Çamlıca Suları Örneği

Üs kü dar’›n Ta ri hî Men ba Su la r›:Çam l› ca Su la r› Ör ne ¤i

D R . D A V U T H U TMarmara Üniversitesi

Türk-‹s lâm kül tür ve ede bi ya t›n da su, “âb-› ha yat” (içe ne ebe di ha yat ve ren su)kav ra m› ile son suz lu ¤a du yu lan öz le mi; “âb-› kev ser” kav ra m› ile de gü zel li ¤e velez ze te du yu lan öz le mi di le ge tir mek te dir.1 Gün de lik ha yat ta s›k ça kul lan d› ¤› -m›z, “Su gi bi aziz ol” sö züy le su ya ve ri len s› fat da hi, her ba k›m dan yük sek birmer te be yi ifa de eder. Men ba su yu na ise, bu ta n›m la ma la r›n da bir yan s› ma s›ola rak, “mi yâh-› ne fî se” ve “mâ’-i le zîz” gi bi s› fat lar ve ril mifl tir.Os man l› kül tü rün de su yun flüp he siz ay r› bir ye ri var d›. ‹n fla edi len su ke mer le -ri ve su yol la r› ile pek ço ¤u “mi ma rî flâ he ser” ni te li ¤in de ki çefl me ler, kufl ku suzsu ya at fe di len öne mi gös te rir. Di ¤er yan dan, su yu sa tan es naf züm re si ve dük -kân lar, ik ti sa dî ha ya t›n vaz ge çil mez le ri ara s›n day d›. At l› sa ka lar ile kay nak la -r›n dan al› nan su lar, su müp te lâ s› ve tir ya ki si olan müfl te ri le re su nu lur du. Bu tir -ya ki ler, tat t›k la r› su yun ne re ye ait ol du ¤u nu an la ya cak ka dar da uz man lafl m›flki fli ler di.2

Üs kü dar’›n, Os man l› son dö ne min de ki ida ri s› n›r lar ola rak he men he men tekba fl› na tem sil et ti ¤i Ana do lu Ya ka s›, kay nak su la r› ba k› m›n dan ol duk ça zen gin -dir: ‹s tan bul’un en ün lü su la r› n›n ç›k t› ¤› Alem da ¤›-Bey koz-Üm ra ni ye kay nak la -r› (Tafl de len, Taf lan l›, El ma l›, Çu buk lu, Def ne li, Ka ra ku lak, S›r ma kefl, Tan ta vi);Ka y›fl da ¤› kay nak la r› (Ka y›fl da ¤›, Zey nel, Ayaz ma, Kes ta ne, Ha c› Ömer ve F›n -d›k Su la r›) ve Çam l› ca kay nak la r› ola rak ka ba ca üçe ay› ra bi le ce ¤i miz her bir böl -ge de on lar ca mefl hur kay nak su yu bu lun mak ta d›r.3 Bu se bep le biz de, XIX. yüz -y›l’›n ikin ci ya r› s›n dan XX. yüz y›l bafl la r› na ka dar ki sü re ci esas ala rak, Üs kü -dar’›n Çam l› ca Te pe le ri ve ci va r›n da bu lu nan kay nak su la r› üze rin de dur ma y›ter cih et tik. fieh re ma ne ti Mec li si’nin 1911’de al d› ¤› bir ka ra ra gö re Çam l› ca Te pe le ri ve ci va -

270

r›n da; Bü yük ve Kü çük Çam l› ca lar, Tir yal Ha n›m, Li ba di ye, K› s›k l›, Tom rukA¤a s›, Ömer Bey, fie ker ka ya ve Bul gur lu gi bi mefl hur kay nak su la r› mev cut tu.4

a) “Su la r›n Pa di fla h›” Bü yük Çam l› ca Su yu

Bü yük Çam l› ca su yu nu zi ya de siy le met he den Mu ham med Ha fid Efen di, “su la -r›n pa di fla h›” gi bi bir s› fa t› ver me yi de ih mal et me mifl tir.5 Na m›k Ke mâl ise, ‹n -ti bah ad l› ro ma n›n da Çam l› ca’y› Cen net’e ben zet ti ¤i muh te flem gü zel li ¤iy le öv -dük ten son ra, “Fey yâz-› kud ret, âlem de âb-› ha yât ica d› n› ira de et mifl ol say d›, ohay si ye ti Çam l› ca Su yu’na ve rir di”6 (Al lah’›n fey zi, dün ya da bir ebe di ha yat su -yu ica d› n› is te sey di, o fle re fi Çam l› ca su yu na ve rir di) di ye cek ka dar bu su yu ade -ta gök le re ç› ka r›r. Ha dî ka ya za r› Ay van sa râ yî’nin de “na dir, efli bu lun maz” ola -rak ni te le di ¤i7 bu flöh ret li su yun kay na ¤›, Bü yük Çam l› ca Te pe si’nin ete ¤in de,

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Üsküdar çeflmeleri ve su kaynaklar›

271

Yu suf ‹z zed din Efen di Köfl kü’nün ara zi sin de ve Bo ¤az’a kar fl› du ran bir mev ki -ye te sa düf eder. Muh te me len Bi zans dö ne min den kal ma çok es ki bir ayaz ma olan8 Bü yük Çam -l› ca Su yu, ahî der vifl ler den olan ‹vaz Fa kih’in9 Vak f›’na ba¤ l› ara zi ler den ç›k -mak tay d›.10 Su, “Av c›” lâ kap l› IV. Meh med ta ra f›n dan 1660 y› l›n da pa di flah hay -ra t› ola rak te sis edil mifl ve vak fe dil mifl ti.11 P› na r›n önün de ki çefl me yi ve su haz -ne si ni yap t› ran IV. Meh med ile çefl me yi ta mir et ti ren II. Mah mud’un ki tâ be le rimev cut tur. Çefl me nin ya k› n›n da, yi ne IV. Meh med’e ait bir mih rap ta fl› bu lun -mak ta d›r ki çefl me nin bu özel li ¤iy le na maz gâh ola rak da kul la n›l d› ¤› an la fl›l -mak ta d›r.12

Men ba su la r› n›n ka li te si, bafl ta sert lik de re ce le ri ne ba¤ l› d›r. 7’ye ka dar olan de -re ce ler nor mal, ya ni yu mu flak, bu nun üs tün de ki ler ise sert su ola rak de ¤er len -di ri lir. Mek teb-i Fü nun-› T›b bi ye mu al li mi Kim ya ger Ali R› za Bey ta ra f›n dan ya -p› lan ilk tah lil ler de, Çam l› ca su yu nun sert lik de re ce si (mik yâs-› ma’) 4 ola rak öl -

Ü S K Ü D A R ’ I N T A R ‹ H Î M E N B A S U L A R I :Ç A M L I C A S U L A R I Ö R N E ⁄ ‹

Üsküdar çeflmeleri ve su kaynaklar›

272

çül müfl tü.13 Nir ven bu nu, 1943’te 4.5 ola rak tes pit et mifl tir. Ya p› lan tah lil vemü fla he de le re gö re; ga yet par lak, lez ze ti hofl ve içi mi tat l› olan14 Çam l› ca Su -yu’nun, kay na t›l d›k tan son ra lez ze ti azal mak ta, çe flit li tor tu ve yo sun lar kal mak -ta d›r.15 Ve ri mi az olan su yun id rar ve ri ci ve haz m› ko lay lafl t› r› c› ol du ¤u be lir til -mifl tir.16 Su, dur duk ça ka li te sin den kay bet mek te dir. Ni te kim, ta rih te ki mefl hursu me rak l› la r›n dan bi ri olan ve en çok Bü yük Çam l› ca su yu nu be ¤e nen17 Ah medCev det Pa fla, bu su yun le ziz ve ye rin de içil di ¤i tak dir de pek lâ tif ol du ¤u nu, an -cak dur duk ça bo zul du ¤u nu, bu se bep le de es ki me den içil me si ge rek ti ¤i ni vur -gu lar.18

Kay nak su la r› n›n, Çam l› ca ve ci va r› n›n mefl hur bir me si re ve say fi ye mer ke zi ol -ma s›n da önem li bir ye re sa hip ol du ¤u nu bil has sa be lirt mek ge re kir. Zi ra bir çokör nek te de gö rül dü ¤ü gi bi in san lar, man za ra ve ha va s› n›n gü zel li ¤i ya n›n da, su -yu bol ve ka li te li olan ma hal le ri ge zin ti ve e¤ len ce yer le ri ola rak ter cih et mifl ler -dir. Bu cüm le den ola rak, Bü yük Çam l› ca Su yu da yö re nin ra¤ bet edi len bir me si reha li ne gel me sin de önem li bir ko nu ma sa hip ol mufl tur. Bu ko nu mun bir ne ti ce -si ola rak Çam l› ca, XIX. yüz y›l so nun da ve XX. yüz y›l ba fl›n da, say fi ye le rin mo -da ol du ¤u bir dö nem de, ara nan bir ge zin ti ve e¤ len ce ye ri ha li ne gel mifl ti.19 Engü zel ve en ge nifl ‹s tan bul man za ra s› an cak bu ra dan sey re di lir: Ada lar, ta ri hî ya -r› ma da, Be yo¤ lu ve bü tün Bo ¤a zi çi man za ra s› Bü yük Çam l› ca’dan gö rü le bi lir.Vak tiy le te pe si ne ka dar çam lar la do lu olan zir ve de ki Sa fa Te pe si ile IV. Meh -


K› s›k l› Çefl me si’ nin es ki hâ li

273

med çefl me si nin bu lun du ¤u alan da ki Su ba fl› Me si re le ri, kay nak su la r› n›n bol lu -¤u ya n›n da, bu gü zel man za ra la r›n bir ne ti ce si ola rak da or ta ya ç›k m›fl t›r. Birtop lan ma ve bu lufl ma ye ri ol ma s› se be biy le, 1881 y› l› na ka dar de vam eden es -naf te fer rüc le ri (ge zin ti ler), ç› rak ç› kar ma ve pefl ta mal ba¤ la ma gi bi me ra sim lerde Bü yük Çam l› ca ve Li ba de Su yu ba fl›n da ya p› l›r d›.20

1868-1870 y›l la r› ara s›n da fieh re mi ni Ser ver Pa fla ta ra f›n dan çok emek sarf edi -le rek yap t› r› lan ve “Mil let Bah çe si” ya da “Çam l› ca Bah çe si” di ye bi li nen parkda, dö ne min en flöh ret li ge zin ti ve say fi ye me kân la r› ara s›n day d›. Ba¤ lar ba -fl›’ndan Çam l› ca’ya do¤ ru gi der ken K› s›k l› ile Al tu ni za de semt le ri ara s›n da yeralan bah çe, o za man lar çok flen lik li ve ka la ba l›k bir e¤ len ce ve pi ya sa ye riy di.Ni te kim bu özel li ¤i ne de niy le uzak yer ler den bu ra ya ge len in san lar, böl ge ninköflk ve ev le ri ni mes ken tut ma ya bafl la m›fl t›. Bah çe nin ci va r›n da, Ab dü la ziz’ekar fl› hür ri yet çi Os man l› ay d›n la r› n› (Ye ni Os man l› lar) des tek le yen M› s›r l› Mus -ta fa Fa z›l Pa fla bafl ta ol mak üze re, dev rin dev let ri câ li nin köflk le ri de bu lu nu yor -du. ‹s tan bul’a ge len ilk sirk ça d› r› n›n da ku rul du ¤u Mil let Bah çe si’nin bu ca zi -be si, Kufl di li Ça y› r›, Fe ner bah çe Par k› ve Mo da’ya olan ra¤ be ti bi le azalt m›fl t›.21

b) Kü çük Çam l› ca Su yu

Bu flöh ret li su yun kay na ¤›, Kü çük Çam l› ca Te pe si’nin gü ne ye ba kan ya ma c›n da,ye ni ya p› lan bir ca mi nin ya n›n da d›r. Çefl me nin bu lun du ¤u yer, hâ lâ “Kü çükÇam l› ca Me si re si” di ye ün lü dür. Bu ra da II. Mah mud’un kü çük bir kas r› da var -d›. Kü çük Çam l› ca Su yu, IV. Meh med Vak f›’na ba¤ l› ara zi ler den ç›k mak ta d›r.22

Bü yük Çam l› ca Su yu’nun ak si ne de bi si ol duk ça yük sek olan su, k› sa bir ak›fl tanson ra, IV. Meh met ta ra f›n dan 1654’te yap t› r› lan çefl me sin den akar.23 Ye ni ya p› -lan bir ca mi nin gi rifl ka p› s›n da bu lu nan çefl me nin su yu ha len ak mak ta d›r. Çefl -me nin önün de ki alan da ise, IV. Meh med’in yap t›r d› ¤› Cen ne ta bad Kas r› bu lu -nu yor du. Bu fle kil de, Kü çük Çam l› ca, IV. Meh med’in imar fa ali yet le ri sa ye sin degü zel bir me si re ve say fi ye ha li ne ge ti ril mifl ti.24

Sert lik de re ce si 3,5 ola rak öl çü len su yun içi mi ga yet hofl ve lez zet li dir. Dur duk -ça hofl lafl ma s› ve ha fif lefl me sin den do la y›, es ki den top ra ¤a gö mü lü bü yük küp -ler de sak lan d› ¤›, ara dan se ne ler geç tik ten son ra da içil di ¤i nak le di lir.25 fiöh re -tin den do la y›, ara ba lar la Ka d› köy’e ve Üs kü dar’a ge ti ri le rek sa t› lan Kü çük Çam -l› ca su yu, bu fle kil de ik ti sa di ha ya ta da do¤ ru dan kat k› sa¤ lar d›.Çam l› ca men ba su la r›, ‹s tan bul lu için ka li te li ve ara nan su lar ara s›n da yer al -mak tay d›. Ni te kim, Çam l› ca su la r› n›n sa t›fl fi ya t›n da bu nu gör mek müm kün dür:Ör ne ¤in, XX. yüz y›l bafl la r›n da Hal ka l›, K›rk çefl me ve Tak sim gi bi Av ru pa ya ka -s› su la r› n›n bar dak fi ya t› 5 pa ra iken; Ka y›fl da ¤›, Tafl de len ve Ka ra ku lak su yu ilebir lik te Çam l› ca su la r› n›n fi ya t› ise 10 pa ra idi.26 Bu du rum, Çam l› ca su la r› n›nda için de bu lun du ¤u Ana do lu ya ka s› su la r› n›n, Av ru pa ya ka s›n da ki le re gö re da -ha mak bul gö rül dü ¤ü ne da ir önem li bir ka n›t t›r.


274

c) Çam l› ca’da ki Di ¤er Kay nak Su la r›

Çam l› ca Su la r›’n› mey da na ge ti ren ve her bi ri fark l› de re ce ler de flöh re te sa hipolan bafl ka bir ta k›m kay nak lar da ha mev cut tur. Bun lar hak k›n da k› sa ca ba z› bil -gi ler ver me nin, ko nu bü tün lü ¤ü aç› s›n dan ya rar l› ola ca ¤› ka na atin de yiz. Tir yal Ha n›m Çefl me si Su yu: Bü yük Çam l› ca Su yu çefl me si ne 200 m. me sa fe de,Su ba fl› me si re sin de ve Yu suf ‹z zed din Efen di Köfl kü’nün bah çe du va r› na bi ti flikbir çefl me dir. 1871’de yap t› r› lan çefl me nin bâ ni si, II. Mah mud’un üçün cü ik ba liolan, zen gin ve ha y›r se ver ki fli li ¤iy le ta n› nan Tir yal Ha n›m’d›r. Ka li te li olup, bolmik tar da akan su, vak tiy le Yu suf ‹z zed din’in vâ ris le ri ta ra f›n dan su cu la ra sa t› -l›r d›.27

Tom ruk A¤a s› Su yu: Tom ruk su yu, lez zet li ve in ce bir su olup, Bü yük Çam l› caTe pe si’nden Bey ler be yi’ne inen ya maç ta bu lun mak ta d›r. ‹s tan bul’un en mefl hurve ka li te li su la r› ara s›n da yer alan Tom ruk Su yu, vak tiy le Top ha ne li o¤ lu isâ le -si ne akar ken son ra la r› ya ta ¤› bo zu la rak d› fla r› ak ma ya bafl la m›fl t›r. Ya¤ mur lu ha -va lar da bu la nan su yun sert li ¤i 1916’da 1 ola rak öl çül müfl,28 Nir ven de da ha son -ra (1943) ay n› de re ce yi tes pit et mifl tir.29 Çok yu mu flak bir su ola rak dik ka ti çe -ken Tom ruk Su yu, ek se ri yet le Üs kü dar ve Ka d› köy hal k› ta ra f›n dan kum dök -mek için ve id rar ve ri ci ola rak kul la n› l›r d›.30 Os man Nu ri, Tom ruk Su yu’nun sa -hip le ri bu lun du ¤u nu kay de der.31 Su cu lar, 1980’le re ka dar çok il kel bir fle kil de


Zekeriya Kurflun, Sertaç Kayserilio¤lu vd., Bâki Kente Âb-› Bekâ, Hamidiye, ‹stanbul 2006

275

dol dur duk la r› su la r› fle hir de sa tar d›. Bu du rum ya sak lan d›k tan son ra 1990’l› y›l -lar da ise, Üs kü dar Be le di ye si’nce kla sik Türk mi ma ri sin de üç lü bir çefl me in flaedi le rek su yu tek rar ak› t›l d›.32

K› s›k l› Çefl me si Su yu: ‹ki Çam l› ca ara s›n da, Bü yük çam l› ca’ya ç› k›fl yo lu üze rin -de ki Ka vak ba y› r› mev ki in den ç› kan su, K› s›k l› Ca mii ya n›n da ki çefl me ye33 akar.K› s›k l› su yu, za rif mer mer bir çefl me den, pi rinç bir oluk tan dö kü lür.34 Bu çefl me,ilk bâ ni si ol du ¤u sa n› lan ‹vaz Fa kih Efen di’ye mülk ola rak ve ri len K› s›k l› sem -ti nin ad›y la an› la gel mifl tir. Ay r› ca, “su yu az akan p› nar, ka ya dan akan su” an -la m› na ge len “K› s›k l›” ad› n›n da, bu ra da ki su kay nak la r› ile muh te mel ba¤ lan t› -s› var d›r.35 Al tu ni za de, Çam l› ca ve Li ba de gi bi K› s›k l› da, XIX. yüz y›l bafl la r›n -dan iti ba ren, Os man l› bü rok rat la r› ve Müs lü man bur ju va zi nin ter cih et ti ¤i birsay fi ye ve me si re ha li ne gel me ye bafl la d›. II. Mah mud dö ne min de bu ra ya bafl la -yan il gi, Ab dül me cid ve Ab dü la ziz dö nem le rin de de de vam et ti. Tan zi mat dev -rin de, bu ra da ki köflk ve ka s›r lar da si ya si ve ede bi ni te lik li top lan t› lar dü zen len -di.36

Nir ven, Çam l› ca sem tin de flöh ret ka zan m›fl ve bu ra n›n ik ti sa di ha ya t›n da rol oy -na m›fl bu ka li te li ve bol su yun sert lik de re ce si ni 4 ola rak tes pit et mifl tir.37 Ay -van sa ra yî’ye gö re, ga yet le ziz ve mefl hur bir su ol du ¤un dan çok ma hal le gö tü rü -lür dü.38 Sü heyl Ün ver, 24 sa at te 4 ton ak t› ¤› n› be lir te rek el yaz ma s› bir mec mu -adan, atefl dü flü rü cü ve bafl dön me si ni iyi lefl tir mek için ilaç ola rak kul la n›l d› ¤› -n› nak le der.39 M. Ha fîd Efen di ise su yu, id rar sök tü rü cü ola rak ni te ler.40


K›s›kl› Çeflmesi’nin bugünkü hâli Küçük Çaml›c› Suyu Çeflmesi

276

Li ba de Su yu: Kü çük Çam l› ca ta ra f›n da ki me si re ile bir cad de ve bu cad de üze -rin de ki çefl me ye Li ba de is mi ve ril mifl tir. Ye rin de içil di ¤i tak dir de so ¤uk ve ha -fif olan su yun ç› k›fl nok ta s›, kü çük bir ku yu a¤ z› na ben ze mek tey di. Su, bu a¤ z›nya r›m met re al t›n dan ve par mak ka l›n l› ¤›n da akar d›. Bu se bep le, afla ¤› da ki re -sim de de gö rül dü ¤ü gi bi, an cak uzun sap l› bir mafl ra pa ile al› na bi lir di.41 Se ri ol -mak için de iki mafl ra ba bu lun du ru lur du. Su f› ç› la r› n› dol dur mak için mafl ra pakul la n›l ma s› ge rek ti ¤in den, su cu la r›n pek ra¤ bet et me di ¤i bir kay nak du ru mun -day d›. An cak kay na ¤a ci var olan köflk ler ve ha ne ler ta ra f›n dan çok ça is ti fa deedi lir di.Aha li nin ra¤ bet et ti ¤i Li ba de Me si re si, su yun kar fl› s›n da yer al mak ta d›r. Li ba deme si re si ve su yu, Üs kü dar ve Ka d› köy ta raf la r› n›n en es ki ve mefl hur say fi yeyer le rin den bi riy di ve özel lik le ilk ba har ve yaz ay la r›n da çok il gi gö rür dü.42 XIX.yüz y›l son la r›n da bu fle kil de ra¤ bet edi len bir semt olan Li ba de’de, dev rin ile rige len le ri nin köflk le ri var d› ve ay r› ca Or ta Oyu nu oy na n›r d›.43 Vak tiy le a¤aç larta ra f›n dan göl ge le nen me si re de ki iki va k›f ku yu su nun et ra f›n da dört de ç› nara¤a c› var d›r. Bul gur lu Çefl me si Su yu: Çefl me, Bul gur lu Cad de si üze rin de ve Bul gur lu Ca -


Li ba de Su yu

277

mii’nin sa¤ ta ra f›n da d›r. Çefl me nin sa ¤›n da mer mer bir çefl me da ha bu lu nur.Her iki çefl me nin su yu, kar fl› s›n da ki Kü çük Çam l› ca Te pe si’’nden ve Çi le ha neSo ka ¤›’nda, bir a¤a c›n al t›n da ki p› nar dan te min edil mifl ti.44 Os man l› dö ne min -de Bul gur lu Kö yü’nü zi ya re te ge len ler, Li ba de, Müf tü Ku yu su, Ha min ne, Me lek -si ma ve fie ker mas lak la r›n dan su al›r, Ha n›m Sed di de nen yer de pik nik ya par -lar d›.45

Ömer Efen di Su yu: K› s›k l›’da Top ha ne li o¤ lu sem tin de, Kü çük Çam l› ca’n›n bi -raz ile ri sin de bir te pe nin ete ¤in den ç› kar. Kü çük Çam l› ca Cad de si’nde ki su yuda ima akan çefl me si, vak tiy le bir ayaz ma idi. Nir ven sert li ¤i ni 3 ola rak ölç müfl -tür.46

fie ker ka ya Su yu: Kü çük Çam l› ca ci va r›n da ç› kan bu su, III. Se lim ta ra f›n dan1805’te top lat t› r› la rak Se li mi ye K›fl la s›’na gi den di ¤er su la ra ilâ ve edil mifl ti. An -cak yo lu za man la ha rap ol du ¤un dan, Kü çük Çam l› ca’da kal m›fl t›r. 1920’le re aitve ri le re gö re, su yun sert lik de re ce si 2,5 idi ve yir mi dört sa at te 5 ton ka dar ak -mak tay d›.47

Ha min ne Su yu: Bul gur lu’dan Mer di ven Kö yü’ne gi den yol üs tün de Li ba de mev -ki in de olan bu su yun ve ri mi ol duk ça az d›.48

d) Çam l› ca Su la r› n› Bafl lan g›ç Alan Va k›f Su lar

‹s tan bul’da ki kay nak su la r› n›n bü yük bir bö lü mü, mas lak lar da top la na rak, in flaedi len isâ le hat la r› (su yol la r›) va s› ta s›y la bel de le re ge ti ri lir di. Da ha son ra da ca -mi, çefl me, ha mam, mek tep-med re se ve hat ta ev le re da ¤› t› l›r d›. Bun lar ara s›n daen ün lü le ri, Av ru pa ya ka s›n da ki Hal ka l›-K›rk çefl me su la r› na ait su yol la r› d›r.Mi mar Si nan ta ra f›n dan in fla edi len bu yol lar, o dev rin dün ya s› n›n em sal siz pro -je le rin den bi riy di. Üs kü dar ya ka s›n da da bafl ta ha ne dan men sup la r› ve dev let ri -câ li ta ra f›n dan hay rat ola rak su yol la r› in fla et ti ril mifl tir. Bu fle kil de, “va k›f su la -r›” or ta ya ç›k m›fl t›r. Ga lib Atâ (Ataç), Üs kü dar’a do¤ ru akan bü yük va k›f su la r› n› üç gü zer gâ ha ay› -r›r.49 Bun lar dan bi rin ci si gü ney ba t› gü zer gâ h› d›r ki bu ra dan ge len su lar Bul gur -lu, Üm ra ni ye ve Kü çük Çam l› ca’dan Al tu ni za de ve Va li de ba ¤› yo luy la Üs kü -dar’a ula fl›r d›. Bu gü zer gâh tan ge len bafl l› ca su lar; Atik Va li de (Nur ba nu Va li deSul tan) Su la r›,50 ‹b ra him Pa fla Su la r›,51 Çi ni li (Mah pey ker Kö sem) Va li de Sul tanSu yu,52 Se li mi ye Ca mii ve K›fl la s› Su yu (Mih ri flah Va li de Sul tan Su yu)53 ve Ayaz -ma Su yu54 idi.‹kin ci gü zer gâh ise, ku zey ba t› yo lu dur. Bu ra dan ge len su la r›n önem li le ri: Hü da -yi Tek ke si Su yu,55 Cev ri Kal fa (Pa fla li ma n›) Su yu,56 Top ha ne li o¤ lu Mus ta fa Efen -di Su yu,57 Al tu ni za de (‹s ma il Züh tü Pa fla) Su yu,58 Re fi¤ Efen di Su yu.59 Üçün cüGü zer gâh, ku zey yo lu dur ki bu ra dan ge len bafl l› ca su, Mih ri mah Sul tan Su -yu’dur.60


278

e) Çam l› ca Su la r› n›n ‹fl le til me si ve Hu ku kî Du ru mu Hak k›n -da Ba z› Bil gi ler

‹s tan bul’da ki su la r›n ida re sin de, bir ta k›m ku rum ve gö rev li ler yer al›r d›. Bun lar -dan Su Ne za re ti, Su na z› r› n›n bafl kan l› ¤›n da ola rak, 1849’da olufl tu ru lan SuMec li si ve di ¤er bir ta k›m me mur lar dan mü te flek kil di. ‹da ri ve be le di tefl ki lat lan -ma için de ‹s tan bul su la r›, co¤ ra fi ba k›m dan ba z› k› s›m la ra ay r› la rak “hiz met ler”flek lin de ida re edi lir di. Ni te kim Üs kü dar Hiz me ti (K› s›k l› Hiz me ti), Al tu ni za deHiz me ti, Bul gur lu Hiz me ti ve Atik Va li de Ma hal le si Hiz me ti gi bi bi rim ler, butür bir tefl ki lat lan ma n›n ne ti ce sin de or ta ya ç›k m›fl t›. fieh re ma ne ti nin (be le di ye)ku rul ma s›n dan son ra da var l›k la r› de vam eden bu hiz met ler, için de yer al d›k la -r› be le di ye da ire le ri ne ba¤ lan m›fl lar d›r. Da ha ev vel bah se di len, “va k›f su lar” sözko nu su ol du ¤un da ise, dev re ye Ev kaf Ne za re ti gi ri yor du. Bu bil gi ler do¤ rul tu -sun da özet le mek ge re kir se, su la r›n ida re si ni, Su ve Ev kaf Ne za ret le ri ile fieh re -ma ne ti ve hiz met ler, efl gü düm içe ri sin de ve bir lik te sa¤ la mak tay d›.61

Os man l› ida re ci le ri nin, men ba su la r›n dan is ti fa de et me ko nu sun da ki ge nel tav -r›, su yun mü bah, ka mu ya ra r› na ve hal ka aç›k bir mad de ol du ¤u flek lin dey di.Ni te kim, II. Ab dül ha mid’in ko nuy la il gi li ola rak ver di ¤i 30 Ma y›s 1902 ta rih lihu su si ira de sin de, su gi bi bir mad de nin te kel al t› na al›n ma s› n›n ca iz bir ha re ketol ma ya ca ¤› na dik kat çe ki le rek, bu ko nu da ola bi le cek fli ka yet le rin çö zü mün defiu ra-yi Dev let çe yan l›fl bir ka ra r›n ve ril me me si özel lik le is ten mifl ti.62 Ka ra ku laksu yun dan her ke sin is ti fa de ede bil me si için ve ri len 7 Ma y›s 1909 ta rih li Meh metRe flad’›n hu su si ira de sin de ise, söz ko nu su su yun âm me nin is ti fa de si ne mah susol du ¤u ifa de edil mifl ti.63 An cak, bu ge nel tav ra ra¤ men, su la r›n hu ku ki du rum -la r›, ifl le til me le ri ve ver gi len di ril me le ri ko nu la r›n da, afla ¤› da Çam l› ca su la r› ör -ne ¤in de izah ede ce ¤i miz ba z› dö nem sel so run lar da ya flan mak tay d›: Üs kü dar’›n ik ti sa di ha ya t› na cid di öl çü de kat k› da bu lu nan ve “vak fe dil mifl su”özel li ¤i ni ta fl› yan Çam l› ca su la r›, su cu es na f› ta ra f›n dan f› ç› la ra dol du rul duk tanve ara ba lar la nak le dil dik ten son ra Üs kü dar Pa za r›’nda ki müfl te ri le re sa t› l›r d›.Su yun bu fle kil de ki ar z›n da, müfl te ri ler den f› ç› ba fl› na 60 pa ra ve 3 ku rufl al› n›r -d›. Üs kü dar Be le di ye Da ire si de bu sa t›fl tan f› ç› ba fl› na 20 pa ra pul be de li tah sileder di. ‹da ri aç› dan ise, Çam l› ca’da ki su men ba’la r›, On al t›n c› Be le di ye Da ire si Ev kafMe mur lu ¤u ta ra f›n dan mü zâ ye de ile mü te ah hit le re iha le edi lir di. Bu du rum da,mü te ah hit le rin gö rev len dir dik le ri me mur lar ta ra f›n dan da f› ç› la ra ila ve ten yir -mi fler pa ra l›k pul ya p›fl t› r› la rak be de li ay r› ca al›n mak tay d›. Böy le ce, ba yi le re ve -ri len f› ç› la ra top lam 40 pa ra ver gi ve ril me si söz ko nu suy du. Üs kü dar su cu es na -f›, bu üc re tin yük sek li ¤in den ya k› na rak uy gu la ma n›n ada let li ol ma d› ¤› n› ve ay -r› ca ma iflet le ri nin de sek te ye u¤ ra d› ¤› n› di le ge ti re rek, Sa da ret ve Da hi li ye Ne -za re ti’ne ver dik le ri ar zu hal ler le söz ko nu su iki ver gi den bi ri nin kal d› r›l ma s› n›ta lep et mifl tir.64

fieh re ma ne ti tez ke re sin de bu ta lep le il gi li ola rak, Be le di ye ida re si nin f› ç› lar dan


279

ta ri fe ge re ¤in ce al d› ¤› 20 pa ra l›k pul ver gi si ha s› la t› n›n; men ba’lar da is tih damedi len me mur la r›n ma afl la r›, sah te ci li ¤i ön le mek ve su la r›n sâ fi ye ti ni te min et -mek için bas t› r› lan pul la r›n mas raf la r› ve yol la r›n ta mi ri için har can d› ¤› be lir til -mek te ve bu ta sar ru fun ay r› ca hü kü me tin em ri ne da yan d› ¤› da vur gu lan mak tay -d›. fieh re ma ne ti’ne gö re, ya p› lan iti raz bu ver gi ye kar fl› ol ma y›p, Ev kaf-› Hü ma -yun Ha zi ne si’nce ç› ka r› lan ve mü za ye de ile mül te zi me iha le edi len “su be de li -ne” kar fl›y d›.65

Ko nuy la do¤ ru dan il gi li bir mer ci olan Da hi li ye Ne za re ti’nden Sa da re te gön de -ri len ya z› da ise, Kü çük Çam l› ca’da ç› kan su yun ev kaf tan ve IV. Meh med’in hay -ra t›n dan ol du ¤u, bu se bep le be le di ye nin mü da ha le si ne ka nu ni ve mefl ru se bepgö rü le me di ¤i tes pi ti ya p›l mak tay d›.66 Bu ya z›fl ma la r›n ne ti ce sin de ko nu, fiu ra-yiDev let’e ha va le edil di. fiu ra-yi Dev let Ma li ye, Na fia ve Ma arif Da ire le ri’nden ç› kan 20 Ekim 1910 ta rih -li ilk ka rar da, Çam l› ca su men ba la r› n›n fen ni ka ide ler çer çe ve sin de tan zim edi -le rek f› ç› la r›n dol du rul ma ve nak lin de bu ku ral la ra uyul ma s› na Ev kaf Ne za re -ti’nin özen gös ter me si is te ni yor du. Ay r› ca, su la r› nak le den ler den be le di ye ta ra -f›n dan al›n mak ta olan res min de ar t›k al›n ma ma s› na ka rar ve ril mifl ti.67

An cak ka ra ra bir çok yön den iti raz eden be le di ye da ire si ne gö re, s›h hi ifl ler, me -de ni Dün ya n›n her ta ra f›n da be le di ye le rin gö rev le rin den di. Ay r› ca, Der sa adetBe le di ye Ka nu nu’nun üçün cü mad de sin de, umu ma aç›k va k›f su la r› na bak makgö re vi be le di ye le re ve ril mifl ti. Ev kaf Ne za re ti, al d› ¤› pa ray la “su yun mü bah ol -du ¤u yö nün de ki fler’i hük me” ay k› r› ha re ket et mek te, su la r›n mül te zi me iha leedil me siy le de f›k hî ka ide ler den uzak lafl mak tay d›. Ev kaf Ne za re ti ce va b›n da,al› nan be del le rin yi ne vak fe den le rin, ya ni Pa di flah la r›n hay ra t› na sarf edi le ce ¤ivur gu lan d›. An cak, yu ka r› da ki ge rek çe le ri öne sü ren be le di ye da ire si, ka nu nihak k› n›n ih lal edi le rek fiu ra-yi Dev let çe ve ri len ilk ka ra r›n ye ni den ele al›n ma -s› n› ta lep et ti.68

Ma li ye, Na fia ve Ma arif Da ire le ri’nin maz ba ta s› üze ri ne, fiu ra-yi Dev let Umu miHe ye ti’nden ç› kan 2 Ma y›s 1911 ta rih li ek ka rar da69 ise, su yun pa ra ile sa t›l ma -s› ve fier’i hü küm le re ay k› r› ol du ¤u ge rek çe siy le, Ev kaf-› Hü ma yun Ha zi ne si ta -ra f›n dan, Çam l› ca su la r›n dan hiç bir fle kil de pa ra al›n ma ma s› ka rar lafl t› r›l d›. Bu -na mu ka bil, mü bah olan su yun be de li ol ma y›p ce re yan eden ti ca ret kar fl› l› ¤›n -da ve ira de-i se niy ye ge re ¤in ce es ki den be ri be le di ye ce tah sil edil mek te olanver gi ye do ku nul ma d›. Ver gi len dir mey le il gi li bir di ¤er ko nu da, Çam l› ca ‹nas (K›z) Sul ta ni si ile di ¤ermek tep le rin, men ba su la r›n dan al›n mak ta olan be le di ye ver gi sin den mu af tu tul -ma s› ta le biy di. Ta le bin ge rek çe sin de, ye ter li tah si sat la r› ol ma yan mek tep ler densu için ver gi al›n ma s› n›n uy gun gö rül me di ¤i ne ve böy le bir du rum da ta le be le -rin saf ol ma yan su la r› iç mek zo run da ka la ca ¤› na dik kat çe kil mek tey di. Ma arifNe za re ti’nin ko nu hak k›n da ki tez ki re si üze ri ne, fiu ra-yi Dev let Umu mi He ye -ti’nin al d› ¤› 24 Ekim 1916 ta rih li ek ka rar ile, men ba su la r›n dan al›n mak ta olanbe le di ye ver gi sin den mek tep le rin is tis na tu tul ma s› ka rar lafl t› r›l d›.70


280

f) Çam l› ca Kay nak Su la r›n da Ya p› lan Sah te kâr l›k lar

Gü nü müz de söz ko nu su olan ba z› sah te kâr l›k yön tem le ri nin, geç mifl te ‹s tan bulve Üs kü dar’›n kay nak su la r› için de ge çer li ol du ¤u nu söy le mek müm kün dür. Buko nu da ‹s tan bul ge ne lin de en faz la te ves sül edi len sah te kar l›k, su la ra kö tü ya daâdi su ka r›fl t›r mak ve mü ker rer pul kul lan mak su re tiy le ya p› l› yor du. Aha li, be -le di ye ve hat ta su cu es na f› na za rar ve ren söz ko nu su sah te kâr l›k la r›n s›k s›kgün de me gel me si üze ri ne, bu tür dav ra n›fl lar la mü ca de le ko nu sun da ba z› gi ri -flim le rin ol du ¤u gö rü lür.71

Ben zer sah te kâr l›k lar, Çam l› ca su la r› için de ge çer liy di. Zi ra, ba z› fla h›s lar ta ra -f›n dan ku yu lar dan dol du ru lan âdi su lar, Üs kü dar hal k› na “Çam l› ca su yu” ad› al -t›n da sa t›l ma ya ça l› fl› l› yor du. Bu du ru ma bir ted bir ola rak ise, da ma ca na ve f› -ç› la ra ya p›fl t› r› lan pul lar va s› ta s›y la, Çam l› ca kay nak su la r› n›n müfl te ri ta ra f›n -dan fark ve di ¤er le rin den ay›rt edil me si amaç la n› yor du. Ku yu lar dan dol du ru lanâdi su la r›n halk ça an la fl› la rak sa t›n al›n ma ma s› için vak tiy le bu pul lar ih dasedil mifl ti.72 An cak, da ha ev vel bah set ti ¤i miz “su müp te la s› tir ya ki le rin” ise, butür sah te kâr l›k la ra za ten al dan ma d›k la r› ko lay ca tah min edi le bi lir.


Kavurucu yaz sıcaklarında Üsküdarlıları ferahlatan sakalar

281

g) Men ba Su la r› n›n Saf l› ¤› ve Mu ha fa za s›

Os man Nu ri’nin ver di ¤i bil gi le re gö re,73 Pa fla bah çe’den bafl la ya rak Üs kü dar veKa d› köy’e ka dar olan ma hal ler de ki câ mi, çefl me vb. ha y›r eser le ri ne mah sus suyol la r› bu lun mak la bir lik te, bun la r›n bü yük bir k›s m› ha rap bir hâl dey di. Bu ise,su yol la r› gü zer gâ h› üze rin de ki ka çak lar se be biy le su la r›n, önem li oran da kay bau¤ ra ma s› na ve ba zen ma hal li ih ti ya c› da hi kar fl› la ya ma ma s› na se bep olu yor du. Bu du ru ma bir ça re ola rak, “va k›f su yu” ni te li ¤in de ki su la r›n geç ti ¤i gü zer gâh veyol la r›n ta mir edi le rek ba k›m la r› ya p› l›r d›.74 Bu hu sus, su la r›n saf l› ¤› ve ko run -ma s› aç› s›n dan da önem ta fl›r. Bu cüm le den ola rak, Çam l› ca ve ci va r›n da ki suyol la r› da hi, ih ti yaç du yu lan dö nem ler de ta mir edi lir di.75

Gü nü müz de s›k ça gün de me ge len ‹s tan bul’da ki su s› k›n t› s›, Os man l› Dev le ti’ninson dö nem le rin de de za man za man ken di ni gös ter mek tey di. Esa s›n da, ka li te limen ba su la r› na sa hip ol ma s› na ra¤ men, ‹s tan bul’un Av ru pa ya ka s› na gö re, Üs -kü dar ve çev re sin de ki su la r›n üret ti ¤i mik tar ol duk ça k› s›t l›y d›. Zi ra, 1918 y› l› -na ait ve ri le re gö re, Hal ka l›-K›rk çefl me-Tu runç lu-Tak sim-Ka ¤›t ha ne De re si vemen ba su la r› n›n mik ta r› gün lük 6 bin met re mi kâp; Ter kos’un ki 24 bin met remi kâp ve El ma l› Su yu’nun ki 5 bin met re mi kâp iken, Pa fla bah çe’den Eren köy’eka dar Üs kü dar ta ra f› na akan men ba su la r› n›n mik ta r› ise sa de ce bin met re mi -kâp ola rak he sap lan m›fl t›.76 Bu se bep le, zik re di len dö nem de Üs kü dar, su suz lu -¤a en faz la ma ruz ka lan yer ler ara s›n da gel mek te ve halk, su te da ri kin de bü yükmüfl ki lat çek mek tey di. Ay n› ta rih ler de ‹s tan bul’un ge ne li için de su s› k›n t› s› baflgös ter di ¤in den, ba z› ted bir le rin al›n ma s› gün de me gel mifl ti. Bu na gö re, su yol la -r› ›s lah edil me li ve su la r›n ida re si bir lefl ti ril me liy di. Uy gu lan ma s› dü flü nü len ›s -lah pro je si ne gö re, men ba ve di ¤er su yol la r› fen ni usul de ›s lah edi le cek olur sa,Pa fla bah çe’den iti ba ren Üs kü dar ve Ka d› köy’e akan men ba su la r› n›n gün lükmik ta r› üç ka t› na (3 bin met re mi kâp) ç› ka bi lir di.77

Nir ven’in ver di ¤i bil gi le re gö re,78 Bü yük Çam l› ca Te pe si’nin ya maç la r›n da bu lu -nan kay nak su la r› n›n, es ki kay nak la r›n da top la na rak Üs kü dar’a te miz ve bol suge tir mek üze re vak tiy le ya ban c› bir fir may la an la fl›l m›fl t›. An cak, bu su la r›n o ta -rih te (1943) hâ lâ için de ak t› ¤› gö rü len mas lak la r› ve ga le ri le ri dö flen mifl ol ma s› -na ra¤ men pro je yü rü me mifl ti. Kay nak su la r› n›n ka li te si ve sâ fi ye ti nin ko run ma s› ko nu sun da, Çam l› ca ve K› -s›k l› ci va r›n da ki su yol la r› na, la ¤›m su la r› n›n ka r›fl ma ma s› na özel lik le dik katedil di ¤i gö rü lür.79 Bu hu sus la il gi li ola rak 17. Be le di ye Da ire si’nde ki Çam l› ca su -yu nun ve ge nel de bü tün men ba su la r› n›n kont rol edil me sin de ve mec ra la r›n da -ki flart la ra da ir in ce le me yap mak ih ti ya c› du yul mufl tu. Ni te kim, su la r›n saf l› ¤› -na ha lel ge ti ren se bep le rin be lir len me si ve ge rek li ted bir le rin al›n ma s› ko nu sun -da bir ra por ha z›r la mak üze re Umu mi H›f z›s s›h ha Mü fet ti fli Nu ri Ömer Bey gö -rev len di ril di.80

Men ba su la r›n da ya p› lan sah te kâr l›k la ra bir ça re ola rak, be le di ye ce sür dü rü lenpul uy gu la ma s›n dan da ha ev vel bah se dil mifl ti. Be le di ye ta ra f›n dan al› nan ver gi -


282

ye mu ka bil ya p›fl t› r› lan ve su yun han gi kay na ¤a ait ol du ¤u nu be lir ten pul uy gu -la ma s› ile he def le nen as›l mak sat, men ba su la r› n›n saf l› ¤› n› ko ru mak t›.81 Ver gi -len dir me ve s›h hi flart la ra da ir ko nu la ra aç› l›k ge tir mek üze re ka le me al› nan 21Mart 1911 ve 23 Mart 1916 ta rih li fieh re ma ne ti tez ki re le rin de bu hu su su ay d›n -la tan mad de ler mev cut tur. ‹l gi li tâ mim ve ta li mat na me de, su lar dan al› nan ver give ya p›fl t› r› lan pul lar dan, kap la r›n dol du rul ma s›, ta fl›n ma s› ve kay nak la r›n s›h -hi flart la r› na ka dar ge nifl çap l› iza hat ve ril mek te dir.82

So nuç ola rak, Çam l› ca men ba su la r›; aha li nin iyi su ih ti ya c› n› kar fl› la ma n›n ya -n›n da, al›fl ve ri fle ko nu olan bir me ta ol ma s› ve ay n› za man da bu lun du ¤u yer le ribi rer me si re ha li ne ge tir me si ha se biy le Üs kü dar’›n sos yal ve ik ti sa di ha ya t› na dado¤ ru dan kat k› da bu lun mak tay d›. Bu ra dan ha re ket le, Çam l› ca kay nak su la r› -n›n, Üs kü dar’›n gün de lik ha ya t› na da kay da de ¤er bir zen gin lik ge tir di ¤i ni söy -le ye bi li riz

D‹P NOT LAR

1 Ze ke ri ya Kur flun-Ser taç Kay se ri li o¤ lu ve di ¤er le ri, Bâ ki Ken te Âb-› Be kâ, Ha mi di ye, ‹s tan bul 2006, 13.2 a.g.e., s. 17. Na m›k Ke mal ve Ah met Cev det Pa fla’dan Ma hir ‹z’e, Os man l› ve Cum hu ri yet dö nem le rin de ya -fla m›fl ba z› ün lü “su tir ya ki le ri” için bkz. A. Ha lûk Dur sun, ‹s tan bul’da Ya fla ma Sa na t›, ‹s tan bul 1999, 306-308. 3 Bu su la r›n mev ki le ri ve ni te lik le ri hak k›n da top lu bil gi için bk. Kur flun-Kay se ri li o¤ lu vd, a.g.e., 26-33.4 Os man Nu ri, Me cel le-i Umûr-› Be le diy ye, Der sa âdet 1330, V, ‹kin ci K› s›m, 615.5 Mu ham med Ha fid Efen di’nin, Me hâ hü’l-Mi yâh ad l› ‹s tan bul’un mefl hur su la r› na da ir ese ri, XVI II. yüz y› l›nson la r›n da ka le me al›n m›fl t›r. Üç yaz ma iki de mat bu nüs ha s› bu lu nan ese rin, me tin, transk rip si yon ve aç›k -la ma l› nefl ri için bk. “Mu ham med Ha fid Efen di, Me hâ hü’l-Mi yâh, ‹s tan bul’un Mefl hur ‹ç me Su la r›”, (haz. ‹l ha -mi Yur da kul-Ze ki ‹z gö er), ‹s tan bul Arafl t›r ma la r› Der gi si, ‹s tan bul 1998, V, 129-161. 6 Ah met Ko çak, “Na m›k Ke mal’in ‹n ti bah Ro ma n›n da Me kân Ola rak Çam l› ca-Üs kü dar”, Üs kü dar Sem poz yu -mu IV (3-5 Ka s›m 2006) Bil di ri ler, ‹s tan bul 2007, I, 532. ‹n ti bah ro ma n› n›n kah ra man la r›n dan Ali Bey’in ser -gü zefl ti de Bü yük Çam l› ca su yu ba fl›n da bafl lar (ay n› yer).7 Ay van sa râ yî Hü se yin Efen di-Ali Sâ t›’ Efen di-Sü ley man Be sim Efen di, Ha dî ka tü’l-Ce vâ mi’-‹s tan bul Câ mi le -ri ve Di ¤er Dî nî-Si vil Mi’ma ri Ya p› lar (haz.Ah med Ne zih Ga li te kin), ‹s tan bul 2001, II, 665.8 Ka z›m Çe çen, “Kay nak Su la r›”, Dün den Bu gü ne ‹s tan bul An sik lo pe di si, ‹s tan bul 1994, IV, 508.9 ‹vaz Fa kih hak k›n da ve ri len bil gi ler de fark l› l›k lar bu lun ma s› na ra¤ men, onun Bek ta flî inanç la r› na gö re, K›rkEren ler ad› ve ri len Ahî Der vifl ler gu ru bu na da hil ol du ¤u sa n›l mak ta d›r. Meh met Ner mi Has kan’a gö re Çe le biMeh met, ken di fley hi olan ‹vaz Fa kih Efen di’ye iki Çam l› ca ara s› n› mülk ola rak ver mifl ti. O da bu yer le ri vak -fet mifl ti Ara zi nin va k›f hâ li uzun as›r lar de vam et mifl tir. Ara zi nin son ra ki hü küm dar lar olan Çe le bi Meh metve Y›l d› r›m Ba ye zit za ma n›n da ve ril di ¤i yö nün de de ¤i flik an la t›m lar da var d›r (bk. Meh met Ner mi Has kan,Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, ‹s tan bul 2001, II, 570-571; III, 1102). 10 Bafl ba kan l›k Os man l› Ar fli vi (BOA), Da hi li ye Ne za re ti ‹da re K›s m› (DH.‹D.) 42/7, Lef 7/1, 27 Kâ nun-› ev vel1326/9 Ocak 1911.11 “Mu ham med Ha fid Efen di, Me hâ hü’l-Mi yâh, ‹s tan bul’un Mefl hur ‹ç me Su la r›”, 139-140.12 Sa adi Na z›m Nir ven, ‹s tan bul Su la r›, ‹s tan bul 1946, 228. 13 Nev sâl-i Afi yet (Sal nâ me-i T›b bî), Üçün cü Se ne, ‹s tan bul 1320, 14.14 Ce lal Al n› ge nifl, “‹s tan bul ‹ç me Su yu Bol fie hir dir”, Tu ring Bel le te ni, nr. 126 (Tem muz 1952), 19.15 “‹s tan bul’un Tat l› Su Gö lü Ter kos ve Ba z› ‹s tan bul Su la r› Hak k›n da ‹ki Ra por’un Hü la sa s›: Az mi ve Be sim,Su, (‹s tan bul 1300)”, ‹s tan bul Su Kül li ya t› III (Va k›f Su Tah lil le ri 1: XIX. ve XX. Yüz y›l da ‹s tan bul Su la r›), ‹s tan -bul Arafl t›r ma la r› Mer ke zi Ya y› n›, ‹s tan bul 2000, 39.


283

16 “Mu ham med Ha fid Efen di, Me hâ hü’l-Mi yâh, ‹s tan bul’un Mefl hur ‹ç me Su la r›”, 140. Bo ¤a zi çi ta ri hi ve co¤ -raf ya s› üze ri ne, 1794’te, Bi zans Say fi ye le ri ad›y la bir eser ka le me alan ‹n ci ci yan da, Bul gur lu ve Çam l› ca su la -r› n›n sa¤ l› ¤a iyi gel di ¤i ni kay de der. bk. G.V. ‹n ci ci yan, Bo ¤a zi çi Say fi ye le ri, (Er me ni ce as l›n dan çe vi ren: Kan -dil li Er me ni Ki li se si Pa pa z›; Dü zel ti, Ön söz ve Not lar: Or han Du ru) ‹s tan bul 2000, 67. 17 A. Ha lûk Dur sun, a.g.e., s. 308.18 Cev det Pa fla, Te zâ kir (21-39) (yay. Ca vid Bay sun), An ka ra 1991, s. 57.19 Mu rat Bel ge, ‹s tan bul Ge zi Reh be ri, ‹s tan bul 1997, 313-4. Çam l› ca Te pe le ri’nin bir me si re ha li ne gel me siko nu su için ay r› ca bk. Çe lik Gü ler soy, “Çam l› ca Te pe le ri”, Dün den Bu gü ne ‹s tan bul An sik lo pe di si, ‹s tan bul1994, II, 466-467.20 Has kan, a.g.e., III, 1106.21 Has kan, a.g.e., III, 1293-4.22 BOA, DH.‹D. 42/7, Lef 7/1, 27 Kâ nun-› ev vel 1326/9 Ocak 1911.23 Nir ven, ‹s tan bul Su la r›, 229.24 Erem ya Çe le bi Kö mür ci yan, ‹s tan bul Ta ri hi, XVII. As›r da ‹s tan bul, (ter cü me ve tah fli ye eden: Hrand D. And -re as yan, ye ni not lar la ya y› ma ha z›r la yan: Ke vork Pa muk ci yan), ‹s tan bul 1988, 282. 25 Al n› ge nifl, a.g.m., s. 20.26 Kur flun-Kay se ri li o¤ lu vd, a.g.e., s. 17.27 Nir ven, ‹s tan bul Su la r›, s. 228.28 “Ah med Sâ fi Bey, ‹s tan bul’un Men ba’ Su la r›”, ‹s tan bul Su Kül li ya t› III (Va k›f Su Tah lil le ri 1: XIX. ve XX. Yüz -y›l da ‹s tan bul Su la r›), ‹s tan bul 2000, s. 215.29 Nir ven, ‹s tan bul Su la r›, s. 229.30 A. Sü heyl Ün ver, “‹s tan bul’un Ba z› Ac› ve Tat l› Su la r›n Halk ça Ma ruf fii fa Has sa la r› Hak k›n da”, ‹s tan bulRi sa le le ri, ‹s tan bul 1995, s. I70. 31 Os man Nu ri, a.g.e., Der sa âdet 1330, III, 688.32 Has kan, a.g.e., III, 1203.33 Ki ta be de ki ye ni len me ta ri hi 1333/1915 olan K› s›k l› Çefl me si, ilk ola rak muh te me len ‹vaz Fa kih ta ra f›n danyap t› r›l m›fl t›. K› s›k l› Ca mi si’nin (Ab dul lah A¤a Ca mii) kö fle sin de ve ana yol üze rin de yer al›r. Os man l›’n›n sondö nem kla sik mi ma ri ör nek le rin den bi ri olan mer mer çefl me, su yu nu Bü yük Çam l› ca Te pe si etek le rin den al›rve bu gün kul la n› l›r du rum da d›r. Çefl me nin so lun da ki alan lo kan ta ola rak kul la n›l mak ta d›r. Kü çük bir mey -dan çefl me si ola rak ifl lev gö ren K› s›k l› Çefl me si, gü nü müz de du va ra bi ti flik ve ana yol üze rin de ifl le vi ni sür dür -mek te dir. Çefl me nin hu su si yet le ri için bk. Gül Sa r› dik men Ah raz, “Gra vür ve Re sim ler le Üs kü dar Çefl me veSe bil le ri ne Ba k›fl”, Üs kü dar Sem poz yu mu I (23-25 Ma y›s 2003) Bil di ri ler, ‹s tan bul 2004, II, 159-160, 172; Has -kan, a.g.e., III, 1101-2. 34 Ser vet-i Fü nun, nr. 242, 19 Tefl rin-i ev vel 1311/31 Ekim 1895.35 Da vut Hut, “Üs kü dar’da Ta ri hi Yer Ad la r›”, II. Üs kü dar Sem poz yu mu (12-14 Mart 2004) Bil di ri ler, ‹s tan bul2005, I, 167. 36 M. R› fat Ak bu lut, “K› s›k l›”, Dün den Bu gü ne ‹s tan bul An sik lo pe di si, ‹s tan bul 1994, V, 5.37 Nir ven, ‹s tan bul Su la r›, s. 229.38 Ay van sa râ yî Hü se yin Efen di-Ali Sâ t›’ Efen di-Sü ley man Be sim Efen di, a.g.e., II, 665.39 Ün ver, a.g.m., 71.40 “Mu ham med Ha fid Efen di, “‹s tan bul’un Mefl hur ‹ç me Su la r›”, Me hâ hü’l-Mi yâh, s. 141. 41 Ser vet-i Fü nun, nr.225, 22 Ha zi ran 1311/4 Tem muz 1895.42 Su yun bu lun du ¤u mev ki, Kü çük Çam l› ca Te pe si’nin ar ka cep he sin de ki ya maç üze rin de bu lu nan bir va di -ye bak t› ¤›n dan, Ada lar’› da hi gö ren ha va dar ve gü zel bir man za ra ya sa hip ti. Tam kar fl› s›n da da yi ne su yu mefl -hur olan Ka y›fl Da ¤› bu lu nur. Bü tün bun lar, su kay na ¤› ve çev re si ni gü zel bir se yir ve say fi ye ye ri du ru mu nage tir mek tey di. Ni te kim ya z›n, cu ma ve pa zar ak flam la r›, Bul gur lu köflk le ri nin, Li ba de ve Kü çük Çam l› ca say -fi ye le ri nin hal k›n dan pek çok ki fli bu ra da gö rü lür dü. Haf ta da iki de fa cu ma ve pa zar gün le ri, çal g› ve hok ka -baz bi le var d›. Kay na ¤›n ya n›n da bir kah ve ha ne bu lun du ¤u için, ge len ler su ile ha ra ret gi de rir ken yor gun lu -


284

¤u da bir kah ve içe rek ç› ka ra bi lir di (Ser vet-i Fü nun, nr.225).43 Has kan, a.g.e., II, 1106.44 Has kan, a.g.e., III, 1055.45 Ay fle Hür, “Bul gur lu”, Dün den Bu gü ne ‹s tan bul An sik lo pe di si, ‹s tan bul 1994, II, 332.46 Nir ven, ‹s tan bul Su la r›, s. 229-230.47 Nâ z›m (Nir ven), ‹s tan bul Vi la ye ti fieh re ma ne ti ne Ev kaf dan Dev ro lu nan Su lar, ‹s tan bul 1341, s. 66.48 Al n› ge nifl, a.g.m., s. 20.49 Ga lib Atâ (Ataç), “‹s tan bul Ev kaf Su la r›-Ta rih çe”, S›h h› ye Mec mu as›, nr.16 (Ma y›s-Ha zi ran 1338), s. 127-129.50 Su yu; Çam l› ca lar, Bul gur lu ve Li ba de’de bu lu nan muh te lif ba¤ lar da ki bir çok men ba’dan gel mek tey di. AtikVa li de Su yu’nun bâ ni si olan III. Mu rad’›n an ne si ve II. Se lim’in ka r› s› Nur ba nu Va li de Sul tan, ay n› isim le an› -lan Top ta fl›’nda ki ca mi, med re se, tek ke-da ru’l-ha dis, fli fa ha ne, ima ret ve bir çok çefl me le ri ne bu su yu, 1583 ta -ri hin de ak›t m›fl t›r. Ge rek isâ le hat t› n›n uzun lu ¤u (yak la fl›k 19 km) ve ge rek se de bi si nin bü yük lü ¤ü ba k› m›n -dan Üs kü dar’›n en bü yük su yo lu ol ma özel li ¤i ni gös te rir (Nâ z›m [Nir ven], ‹s tan bul Vi la ye ti fieh re ma ne ti ne Ev -kaf dan Dev ro lu nan Su lar, a.g.e., s. 39; Ka z›m Çe çen, ‹s tan bul’un Os man l› Dö ne mi Su yol la r›, ‹s tan bul 1999, s.202, 207, 209).51 Su yu, Kü çük Çam l› ca’da muh te lif ba¤ ve tar la lar da ki top lam 33 men ba’dan top la na rak, Üs kü dar’da Nev fle -hir li Da mad ‹b ra him Pa fla ta ra f›n dan yap t› r› lan ev kaf ve hay ra t› na gel mek te dir. Üs kü dar’›n Atik Va li de Su yo -lu’ndan son ra de bi ve uzun luk (yak. 15 km) ola rak en önem li ikin ci su yo lu dur (Çe çen, a.g.e, s. 220).52 Su yu, Bü yük ve Kü çük Çam l› ca ile Li ba de’de bu lu nan çok sa y› da ki men ba’dan ge le rek 1641’de yap t› r› lanÇi ni li Ca mii, med re se, mek tep, çefl me ve ha ma m› na akar d›. Top lam 10.5 km. uzun lu ¤un da ki Çi ni li Su yu’nunbâ ni si, I. Ah med’in ka r› s›, IV. Mu rad ve Sul tan ‹b ra him’in an ne le ri olan Mah pey ker Va li de Sul tan’d›r (Nâ z›m[Nir ven], ‹s tan bul Vi la ye ti fieh re ma ne ti ne Ev kaf dan Dev ro lu nan Su lar, s. 38-39).53 Bu su, Bü yük Çam l› ca Te pe si etek le rin den ge lir di. Kü çük Çam l› ca’da Ber ber Yu suf A¤a Ba ¤›’nda ki men -ba’›n su yu na ise, fie ker Mas la ¤› de ni lir ve bu da söz ko nu su su ya ila ve edil mifl ti. Su yu, III. Se lim, an ne si Mih -ri flah Va li de Sul tan ad› na 1805’te top lat t›r m›fl t›. Ba¤ dan ç› kan su, uzun bir gü zer gâ h› ta kip et tik ten son ra, Se -li mi ye K›fl la s› ile bir lik te, ca mii, ha mam ve çefl me le re akar d› (Nir ven, ‹s tan bul Su la r›, 225; Nâ z›m [Nir ven], ‹s -tan bul Vi la ye ti fieh re ma ne ti ne Ev kaf dan Dev ro lu nan Su lar, s. 41-42) 54 Sul tan III. Mus ta fa Su yu da de ni len Ayaz ma Su yu, Ba¤ lar ba fl›’nda ki Çift lik Ga zi no su’nda bu lu nan üç kay -nak tan ge lir di. Ayaz ma Ca mii ile mek tep ve çefl me le ri ne ak t› ¤›n dan bu isim le an›l m›fl t›r. Muh te me len 1760’taya p›l d›. 55 Bü yük Çam l› ca’da ve K› s›k l›’da befl men ba’dan ge len su, 1610 y› l›n da te sis edil di. Hü da yi der gâ h› n›n su ih -ti ya c› n› kar fl› lar d›.56 Su yu, Bü yük Çam l› ca’da ki men ba’dan ge lir, Sad ra zam ve Se ras ker Hü se yin Av ni Pa fla’n›n ko nak ve çefl me -si ne akar d›. An cak O’nun ta ra f›n dan yap t› r› l›p yap t› r›l ma d› ¤› bi lin me mek te dir (Çe çen, a.g.e., s. 237).57 Su yu, Bü yük Çam l› ca’da Yu suf ‹z zed din Efen di Ba ¤›’nda bu lu nan men ba’dan ge lir di. Es ki den Çam l› ca’n›nen gü zel men ba la r› n›n su la r› n› kat ma la r› ola rak top la yan bu su, Bü yük Çam l› ca’n›n Bo ¤a zi çi’ne ba kan Bey ler -be yi, Çen gel köy te pe le rin den kay nak la r› n› al›r d›. Bi la ha re Bü yük Çam l› ca al t›n da ki Ki raz l›, Tat l› su ve Tom -ruk kat ma la r› n› ala rak su yo lu nu ta kip et tik ten son ra çefl me le re iner di (Nir ven, ‹s tan bul Su la r›, s. 226; Çe çen,a.g.e., s. 220).58 Men ba s›, Bü yük Çam l› ca’n›n Bo ¤az’a ba kan ya ma c›n da d›r. Su, ha y›r se ver ve zen gin bir ki fli olan Al tu ni za -de ‹s ma il Züh tü Pa fla ta ra f›n dan yap t› r› lan Al tu ni za de Ca mii’ne akar d› (Çe çen, a.g.e., s. 236).59 K› s›k l›, Bü yük Çam l› ca ve Top ha ne li o¤ lu’nda bu lu nan men ba’lar dan ge len su, Sul tan Te pe si’nde ki çefl me -le ri ne ula fl›r d›. 60 Ba¤ lar ba fl› ile ‹ca di ye’de, Ya hu di Me zar l› ¤›’nda ve Kuz gun cuk De re si’nde bu lu nan men ba’lar dan ge len su,Üs kü dar’da ki Mih ri mah Sul tan Ca mii’ne iner di. 61 Os man l› Dev le ti’nde ki su tefl ki la t› ve su la r›n ida re si için bk. Gül fet tin Çe lik, Su Hu ku ku ve Tefl ki la t› (‹s tan -bul Su Kül li ya t› XIV, Va k›f Su Tah lil le ri), ‹s tan bul 2000, s. 109-157.62 Ter kos Su fiir ke ti’nin, Ka ¤›t ha ne Men ba Su la r› n› celb ve isa le sin den do la y› fli ka yet te bu lun ma s› ve ko nu -nun fiu ra-yi Dev let’e in ti kal et me si üze ri ne ç› ka r› lan ira de de bu hu sus di le ge ti ril mifl ti. BOA, ‹ra de Hu su si(‹.HUS) 1320 S-85, 21 S 1320/30 Ma y›s 1902.


285

63 BOA, ‹.HUS 1327 R-17, 16 R 1327/7 Ma y›s 1909.64 BOA, DH.‹D. 42/7, Lef 1/1, 28 Tem muz 1326/10 A¤us tos 1910; Lef 3/1, 18 A¤us tos 1326/31 A¤us tos 1910.65 Bu be del, Ev kaf Ne za re ti ta ra f›n dan, söz ko nu su su la r›n va k›f ara zi de ç›k ma s› ve fler’i hü küm ler ge re ¤in cetah sil edi li yor du. Kay nak su la r› n›n ç› kar t›l ma s›, kefl fi, su yu ç› ka ra n›n tes pi ti, su yun ç› k›fl ye ri ve mül ki yet du -ru mu, su la r›n ba¤ lan ma s›, kul la n› m›, mülk ve va k›f su lar, su la r›n ifl le til me si, ki ra ya ve ril me si, in ti ka li, sa t› fl›,fe ra ¤›, mi ras ola rak in ti ka li, vak fe dil me si ve hi be olun ma s› gi bi “su hu ku ku”na ilifl kin ay r›n t› lar için bk. Gül -fet tin Çe lik, a.g.e., s. 27-105. 66 Be le di ye yi hak s›z gö ren Da hi li ye Ne za re ti’ne gö re, ka nun ve ni zam lar da böy le bir ver gi tü rü yok tu ve Be le -di ye nin mü da ha le et me me si ge rek ti ¤i hu su su fieh re ma ne ti’ne ay r› ca bil di ril mifl ti (BOA, DH.‹D. 42/7, Lef 3/1).67 Ay n› Ve si ka, Lef 4/1 ve Lef 5, 7 Tefl rin-i ev vel 1326/20 Ekim 1910.68 Ay n› Ve si ka, Lef 6/1, 14 Tefl rin-i sâ ni 1326/27 Ka s›m 1910. Be le di ye, fiu ra-y› Dev let’in ilk ka ra r› na ra¤ men,söz ko nu su ver gi yi al ma ya de vam edi yor du (Ay n› Ve si ka, Lef 7/1, 27 Kâ nun-› ev vel 1326/9 Ocak 1911).69 19 Ni san 1327 ta rih li fiu ra-yi Dev let ka ra r› için bkz. Os man Nu ri, a.g.e., V, ‹kin ci K› s›m, 611-614.70 BOA, Da hi li ye Ne za re ti Umûr-› Ma hal li ye-i Vi lâ yât Mü dü ri ye ti (DH.UMVM) 105/50, Lef 1 ve 2/1, 23 Tefl -rin-i ev vel 1332/5 Ka s›m 1916. Ay r› ca bk. Os man Nu ri, a.g.e., V, ‹kin ci K› s›m, 748-749.71 Ni te kim, böy le bir su is ti ma le en gel ola cak ba sit ve ucuz bir ale ti icat eden fieh re ma ne ti Ev zan ‹da re si Mu -aye ne Bafl me mu ru Sa dul lah Efen di’nin bu ve si ley le tal ti fi gün de me gel mifl ti (BOA, Da hi li ye Ne za re ti Mek tu -bi Ka le mi (DH.MKT) 1147/35, 1 M 1325/14 fiu bat 1907).72 BOA, DH.‹D. 42/7, Lef 2, 25 Tem muz 1326/7 A¤us tos 1910.73 Os man Nu ri, a.g.e., III, 677.74 Su la r›n ba k› m›, mu ha fa za s› ve ta mi ri hak k›n da et raf l› ca bil gi için bkz. Gül fet tin Çe lik, “‹s tan bul Kay nak Su -la r› (Tefl ki la t› ve ‹fl le yi fli ‹le)”, XIV. Türk Ta rih Kong re si (An ka ra: 9-13 Ey lül 2002) Kong re ye Su nu lan Bil di ri ler,An ka ra 2005, II. Cilt-I. K› s›m, 800-825.75 Ba z› ör nek ler için bkz. BOA, Bâ b› âli Ev rak Oda s› (BEO) Ne za ret ler Ge len-Gi den Def ter le ri (NGG) ,def.nr.475, s› ra nr.1522, H.1286; def.nr.477, s› ra nr. 273, 7 Ca 1291; Çe lik, a.g.m., 811-2, 814-6, 822. Kü çükÇam l› ca su yol la r› n›n ge nifl çap l› ta mi ri için de in fla at ça l›fl ma s› bafl la t›l m›fl t›. Bu na gö re, zik re di len su yol la -r› n›n, çefl me den bafl la ya rak Tir yal Ha tun Köfl kü’nün bah çe si için de bu lu nan men ba ya ka dar olan ma hal le ri -nin, 2200 ku rufl be del ile mü te ah hit Mus ta fa Us ta ta ra f›n dan ta mi ra t› na bafl lan m›fl t›. An cak tes pit edi le nin d› -fl›n da, su yun kay na ¤› n›n da ha ile ri de ol du ¤u an la fl› l›n ca, yu ka r› da ki mik tar dan bafl ka ila ve ola rak 13573 ku -rufl luk bir mas raf da ha ge re ke ce ¤i an la fl›l d›. Bu ra kam dan 4593 ku rufl luk bir mik tar dü flül dük ten (mü na ka sa)ve ba z› se he vi tas hih ler den son ra, in fla at›n keflf-i ev vel mik ta r› 9151 ku rufl ola rak tes pit edil di. Be de li, o y›l kiin fla at ve ta mi rat-› umu mi ye ter ti bin den kar fl› lan mak üze re ta mi rat ifli ne bafl lan d›. (BOA, ‹ra de fieh re ma ne ti(‹.fiH) 1314 R-2, 1 R 1314/9 Ey lül 1896). 76 BOA, DH.UMVM 100/19, Lef 9/1, 23 N 1336/2 Tem muz 1918.77 Ay n› ve si ka.78 Nir ven, ‹s tan bul Su la r›, s. 230.79 K› s›k l› ci va r›n da ki bir kaç köfl kün yer al t› la ¤›m la r› n›n bu lun ma ma s›n dan do la y›, bu yer ler de la ¤›m in fla s›ve bir de bü yük la ¤›m ku yu su nun ya p›l ma s› na bafl lan m›fl t›. Fa kat bu de fa in fla edi len ye ral t› la ¤›m la r› n›n, Se -li mi ye K›fl la s› ve Bey ler be yi Sa ray la r›’na gi den su yol la r› na ka r›fl ma s› n› ve böy le ce su la r› kir let me si ni ön le mekiçin Bon kovs ki Bey ri ya se tin de ki bir he ye te böl ge in ce le til di. Ne ti ce de la ¤›m la r›n, bu su la ra ka r›fl ma d› ¤› tes -pit edil di. BOA, Y›l d›z Pe ra ken de Ev ra k›-Bafl ki ta bet (Y.PRK.BfiK) 27/13, 11 M 1310/5 A¤us tos 1892.80 BOA, Da hi li ye Ne za re ti Mu ha be rat-› Umu mi ye ‹da re si (DH.MU‹) 70-2/12, 18 Ra 1328/30 Mart 1910.81 11 Tefl rin-i ev vel 1332 ta rih li fiu ra-yi Dev let ka ra r›n da bu du rum flu fle kil de ifa de edil mifl tir: “…Rü sûm-›Be le di ye Ka nu nu’nun on ikin ci mad de sin de, “Hu su si kap lar la nakl ve fü ruht olu nan men ba su la r› be le di ye -ler ce tef tifl edi le rek han gi men ba la ra ait ol duk la r› n› mü bey yin kap la r›n üze ri ne alâ met-i mah su sa vaz’ olu nur.Bu na mu ka bil be le di ye ce tâ yin olu na cak ta ri fe da ire sin de resm al› n›r” di ye mu har rer ola rak mad de nin su ret-i tah ri ri ne na za ran mak sad-› as li va ri dat te mi nin den zi ya de men ba su la r› n›n te min-i sâ fi ye ti ol du ¤u afli kâr bu -lun du ¤u gi bi…” (BOA, DH.UMVM 105/50, Lef 1, 11 Tefl rin-i ev vel 1332/24 Ekim 1916; Os man Nu ri, a.g.e., V,‹kin ci K› s›m, 749). 82 Bu na gö re; her bir men ba da pul me mu ru bu lun du ru la cak; pul me mu ru, su la r›n te miz el ve te miz kap larile te miz f› ç› ve da ma ca na la ra kon du ¤u nu gö re rek da ha men ba da iken ka b›n ka pa nan man ta r› üze ri ne pu lu


286

ya p›fl t›r ma l› ve üze rin de pul me mu ru nun ya n›n da bu lun dur ma s› ge re ken su yun is mi ni ta fl› yan dam ga y› ba sa -rak ay r› ca da o gü nün ta ri hi ni at ma l›; pul lar her gü ne ait ol du ¤un dan gü nü ne ait pul la r›n kap la ra ya p›fl t› r›l -ma s›; pul la r›n lü zu mu ka dar al›n ma s›; 40 k›y ye li ¤e ka dar olan kap la ra 20’fler ve on dan faz la s› için de 30 pa -ra l›k pul lar dan ya p›fl t› r›l ma s›; dam ga s›z pul la r›n bu lun du ¤u su la r›n mak bul ad de dil me ye ce ¤i ve bun dan mü -seb bib le ri nin so rum lu tu tu la ca ¤›, bun la ra ay k› r› ha re ket eden su me mur la r› n›n suç lu ka bul edi le ce ¤i, bu özel -lik le ri ta fl› ma yan su la r›n gün lük ga ze te ler ile hal ka ilan edi le ce ¤i, bu su lar dan bafl ka men ba su la r› bu lu nur ise,kay nak ve su la r›n mu aye ne ve tah lil edi le rek her 15 gün de bir kay nak la r›n he yet-i fen ni ye ve s›h h› ye ce tef tiflet ti ril me si ve be lir ti len bu mad de le re iti na gös te ril me si ve be le di ye da ire le ri re is le ri ne bu nun ta’mim edil me -si (Os man Nu ri, a.g.e., V, ‹kin ci K› s›m, 615-616). Men ba su la r› n›n f› ç› ve da ma ca na lar la ve a¤›z la r› kur flundam ga l› ola rak nak le di le ce ¤i ve sa t› la ca ¤› (ay n› yer, s. 619-620).


Documents

Çamlıca Suları Örneği