Filozofski fakultet u ZagrebuOdjel za arheologiju
NEKROPOLA BUDINJAKprijelaz kasnog bronanog na starije eljezno
doba
Mentor: Student:dr.sc. Janja Mavrovi Mokos Luka tefan Zagreb,
10.1.2015.
12
SADRAJ:1.UVOD...........................................................................................................................................22.POVIJEST
ISTRAIVANJA.......................................................................................................33.NEKROPOLA
TUMULA............................................................................................................44.ARNI
UKOPI KASNOG BRONANOG
DOBA.....................................................................55.ZAKLJUAK............................................................................................................................106.LITERATURA...........................................................................................................................117.PRILOZI.....................................................................................................................................12
1. UVOD Grupa Budinjak je prvi puta izdvojena kao
starijeeljeznodobna kulturna pojava u Hrvatskoj, zahvaljujui
veliini i vanosti eponimnog lokaliteta, kojeg ine gradina i
nekropola tumula. Ova kulturna grupa teritorijalno je ograniena na
ui prostor umberakog gorja (odnosno njen ishodini prostor), te na
cijeli prostor sredinje Hrvatske, sjeverno od Kupe i Save, istono
od Sutle i na podruju izmeu kulturnih grupa Martijanec Kaptol i
Kolapijana.[footnoteRef:1] (Sl. 1) [1: . KOBRNE, 2004., 132.]
Sl. 1 Prapovijesna nalazita i sluajni nalazi u hrvatskom dijelu
umberka (. KOBRNE, 1999., 15.)
Tlo na ovom prostoru bilo je pogodno za zemljoradnju i ratarstvo
pa ne udi da se na rubovima polja i grebenima gorja razvijaju
naseobinske strukture.[footnoteRef:2] [2: . KOBRNE, 2004.,
132.]
Kulturno razdoblje bronanog doba obiljeeno je velikim klimatskim
oscilacijama (od 2. tis. pr. Kr. 4. st. pr. Kr.), odnosno s
prijelazima s blage na hladnu klimu (malo ledeno doba). Upravo je
na prijelazu tih razdoblja, unutar kasnog bronanog doba i starijeg
eljeznog doba, najtoplije, pa je i temperatura na umberku bila vea
to je, uz strateko sigurnosne razloge te blizine glavnih
komunikacijskih pravaca i trgovita, pogodovalo nastanku visinskih
naselja i gradina.[footnoteRef:3] [3: . KOBRNE, 2004., 132
134.]
Za arheologiju bronanog i eljeznog doba ovog lokaliteta vane su
i rude, koje su povezane s najstarijim stijenama ovog prostora te
su bile preduvjet 'metalnom' razvoju. Iskoritavanje rude u 1.
tisuljeu pr. Kr. dalo je dobre temelje metalurkoj djelatnosti u
kasnom bronanom dobu i eljeznom dobu na umberku. Tijekom tog
razdoblja u Europu se trgovakim putevima prenosi znanje obrade
eljeza, ija prerada prua vee tehnoloke mogunosti.[footnoteRef:4]
[4: . KOBRNE, 2004., 136 138. ]
Takoer, poetak 1. tisuljea obiljeila je i jedinstvena kultura
polja sa arama te je to razdoblje velikih drutvenih i gospodarskih
promjena koje nastupaju u ovim prostorima. Upravo o tim promjenama
i stvaranju novih socijalnih struktura i drutvenih slojeva, te
prijelazu iz bronanog u eljezno doba, govore nam pojedini nalazi s
nekropole podno gradine Budinjak, osobito arni
grobovi.[footnoteRef:5] [5: . KOBRNE, 2004., 138.]
2. POVIJEST ISTRAIVANJA Prve obavijesti o arheolokim nalazitima
na podruju umberakog gorja potjeu iz druge polovice 19. stoljea, no
sustavno rekognosciranje zapoinje tek 1980-ih. Tada se otkriva vei
broj arheolokih nalazita iz razliitih vremenskih razdoblja. U tom
razdoblju su otkriveni gradina i nekropola grobnih humaka (tumula)
kod sela Budinjak.[footnoteRef:6] [6: . KOBRNE, 2004., 138.]
Zbog svoje povrine (40 000 m2), gradina je definirana kao glavno
eljeznodobno naselje u sredinjem dijelu umberake gore, sa manjim,
satelitskim naseljima uokolo. Nalazila se na vrhu brijega koji
dominira poljem to omoguuje dobru preglednost itavog terena, te je
bila utvrena.[footnoteRef:7] [7: . KOBRNE, 2004., 138 140.]
Istraivanja same nekropole nakon 1986. godine rezultirala su
izmeu ostalog i arnim grobovima iz 9.st. pr. Kr., odnosno grobovima
kasnog bronanog doba.[footnoteRef:8] Kneevski tumul 139, kao bitni
izvor za razumjevanje prijelaza iz bronanog u eljezno doba, poeo je
istraivati elimir kobrne 1993.godine, a istraivanja su u cijelosti
zavrena godinu dana kasnije.[footnoteRef:9] [8: . KOBRNE, 2004.,
140.] [9: . KOBRNE, 1999., 43.]
3. NEKROPOLA TUMULA Nekropola Budinjak smjestila se sjeverno
ispod gradine u Budinjakom polju i prostire se na oko 60 000 m2
(sl. 2). Istraivanjima je utvren 141 grobni humak, okruglog oblika
i razliitih veliina. Veina pronaenih grobnih priloga pripada
starijem eljeznom dobu, a manji broj nalaza povezan je s krajem
kasnog bronanog doba.[footnoteRef:10] [10: . KOBRNE, 2004.,
140.]
Sl. 2. Gradina i nekropola na Budinjaku (. KOBRNE, 1999.,
19.)
Od grobnih priloga istiu se nakit, kope, britve, koplja, sjekire
itd., kao i keramiki materijal koji izradbom, nainom peenja i
ukraavanjem posuda pokazuje srodnosti s haltatskim krugom
jugoistonog alpskog prostora. Mogue je uoiti i utjecaje s drugih
prostora, posebice panonskog, srednjobosanskog, likog i
srednjeitalskog.[footnoteRef:11] [11: . KOBRNE, 2004., 140.]
Na nekropoli je mogue razluiti nekoliko razvojnih stupnjeva:1.)
Budinjak I2.) Budinjak II a i II b3.) Budinjak III Budinjak I prvi
je razvojni stupanj, dokumentiran grobovima kasnog bronanog doba
(10. i 9. st.pr. Kr.). Jedino se u ovoj fazi javlja iskljuivo jedan
tip pokapanja: arni grobovi u ravnom terenu.[footnoteRef:12] [12: .
KOBRNE, 2004., 140.]
Budinjak II datira se u 8.st.pr.Kr. i djeli se na podstupnjeve A
i B. Stupnju A pripadaju ukopi vezani uz najstariju haltatsku
populaciju, odnosno arni grobovi u tumulima i izvan njih i
najraniji inhumacijski ukopi. U stupnju B (8./7. St.pr. Kr.)
nestaju arni grobovi. Poinju prevladavati skeletni ukopi, a poinju
se javljati i pojedinani inhumacijski grobovi.[footnoteRef:13] [13:
. KOBRNE, 2004., 140 144.]
Posljednji, III. razvojni stupanj oznaava kraj ukopavanja i
ivota na Budinjaku.[footnoteRef:14] [14: . KOBRNE, 2004., 144.]
4. ARNI UKOPI KASNOG BRONANOG DOBA Na nekropoli je vidljiva
raznovrsnost ukopa i grobne arhitekture tumula. Moemo razlikovati
ak deset tipova grobova. Tipove 1-5 ine uglavnom arni grobovi, koji
se meusobno razlikuju (Sl. 3):[footnoteRef:15] [15: . KOBRNE,
1999., 21.]
1.) Tip 1 arni grobovi s velikim arama ukopani u ravnom terenu i
pokriveni kamenom ploom2.) Tip 2 arni grobovi s manjim arama
ukopani u ravnom terenu s kamenom ploom ili bez nje3.) Tip 3 arni
pojedinani grobovi ukopani u zdravicu, pokriveni kamenom ploom i
prekriveni manjim tumulom 4.) Tip 4 arni pojedinani ili dvojni
grobovi ukopani u manji tumul, pokriveni kamenom ploom, s kamenim
vijencem ili bez njega5.) Tip 5 arni dvojni grobovi ukopani u manji
tumul, pokriveni kamenom ploom, okrueni kamenim vijencem i
naknadnim skeletnim ukopima izvan vijenca Od navedenih tipova, samo
tipove 1 i 2 moemo svrstati u kasno bronano doba, dok je u ritusu
ukopa kod tipova 3, 4 i 5 ve vidljiv prijelaz u eljezno doba. to se
tie grobova od 6 do 10 tipa, oni predstavljaju skeletne ukope
karakteristine za eljezno doba i nisu tema ovog rada. Sl. 3. Tipovi
grobova na Budinjaku (. KOBRNE, 1999., 22.)
arni ukopi u tumulima (tip 3 i 4) sadravali su uglavnom arne
ukope manjih dimenzija (Sl. 4). Kod tipova 4 i 5 javljaju se i
dvojni grobovi, no u ovom sluaju se ne misli na ukop dvaju
pokojnika u jednoj grobnoj jami, ve su ukopi izvedeni u odvojenim
grobnim jamama koje se nalaze neposredno jedna uz drugu te su
okrueni malim kamenim vijencem.[footnoteRef:16] [16: . KOBRNE,
1999., 21 23.]
Sl. 4. Budinjak, tumul 21; arni grob (. KOBRNE, 1999., 23.)
Za tipove 1, 3 i 4 nain oblikovanja grobne jame je jednak. Kod
njih su nadgrobne pokrovne ploe velikih dimenzija i irina grobne
jame iskopane u zemlji odgovara veliini pokrovnog kamena. Isto
tako, te jame nisu bile zapunjene. Tip 2 se poneto razlikuje od
prije navedenih oblika. Kamen se ovdje takoer nalazi ispod humusa,
no on nije masivan i manjih je dimenzija od grobne jame, odnosno
nema namjenju prekrivanja itave jame, koja je zapunjena zemljom.
Ovaj tip ukopa ne mora nuno biti sa grobnim kamenom (moe biti samo
grobna jama). Svo grobno kamenje, koje prekriva ili oznaava grob,
graeno je od gornjokrednog ploastog vapnenca ili rastresitog
dolomitikog vapnenca.[footnoteRef:17] [17: . KOBRNE, 1999., 23
24.]
Samo je kod tipa 1 karakteristino da je debeo sloj gara poloen u
grobnu jamu ispod i iznad are (visina 60cm), nakon ega je grobu
pridodana plitka zdjela sa alicom (Sl. 5).[footnoteRef:18] Pronaena
su 3 groba ovog tipa, te se pretpostavlja da su ovo najraniji ukopi
na grobitu.[footnoteRef:19] [18: Samo je kod ovog tipa alica izvan
are.] [19: . KOBRNE, 1999., 24 25.]
Sl. 5. Budinjak; arni grob ukopan u ravnom terenu (tip 1), s
priloenom plitkom zdjelom i alicom u njoj (. KOBRNE, 1999.,
24.)
Takoer su na itavom grobitu uoene i razlike u prilozima kod
arnih ukopa. Uz plitku zdjelu, koja je obavezan prilog u arnim
grobovima, mogu se pronai i drugi oblici posuda. U bogatijim
grobovima, plitke zdjele nalaze se pokraj are s ostalim prilozima,
a u sluaju gdje je ona jedini prilog, pokriva aru.[footnoteRef:20]
Nad arama su poloene prirodno, s otvorom prema
gore.[footnoteRef:21] U jednom od arnih grobova pronaen je i prljen
koji je inae obavezan prilog enskih skeletnih
ukopa.[footnoteRef:22] [20: Osim kod tipa 1 gdje je sloj gara
izmeu.] [21: Izuzetak jednog groba tipa 4.] [22: . KOBRNE, 1999.,
25.]
Polagano izbacivanje arnih ukopa iz upotrebe i prijelaz na
skeletni tip ukopa, moemo uoiti u tumulu 51, gdje imamo 5 tip
ukopa. Tu je, dakle, pronaen dvojni arni grob okruen kamenim
vijencem, dok se skeletni ukopi nalaze izvan njega. No ne moe se
iskljuiti ni mogunost naknadnih skeletnih ukopa u ve postojei tumul
sa arnim ukopima.[footnoteRef:23] [23: . KOBRNE, 1999., 25 26.]
Tipovi od 1 do 4 najznaajniji su za ovaj rad jer ih moemo
usporediti sa arnim grobovima u ravnom terenu i u tumulima nekih
drugih nalazita, odnosno s grobovima koji oznaavaju kraj kasnog
bronanog doba i poetak eljeznog doba. To su grobovi iz Vaa,
Mokronoga, ukopi s belokranjskih nalazita, Novog Mesta i dr.
Analiza grobnog materijala s Budinjaka pokazuje osobito veliku
srodnost s belokranjskim grobovima, kao i ostalim grobovima
ljubljanske skupine. Kako na tim nalazitima, tako i na Budinjaku, u
arnim grobovima nije pronaen ni jedan premet koji bi predstavljao
oruje.[footnoteRef:24] [24: . KOBRNE, 1999., 32 33.]
5. ZAKLJUAK Nekropola Budinjak izuzetno je vaan lokalitet koji
nam prua uvid u prijelazno razdoblje iz bronanog u eljezno doba
zahvaljujui svojoj veliini i nalazima, posebice u arnim grobovima,
koje moeo usporediti i sa nekim belokranjskim nalazitima. Time
pomie i rasprostranjenost ljubljanske kulture polja sa arama i
lokaliteta bliskih haltatskoj dolenjskoj skupini na prostor cijelog
umberka. Sa time moemo zakljuiti da je Budinjak bio vano i veliko
regionalno sredite, koje je odigralo vanu ulogu u formiranju
kulturnog identiteta itavog kraja.
6. LITERATURAKOBRNE, ., Budinjak: Kneevski tumul, Zagreb 1999,
str. 43 134.KOBRNE, ., Grupa Budinjak, Ratnici na razmeu istoka i
zapada, Zagreb 2004, str. 131 159.
7. PRILOZISlika br.1.: Prapovijesna nalazita i sluajni nalazi u
hrvatskom dijelu umberka; Iz: kobrne, ., Budinjak: Kneevski tumul,
Zagreb 1999, str. 15.Slika br.2.: Gradina i nekropola na Budinjaku;
Iz: kobrne, ., Budinjak: Kneevski tumul, Zagreb 1999, str. 19.Slika
br.3.: Tipovi grobova na Budinjaku; Iz: kobrne, ., Budinjak:
Kneevski tumul, Zagreb 1999, str. 22.Slika br.4.: Budinjak, tumul
21; arni grob; Iz: kobrne, ., Budinjak: Kneevski tumul, Zagreb
1999, str. 23.Slika br.5.: Budinjak; arni grob ukopan u ravnom
terenu (tip 1), s priloenom plitkom zdjelom i alicom u njoj; Iz:
kobrne, ., Budinjak: Kneevski tumul, Zagreb 1999, str. 24.
