nder rol, erkeklere geti. Erkek, centil topluluun bana geti. Akrabalk artk baba izgisine gre hesaplanr oldu. Topluluun erevesi, anaerkil gense gre gzle grlr bir ekilde geniledi. Ataerkil gens, ilkel topluluun son dneminde varoldu. zel mlkiyet, toplumun snflara blnmesi ve insann insan tarafndan smrlmesi olmadndan, bir devletin varolmas olana dtalanyordu. lkel toplumda ... bir devletin varolduunun iaretleri henz grlmez. Geleneklerin egemenliini gryoruz, soy birliinin en yallarnn tatt otoriteyi, saygy ve iktidar gryoruz, bazen iktidarn kadnlara tanndn gryoruz kadnn o zamanki durumu, bugnk haktan yoksun, ezilen konumuna benzemiyordu, ama hibir yerde, dierlerini ynetmek ve ynetimin karlar ve amalar uruna belirli bir cebir aygtn, bir zor aygtn planl ve srekli olarak elinde bulundurmak iin belirlenmi zel insan kategorisi grmyoruz...*

Toplumsal i blmnn ve dei tokuun ortaya kmasHayvancla ve ziraata geile birlikte toplumsal iblm, yani nce eitli komnlerin ve daha sonra da komnlerin tek tek yelerinin retim faaliyetinin eitli trleriyle uramaya baladklar bir iblm dodu. oban kabilelerin ayrmas, ilk byk toplumsal iblmyd. oban kabileler, hayvanclkta nemli baarlar elde ettiler. Daha fazla et, yn ve st elde edecek ekilde, hayvanlara bakmay rendiler. Bu ilk byk toplumsal iblm bile, emek retkenliinin o zaman iin nemli bir ekilde artmasna yol at. lkel toplulukta, uzun zaman boyunca komnn tek tek yeleri arasnda dei tokuun temelleri yoktu: Btn rnler ortaklaa elde ediliyor ve tketiliyordu. Deiim ilk kez, gens topluluklar arasnda dodu ve geliti ve uzun zaman rastlantsal bir karakter tad. lk byk toplumsal iblmyle birlikte durum deiti. oban kabileler, belirli bir hayvan, st rnleri, et, deri ve yn fazlas elde ettiler. Ayn zamanda kendileri tarmsal rnlere gereksinim duyuyorlard. Ziraatla uraan kabileler de, zamanla zirai rnlerin retiminde belli baarlar elde ettiler. Ziraatlar ve hayvan yetitiricileri, kendi oturduklar yerde elde edemedikleri eylere gereksinim duyuyorlard. Btn bunlar, dei tokuun gelimesine yol at. Ziraat ve hayvancln yan sra, retim faaliyetinin trleri de geliti. Daha ta aletler devrinde, insanlar, kilden kaplar yapmay rendiler. Daha sonra, el dokumacl ortaya kt. En sonunda da, demirin eritilmesinin bulunmasyla birlikte, metal i aletlerinin (demir sabanl karasaban, demir balta) ve metal silahlarn (demir kl) imali mmkn oldu. Btn bu i trlerinin ziraat ve obanlkla uyumu salamak giderek zorlat. Komnlerde yava yava zanaatla uraan insanlar ortaya kt. Zanaatnn demirci, silah yapmcs, mleki vs. rnleri, giderek daha sk deiime girdi. Deiim alan nemli lde geniledi. http://genclikcephesi.blogspot.com 15

zel mlkiyetin ve snflarn ortaya kmas. lkel topluluun klkel topluluk, gelimesinin en parlak dnemini anaerkil toplumda yaad. Ataerkil gens, ilkel topluluun knn embriyonlarn artk iinde tayordu. lkel topluluun retim ilikileri, belirli bir zamana kadar retici glerin gelime dzeyi ile uyum iindeydi. Ataerkil toplumun son aamasnda, yeni, daha mkemmel retim aletlerinin ortaya kmasyla (demir devri), ilkel toplumun retim ilikilerinin yeni retici glere denk dmesi sona erdi. Ortak mlkiyetin dar snrlar ve emein rnlerin eit lde dalm, yeni retici glerin gelimesini ksteklemeye balad. Daha nce tarla ancak birka dzine insann ortak almas ile ekilebiliyordu. Bu koullar altnda, ortaklasa alma bir zorunluluktu. retim aletlerinin daha da gelimesi ve emek retkenliinin artmas ile birlikte, bir aile artk bir toprak parasn ilemeyi ve gerekli geim aralarn salamay tek bana yapabilecek duruma geldi. Bylelikle, retim aletlerinin mkemmellemesi, o zamanki tarihsel koullar altnda daha retken olan bireysel iktisada geii mmkn kld. Ortak emein, ortaklaa iktisat zorunluluu giderek daha fazla ortadan kalkmaya balad. Nasl ki emek retim aralar zerinde ortak mlkiyeti gerekli klyorduysa, bireysel emek de zel mlkiyeti gerekli klyordu. zel mlkiyet in ortaya kmas, toplumsal iblmyle ve deiimin gelimesi ile zlmez bir ekilde baldr. Dei toku, ilk dnemlerde, gens toplumunun reisleri, ihtiyarlar, patriarklar tarafndan yapld. Dei toku grmelerinde bunlar, topluluun temsilcileri olarak ortaya ktlar. Dei toku ettikleri eyler, ortak mlkiyetti. Ancak toplumsal iblmnn gelimesi ve dei tokuun genilemesiyle, centil topluluklarn reisleri, ortak mlkiyeti yava yava kendi zel mlkiyetleri olarak grmeye baladlar. Dei tokuun ana nesnesi, ilk olarak hayvanlar oldu. oban topluluklar, byk koyun, kei ve sr srlerine sahiptiler. Toplumda artk byk bir iktidara sahip olan ihtiyarlar ve patriarklar, bu srleri, bunlar sanki kendilerininmi gibi kullanmaya altlar. Bu srler zerinde tasarruf tasarrufta bulunma fiili hakk, kendilerine dier topluluk yeleri tarafndan da tannd. Bylelikle ilknce hayvanlar ve bundan sonra da yava yava btn retim aletleri, zel mlkiyet oldu. En uzun sre ortak mlkiyet olarak kalan, toprak ve araziydi. zel mlkiyetin ortaya kmas, gensin paralanmasna yol at. Gens, byk ataerkil ailelere paraland. Daha sonra, byk ataerkil aileler iinden, retim aletlerini, alet edevat ve hayvanlar kendi zel mlkiyeti yapan aile hcreleri ayrt. zel mlkiyetin bymesi ile birlikte, centil balar gevedi. Centil topluluun yerini ky topluluu almaya balad. Ky topluluu ya da mera [Mark] ortakl, gensten farkl olarak, birbirleriyle mutlaka akrabalk balaryla bal olmak zorunda olmayan insanlardan oluuyordu. Ev, ev iktisad, hayvanlar btn bunlar tek tek ailelerin zel mlkiyeti idi. Buna karlk ormanlar, ayrlar, sular, dier trl kullanlabilir eitli araziler ve belirli bir dnem sresince tarlalar da ortak mlkiyeti oluturdu. Tarlalar, ilk bata topluluun yeleri arasnda periyodik olarak yeniden bltrld, daha sonra zel mlkiyete geti. zel mlkiyetin ve dei tokuun ortaya kmas, ilkel topluluun tm yapsn derinden sarsan bir alt st oluun balangc oldu. zel mlkiyetin ve servet farkllklarnn gelimesi, topluluklar iinde, eitli ye gruplar arasnda eitli karlarn ortaya kmasna yol at. Bu http://genclikcephesi.blogspot.com 16

koullar altnda, topluluklarda ihtiyar, ordu nderi ya da rahip konumunu ellerinde bulunduran kiiler, bu konumlarn kendilerini zenginletirmek iin kullandlar. Ortak mlkiyetin nemli bir blmn kendi ellerine geirdiler. Bu kamusal konumlar ellerinde bulunduran kiiler, topluluk ye kitlesinden gittike daha ok koptular, kabile soylularn oluturdular, ve bunlarn iktidar giderek daha sk kaltsal hale geldi. Soylu aileler ayn zamanda en zengin aileler oldular. Topluluun ye kitlesi, yava yava zengin ve soylu st tabakaya u ya da bu ekonomik bamllk altna girdi. retici glerin bymesi ile birlikte, insanlarn hayvanclk ve ziraattaki emei, insanlarn geimi iin gerekli olandan daha fazla geim arac vermeye balad. Art-emee ve art-rne, yani bizzat alanlarn beslenmesi iin gerekli olann stndeki emek ve rn fazlasna el koyma imkan dodu. Bu koullar altnda, tutsakla dm insanlar, nceden olduu gibi ldrmeyip, tersine bunlar kle yapma ve altrma daha yararl grnd. Klelere, zengin ve soylu aileler el koydular. Kle emei de yeniden, kle kullanan iletmeler hzla zengin olduklarndan, eitsizliin daha da derinlemesine yol at. Servet eitsizliinin bymesi ile birlikte, zenginler, yalnzca tutsaklar deil, ayn zamanda kendi yoksul ve borlanm kabile kardelerini de kle yapmaya baladlar. Bu ekilde, toplumun ilk snflara blnmesi, kle sahipleri ve kleler olarak blnmesi ortaya kt. nsann insan tarafndan smrlmesi, yani bir insann emeinin rnlerine dier insanlar tarafndan karlksz el konulmas ortaya kt. lkel toplumun retim ilikileri paraland, kt ve yerini, yeni retim ilikilerinin karakterine denk den retim ilikilerine brakt. Ortak emek yerini bireysel emee, toplumsal mlkiyet zel mlkiyete ve centil dzen snfl topluma brakt. Bu dnemden beri, insanln tm tarihi, sosyalist toplumun kurulmasna kadar snf mcadelelerinin tarihidir. Burjuva ideologlar, sorunu, zel mlkiyet sanki ezelden beri varm gibi alyorlar. Tarih, bu masallar yalanlyor ve ikna edici bir ekilde, btn halklarn ortak mlkiyete dayanan ve zel mlkiyeti tanmayan ilkel toplum aamasndan getiklerini kantlyor.

lkel topluluk ann toplumsal dncelerilkel topluluk insan, fakrzaruretten ve zorlu yaam mcadelesinden ezilmi olarak, ilknce etrafn evreleyen doadan kendisini ayramad. Uzun zaman boyunca ne bizzat kendi hakknda ne de kendi doal varlk koullar hakknda birbiriyle bantl herhangi bir dnceye sahip olmad. lkel topluluk insan, ancak yava yava kendisi ve evresinin koullar hakknda ok kstl ve ilkel dnceler edindi. Din savunucularnn, gya insanlarn bilincinde bandan beri bulunduunu iddia ettikleri herhangi bir dinsel dnce kesinlikle sz konusu olamazd. Ancak bundan sonraki dnemdedir ki, ilkel topluluk insan, dncelerinde, evresini doast varlklarla, ruhlarla, by gleri ile doldurmaya balad. Doa glerine can verdi. Bu, canlclk (animizm) (Latince animacan szcnden) diye adlandrlan eydi, lka mitleri ve ilka dinleri, insanlarn kendileri hakkndaki ve dlarndaki doa hakkndaki karanlk dncelerinden dodu. Bunlarda, toplum dzeninin ilkel eitlii yansd. lkel topluluk insan, gerek yaantda snflara blnmeyi ve servet eitsizliini tanmad iin, kendi dncesinde yaayan ruhlar dnyasna da eitsizlik tamad. Ruhlar yerli ve yabanc, dost ve dman olarak gruplandrd. Ruhlarn yksek ve alak ruhlara blnmesi, ilk olarak ilkel topluluun paralanmas dneminde ortaya kt. lkel topluluk insan, kendisini centil topluluun ayrlmaz bir paras olarak kendisini gensin dnda Bunun ideolojideki yansmalarndan birisi, atalar kltrdr. Dilin gelime srecinde ben ve benim szcklerinin szcklerden ok ortaya kmas ilgintir. Centil topluluun tek tek insanlar zerindeki iktidar son bykt.


17

lkel topluluun paralanmasyla birlikte, zel mlkiyete dayanan dnceler ortaya kt ve yaygnlat. Bu, mitlerde ve dinsel dncelerde ak yansmasn buldu. zel mlkiyet ilikileri oluup ve servet eitsizlii ortaya knca, birok kabilede, nderlerin ya da zengin ailelerin el koyduu varlklar dinsel yasakla donatma, bunlar tabu ilan etmek haline geldi, (Tabu szcyle, Pasifik Okyanusu adalarnn yasak ve ortaklaa kullanma kapal olan eyleri adlandryorlard.) lkel topluluun paralanmas ve zel mlkiyetin ortaya kmasyla, dinsel yasan gc, olumu ekonomik ilikileri ve servet eitsizliini salamlatrmak iin kullanlmaya baland.

Ksa zet1 Emek yoluyla insanlar, hayvanlar dnyasndan ayrtlar ve insan toplumu olutu. nsan almasnn karakteristik zellii, retim aletlerinin imal edilmesidir. 2 lkel toplumun retici gleri son derece dk bir dzeydeydi, retim aletleri tmyle ilkeldi. Bu, kollektif emek, retim aralar zerinde toplumsal mlkiyet ve eit dalm zorunluluunu art kotu. lkel toplulukta servet eitsizlii, retim aralar zerinde zel mlkiyet, snflar ve smr yoktu. retim aralar zerindeki toplumsal mlkiyet dar bir ereve ile snrlyd; bu, birbirlerinden az ok yaltk halde yaayan kk komnlerin mlkiyetiydi. 3 lkel toplumun ekonomik temel yasasnn balca zellikleri unlardr: nsanlarn son derece kstl yaam koullarn, bir komn erevesi iinde ortaklaa alma yoluyla, ilkel retim aletlerinin yardmyla ve rnlerin eit dalm yoluyla gvence altna almak. 4 nsanlar, ortaklaa alarak, uzun zaman boyunca ayn trden ii yaptlar. retim aletlerinin tedricen iyiletirilmesi cinsiyete ve yaa gre kendinden bitme iblmnn ortaya kmasna katkda bulundu. retim aletlerini ve geim aralarn elde etme tarznn daha da mkemmelletirilmesi, hayvancln ve ziraatn gelimesi toplumsal iblmnn ve dei tokuun, zel mlkiyetin ve servet eitsizliinin ortaya kmasna yol at, toplumun snflara blnmesine ve insann insan tarafndan smrlmesine yol at. Bylelikle, byyen retici gler retim ilikileri ile elikiye dt; bu da ilkel topluluun yerini baka bir retim ilikileri tipine, kleci topluma brakmasna neden oldu.

* Artikulierte Sprache, Articulate Speech: Heceli dil diye evirdik. N. ** Friedrich Engels, Maymundan nsana Geite Emein Pay; bkz. K. Marx/F. Engels, ki Ciltte SemeYazlar., cilt II, s. 71.

* Marxn V.. Zasulie Bir Mektubunun Tasla; bkz, K. Marx/F. Engels, cilt XXVII, s, 681, Rusa [Franszcaaslndan tercme edilmitir].

* V.. Lenin, Devlet zerine; bkz. V. . Lenin, Eserler, 4. bask, cilt 29, s. 437, Rusa.


18

Blm II KLELE DAYANAN RETM TARZIKleci dzenin olumas Kleci dzenin retim ilikileri. Klelerin durumu Deiimin daha da deimesi. Ticaret ve tefeci sermayesi Klelie dayanan retim tarznn elikilerinin keskinlemesi Smrlenlerin smrclere kar snf mcadelesi. Kle ayaklanmalar. Kleci toplumun k Klelik ann Ekonomik Grleri Ksa zet

Kleci dzenin olumas

Klelik, tarihte ilk ve ayn zamanda en kaba smr biimidir. Gemite, hemen hemen btn halklarda var oldu.

nsanlk tarihinde ilkel toplumdan klecilie gei, ilknce Dou lkelerinde gerekleti. Klelie dayanan retim tarz, Mezopotamyada (Smer Devleti, Babilliler, Asurlular vs.), Msrda, Hindistanda ve inde daha M.. 4. -2. bin yllarnda egemendi. M.. 1. bin ylda Transkafkasyada (Urartu devleti) egemen oldu ve M.. 8. -7. yzyldan M.S. 5.-6. yzyla kadar Horezmde (Horasan) gl bir kleci devlet mevcuttu. Eski Dounun kleci devletlerinde gelien kltr, Avrupa lkeleri halklarnn gelimesi zerinde byk bir etkide bulundu. Klecilie dayanan retim tarz, Yunanistanda altn ana M.. 5. ve 4. yzylda ulat. Bundan sonraki dnemde klelik, Kk Asya devletlerinde, Msrda ve Makedonyada geliti (M... 4. -1. yzyl). Kleci dzen, en yksek gelime aamasna, M.. 2. yzylla M.S. 2. yzylla arasndaki dnemde Romada ulat.

Klelik, ilk dnemde ataerkil, evcil bir karakter tad. Nispeten az kle vard. Kle emei henz retimin temeli deildi, aksine iktisatta ikincil bir rol oynuyordu. ktisadn hemen hemen hi dei tokuta bulunmayan byk ataerkil ailelerin gereksinimlerinin giderilmesi olarak kald. Efendilerin kleler zerindeki iktidar daha o zamanlar artk snrszd, fakat kle emeinin kullanlma alan snrl kald.


19

Toplumun kleci dzene geiinin temelinde, retici glerin daha da bymesi, toplumsal iblmnn ve dei tokuun gelimesi yatyordu. Ta aletlerden madeni aletlere gei, insan emei alannn nemli lde genilemesine yol at. Krn bulunmas, o zamana kadar bilinmeyen sertlikte demir i aletlerinin imal edilmesine izin verdi. Demir baltann yardmyla, orman ve fundalklarla kapl alanlarn tarma almas mmkn oldu, Demir ulu karasaban, nispeten byk toprak paralarn ilemeye olanak salad. lkel av iktisad, yerini ziraata ve hayvancla brakt. Zanaat ortaya kt. retimin ana dal olarak kalan tarmda, ziraat ve hayvanclk yntemleri iyileti. Yeni tarm dallar olutu: baclk, keten ekimi, ya bitkileri yetitirilmesi vs. Zengin ailelerin srleri byd. Hayvanlarn bakm, giderek daha fazla sayda igc gerektiriyordu. Dokumaclk, metallerin ilenmesi, mlekilik ve dier zanaatlar yava yava mkemmelletiler. Zanaat, nce ziraatnn ve hayvan yetitiricisinin yan uras idi. imdi artk birok insan iin bamsz bir ura haline geldi. Zanaat, ziraattan ayrld. Bu, iin ikinci byk toplumsal blm idi. retimin iki byk ana dala ziraata ve zanaata blnmesiyle birlikte, geri gelimemi biimiyle de, olsa, dorudan deiim iin retim olutu, Emek retkenliinin artmas, art-rn ktlesinin bymesine yol at; bu da, retim aralar zerinde zel mlkiyetin varl koullarnda, toplumun smrc bir aznlnn zenginlikleri biriktirme, emeki ounluu kendine baml klma, emeki insanlar kle yapma imkann beraberinde getirdi. Klelik koullarnda iktisat, temeli itibaryla, bir iktisatta retilen emek rnlerinin, yine ayn iktisatta tketildii doal iktisatt. Ancak ayn zamanda dei toku da geliti. Zanaatlar rnlerini nce sipari zerine, daha sonralar da pazarda satmak iin retmeye baladlar. Bununla birlikte bunlarn bir ou, uzun zaman boyunca kk toprak paralarn elde tuttular ve kendi gereksinimlerini gidermek iin ilediler. Kyller esas olarak doal iktisat yrttler, ancak zanaat rnleri satn alabilmek ve parasal vergilerini deyebilmek iin rnlerinin belirli bir blmn pazarda satmak zorunda kaldlar. Bylelikle, zanaatkarlarn ve kyllerin emek rnlerinden bir blm, yava yavas meta haline geldi. Meta, dolaysz kullanm iin deil, bilakis dei toku iin, pazarda satmak iin retilen bir rndr. rnlerin dei toku iin retilmesi, meta iktisadnn karakteristik zelliidir. Bylelikle zanaatn ziraattan ayrlmas, zanaatn bamsz bir meslek olarak ortaya kmas, meta olumas anlamna geliyordu. Dei toku rastlantsal bir karakter tad srece, bir emek rn, dorudan bir dieri ile deitirildi. Dei toku geniledii ve dzenli bir olgu haline geldii lde, karlnda herhangi bir metann memnuniyetle verildii meta, yava yava dierlerinden ayrld. Bylelikle para olutu. Para, onun yardmyla dier btn metalarn ifade edildii ve dei tokuta arac olarak hizmet eden genel metadr. Zanaatn ve, dei tokuun gelimesi, ehirlerin olumasna yol at. ehirler, eski an en eski dnemlerinde, klecilie dayanan retim tarznn ilk dnemlerinde ortaya kt. Balangta ehirler, kylerden ok az fark gsteriyordu. Ancak ehirlerde yava yava zanaat http://genclikcephesi.blogspot.com

20

ve ticaret younlamaya balad. Sakinlerinin uralar ve bunlarn yaam tarzlar asndan, ehirler kylerden gittike ayrldlar. Bylelikle, kent-kr ayrm balad, ve bununla birlikte bunlar arasndaki kartlk ortaya kt. Dei toku edilen meta ktlesi oald lde, dei tokuun corafi erevesi de geniledi. Kr peinde koarak metalar reticilerden satn alan, metalar bazen retim alanlarndan uzak srm alanlarna ulatran ve burada tketicilere satan tccarlar ortaya kt. retimin ve deiimin genilemesi, servet eitsizliini nemli lde derinletirdi. Zenginlerin ellerinde para, i hayvan, retim aletleri, tohum birikti, Yoksullar giderek daha fazla lde, byk blm ayni biimde, bazen para biiminde bor alabilmek iin zenginlere bavurmak zorunda kaldlar. Zenginler retim aletleri, tohum ve para bor vererek borlularn kleletirdiler; borlular borlarn deyemediklerinde, bunlar kleletirildiler, topraklar ellerinden alnd. Bylelikle tefecilik olutu. Bu, bazlarna daha byk zenginlik ve dierlerine de bor klelii getirdi. Toprak da zel mlkiyet haline geldi. Satlmaya ve rehin olarak verilmeye baland. Bir borlu tefeciye borcunu deyemediinde, toprak ve arazisini terkedip, kendisini ve ocuklarn kle olarak satmak zorundayd. Bazen de zengin toprak sahipleri, herhangi bir bahaneyle krsal ky topluluklarnn elinden ayrlarnn ve meralarnn bir blmn alp, bunlar gaspettiler. Bylelikle toprak sahiplii, parasal servet ve kleler ktlesi, zengin kle sahiplerinin elinde younlat. Kleci iktisat glenip, yaylr ve ksa zamanda btn retim dallarn kapsarken, kk kyl iktisad gittike ykma urad. retimin ve onunla birlikte emek retkenliinin srekli olarak ykselmesi, insan igcnn deerini artrd; bir nceki aamada henz mnferit ve olumakta olan klelik, imdi artk toplumsal sistemin zsel bir bileeni olur; klelerin sradan yardmclar olmas artk son bulur, bunlar dzineler halinde tarlalarda ve atlyelerde almaya srlrler.* Kle emei, toplumun varlk temeli oldu. Toplum, birbirine zt iki snfa blnd kleler ve kle sahipleri. Bylece, klelie dayanan retim tarz olutu. Kleci dzende nfus, zgr vatandalar ve kleler olarak blnd. zgr vatandalar (esasen klelerle ayn durumda olan kadnlar hari), btn vatandalk haklar, mlk edinme haklar ve politik haklardan faydalanyorlard. Klelerin elinden tm bu haklar alnmt ve zgr vatandalar tabakasna alnamazlard. zgr vatandalar da yine kendi aralarnda, ayn zamanda zengin kle sahipleri olan byk toprak sahipleri snfna, ve varlkl tabakalarnn da keza kle emei kulland ve kle sahibi olduu kk reticiler (kyller ve zanaatkarlar) snfna blnyorlard. Klelik anda byk bir rol oynayan rahipler, sosyal konumlar itibariyle, byk toprak sahipleri, zengin kle sahipleri snfna yaknd. Klelerle kle sahipleri arasndaki snf kartlnn yannda, byk toprak sahipleri ile kyller arasndaki snf kartl da bulunuyordu. Ama kleci dzenin gelimesiyle birlikte, kle emei en ucuz emek olarak retim dallarnn ok byk blmn kapsayp http://genclikcephesi.blogspot.com 21

retimin temeli haline geldiinden, klelerle kle sahipleri arasndaki kartlk, toplumun temel elikisi haline geldi. Toplumun snflara blnmesi, devleti zorunlu kld. Toplumsal iblmnn bymesi ve deiimin gelimesi ile birlikte, tek tek gensler birbirine yaknlat ve birlikler halinde birleti. Centil kurumlarn karakteri deiti. Centil dzenin organlar, halk karakterlerini gittike yitirdi. Bunlar, halk zerinde egemenliin organlar, kendi kabilesini ve komu kabileleri yamalama ve ezmenin organlar haline geldiler. Genslerin ve kabilelerin ihtiyarlar ve ordu nderleri, prens ve kral oldular. Daha nce bunlar, gensin veya soy birliinin seilmi kiileri olarak otorite sahibiydiler. imdi iktidarlarn, mlk sahibi st tabakann karlarn savunmak, yoksullam kendi z gens yoldalarn bask altnda tutmak, kleleri ezmek iin kullanmaya baladlar. Silahl birlikler, mahkemeler, ceza organlar bu amaca hizmet ettiler. Bu ekilde devlet iktidar olutu. Ancak toplumun snflara blnmesinin ilk biimi, klelik ortaya ktnda, tarmsal almann en kaba biimleri zerinde younlam belirli bir insan snfnn belirli bir fazlalk retmesi mmkn olduunda, bu fazlaln klelerin perianlarn perian yaantlar iin artk mutlak gerekli olmad ve kle sahiplerinin eline getiinde, bu ekilde bu kle sahipleri snfnn varl pekitiinde ve kendisini salamlatrmak amacyla, devletin olumas bir zorunluluk haline geldi.* Devlet smrlen ounluu smrc aznlk yararna zapturapt altnda tutmak iin olutu. Kleci devlet, klecilie dayanan toplumun retim ilikilerinin gelimesinde ve pekimesinde byk bir rol oynad. Kleci devlet, kle kitlelerini tahakkm altnda tuttu. Halk kitlelerine kar dall budakl bir egemenlik ve zor aygtna dnt. Burjuva tarih kitaplarnda onca yceltilen eski Yunanistan ve eski Romadaki demokrasi, z itibaryla kle sahiplerinin bir demokrasisiydi.

Kleci dzenin retim ilikileri. Klelerin durumuKlecilie dayanan toplumun retim ilikilerinin temeli, yalnzca retim aralarnn deil, ayn zamanda bizzat retimde alanlarn, yani klelerin de kle sahiplerinin mlkiyeti olmasyd. Kle bir eya saylyordu; sahibi onun zerinde tamamen serbest bir ekilde ve snrszca tasarrufta bulunabilirdi. Kleler, sadece smrlmediler, ayn zamanda hayvan gibi alnp satldlar ve cezaya tabi olmakszn ldrlebilirdi. Kle, ataerkil klelik dneminde bir aile yesi olarak grlrken, klelie dayanan retim tarz koullar altnda insan bile saylmyordu. Bir kz igcn kylye ne kadar satyorsa, kle de igcn kle sahibine o denli satt. Kle, igcyle birlikte, sahibine temelli satlmt.* Kle emei, tmyle zorlama bir karakter tayordu. En kaba fiziki zor kullanlarak kleler almaya zorlandlar. Kam ile almaya srldler ve kk su iin zalimce cezalandrldlar. Kamalar halinde daha rahat yakalanabilmeleri iin, klelere damga http://genclikcephesi.blogspot.com 22

vuruldu. Bunlardan bir ou, srekli olarak, zerinde sahiplerinin adnn kazl olduu demir tasmalar tamak zorundayd. Kle sahibi, kle emeinin btn rnne el koydu. Klelere, alktan lmeyecei ve kle sahibi iin almaya devam edebilecei kadar gayet czi miktarda bir geim arac verdi. Kle sahibi, yalnzca art-rne deil, ayn zamanda kle emeinin zorunlu rnnn nemli bir blmne de el koydu. Klelie dayanan retim tarznn gelimesi, klelere olan talepte bir art beraberinde getirdi. eitli lkelerde kleler, kural olarak bir aileye sahip deildi. Kle sahiplerinin hayduta smrs, bunlarn fiziken hzla kmelerine yol at. Kle saysnn srekli olarak tmlenmesi gerekiyordu. Yeni kleler kazanmann nemli bir kayna, savat. Eski Dounun kleci devletleri, dier halklar kleletirmek iin srekli olarak sava yrttler. Eski Yunanistann tarihi, tek tek kent devletleri arasndaki, metropollerle smrgeler arasndaki, Yunan ve Dou devletleri arasndaki savalarla doludur. Roma, kesintisiz olarak savalar srdrd; ykselme anda, zamann bilinen devletlerinin byk bir blmn kendisine balad. Yalnzca tutsakla den askerler deil, ayn zamanda zaptedilmi lkelerin halklarnn nemli bir blm de kle yapld. Kle saysn oaltmann bir baka kayna, eyaletler ve smrgelerdi. Bunlar, kle sahiplerine, dier olas btn metalarn yansra canl meta da salyorlard. Kle ticareti, iktisadi faaliyetin en krl ve en gelimi dallarndan birisiydi. Kle ticaretinin zel merkezleri olutu; tccarlarn ve uzak lkelerden gelen alclarn bulutuu pazarlar kuruldu. Klelie dayanan retim tarz, retici glerin bymesi iin, ilkel toplum dzeninden daha fazla olanaklar sundu. Byk sayda klenin kle sahipleri devletinin ve tek tek kle sahiplerinin elinde younlamas, basit ibirliinin byk apta kullanmn mmkn kld. Eski ada Asya halklar, Msrllar ve Etrskler tarafndan yaplan ve bugne kadar kalm dev tesisler bunu kantlyor: sulama sistemleri, yollar, kprler, kaleler, kltr antlar. Toplumsal iblm gelimeye devam etti. Bu, ifadesini, emek retkenliinin artmasnn koullarn yaratan tarmsal ve zanaatsal retimin uzmanlamasnda buldu. Yunanistanda kle emei, geni lde zanaatsal retimde kullanld. inde genellikle birka dzine klenin alt byk ilikler, ergasteriler, olutu. Kle emei, inaat ilerinde ve demir cevheri, gm ve altn elde edilmesinde de kullanld. Romada kle emei, tarmda ok yaygnd. Roma soylular, zerinde yzlerce ve binlerce klenin alt dev iftliklere, latifundiyalara sahipti. Bu latifundiyalar, soylularn kyllerin topraklarn ve serbest hazine topraklarn gaspetmesiyle olutu. Kle emei ucuz olduundan ve belirli bir dereceye kadar basit ibirliinin avantajlarndan yararlandklarndan, kleci latifundiyalar, tahl ve dier tarmsal rnleri zgr kyllerin kk iletmelerinden daha az maliyet masraf ile elde edebildiler. Kk kyllk yerinden oldu, klelie dt ya da kent nfusunun dilenci tabakalarnn, lmpen proletaryann saflarn doldurdu. Kle emei temelinde, Eski Dnya nemli bir iktisadi ve kltrel gelimeye ulat. Fakat kleci dzen, retim, retkenlii son derece dk olan kle emei temelinde yrtldnden, herhangi bir ekilde nemli, daha fazla gelimi bir teknik ilerlemenin koullarn yaratamad. Kle, emeinin sonularna hi ilgi duymuyordu. Kleler, i http://genclikcephesi.blogspot.com 23

boyunduruundan nefret ediyorlard. Protestolarn ve kzgnlklarn sk sk, i aletlerini kullanlmaz hale getirerek dile getirdiler. Bundan dolay, klelere sadece, kullanlmaz hale getirilmesi ok zor en kaba aletler verildi. Klelik zerine kurulu retimin teknii, son derece dk bir dzeyde kald. Fen bilimlerinin ve matematiksel bilimlerin belirli bir gelimesine ramen, bunlar retimde nerdeyse hi kullanm bulmad. Baz teknik bululardan, yalnzca sava ilerinde ve inaatlkta yararlanld. Yzyllar sren egemenlii srasnda klelie dayanan retim tarz, kk ziraatlardan ve zanaatlardan devralnan el aletlerinin kullanmndan ileri gidemedi, iin basit kooperasyonundan ileri gidemedi. Ana itici g, insanlarn ve hayvanlarn fiziki gc olarak kald. Kle emeinin yaygn kullanm, kle sahiplerinin kendilerini her trl bedensel almadan zgr klmalarn ve bunlar tmyle klelerin zerine ykmalarn mmkn kld. Kle sahipleri almay hor grdler, onu zgr bir insana layk olmayan bir ura olarak grdler, ve asalak bir varlk srdler. Kleliin gelimesiyle birlikte, zgr halkn giderek daha byk kitleleri her trl retim faaliyetinden koptu. Kle sahiplerinin ve dier zgr nfusun st tabakasnn yalnzca belirli bir kesimi, devlet ileriyle, bilimle ve sanatla urat. Bylelikle kleci toplum, kafa emei ile kol emei arasndaki kartl, bunlar arasndaki uurumu dourdu. Klelerin kle sahipleri tarafndan smrlmesi, kleci toplumun retim ilikilerinin ana zelliidir. Ama ayn zamanda, klelie dayanan retim tarz eitli lkelerde farkl zellikler gsterdi. Eski Dou lkelerinde doal iktisat, antik dnyada olduundan daha byk lde egemendi. Burada kle emei, geni lde devlet iletmelerinde ve byk kle sahiplerinin ve tapnaklarn iletmelerinde kullanld. Ev klelii de ok gelimiti. in, Hindistan, Babil ve Msr tarmnda, klelerin yan sra koy topluluklar kyllerinin dev kitleleri de smrld. Bor klelii sistemi burada byk nem kazand. Tefeci alacaklsna borcunu ya da toprak sahibine kiray deyemeyen ky topluluu kyls, bunlarn iletmelerinde belirli bir zaman iin bor klesi olarak almaya zorland. Eski Dounun kleci lkelerinde, komnal mlkiyet biimi ve toprak ve arazi zerinde devlet mlkiyeti biimi ok yaygnd, Bu mlkiyet biimlerinin varl, temeli sulama olan bir tarm sistemine balyd. Dounun nehir boylarndaki tarmn sulanmas, su bentleri, kanallar ve toplama havuzlar yapm ve bataklklarn kurutulmas iin muazzam bir emek harcamasn gerektiriyordu. Btn bunlar, sulama sistemleri inas ve kullanmnn byk arazi paralar lsnde merkeziletirilmesi zorunluluunu dourdu. Yapay sulama burada ziraatn ilk kouludur, ve bu, ya komnlerin, eyaletlerin ya da merkezi hkmetin iidir.* Kleliin gelimesiyle birlikte, komn arazileri devletin elinde younlat. Topran en st sahibi, elinde snrsz iktidar bulunan kral oldu. Kle sahipleri devleti, toprak ve arazi mlkiyetini elinde younlatrarak, kyllere muazzam vergiler sald, onlar eitli trden hizmetler grmeye zorlad ve bylelikle kylleri klelerin baml durumuna getirdi. Kyller, ky topluluunun yesi kaldlar. Ama toprak, kle sahipleri devletinin elinde younlam olduundan, ky topluluu, Dou despotizminin, yani hkmdarlarn ve despotlarn snrsz, keyfi iktidarlarnn salam temeli idi. Kleliin var


24

olduu Dou lkelerinde, rahipler aristokrasisi muazzam bir rol oynad. Tapnaklara ait dev iletmeler, kle emei ile iletildi. Kleci dzende btn lkelerde kle sahipleri, kle emeinin ve onun rnlerinin arlkl kesimini, retken olmayan bir ekilde kullandlar: kiisel zevklerinin giderilmesi, hazine oluturulmas, askeri tahkimat yapm ve ordunun donatlmas, lks saraylarn ve tapnaklarn yapm ve bakm iin. Bugn hala korunan Msr Piramitleri, muazzam lde emein retken olmayan bir ekilde kullanldnn kantdrlar. Kle emeinin ve onun rnlerinin yalnzca nemsiz bir blm retimin geniletilmesinde kullanld; bunun sonucu olarak retim son derece yava geliti. Ykc savalar, retici glerin yok edilmesine, geni barl halk ynlarnn toptan kymna ve koca koca devletlerin kltrnn kne yol atlar. Kleci dzenin ekonomik temel yasasnn zsel zellikleri aa yukar yledir: Kle sahiplerinin, retim aralar ve kleler zerindeki snrsz mlkiyeti temelinde, kyllerin ve zanaatkarlarn ke uratlmas ve kleletirilmesi ve dier lkelerin halklarnn fethedilmesi ve kleletirilmesi yoluyla kendi asalak tketimleri iin art-rne el koymalar.

Deiimin daha da gelimesi. Ticaret ve tefeci sermayesiKlelie dayanan iktisat esas olarak doal karakter tad. rnler, esas olarak deiim iin deil, kle sahibinin, onun ok saydaki maiyetinin ve uaklarnn dolaysz tketimi iin retildi. Buna ramen, dei toku yava yava daha nemli bir rol oynamaya balad, zellikle de kleci toplumun en yksek gelime dneminde. Bir dizi retim dalnda emek rnlerinin belirli bir blm dzenli olarak pazarda satld, yani emek rnlerinin bir blm metaya dnt. Deiimin genilemesiyle birlikte parann nemi artt. Genellikle, en yaygn deiim nesnesi olan meta, para olarak ortaya kt. Birok halklarda, zellikle de hayvanclk yapan halklarda, balangta hayvan para olarak hizmet grd. Baka halklarda, tuz, tahl ya da hayvan derisi para olarak hizmet etti, Yava yava, parann dier btn trleri, yerlerini madeni paraya braktlar.

lk madeni para, eski Dou lkelerinde ortaya kt. Bronz, gm ve altn kleler halinde para buralarda M.. 3.-2. bin ylda ve madeni para biiminde ise M.. 7, yzyldan bu yana kullanlyordu. Yunanistanda, M.. 8. yzylda demir para kullanma sokuldu. Romada, M.. 5.-4. yzylda artk yalnzca bakr para kullanlyordu. Daha sonraki dnemde demir ve bakr parann yerini gm ve altn para ald. Gm ve altnda, metalin btn stn ayrcalklar yle belirgindir ki, bunlar para olarak hizmet grmek iin en uygundurlar. Bu stn ayrcalklar unlardr: Madenin homojenlii, blnebilirlii, dayankll, byk deeri ile kk ap ve kk arl. Bundan dolay da soylu metaller ve son tahlilde de altn, en sonunda para olarak kalabildi.

Yunan site devletleri, Akdenizin ve Karadenizin tm ky blgelerine dalm olan Yunan smrgeleri ile de olmak zere, olduka yaygn bir ticaret yrtyorlard. Smrgeler, dzenli olarak ana igcn, yani kleleri, ve baz hammadde trlerini ve geim aralarn salyorlard: deri, yn, hayvan, tahl, balk. http://genclikcephesi.blogspot.com 25

Hem Roma hem de Yunanistanda, kle ticaretinin ve dier metalarla ticaretin yansra, lks nesnelerle ticaret de nemli bir rol oynuyordu. Bu nesneler, esas olarak baml halklarn omuzlarna bindirilen haralar temelinde, Doudan ithal ediliyordu. Ticaret, yama, korsanlk ve smrgelerin kleletirilmesi ile ba iindeydi. Kleci dzen ilikileri altnda para artk yalnzca metalarn alm ve satm iin bir ara deildi. Ticaret ve tefecilik yoluyla yabanc emee el koymann arac olarak da i grmeye balad. Art-emee ve onun rnne el koymak iin harcanan para, sermayeye, yani bir smr aracna dnr. Ticaret ve tefeci sermayesi, tarihsel olarak sermayenin ilk biimleriydi. Ticaret sermayesi, meta dei tokuu alannda hizmet gren sermayedir. Tccarlar, metalarn alm ve satm srasnda, kleler, kk kyller ve zanaatkarlar tarafndan yaratlan art-rnn nemli bir blmn gaspediyorlard. Tefeci sermayesi, kylnn ve zanaatkrn art-emeini yksek faiz alarak gaspetmek zere para, retim arac ya da kullanm nesnesi olarak dn verilen sermayedir. Tefeciler kle sahibi soylulara da bor para verdiler ve bylelikle, soylular tarafndan elde edilen art-rnn bllmesinde pay sahibi oldular.

Klelie dayanan retim tarznn elikilerinin keskinlemesiKlelik, insanln gelime yolunda zorunlu bir aamayd. Ziraatla sanayi arasndaki byk lekte iblmn, ve bylelikle de eski dnyann altn an, Yunanll, ancak klelik mmkn kld. Klelik olmadan Yunan devleti, Yunan sanat ve bilimi olmazd; klelik olmadan Roma imparatorluu olmazd. Ama Yunanllk ve Roma imparatorluu temeli olmadan, modern Avrupa da olmazd.* Pekok kle kuann yaamyla satn alnarak, insanln daha sonraki gelimesi iin temel tan oluturan bir kltr olgunlat. Birok bilim dal matematik, astronomi, mekanik, mimarlk eski dnyada nemli bir gelime kaydetti. Bize eski adan kalan sanat eserleri, edebiyat, heykel ve mimarlk eserleri, ebediyen insan kltr hazinesine girdiler. Ancak kleci dzen, iinde, kendisini ke gtren almaz elikiler tayordu. Smrnn klelie dayanan biimi, bu toplumun ana retici gcn, kleleri kertti. Klelerin smrnn zalimce biimlerine kar mcadelesi, gittike daha sk bir ekilde silahl ayaklanma biimini ald. Kleci iktisadn varlk koulu, kesintisiz kle akn idi, onun ucuzluu idi. Kleleri esas olarak sava salyordu. Kleci toplumun askeri gcnn temeli, zgr kk reticiler, kyller ve zanaatkarlar kitlesi idi. Bunlar, hem askeri birliklerde hizmet ediyor, hem de sava yrtmek iin gerekli vergilerin esas ykn omuzlarnda tayorlard. Ancak, ucuz kle emeine dayanan byk retimin rekabeti ve dayanlmaz vergi yk altnda kyller ve zanaatkrlar, ykma terkedildiler. Byk latifundiyalarla kyl iletmeleri arasndaki uzlamaz eliki gittike derinleti. zgr kyllerin yerlerinden edilmesi, Roma da aralarnda olmak zere, kleci devletlerin yalnzca ekonomik deil, ayn zamanda askeri ve politik gcn de sarst. Zaferlerin yerini yenilgiler ald. Fetih savalar, yerini savunma savalarna brakt. Kesintisiz ucuz kle akn kayna tkand. Kle emeinin olumsuz ynleri, giderek daha gl bir ekilde ortaya kt. Roma imparatorluunun son iki yzylnda, genel bir retim k kt ortaya. Ticaret irazesinden kt, eskinin zengin lkeleri yoksullat, nfus azald, zanaat kt, kentler harabeye dnd. http://genclikcephesi.blogspot.com 26

Kle emeine dayanan byk retim iktisaden yararsz hale geldi. Kle sahipleri, emekleri artk kr brakmayan byk kle gruplarn zgr brakmaya baladlar. Byk iftlikler, kk parsellere blnd. Bu toprak paralar, belirli koullarla, ya artk zgr braklm eski klelere, ya da toprak sahibi iin angarya almak zorunda olan eski zgr vatandalara brakld. Bu yeni iftiler toprak paralarna balyd ve bunlarla birlikte satlabilirlerdi. Ama artk kle deildiler. Bu, zgr vatandalarla kleler arasnda bir ara konum alan, almaya belli lde ilgi duyan yeni bir kk reticiler tabakasyd. Bunlar, kolon olarak adlandrlyordu ve ortaan serflerinin nclleriydi. Bu ekilde, kleci toplumun barnda, yeni bir retim tarznn, feodal retim tarznn unsurlar olutu.

Smrlenlerin smrclere kar snf mcadelesi. Kle ayaklanmalar. Kleci toplumun kKlelie dayanan retim ilikileri, toplumun bym retici gleri iin ayak ba haline geldiler. retimin sonularna hibir ekilde ilgi duymayan kle emei miyadn doldurdu. Klelie dayanan retim ilikilerinin yerinin, toplumdaki ana retici gcn, emeki kitlelerin konumunu deitiren baka retim ilikileri tarafndan alnmas tarihsel zorunluluu dodu. retim ilikilerinin retici glerin karakteriyle mutlak uyumluluu yasas, klelerin yerini, emeklerinin sonucuna belirli derecede ilgi duyan alanlarn almasn gerekli kld. Eski Dou lkelerindeki, Yunanistan ve Romadaki kleci toplumlarn tarihi, kleci iktisadn gelimesiyle birlikte, kleletirilen kitlelerin kendilerini ezenlere kar snf mcadelesinin keskinletiini gstermektedir. Kle ayaklanmalar, smrlen kk kyllerin kle sahiplerinin st tabakasna, byk toprak sahiplerine kar mcadelesi ile i ie geti. Kk reticilerle soylu byk toprak sahipleri arasndaki kartlk, zgrler arasnda, bor kleliinin kaldrlmasn, topran yeniden paylamn, toprak beylii aristokrasisinin imtiyazlarnn tasfiyesini ve iktidarn Demosa (yani halka) verilmesini hedefleyen bir demokratik hareket dourdu.

Roma mparatorluundaki saysz kle ayaklanmalar arasnda Spartaks nderliindeki ayaklanma (M.. 7471), zellikle nemliydi. Onun adyla, klelerin kle sahiplerine kar mcadele tarihinin en anl sayfas baldr. Pekok yzyl boyunca tekrar tekrar kle ayaklanmalar alevlendi durdu. Klelere, yoksullam kyller katldlar. Bu ayaklanmalar, M.. 2. ve 1. yzyllarla M.S. 3.-5. yzyllarda zellikle iddetlendi. Kle sahipleri, bu ayaklanmalar en vahi yntemlerle bastrdlar.

Smrlen kitlelerin, hereyden nce de klelerin ayaklanmalar, Romann eski iktidarn ta temellerinden sarst. ten vurulan darbelere, giderek daha sk dtan gelen darbeler elik etti. Komu lkelerin klelie dm sakinleri talya tarlalarnda ayaklanrken, zgr kalm http://genclikcephesi.blogspot.com 27

kabile kardeleri, imparatorluun snrlarna hcum ettiler, topraklarna saldrdlar ve Roma egemenliini giderek daha fazla sarstlar. Bu koullar, Romada kleci dzenin kn hzlandrd. Roma mparatorluunda, klelik zerine kurulu retim tarz en yksek gelimesine ulamt. Roma mparatorluunun k, ayn zamanda bir btn olarak kleci dzenin de k oldu. Kleci dzenin yerine, feodal dzen geti.

Klelik ann ekonomik grleriKlelik dneminin ekonomik grleri, bize yazarlardan, filozoflardan, vakanvislerden ve devlet adamlarndan kalan pekok yazn eserinde yansmasn bulur. Bu insanlarn grne gre, kleler insan deil, tersine efendilerinin elinde bir eya saylrd. Kle emei horlanrd. Ama alma ncelikle klelerin ii olduundan, buradan, zgr bir insana yakmayan bir faaliyet olarak bir btn olarak almann horlanmas dodu. Klelik anda Babilonyann ekonomik grleri hakknda, Babil kral Hammurabinin yasalar (M.. 18. yzyl) bir fikir vermektedir. Bu yasalar, zenginlerin ve soylularn, kle sahiplerinin ve toprak sahiplerinin mlkiyetini ve kiisel haklarn korur. Bu yasalara gre, firardaki bir kleyi saklayan bir kii lmle cezalandrlrd. Alacaklsna borlarn, toprak sahibine kiray deyemeyen kyl, karsn, olunu ya da kzn bor kleliine vermek zorundayd. Eski Hint Manu Yasalar, klelii kutsayan toplumsal, dinsel ve ahlaki kurallar ierir. Bu yasalara gre, klenin hibir mlkiyeti yoktu. Efendisi tarafndan zgr klnan bir kle bile, gya tanr tarafndan ya da doa tarafndan takdir klnm kle emeinden zgr deildi. Egemen snflarn grleri, ifadesini dinde buldu. rnein, Hindistanda Budizm, M.. 6. yzyldan itibaren geni bir yaygnlk kazand. Budizm, gereklikle uzlamay, zora kar koymama ilkesini, egemen snflar karsnda boyun emeyi ilan etti; bundan dolay, kle sahibi soylular iin yararl olan ve onlar tarafndan iktidarlarnn pekitirilmesi iin kullanlan bir dindi. Eski an en nemli kafalar bile, kleliin olmad bir toplum dnemiyorlard. rnein, sekin Yunan filozofu Plato (M.. 5.-4. yzyl), insanlk tarihindeki, ideal bir toplum dzeni topyasn ieren ilk kitab yazd. Ama ideal devletinde de kleleri muhafaza etti. Klelerin, iftilerin ve zanaatkrlarn emei, egemenler ve savalar st snfnn geim aralarn salamalyd. Antik an en byk dnr Aristotelesin (M.. 4. yzyl) gznde de klelik, hakeza toplum iin ezeli ve kanlmaz bir zorunluluktu. Aristoteles, antik ve orta an edebi kltrnn gelimesi zerinde muazzam bir etkide bulundu. Ama bilimsel hipotezlerinde ve ngrlerinde o zamanki toplumun dzeyinin ok ok stnde olan Aristoteles, klelik sorununda ann dncelerinin esiri oldu. Klelikle ilgili grleri yleydi: dmenci iin dmen cansz bir alettir, kle ise canl bir alet. Aletler, szl emir zerine kendiliinden alsa, rnein mekik kendiliinden dokusa, o zaman kleye gereksinim olmazd. Ama iktisatta basit, kaba gerektiren birok ura olduundan, doa kleleri yaratmakla bilgece davranmtr. Aristotelesin grne gre, bizzat doa birilerini kle olarak ve dierlerini de klelerin efendisi olarak belirlemitir. Kle emei zgr vatandaa, kendisini mkemmelletirmesi iin bo zaman verir. O buradan, efendinin tm sanatnn, klelerini kullanmay becermekten ibaret olduu sonucunu kard. Aristoteles, iktisat bilimine, oikonomia (oikos ev, ev idaresi, ve nomos yasa) adn verdi. Aristotelesin zamannda deiim, ticaret ve tefecilik artk olduka yksek dzeyde gelimi olmakla birlikte, iktisat znde henz doal karakterini koruyordu, ncelikle z kullanma hizmet ediyordu. Aristoteles, varlklarn yalnzca ziraat ve zanaatla elde edilmesini doal gryordu; kendisi doal iktisat yanls idi. Ama, deiimin doasn da kavrad. Tketim amacyla deiimi gayet doal buluyordu, nk genellikle insanlar, gereksinimlerini gidermek iin gerekli olan nesnelerin bazlarndan daha ouna, bazlarndan da daha azna sahiptirler. Deiim iin parann zorunluluunu da kavrad.


28

Bununla birlikte Aristoteles, kazan amacyla ticareti ve tefecilii yerilecek bir ura olarak grd. Bu uralarn, ziraat ve zanaattan farkl olarak zenginliin elde edilmesinde hibir snr tanmadklarn aklad. Eski Yunanllar, iblm ve bunun toplum yaamnda oynad rol konusunda belli bir fikre sahipti. rnein Plato, iblmn kendi ideal cumhuriyetinde devlet dzeninin temel ilkesi olarak grd. Romallarn ekonomik dnceleri de keza, klelie dayanan egemen retim tarznn ilikilerini yanstyordu. Kle sahiplerinin ideolojisini dile getiren Romal yazarlar ve kamu yaamnn nde gelen kiileri, kleleri basit retim aletleri olarak gryorlard. Aletlerin 1) dilsiz (arabalar), 2) anlalmaz sesler karan (hayvanlar) ve 3) konuabilen (kleler) olarak bilinen blnmesi de, dier eitli kitaplarn yansra, tarm yapmak iin kle sahipleri iin bir tr elkitab yazan, Romal yazar ve bir ansiklopedinin yazar olan Varrodan (M.. 1. yzyl) kaynaklanr. Bu tannla o, o zaman kle sahipleri arasnda genel yaygnlk kazanm olan grleri dile getiriyordu. Kleleri ynetme sanat, Yunanistanda olduu gibi, Romada da kafalar uratrd. Roma ann vakanvisti Plutark (M.S. 1.-2. yzyl), klelerini kk yata, yani, kpekler ve taylar gibi rahatlkla eitilebilecei ve terbiye edebilecei bir yata satn alan rnek kle sahibi Catoyu anlatr. Devamla, Catonun kleler arasnda birlii tehlikeli grd ve bundan korktuundan, onlarn arasna kavga ve nifak sokmann srekli olarak yntemlerini bulduunu anlatr. Eski Romada, zellikle de son dneminde, klelerin zorla altrlmasna dayanan iktisadn knn ve paralanmasnn yeterince tehlikeli iareti mevcuttu. Romal yazar Columella (M.S. 1. yzyl), undan ikayet ediyordu: Kleler, tahl tarlalarna en byk zarar veriyorlar; kzleri dn veriyorlar, bunlar ve dier hayvanlar kt gdyorlar; topra zensiz sryorlar. Latifundiyalarn talyay ve eyaletlerini kerttiini iddia eden ada yazar Yal Plinius da benzeri aklamalarda bulunur. Yunanllar gibi Romallar da, iftinin yalnzca fazlalklarn deitirdii doal iktisad doal buluyorlard. Dnemin yaznnda, yksek ticaret kazanlar ve tefeci faizleri bazen mahkum ediliyordu. Ama gerekte, tccarlar ve tefeciler, muazzam servet biriktirdiler. Romann varlnn son dneminde, klelii mahkum eden ve insanlarn doal eitliini ilan eden sesler ykselmeye balad. Bu grler elbette egemen kle sahipleri snf arasnda sempati bulmad. Klelere gelince, bunlar, zgr olmayan konumlan itibariyle o kadar bask altnda, o kadar sindirilmi ve o kadar bilisizlerdi ki, kle sahiplerinin miyadn doldurmu dncelerinin karsna daha ilerici bir ideoloji koymay baaramadlar. Kle ayaklanmalarnn kendiliindenliinin ve rgtszlnn nedenlerinden biri burada yatar. Kleci dzenin iinde bulunan derin elikilerden biri, byk ve kk toprak mlkiyeti arasndaki mcadeleydi. ke terkedilmi kyllk, kle emeine dayanan byk toprak mlkiyetinin kstlanmas ve topran yeniden paylalmasn ngren bir programla ortaya kt. Gracchus kardelerin uruna mcadele ettii tarm reformunun z burada yatyordu (M.. 2. yzyl). Roma mparatorluunun k dneminde, kent ve kr nfusunun byk ounluunun, kleler gibi kle sahiplerinin de oluan durumdan artk bir k yolu grmedikleri dnemde, Roma kleci toplum ideolojisinin derin krizi patlad. ke gitmekte olan imparatorluun snf elikileri zemini zerinde yeni bir dini ideoloji, Hristiyanlk olutu. O dnemin Hristiyanl, klelerin ve dier alt snflarn ve snflarndan kopmu unsurlarn klelie ve baskya kar protestosunu dile getiriyordu. te yandan, Hristiyanlkta, durumlarnn tm kmazn gren egemen snflarn geni tabakalarnn ruh halleri de yansyordu. Bundan dolay, Roma mparatorluunun k dneminin Hristiyanlnda, zenginlere ve iktidar sahiplerine ynelik tehditkr uyarlarn yan sra, minnetkr olmay ve kurtuluu teki dnyadaki yaamda aramay talep eden sesler de ykselir. Daha sonraki yzyllarda Hristiyanlk, kesin olarak egemen snflarn dini haline geldi, emeki kitlelerin smrlmesinin ve bask altnda tutulmasnn savunulmas ve hakl karlmas iin manevi bir silah oldu.


29

Ksa zet1 Klelie dayanan retim tarz, toplumun retici glerinin bymesi, art-rnn ortaya kmas, toprak ve arazi de aralarnda olmak zere retim aralar zerinde zel mlkiyetin ortaya kmas, art-rne retim aralarnn sahipleri tarafndan el konulmas sonucu olutu. Klelik, insann insan tarafndan smrlmesinin ilk ve en kaba biimidir. Kle, efendisinin tam ve snrsz mlkiyetiydi. Kle sahibi, yalnzca klenin emei zerinde deil, ayn zamanda hayat zerinde de dilediince tasarrufta bulundu. 2 Kleci dzenin olumas srasnda ilk kez devlet ortaya kt. O, toplumun uzlamaz dman snflara blnmesiyle, toplumun smrlen ounluunun smren aznlk tarafndan bask altnda tutulmasnn aygt olarak olutu. 3 Klelie dayanan iktisat, z olarak doal iktisat karakteri tayordu. Eski Dnya, gereksinimini kendi retimiyle gideren birok tekil iktisadi birime paraland. Esas olarak klelerle ve lks nesnelerle ticaret yapld. Deiimin gelimesi, madeni paray dourdu. 4 Klelie dayanan retim tarznn temel ekonomik yasasnn zsel hatlar aa yukar yledir: Kle sahiplerinin, retim aralar ve kleler zerindeki snrsz mlkiyeti temelinde, kyllerin ve zanaatlarn ke uratlmas ve kleletirilmesi ve dier lkelerin halklarnn fethedilmesi ve kleletirilmesi yoluyla kendi asalak tketimleri iin art-rne el koymalar. 5 Klelik temelinde, Yunan-Roma dnyasnda altn ana ulaan nispeten yksek bir kltr (sanat, felsefe, bilim ) olutu. Bunlarn meyvelerini, kleci toplumun sayca kk st tabakas tatt. Eski Dnyann toplumsal bilinci, klelie dayanan retim tarzna denk dyordu. Egemen snflar ve onlarn ideologlar, kleleri insan olarak grmediler. Fiziksel alma klelerin iiydi ve zgr bir insana yakmayan, aalayc bir faaliyet saylyordu. 6 Klelie dayanan retim tarz, ilkel topluma gre, toplumun retici glerinin bymesine yol at. Ama daha sonraki gelime iinde, emeklerinin sonularna ilgi duymayan klelerin emei miyadn doldurdu. Kle emeinin yaylmas ve klelerin haktan yoksun durumu, toplumun ana retici gc olan igcnn tahribine, zgr kk reticilerin, kyllerin ve zanaatkrlarn ykma uramasna yol at. Bu da, kleci dzenin knn kanlmazln belirledi. 7 Kle ayaklanmalar, kleci dzeni sarst ve kn hzlandrd. Klelie dayanan retim tarznn yerini feodal retim tarz ald, klelie dayanan smr biiminin yerine, toplumun retici glerinin daha da gelimesine belli bir lde olanak salayan feodal smr biimi geti.

* Friedrich Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni; bkz. K. Marx/F. Engels, ki Ciltte SemeYazlar, c. II, s. 290.


30

*V.. Lenin, Devlet zerine; bkz, V.. Lenin, Eserler, 4. bask, c. 29, s. 441, Rusa. * Karl Marx, cretli Emek ve Sermaye; bkz K. Marx/F. Engels, ki Ciltte Seme Yazlar, c. I, s. 70/71.

* Friedrich Engels, Karl Marxa 6 Temmuz 1853 tarihli Mektup; bkz. K. Marx/F. Engels, Seme Mektuplar,Dietz Verlag, Berlin 1953, s. 99.

* Friedrich Engels, Bay Eugen Dhringn Bilimi Alt-st Edii, s. 221.

Blm III FEODAL RETM TARZIFeodalizmin olumas Feodal toplumun retim ilikileri. Kyllerin feodal beyler tarafndan smrlmesi Ortaa kenti. Esnaf loncalar. Tccar loncalar Feodal toplumun snflar ve zmreler. Feodal hiyerari Feodal toplumun retici glerinin gelimesi Feodal dzenin barnda kapitalist retimin olumas. Ticaret sermayesinin rol Sermayenin ilkel birikimi. Kyllerin toprak ve araziden zorla kovulmalar. Zenginliklerin birikmesi Serf kyllerin ayaklanmalar. Burjuva devrimler. Feodal dzenin k Feodalizm ann Ekonomik Grleri Ksa zet

Feodalizmin olumasFeodal dzen, u ya da bu zelliklerle btn lkelerde var oldu.Feodalizm a uzun bir dnemi kapsar. inde feodal dzen iki bin yldan fazla srd. Bat Avrupa lkelerinde feodalizm, Roma mparatorluunun yklndan (5. yzyl) ngiltere (17. yzyl) ve Fransadaki (18. yzyl) burjuva devrimlerine kadar yzyllar kapsad; Rusyada feodalizm 9. yzyldan 1861deki kyl reformuna


31

kadar, Transkafkasyada 4. yzyldan 19. yzyln 70li yllarna kadar, Orta Asya halklarnda 7./8. yzyldan Rusyada proleter devrimin zaferine kadar srd. Bat Avrupada feodalizm, bir yandan Roma kleci toplumunun k ve dier yandan fatih kabilelerdeki centil dzenin zlmesi temelinde olutu; feodalizm, bu iki srecin birbirleri zerindeki karlkl etkileimleri sonucu olutu.

Yukarda ortaya konmu olduu gibi, feodalizmin unsurlar, daha kleci toplumun barnda koloni biiminde ortaya kt. Kolonlar efendilerinin byk toprak sahiplerinin topraklarn ilemek, ona belli bir para miktar demek ya da rnlerinin nemli bir blmn ona vermek ve eitli angarya ilerini yapmak zorundaydlar. Ve buna ramen kolonlar, kendi iletmelerine sahip olduklarndan, ilerine klelerden daha ok ilgi duyuyorlard. Bu ekilde, feodalizm anda tamamen gelien yeni retim ilikileri ortaya kt. Roma mparatorluu, Avrupann eitli kesimlerinde yaayan Cermen, Goluva, Slav ve dier halklarn kabileleri tarafndan ykld. Klecilerin iktidar devrildi ve klelik sahneden ayrld. Kle emeine dayanan byk latifundiyalar ve zanaat atlyeleri kk paralara blndler. Paralanan Roma mparatorluunun nfusu, byk toprak sahipleri (koloni sistemine gemi olan eski kle sahipleri), zgr braklm kleler, kolonlar, kk kyller ve zanaatkrlardan oluuyordu. Romann dize getirilmesi srasnda fatih kabilelerde, k aamasnda bulunan centil dzen mevcuttu. Bu kabilelerin toplumsal hayatnda ky topluluu byk rol oynuyordu, ki Cermenlerde buna Mark deniyordu. Kabile soylularnn byk toprak mlkiyetleri hari, toprak komnal mlkiyetti. Ormanlar, nadasa braklm tarlalar, otlaklar ve dereler, ortaklaa kullanlyordu. Tarlalar ve ayrlar, birka ylda bir, topluluk yeleri arasnda yeniden datlyordu. Ancak yava yava nce avlu alan ve daha sonra da tarlalar, tek tek ailelerin mirasa dayanan kullanmna getiler. Toprak paylam, topluluu ilgilendiren meselelerin grlmesi, ky topluluunun yeleri arasndaki anlamazlklarn giderilmesi, komn meclisinin ve onun tarafndan seilen ihtiyarlarn ve yarglarn grevi idi. Fatih kabilelerin banda, maiyetleri ile birlikte byk arazilere sahip olan ordu nderleri bulunuyordu. Roma mparatorluunu ykan kabileler, hazine arazilerinin ok byk blmn ve zel byk toprak sahiplerinin topraklarnn bir blmn kendi mlkiyetlerine geirdiler. Ormanlar, ayrlar ve odaklar ortak kullanmda kald, ama tarlalar tek tek iletmeler arasnda paylatrld. Paylatrlan toprak daha sonra kyllerin zel mlkiyeti oldu. Bamsz kk kyllerin byk tabakas byle olutu. Ama kyller, bamszlklarn uzun sre koruyamadlar. Toprak ve arazi zerinde ve dier retim aralar zerinde zel mlkiyet temelinde, ky topluluunun tek tek yeleri arasndaki servet eitsizlii derinlemek zorundayd. Kyller arasnda, zengin ve yoksul aileler ortaya kt. Ky topluluunun zenginlemi yeleri, artan servet eitsizlii ile komn zerinde iktidar ele geirmeye baladlar. Toprak ve arazi, zengin ailelerin ellerinde topland ve kabile soylularnn ve ordu nderlerinin soygunlarnn bir paras oldu. Kyller, byk toprak sahiplerine ahsi bamlla dtler.


32

Baml kyller zerinde iktidar korumak ve pekitirmek iin, byk mlk sahipleri devletin iktidar organlarn glendirmek zorundaydlar. Ordu komutanlar, kabile soylularna ve maiyetlerine dayanarak, iktidar kendi ellerinde younlatrmaya baladlar; krallar ve hkmdarlara dntler. Roma mparatorluunun ykntlar zerinde, balarnda krallarn bulunduu bir dizi yeni devlet olutu. Krallar, gaspettikleri topraklar cmerte yaknlarna mr boyu kullanm hakkyla, daha sonra da mirasla devredilebilir mlk olarak dattlar. Bunlar, bunun karlnda sava hizmeti grmek zorundaydlar. Kral iktidarnn nemli bir dayana olan kilise de ok toprak elde etti. Toprak, imdi yeni efendileri iin eitli angarya ileri yerine getirmek zorunda olan kyller tarafndan ilendi. Dev mlkler, kraln maiyetinin ve hizmetilerinin, kilisenin ve manastrlarn eline geti. Bu koullarla datlan topraklara feod deniliyordu (feod: menkul mal). Yeni toplum dzeninin feodalizm ad buradan kaynaklanr. Kyl toprann tedricen feodal beyin mlkiyetine dnm ve kyl kitlelerinin serflere dnmesi (feodalleme sreci), Avrupada yzyllar ald (5./6. yuzy1dan 9./10. yzyla kadar). zgr kyllk, kesintisiz sava hizmeti, yamalar ve vergiler sonucu ykma uratld. Kyller, yardm iin byk toprak sahiplerine bavurdular ve bylelikle bunlara baml oldular. Kyller sk sk feodal bir beyin himayesine girmek zorunda kaldlar: savunmasz bir insann kesintisiz savalar ve soygun seferleri koullar altnda baka trl varln srdrmesi mmkn deildi. Bu durumlarda toprak paras zerindeki mlkiyet hakk feodal beye geti ve kyl bu toprak parasn ancak, feodal bey iin eitli angarya ileri yerine getirdikten sonra ileyebilirdi. Dier durumlarda, kraln genel valileri ve memurlar hile ve zorla zgr kyllerin topraklarn ele geirdiler ve onlar kendi iktidarlarn tanmak zorunda braktlar. Feodalleme sreci, eitli lkelerde eitli ekillerde gerekleti, ama z her tarafta birdi: eski zgr kyller, topraklarn ele geiren feodal beylere kiisel bamlla dtler. Bu bamllk bazen gl, bazen zayft. Zamanla eski klelerin, kolonlarn ve zgr kyllerin konumlar arasndaki farkllklar silindi; hepsi serf kylln btnlkl kitlesi halinde kaynatlar. Yava yava, bir ortaa deyiminin karakterize ettii u durum ortaya kt: Senyrs

Documents

Politik Ekonomi Ders Kitabı Cilt-1