Upload
others
View
4
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
DE
REGIONE ET MORIBUS
CANADENSIUM
SEU BARBARORUM
NOV LE FRANClLE
Auttore J OSEPHO J UVENCIO, Societatis J e[u, Sacerdote.
Ex Hiftoria! Soc. Jefu. Lib. xv. Parte v, impre!fa
ROMJE:
Ex Typographia Georgii Plachi
M. D. CC. X.
Editio viginti quinque exemplaria. O'C.
TABULA RERUM
I _ LUMINA Nov£Franci£;
~ Joli natura ; jer£, pflees,
aves) &c.
I I Canadenjium domus & res jamili
aris; morbi; £grorum cura &
m01-tuorum
I I I Belli gerendi ratio; arma; crude-
lit as in captivos
IV Indoles animi: corporis cultus;
cibi) convivia; Jupellex; religio,
& Juperflitiones
Page _
5
33
DE
REG lONE ET MORIBUS
NOV ft-FRANClJE
BARBARORUM.
CAPUT 1.
FLUMINA NOVlE FRANCIlE; SOLI NATURA;
FERlE, PISCES, AVES, &c. _VO runt in Nova Francia
_ majores fluvii. Unus ab indi-
genis Canada n?minatus, &
a quo tota regio nomen traxit, nunc
fluvius SanCti Laurentii dicitur, & ab
occa[u in ortum ampliffimo fluit alveo.
B
6
Alter, cui nomen Miffifipus, per vafta,
& ignota magnam adhuc partem, ter
rarum {patia fertur a Septentrione in
Meridiem. Habent hoc fingulare hu
jus regionis fluvii, quod certis in locis
ex editiore {olo pnecipitant in humi
liorem planitiem ingenti cum ftrepitu.
Ea loca {altus vocant Franci. Catadupa
reCte dixeris, qualia in Nilo celebran
tur. Aqua tota fluminis, in morem
arcuati fornicis, ita {<Epe cadit, ut infra
fufpenfum alte amnem ficco veftigio
tranfire liceat. Barbari, cum hue ven
tum efi, fuas naviculas, e levi com
paCtas cortice, imponunt humeris,
& in placidam fluminis, alveo depref
fiore Ruentis, partem eas deportant,
cum farcinulis. U rbs N OV<E Francire
primaria Kebecum nuncupatur, S.
Laurentii fluvio impofita. Crelo faIu-
7
bri tota regio utitur; at hyeme frigida,
& diuturna vexatur. Hanc efficit par
tim fluminum & lacuum crebritas; par
tim opacitas & amplitudo nemorum,
qUa:! vim folis calidam infringunt;
denique nivium copia, quibus terra
tres quatuor\"e menfes, in iis locis qUa:!
ad Boream propius accedunt, & eidem
ac vetus Gallia parallelo fubjacent,
continenter inhorrefcit. Humus om
nium arborum plantarumque fera
ciffima, pra:!fertim ubi excifa:! filva:!
locum cultura:! majorem pra:!buerunt.
Quadrupedes ea:!dem, qUa:! in Europa:
nonn ulla:! regionis propria:! funt, ut
alces. Magnam belluam indigena:! ap
pellant. Id nominis invenit a mole
corporis: bovem enim a:!quat mag
nitudine. Mulum capite refert; cer
vum cornibus, pedibus, & cauda. Eam
8
canibus immiffis barbari agitant; defa
tigatum conficiunt jaculis & miffilibus.
Si defunt venatici canes, ipfi vicem
illorum obeunt. Per medias quippe
nives incredibili celeritate gradiuntur,'
ac ne corporis pondus vefiigia pedum
altius in nivem deprimat, fubfiernunt
plantis, inferuntque pedibus, lata re
ticula, ill is fimillima, quibus pilam
lufores vulgo pulfant. H::BC reticula,
fpatium nivis ac foli fa tis magnum
amplexa, currentes facile fufiinent.
Alces vero crura exilia defigens alte
in nivem, ::Bgre fe expedit. Illius car
nibus vefcuntur, teguntur pelle, un
gula pofierioris finifiri pedis fanantur.
Huic ungul::B mira qU::Bdam & mul
tiplex virtus inefi, medicorum ceIe
berrimorum tefiimonio commendata.
Valet in primis adverfus morbum co-
9
mitialem, five admoveatur peCl:ori,
qua parte cor micat; five indatur palre
annuli, quem digitus lrevre minimo
proximus geftet; five ,demum teneatur
~ in ejufdem finiftrre vola, in pugnum
contraCl:a. N ec minorem vim habet
ad fanandum pleuritidem, capitis ver
tigines, & fexcentos alios, fi credimus
expertis, morbos.
Alterum animantis genus illic no
tiffimum & frequentiffimum et1: fiber,
cujus pelle, cum Europreis mercibus
mutanda, commercii Canadenfis ratio
fere tota cont1:at. Color caftanere colo
rem imitatur; modus corporis idem, qui
exigui verve cis : curti pedes & ad na
tandum compofiti, nam in aquis per
inde ac in terra degit; cauda glabra,
cratfa & plana, qure natanti pro guber
naculo fit: dentes duo, majores ceteris,
10
ex ore utrimque prominent: iis tan
quam gladio & ferra utuntur fibri ad
arbores exfcindendas, cum domos ex'"
truunt; in iis enim fabricandis mira pol
lent indufiria. Eas ponunt ad lacuum'
fluviorumve ripas: rnuros e fiipitibus
componunt, interjeCl:o cefpite uligi
nofo ac tenaci, calc is inftar; vix ut
multa vi effringi opus & convelli poffit.
Tota caf::e fabrica variis contignatio
nibus difiinguitur: infirma e tranfverfis
lignis craffioribus conftat, inftratis de
fuper ramis, ac reliCl:o foramine &
ofiiolo, per quod in fluvium fubire,
cum videtur, poffint: H::ec modice
fupra fluminis aquam ex fiat, ali;:e. af
furgunt altius, in eafque, fi fluvius
intumefcens imum tabulatum vicerit,
fe receptant. In una e fuperioribus
contignationibus cubant ;pr;:ebet moUe
II
ftratum alga ficcior, & arborum muf
cus, quo fe tutantur a frigore; in altera
penum habent, & provifa in hyemem
cibaria. lEdificium fornicato tecto
clauditur. Sic hyemem exigunt: nam
::eftate, opacum in ripis frigus captan t,
aut undis immerfi calores ::eftivos fu
giunt. In una f::epe domo ingens, &
mu1torum capitum familia fiabulatur.
Quod fi loci premuntur angufiiis, dif
cedunt juniores ultro, & fua fibi do
micilia moliuntur. In eam curam
incumbunt fub prima autumni frigora,
& mutuas fibi invicem operas com
modant, tum ad fecanda ligna, tum
ad comportanda, ita ut plures uni
eidemque fuccedant oneri, & ingentia
ram alia, nemorifque ftragem, deve
hant. Si quem fluvium nancifcuntur
ad fuos accommodatum ufus, non ta-
12
men fatis alto gurgite, ftruunt aggerem
coereendis aquis, donee ad idoneam
altitudinem affurgant. Ae primo qui
dem arbores grandiores arrodendo
dejieiunt: deinde tranfverfas ab una
ripa dueunt ad alteram. Duplieem
verfum & ordinem arborum faeiunt;
reliCl:o inter ill as oblique fie pofitas
fpatio fex fere pedum, quod refereiunt
ecementis, argilla, ramis, tam folerter,
nihil ut perfeCl:ius a fummo architetl:o
expeCl:es. Operis longitudo major
minorve eft, pro fluvii, quem coercere
volunt, modo. Dueenum aliquando
patTuum ejufmodi aggeres reperti. At,
fi amnis plus jufto intumefeit, diffrin
gunt aliquam molis partem, ae tan tum
emittunt aquce, quantum fatis videtur.
U t feris filvce, fie pifeibus abundant
flumina. U nus eft in Iroquceorum
13
lacu, de quo nihil a prifcis legitur
proditum fcriptoribus. Caufarus ab
indigenis vocatur: octo pedes longus,
aliquando decem. Craffitudo, humani
femoris; color leucoph<eus, candido
tamen propior; fquamis totus horret
tam duris, tamque valide confertis, ut
aciem pugionis, & hafiilium, exclu
dant. Caput amplum, & cranio pr<e
duro, tanquam caffide, munitum. Hinc
pifcis armati nomen illi a Gallis indi
tum. Et vero perpetua cum ali is
pifcibus bella gerit, quorum exitio
pafcitur. Pro telo rofirum immane
gerit, humani brachii longitudine,
gemino dentium ordine infiructum.
Hoc venabulo non 10lum reliquos
mactat pifces, verum etiam avibus,
cum mutare dapes cupit, iniidiatur &
illudit. Earn ob rem occultat fe inter
C
carecra: roftrum exertat aquis, ac
paulifper diducit. Sic perftat immotus donee accedant volucres, & incaut<E
roftro infideant, arundinem aut vir
gultum rat~: continuo perfidus infi-'
diator, mifellarum pedes contracro rof
tro ftringit, & in gurgitem demerfas
vorat.
N on minor volucrum eft copia,
quam pifcium. Certis menfibus pa
lumbes e filvis prorumpunt in agras
tanto numero, ut arborum ramos pr<E
gravent; quibus poftquam infederunt
nocru, facile capiuntur, & barbaras
menfas regali ferculo cumulant. Pr<E
terea in vaftiffimo finu, in quem volvit
fe Rumen fancri Laurentii, cernitur
exigua infula, feu potius biceps fca
pulus: infulam volucrum dicunt. Tot
enim eo convolant e finitimo pelago,
15
ut inire numerum nequeas. Indigen<e
fuftibus pr<edam non difficilem com
minuunt, aut pedibus conculcant;
cymbafque Iautis dapibus, & inemptis
plenas referunt. Ludunt in aquis paf
fim anferes, anates, arde<e, grues, olores,
fulic<e; & aves ali<e, victum ex undis
petere folit<e. Peculiare quiddam ha
bet una, gallin<e fimilis, fi molem
fpectes; pennis in tergo nigricantibus,
fubalvo candidis. Pedum alter ungui
bus aduncis armatur; alter digitos levi
& continua pelle junctos habet, qualis
eft anatum; hoc natat, iIlo pifces
trahit & evifcerat.
CAPUT II.
CAN ADEN SIUM DOMUS & RES F AMILIARIS ;
MO R BI; JEGRORUM CURA & MORTUORUM.
JAM, fi mores & indolem gentis
requiras, partim vagi degunt, in
filvis per hyemem, quo venationis ube
rioris vocat {pes; ;:efiate, ad amnium
rip as, ubi pr;:ebet facilem annonam
pi{catus: aliqui pagos incolunt. Caras
fabrican tur infixis h umi pertieis: la
tera corticibus in texun t ; pellibus,
mu{co, ramis operiunt fafiigia. In media ca{a focus: in {ummo teCto
foramen, emiiTarium fumi. Is regre
eluCtatus totam, ut plurimum, ea{am
fie opplet, ut coaCtis habitare in hoc
fumo advenis {;:epe oculorum aeies
obtundatur, & hebe{cat: barbari, du-
17
rum genus & his aifuetum incommodis,
rident. Domefticce rei cura, & quid
quid in familia laboris eft, imponitur
feminis. Illce domos figunt, ac refi
gunt; aquam, & ligna devehunt, cibos
apparent: vicem & locum mancipi
orum, opificum, & jumentorum, im
plent. Venationis & belli cura, virorum
eft. Hinc gentis folitudo, & pancitas.
Mulieres enim, ceteroquin haud infe
cundce, his diftrictce laboribus, neque
maturos edere queunt fetus, neque
alere jam editos: itaque aut abortum
patiuntur, aut partus recentes deftitu
unt, aquationi, lignationi, ceterifque
operibus intentce; vix ut trigelimus
quifque infans adolefcat. Accedit rei
medicce infcitia, cujus ignoratio, facit
ut e morbis paulo gravioribus raro
emergant.
Duos maXlme Fontes morborum
fiatuunt: unum ex ipfa ~grotantis
mente ortum, qu~ defideret quidpiam,
ac tandiu corpus ~grum vexet, dum
re defiderata potiatur. Putant enim
inelfe in hominum unoquoque innata
qU<Edam deiideria, f~pe ipfis ignota~
quibus fingulorum felicitas contineatur.
Ad ejufmodi defideria & innatas appe
titiones cognofcendas adhibent hariolos,
quibus hanc divinitus concelfam fa
cultatem arbitrantur, ut animorum in
timos recetT us pervideant. Illi, quod
cum que primum occurrit, aut ex quo
fieri qU<Efium aliquem polfe fufpicantur,
ab ~gro defiderari pronunciant. Nec
dubitant parentes, amici, & confangui
nei <Egrotantis, quidquid illud fit, quan
tivis pretii, comparare ac largiri <Egro,
nunquam pofiea repofcendum. !lIe
dono fruitur, & lucri partem hariolis
afpergit; ac fa:pe pofiridie vita cedit.
Vulgo tamen relevantur a:groti, quippe
levibus tentati morbis: nam in graviori
bus timidiores funt ifii pra:fiigiatores,
negantque inveniri poife quid a:grotus
defideret: tunc eum depofitum con
clamant, auCtorefque funt confanguineis
ut hominem tollant e medio. Ita
longiore morbo vexatos necant, aut
fenio feifos; eamque caritatem fum
mam interpretantur, quia mors a:rum
nis languentium finem po nit. Eandem
benevolentiam adhibent erga pueros
parentibus orbatos, quos nullos eife
malunt, quam miferos. Alterum fon
tern morborum eife cenfent venefi
corum occultas artes, & pra:fi:igias quas
ridiculis ca:rimoniis conantur averrun
care. Sa:pe noxios humores ejiciunt
20
fudando. Certum cafa; locum corti
cibus includunt, ac tegunt pellibus, ne
qua poffit aer afpirare. Intro congerunt
lapides deuftos & igne multo faturos.
Subeunt nudi & brachia cantitantes
jaB:ant. Sed, quod mireris, ab his
thermis egreffi & fudore diffiuentes , hyeme perfrigida, in lacum aut amnern
fe conjiciunt, de pleuritide fecuri.
Mortuorum cadavera nunquam ef
ferunt per cafa; januam, fed per earn
partem, in quam converfus a;ger ex
fpiravit. Animam putant evolare per
camini fpiraculum; ac ne moras trahat,
cafa; priftina; defiderio, neu puerulorurn
aliquem difcedens affiet, hoc afRatu
videlicet moriturum, ut putant; crebro
fufte tundunt parietes tugurii, ut earn
citius exire compellant. Immortalern
effe arbitrantur. N e porro emoriatur
21
fame, magnam vim ciborum infodiunt
cum corpore; veiles, item, ollas, va
riamque fupelleCl:ilem, magno fumptu,
& multorum annorum labore conqui
fitam, ut iis utatur, inquiunt, ac de
centius verfatur in regno mortuorum.
Sepulcra nobilium exilant paul urn ab
humo: iis perticas in morem pyrami
dis compaCl:as imponunt: arcum ad
dunt, fagittas, clypeum, & alia militiCB
decora: feminarum vero tumulis, tor
ques & monilia. Infantium corpora
fepeliunt propter viam, ut eorum anima,
quam ab ipforum corporibus abire 10n
gius non putant, illabatur in prCBter
euntis alicujus feminCB finum, & adhuc
inform em animare fetum poilit. In
luCl:u vultum inficiunt fuligine. Mo
niti de funere affines, vicini, & amici
concurrunt in funeilrum tugurium.
D
22
U nus aliquis, fi mortui conditio ferat,
verba faeit, neque rationem ullam ex
iis prretermittit, qure ad leniendam
regritudinem a dicendi magiftris afferri
[olent. Excurrit inde mortui laudes:
hominem eum natum fuiffe admonet,
atque adeo morti obnoxium: qui cafus
emendari nequeant, fieri patientia le
viores; alia id genus in eandem [en
tentiam edifferit. Tertio die funus
ducitur. Epulum funebre apponitur
toti pago, fingulis [uam [ymbolam,
nee maligne, conferentibus. Hujus
epuli eau[as afferunt maxime tres:
prim am, ut comm unem mrerorem
leniant: alteram, ut qui amici peregre
ad funus veniunt, aeeipiantur honef
tius: tertiam, ut gratifieentur extinCti
Manibus, quem ea liberalitate deleCtari
exiftimant, & appofitis etiam dapibus
23
pafci. Peracto convivio prcefectus fu
neris, quem in fingulis familiis clario
ribus, certum atque infignem habent,
adeffe tempus exequiarum proclamat.
Omnes continuo lamentari, & ululare.
Effertur cadaver propinquorum hu
meris, in tectum fibrinis pellibus, & in
feretro, e corticibus juncifve confeCto
compofitum, colleCtis in glomum ar
tubus, ut eo modo terrce mandetur,
inquiunt, quo in alva materna olim
jacuit. Deponitur feretrum in con
ftituto loco, munera quce quifque of
fert mortua, prcefiguntur perticis: &
appellantur illorum auCtores a funeris
prcefecto: inftauratur planCtus; deni
que juvenes ludicro certamine inter
[e demicant.
Majori fepeliuntur apparatu & luCtu,
qui aquis obruti perierunt. Nam
eorum cadavera laniantur: carmum
pars cum vifceribus in ignem projicitur.
Id facriflcii quoddam genus eft, quo
placare ccelum contendunt. Iratum
enim eiTe genti non dubitant, cum in
undis quifpiam extinguitur: ac fi quid
rite atque ordine peraCl:um in iftis
funeribus non fuerit, huic piaculo cala
mitates omnes, quibus poftea con
fliCl:antur, acceptas ferunt. Indulgent
luCl:ui per annum integrum. Prim is
diebus decem jacent humi, diu noCtu
que in ventrem proni: nefas tunc
vocem ullam, nifi qU<B dolorem figni
fleet, mittere; aut accedere ad ignem,
aut conviviis intereiTe. Anno reliquo
luCl:us continuatur, at levius. Omit
tuntur omnia urbanitatis officia, collo
quia cum vicini~, congreiTus amicorum;
ac fi conjugem amiferint; ccelibes donee
annus fiuxerit, perfiant. Pofi otlavum
aut decimum quemque annum Hu
rones, qme natio late patet, omnia
cadavera certum in locum ex omnibus
pagis deportant, & in foveam pra:gran
dem conjiciunt. Eum diem Mortu
orum vocant. Is ubi de procerum
fententia confiitutus efi. eruunt corpora
fepulcris; alia jam confumpta, & offibus
vix ha:rentia; alia putri carne leviter
amitla: alia fcatentia fcedis vermibus, &
graviterolentia. Offa diffolutain faccos
abdunt: cadavera nondum diffuta com
ponunt in farcophagis, & fupplican
tium ritu deferunt In defiinatum
locum, alto filentio, & compofito gradu
procedentes, non fine fufpiriis, &
lamentabili eiulatu. N e vero memoria
nobilium, & arte pra:fertim bellica
infignium qui prole carent, intercidat,
eligunt aliquem cetate ac robore flo
rentem, cuidemortui nomen imponunt.
Ille militum ftatim deletl:um habet,
ac bellum capellit, ut prceclaro quopiam
edito facinore, pro bet fe non tantum
nominis, fed etiam virtutis ejus, cui
fubftituitur, heredem effe. Inferioris
notce nomina ceterno filentio damnant.
Itaque fimul ac in pago quifpiam e vita
cellit, ejus nomen alta voce pronuncia
turper omnes cafas, ne quis illud temere
ufurpet. Quod fi mortuum tamen
appellare neceffe fuerit, utuntur verbo
rum circuitione, & prcefantur quid
piam, quo mortis ominofa memoria Ie
niatur. Idque fi omittatur, accipiunt
in gravem contumeliam: neque atm
ciori maleditl:o vulnerari filium aut
parentem poffe putant, quam fi hUlc fi
lius, illi parens, mortuus exprobretur.
CAPUT III.
BELLI GERENDI RATIO; ARMA; CRUDELITAS IN
CAPTIVOS.
BELLA tern ere ac ferociter fufci-
piunt, nulla f;:epe, aut perlevi de
caufa. Duces communi fuffragio le
gunt, eofque vel familiarum prcecipua
rum natu maximos, vel quorum virtus
bellica, aut etiam eloquentia perfpecta
fit. Civili bello nunquam inter fe con
CUlTunt; anna in finitimos tan tum
movent; neque imperii ac ditionis
proferend;:e caufa, fed fere ut ilIa tam
fibi, vel fCEderatis, injuriam ulcifcantur.
Gladios, & gravidas nitrato pulvere
fifiu'las, a Batavis & Anglis accepere,
qui bus armis freti, certius & audacius
in hoftium, atque adeo Europceorum
perniciem confpirant. Interdum bella
fingulari certamine finiunt. Agmina
duo, hinc Montanorum, quos vocant,
inde Iroquceorum confiiterant ante
aliquot annos, velut in procinCtu. Du
ces antegreffi jam defignabant locum
ad aciem explicandam, cum unus al
terum fic allocutus fertur: Parcamus
noftrorum fanguini, imo noftro: mani
bus nudis rem agamus. U ter alterum
dejecerit, is vincat. Placuit conditio.
Manus ambo conferunt. Montanus
Iroquceum ita delaifavit, dolum artem
que virtuti mifcens ut humi denique
proftratum ligaverit, impofitumque
humeris ad fuum agmen viCtor detule
rit. Clypeos conficiunt e ligno dolato,
plerumque cedrino; paulum ad oras
incurvos: leves, prcelongos & peram-
pI os, ita ut totum corpus protegant.
] am, ne jaculis aut fecuribus perrum
pantur omnino ac diffiliant, eos intus
confuunt reftibus ex animalium corio
contextis, qUCE totam clypei molem
continent conneCtuntque. Non gef
tant e brachio fufpenfos, fed funem ex
quo pendent, rejiciunt in humerum
dextrum: ad eo ut latus corporis fini
ftrum clypeo protegatur; mox ubi
jaculum emiferunt, aut ferream dif
ploferunt fiftulam, paulum retrahunt
dextrum latus, ac finiftrurn clypeo tec
tum obvertunt hofti.
In prCElio id maxime ftudent, vivos
ut hoftes capiant. Captis & in fuos
abduCtis pagos primum vefles detra
hunt; deinde ungues crudis dentibus
fingillatim avellunt: tum palo alliga
tos verberant ad fatietatem. Mox vin-E
culis folutos cogunt ire, ac redire, ge
mlllum inter ordinem armatorum
fpinis, fuftibus, & ferramentis. Deni
que, accenfo circum foco, lentis igni
bus miferos torrent. Interim torofas
carnes fodicant candentibus laminis,
& verubus, aut recifas ac femiuftulatas,
fanie fiuentes & fanguine, vorant.
Nunc tcedis arden tibus, totum corpus,
ac prcefertim hiatus vulnerum, perten
tant: nunc detratl:a capitis cute in
fpergunt nudce calvce favillam, & fervi
dos cineres: nunc brachiorum nervos
ac pedum vellunt, lancinant, aut hebeti
fecant lente ferro, derepta parumper
cute, in pedis malleolo, & manus carpo.
Scepe cogunt captivum infelicem in
gredi per fubjetl:os ignes: aut frufta fuce
carnis mandere, ac vivo fepulcro con
dere. H uj ufmodi carnificinam non
pauci e Patribus Societatis pertulere.
Hanc porro extrahunt in multos dies;
utque novis cruciatibus trifiis victima
fuppetat, intermittunt eofdem ali
quandiu, donec ad extremum fatifcant
corpora, & concidant. Tunc e pectore
cor avellunt, torrent fubjectis prunis; &
cruore conditum juvenibus avide come
dendum objiciunt, fi captivus fuppli
ciorum acerbitatem generofe fuerit
perpeJIus: ut viri fortis, inquiunt, maf
culum robm juventus bellatrix com
bibat. Laudatur qui rogum, cultros,
vulnera, irretorto vultu a{pexerit, &
exceperit: qui non ingemuerit, qui
rifu cantuque tortoribus illuferit : nam
canere tot inter mortes, amplum ac
magnificum eife putant. Itaque can
tilenas ipfi multo ante componunt,
quas capti, fi fors ferat, recitent.
Re1iqua multitudo cadaver abfumit in
ferali convivio. Dux refervat fibi ver
ticis pellem cum coma, monumentum
victori::e, troph::eum crude1itatis.
CAPUT IV.
IN DOLES ANIMI: CORPORIS CUL TUS :
CIBI, CONVIVIA: SUPELLEX: RELIGIO,
& SUPERSTITIONES.
S Ie hoftes accipiunt: at domi co-
lunt pacem, rixafque diligenter
cavent, nifi quas ebrietatis impotentia
excitavit. Fortunati, fi nunquam illis
hanc peftem Europa importaifet!
Irafci ne norunt quidem, ac vehemen
ter initio mirabantur, cum inveheren
tur Patres 1D vitia pro concione,
eofque furere exiftimabant, qui pacatos
inter auditores, & amicos, tanta con
tentione fe jat1:arent. Liberalitatis &
munificentice farnam aucupantur: fua
34
largiuntur ultro; ablata vix repetunt:
nec fures aliter, quam rifu & fannis
ulcifcuntur. Si quem oborta fimul
tate nefarie aliquid moliri fufpicantur,
non minis deterrent hominem, fed
donis. Ex eodem concordi<e ftudio·
fit ut aifentiantur ultro, quidquid do
ceas; nihilo tamen fecius tenent mor
dicus infitam opinion em aut fuperfii
tionem: eoque difficilius erudiuntur.
Quid enim agas cum annuentibus ver
bo & concedentibus omnia; re nihil
pr<efl:antibus? Miferorum egeftatem
benigne fublevant; viduarum ac fenum
fufl:entant orbitatem, nifi cum fenio
<etas viCta marcet, vel morbus gravior
incidit: tunc enim abrumpere infeli
cem vitam fatius arbitrantur, quam
alere ac producere. Qu<ecumque cala
mitas ingruat, nunquam fe dimoveri
35
de animi tranquillitate patiuntur, qua
felicitatem potiffimum definiunt. In
ediam multorum dierum, morbos, &
~rumnas leniffime & confiantiffime
perferunt. Ipfos partus dolores, licet
acerbiffimos, ita diffimulant femin~
vel fuperant, ut ne ingemifcant quidem:
ac ii cui lacryma vel gemitus ex
cideret, ~terna flagraret ignominia,
neque virum, a quo duceretur, pr~
terea inveniret. Nihil un quam amicus . .
cum amICO, uxor cum Vlro, cum uxore
vir, queritur & expofiulat. Liberos
mIra caritate compleB:untur: fed
modum non tenent; in eos enim
neque animadvertunt ipii, neque ab
aliis animadverti iinunt. Hinc petu
lantia puerorum & ferocitas, qu~,
pofiquam fe corroboravit ~tate, In
omne fcelus erumpit. Quam autem
erga liberos & familiares comitatem pr<e
fe ferunt, eandem cum ceteris civibus
fuis, ac popularibus, ufurpant. Si
quis amariore joco quempiam mo
mordit, (nam dicaces vulgo funt, & in
jocos effufi) belle diffimulant, aut vicem
reponunt, & abfentes remordent; nam
pr;:efentes cavillari, aut coram diCtis
inceifere, religio eft. Non aliud lib en
tius convicium regerunt laceffiti, quam
fi hominem ingenio carere dicant.
Scilicet ingenii laudem vindicant fibi;
nec temere. N emo inter illos hebes,
ac tardus; quod nativa illorum in
deliberando prudentia, & in dicendo
facundia, declarat. Auditi quidem
f;:epe funt tam appofite ad perfuaden
dum perorare, idque ex tempore, ut
admiration em exercitatiffimis in di
cendi pa];:eftra moverent.
37
Refpondet ingenio corpus, aptum
membris, proceritate formofum, ro
bore validum. Idem, qui Gallis, color;
tametfi corrumpunt illum unguine, &
oleo putri, quo fe perungunt; necnon
pigmentis variis, quibus fibi pu1cri,
nobis ridiculi, videntur. Alios cernas
nafo cceruleo, genis vero & fuperciliis
atratis : alii frontem, nafum, & genas,
lineis verficoloribus difcriminant: to
tidem larvas intueri te putes. Ejufmodi
coloribus credunt fe hoftibus eire ter
ribiles; fuum pariter in acie metum,
quafi velo, tegi: demum pellem ip
fam corporis indurari, ad vim hiberni
frigoris facilius tolerandam. Prceter
iftos colores induci pro cujufque libi
dine ac deleri folitos, non pauci fta
biles ac perpetuas avium aut animalium,
puta ferpentis, aquilce, bufonis, imagi-F
nes imprimunt cuti, hunc in modum.
Subulis, cufpidibus, aut fpinis collum,
pectus, genafve ita pungunt, ut rudia
rerum iftarum lineamenta effingant;
mox in punCtam & cruentam cutem
immittunt atrum e carbone commin
uto pulverem, qui cum fanguine con
cretus impreifas effigies ita inurit viv::e
carni, ut eas nulla temporis diuturnitas
expungat. Tot~ qu~dam nationes,
ea pr~fertim qu~ a Tabaco nomen
habet, itemque alia qu~ N eutra dicitur,
id conftanti more ac lege ufurpat, nee
fine periculo interdum; maxime fi eft
tempeftas frigidior, aut debilior cor
poris confiitutio. Tunc enim dolore
viCti, licet eum ne gemitu quidem
fignificent, linquuntur animo, & ex
animes aliquando concidunt. Lau
dant oculos exiles, labra repanda &
39
prominentia : pars radunt comam,.
pars alunt: his nudum finciput, illis
occiput: aliis coma furrigitur in ver
tice, aliis pard: ad tempora utrimque
propendet. Barbam, inftar monftri,
execrantur; ac fi quis in mento fuc
crefcat pilus, ftatim vellunt. Viri
~que ac femin~ imas auriculas per
tundunt: & iis inaures e vitro, teftifve
pifcium, inferunt. Quo foramen
amplius eft, eo cenfent formofius.
Nunquam ungues refecant. Europ~os
ride nt, qui defluentem e naribus hu
morem candidis fudariis excipiant, &,
Quo, inquiunt, rem adeo fordidam
refervant ifti ? Saltantes curvant arcu
atim corpus prono capite, & brachia
fic agitant, ut qui farinam manibus
fubigunt, raucum identidem grun
nientes. Alvum infimam fuccingunt
lato cortice, vel animantis pelle, aut
verficolore panno, cetera nudi. Fe
mime pelles ex humeris& collo promit
tunt ad genua. Zonas atque armillas,
e concha veneria, quam vulgo porcel
lanam appellamus, aut feta hyftricis
non infcite contextas, geftant: torques
hunc in modum confeCtos magno ha
bent in pretio. Storeas e marifco
(junci marini genus eft) fatis elegan
ter elaborant: iis pavimentum fter
nunt, in iifdem carpunt fomnos, aut in
vitulorum mannorum, fibrorumve
mollibus eXUVllS. Dormiunt circa
focum in mapali medio femper ar
dentem, fi frigus eft: fub dio, fi a=ftas.
Menfam, aut cathedram, in cafa
tota videas nullam; in elunes fubfi
dunt, fimiarum inftar: is vefcentium,
is deliberantium, & confabulantium
41
habitus eft. Adeuntes amicos falutant
inepto rifu; fcepius ho, hho, hhho, con
clamantes. Cum ve[cuntur, potum
dapibus non intermifcent, neque
identidem bibunt; fed femel tantum,
fumpto cibo. Qui amicos convivio
accipit, cum iis neque accumbit, nec
ciborum partem ullam attingit, fed
epulantibus dividit: aut, fi quem
adhibet ftructorem, fedet feorfum
JeJunus, & fpectat. Inter edendum
filent: falem averfantur, & condi
menta: oiTa canibus projicere placu
lum arbitrantur: igni cremant, vel
terrce infodiunt. Si enim, inquiunt,
urfi, fibri, & alice, quas venando capta
mus, ferce oiTa fua permitti canibus, &
comminui, refcirent; non tam facile
capi fe paterentur. Adipem e pin
guibus collectum cibis, abftergunt
42
coma; gems interdum brachiifve
allinunt, eleganti::e, ut aiunt, caufa, &
valetudinis: nam adipe non folum
nitere cutem, fed corroborari membra
exifl:imant. Non alio cibo vefcuntur
libentius quam Sagamita. Pulmen
tum eft e farina, pr::efertim Indici
tritici, confeCtum: admifl:o, quod illis
condimentum pr::ecipue fapit, oleo.
Itaque in conviviis pars dapum prima
oleum, aut adeps, in quem concretum
& fpiff urn ita dentes infigunt, ut nos
in pan em aut pomum. Antequam
illis lebetes, cortin::e, aliaq ue id genus
vafa ::erea deferrentur e Gallia, uteban
tur cacabis e cortice compaCtis; verum
quia imponi flammis non poterant im
pune, hanc ad coquendas carnes artem
excogitaverant. Silices plurimos con
jiciebant in focum, donec penitus
43
ignem combibifTent. Candentes III
ollam frigida plenam & carnibus
alios atque alios fubinde immittebant.
Ad hunc modum aqua calefaCta carnes
citius opinione faciliufque percoquit.
Ad tergendas manus utuntur pilofo
canum tergo, cui illas affricant; item
fcobe ligni putris. Heec matribus
vice panniculorum eft, ad purgandas
infantium fordes; heec inftar culcitee
languidis corporibus fubfternitur.
Vafa coquinaria non extergunt. Quo
funt crafTo pingui magis oblita, eo
melius, illorum judicio, nitent. Turpe
ducunt & fuperbum inambulare inter
colloquendum. Odorem mofci gravi
ter ferunt, & meram efTe mephitim
putant, pree earn is rancid;E, aut adipis
m ucidi frufto.
Sexcenta funt ejus generis, in quibus
44 longiffime recedunt ab Europ::eorum
inftitutis: fed ab illorum vitiis propius
abfunt, eaque vel ::equant, vel fuperant.
Gul::e irritamenta, & inimicas bon::e ac
fan::e menti potiones, ab Europ::eis mer
catoribus acceperunt, quibus lucri
bonus ell: odor, etiam ex fiagitio, &
fcelerata nundinatione. Tandiu eire
pergunt, dum adeft quod edant:
nihil in craftinum, aut hyemem, re
ponunt: nec famem valde reformi
dant, quia fe ferre diuturnam poife
confidunt. Conviviis ea lex pofita
confenfu moribufque gen~is eft, ut
omnia fercula confumantur. Si quis
edit parcius, & excufat valetudinem,
pleEtitur, aut ejicitur, ut infulfus, quali
qui vivendi artem nefciat. Primaria
fupelleEtilis domeftic::e pars, o11a eft,
five ahenum, in quo carnes coquuntur.
+5
Opes lebeturn nurnero metiun tur :
nee regern Galli::e aliam ob cau1arn
initio rnagni ::eftimabant; quam quod
plureshabere ollas dicebatur. Quanta
fit apud exleges, & omni freno 1olutos,
intemperanti::e impunitas & licentia,
pnefertim in adolefcentibus, prornptum
eft intelligere: narn grandiores natu
libidinem certis finibus circum1cri
bunt, cum ::eftus cupiditatum defer
buit: nec impune eft peccanti femin::e.
Religionis apud illos neque lex
ulla, neque cura. Nullo ftato & cefto
cultu Numen profequuntur. Etfe
tamen aliquod, velut in fubluftri notte,
vident. Quod quifque puer afpicit in
fomnis, cum lucefcere ratio incipit,
hoc illi deinceps nurnen eft, canis,
urfus, avis. Vivendi norrnam &:
G
agendi plerumque ducunt e fomniis ut
fi quem interficiendum, exempli caufa,
fomniaverint, non conquiefcant donec
hominem infidiis exceptum necaverint.
Piget fabulas referre, quas de mundi
opificio comminifcuntur. His im
plent otiofas & avidas plebis aures
harioli, & circulatores nequiffimi,
impietate qmeftuofa. Malorum auc
torem genium nefcio quem vocant
Manitou, ac vehementiffime perhor
refcunt. Hoftem procu] dubio generis
hum ani, qui a nonnullis divinos
honores & facrificia qmedam extor
quet. Circa naturam animarum non
levius delirant. Simulacra fingunt
corporea, cibi & potionis egentia.
Deftinatum animabus verfus occiden
tern folem, pagum credunt, in quem
obita morte fe recipiant: & ubi epu-
47
lis, venationi, & choreis indulgeant.
Hcec enim apud illos fumma.
Cum primum de fempiternis igni
bus, & incendiis fceleri deftinatis
audierunt, immane quantum obftu
puere: fidem tamen pertinaciter
abrogabant, quod dicerent ibi efTe
ignem non poffe, ubi nihil ligni fit:
tum, qucenam filvce alere tot ignes,
tam diuturnos, poifent? Hcec ratio
ineptiffima tantam vim apud barbaras
mentes habebat, ut iis perfuaderi veri
tas evangelica non pofTet. Quippe in
homine carnali, ut ait e SS. PP. non
nemo, tota ratio intelligendi eft con
fuetudo cernendi. Expugnavit nihilo
minus pertinaciam facerdos acer &
ingeniofus. Fidenter affirmavit in
ferorum terram vices obire ligni, &
ipfam ardere per fefe. Rifu barbarce
multitudinis exeeptus eft. lmo, in
quit, hujus Avernalis terra! fruftum
proferam vobis, ut, quoniam verbis
divinis non creditis, veftris ipfi oculis
credatis. Accendit euriofitatem pro
miili novitas & fiducia. Convenerunt
e tota regione ad diem conftitutum, &
in ingenti planitie, collibus inftar
amphitheatri cintl:a, eonfederunt.
Primores gentis duodecim letl:i fuere,
viri graves & cordati, qui facerdotem
obfervarent, numquid fraudis ac prre
ftigiarum lateret. Ille fulphuris gle
bam depromit, dat iftis arbitris &
cognitoribus tratl:andam : hane oculis,
nafo, manu fcrutati, haud dubie terram
effe confeili funt. Aderat olla cum
prunis candentibus. Tunc facerdos
populo procul fpectante; inhiantibus,
demiffo in prunas nafo, judicibus, ex-
49 cuffit in carbones e fulphurea gleba
particulas aliquot, qU<E fubito conce
perunt ignem & odore fetido nares
curiofas impleverunt. Hoc iterum,
ac tertia cum eiret fattum, airurrexit
multitudo attonita, manum planam
imponens ori, quo geftu fummam
admiration em teftantur; & inferos
eire dicenti Deo credidit.
RERUM INSIGNIORUM INDICULUS.
ALCES conJideratio virtus mira ungulce ejus
Angli barbaris gladios et gravidas nitrato pul-
vere fiflulas fuppeditant Animarum de natura de/irant Canadenfes
Aves Novce Francice
Avis prcedatrix
Batavi barbaris arma vendunt
Canada Jluvius CanadenJium domus
mulierum labores morbi et cegrorum cura
funera be11a
arma crudelitas in captivos indoles
corporis cultus cibi
convzvza
7 8
27
5 16 17 18 20 27 28 29 33 37 42 44
Canadenjium fupellex 44 religio et Juperjiitiones 45
Captivorum crude lis fors 29 Cafcc CanadenJium 16
cadavera perjanuam nunquam e./feruntur 20
CaJa: jibrorum 10
CauJarus feu Piftis armatus 12
Clypei barbarorum 28 Coquendi ratio in cacabis e cortice confetTis 42
Ebrietas ab Europa:is diftitur 44 Exequiarum ritus 20
Feminis imponitur quidquid laboris iji 17 Fibri conJideratio 9 Fluvii quid habent jingulare 6
Francia: Nova: defcriptio,fiumina 5 ca:lum 6
(oli natura 7
fora: 7
Gallia: rex cur magni a:jlimabatur 45
Hurones diem Mortuorum celebrant 25
lnfantium mira mortalitas 17
cur corpora propter viam fepeliunt 21
lnfirnales ignes 1fe probat Jacerdos 48
53 Iroqucei bellum cum Montanis Jingulari certamine
finiunt 28
IroqutEorum lacus 12
Kebecum, urbs primaria NOVtE FrancitE 6
Magna Bellua, quid 7
Manitou, genius malorum 46 Mifftjipus jluvius 6 Montani bellum Jingulari certamine Jiniunt 28 Morborum flntes duo 18 Mortuorum fefla celebritas apud Hurones 25 Mos CanadenJis mortuos fufcitandi 25
NavicultE barbarorum 6 Neutra Natio 38 Numen nullo certo cultu projequuntur 44
Palumbes abfque numero 14 Pifcis armatus 13 Patres non pauci Societatis Jefu dire torquentur 31
Religio CanadenJium 45 Reticula pedibus fuijlrata ut fuper nives de am-
bulent 8
S. Laurentii jluvius Sagamita quid,
H
5, 6 42
54 Saltus feu catadupt:& in ftuviis
Sinus Sanlli Laurentii
Somniorum vanitas
Sudando noxios humores ejiciunt
'Tabacum, natio ejus nominis
'Tropht:&us
rolucrum in/ula
ALBANIAE EXCVDEBAT JOEL MUNSELLIUS
MENSE QVINTILIS ANNO
CIO. DCCC. LXXI.