Upload
others
View
29
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
BLMSEL ARATIRMA TEKNKLER
SALIK YNETM LSANS TAMAMLAMA PROGRAMI
PROF. DR. HALM KAZAN
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES
SALIK YNETM LSANS TAMAMLAMA PROGRAMI
BLMSEL ARATIRMA TEKNKLER
Prof. Dr. Halim Kazan
1
NSZ
Deerli renciler,
stanbul niversitesi Ak ve Uzaktan Eitim Fakltesi Salk Ynetimi Lisans Tamamlama Programndaki Bilimsel Aratrma Teknikleri dersi, bilimsel aratrmalarda kullanlan yntem ve teknikleri ayrntl bir ekilde ele alan, aklayan ve bilimsel olaylara farkl bir bak as kazandrmay amalayan bir derstir.
Aratrma, tm bilim dallarnn temelidir. Kalitatif ve kantitatif aratrma tekniklerine hakim olmayan bir aratrmacnn zgn bilimsel almalar gerekletirebilmesi mmkn deildir. Salk bilimleri, sosyal bilimler ve fen bilimleri gibi tm bilim dallarnda aratrmann niteliine gre farkl teknikler uygulanmaktadr. Aratrma tekniklerine ilikin tm konular genel bir ekilde ele alan ve kapsaml bir bilgi sunmakta olan u an elinizde bulunan ders kitab, siz sevgili rencilerimizin Bilimsel Aratrma Teknikleri dersinde yararlanmanz zere hazrlanmtr. Bu kitap; bir aratrmada sorulacak sorularn hazrlanmas, rnekleme (olaslk ve olaslk d), (anket, lekleme, nitel, mdahale olmakszn) lme, (deneysel ve yar deneysel) aratrma tasarm, veri analizi, ve aratrma raporunun kaleme alnmas dhil olmak zere aratrma srecinin tamamn kapsamaktadr. Ayn zamanda aratrmada geerlilik kavram, lmlerin gvenilirlii ve etik dhil olmak zere aratrmann belli bal teorik ve felsefi esaslarna deinmektedir. Kitabn birinci blmnde aratrma yntemlerine giri yaplmakta olup, aratrmann felsefesi, yaps ve aratrma almasnn bileenleri konularna deinilmektedir. kinci ve nc blmlerde; bilimsel aratrma yaklamlar, teoriye zg tanmlar, bilimin temel nitelikleri, pozitivizm, hipotez, gzlem, aratrma konusu ve probleminin seimi, ama ve nemin ortaya konulmas ve aratrma nerisinin oluturulmas gibi bilimsellie hizmet eden yntemler aklanmaktadr. Drdnc blmde lmede geerlilik ve gvenilirlik konusu ele alnmakta olup, beinci ve altnc blmlerde rnekleme konusu ve yntemleri anlatlmaktadr. Kitabn yedinci blmnde lme konusu ve lek trleri aklanmakta olup, sekizinci blmde bir aratrmann nasl tasarlanaca izah edilmektedir. Dokuzuncu blmde veri eitleri ve kaynaklarnn neler olduu ele alnmaktayken; onuncu ve on birinci blmlerde anket formunun tasarm, yntemi ve soru trleri gibi konular aklanmaktadr. Ders kitabnn on ikinci blmnde tez nerisi hazrlama klavuzu, on nc blmnde alntlama ve kaynak gsterimi konular ele alnrken, son blm olan on drdnc blmde ise istatistik program olan SPSS hakknda temel bilgiler verilmektedir.
Bilimsel aratrma tekniklerini kavrayabilmek asndan bu kitapta sunulan bilgiler siz deerli rencilerimize btncl bir bak as kazandrmay amalamtr. Dnme erevenizi gelitirebilmek iin konular okuduktan sonra blm sonlarndaki sorular yantlayarak kendinizi lmenizi ve devaml bir ekilde altnz blmleri tekrar etmenizi neririz. Kitabn sizlere yararl olmasn temenni eder, yeni eitim-retim ylnda baarlar dilerim.
Prof. Dr. Halim Kazan, stanbul, 2016
2
3
NDEKLER
NSZ ...................................................................................................................................... 1
NDEKLER......................................................................................................................... 3
KISALTMALAR .................................................................................................................... 10
YAZAR NOTU ....................................................................................................................... 12
1. ARATIRMA YNTEMLERNE GR ................................................................... 13
1.1. Aratrma Felsefesi ............................................................................................... 19
1.1. Aratrmann Yaps ............................................................................................. 20
1.2. Aratrma almasnn Bileenleri ...................................................................... 20
2. BLMSELLE HZMET EDEN YNTEMLER I ............................................... 29
2.1. Tmevarm ve Tmdengelim ..................................................................................... 35
2.2. Teori ........................................................................................................................... 37
2.2.1. Kuram ................................................................................................................. 38
2.2.2. Yasa (Kanun) ...................................................................................................... 38
2.2.3. Bilgi .................................................................................................................... 38
2.2.4. Bilim ................................................................................................................... 39
2.2.5. Bilimin Temel levleri ....................................................................................... 39
2.2.6. Bilimin Temel Nitelikleri ................................................................................... 40
2.2.7. Bilimin Amalar ................................................................................................ 40
2.2.8. Bilimsel Aratrma Yaklamlar ........................................................................ 40
2.2.8.1. Niceliksel Aratrma .............................................................................. 40
2.2.8.2. Niteliksel Aratrma .............................................................................. 41
2.2.9. Bilimsel Aratrma ............................................................................................. 41
2.2.10. Bilimsel Yntem ............................................................................................... 41
4
2.2.11. Bilimsel Dnce.............................................................................................. 42
2.2.12. Bilimsellik ........................................................................................................ 42
3. BLMSELLE HZMET EDEN YNTEMLER II ............................................. 50
3.1. Hipotez (Varsaym) ................................................................................................... 56
3.1.1. Hipotezin Balca zellikleri ............................................................................. 59
3.1.2. Hipotezin Muhtemel Sonucu ........................................................................ 59
3.2. Gzlem ....................................................................................................................... 59
3.3. Pozitivizm ve Post-Pozitivizm ................................................................................... 60
3.4. Aratrma Konusunun Seimi .................................................................................... 63
3.5. Aratrma Probleminin Seimi ................................................................................... 63
3.5.1 Aratrma Probleminin Seim Kriterleri ............................................................. 65
3.5.2. Aratrma Probleminin Alt Problemleri ............................................................. 65
3.6. Aratrma Amalarnn ve neminin Ortaya Konmas .............................................. 66
3.7. Aratrma nerisinin Oluturulmas .......................................................................... 66
3.8. Literatr Taramas ...................................................................................................... 67
4. LMEDE GEERLLK VE GVENLRLK ........................................................ 75
4.1. Geerlilik .................................................................................................................... 81
4.1.1. D Geerlilik...................................................................................................... 81
4.1.2. Yapsal Geerlilik ............................................................................................... 82
4.1.3. Geerlilik ........................................................................................................ 82
4.1.4. Yzey Geerlilii................................................................................................ 82
4.2. Gvenilirlik ................................................................................................................ 83
4.2.1 Norm-Referans Gvenirlii (Norm-Referenced Test) ........................................ 83
4.2.2. Formun Tekrar Yntemi (Test-Retest Method) ............................................... 83
4.2.3. Edeer (Paralel) Formlar Yntemi (Parallel-Forms Method) ........................... 84
4.2.4. Tutarllk Yntemleri (Methods of Interval Consistency) .............................. 84
4.2.5. Yarya Blme Yntemi (Split-Half Method) ..................................................... 84
5
4.2.6. Kuder-Richardson Gvenilirlik Katsaylar ....................................................... 84
4.2.7. Cronbach Alfa Gvenilirlik Katsays ................................................................ 84
4.2.8. Teta Gvenilirlik Katsays................................................................................. 85
4.2.9. Omega Gvenilirlik Katsays ............................................................................ 85
4.2.10. Guttman Gvenilirlik Katsaylar ..................................................................... 85
4.3. Aratrmann Formle Edilmesi ................................................................................. 85
5. RNEKLEME ................................................................................................................... 92
5.1. rnekleme .................................................................................................................. 98
5.1.1. rneklemin Temsil Yetenei ............................................................................. 98
5.1.2. rneklem Hatas ................................................................................................. 99
5.2. rnekleme Yntemleri ............................................................................................... 99
5.2.1. Olaslksz rnekleme Yntemleri ..................................................................... 99
5.2.1.1. Kolayda rnekleme ............................................................................... 99
5.2.1.2 Yargsal rnekleme ................................................................................ 99
5.2.1.3 Kota rneklemesi ................................................................................... 99
5.2.1.4 Kartopu rneklemesi ............................................................................ 100
5.2.2 Olaslkl rnekleme Yntemleri ...................................................................... 100
5.2.2.1 Basit Rastgele rnekleme ..................................................................... 100
5.2.2.2. Tabakal rnekleme ............................................................................. 101
5.2.2.3. Kme rnekleme Yntemi .................................................................. 102
5.2.2.4. Sistematik rnekleme .......................................................................... 102
6. LME VE LEK TRLER .................................................................................... 110
6.1. lme ....................................................................................................................... 116
6.1.1 simsel (Nominal) lm .................................................................................. 117
6.1.3 Aralkl (Interval) lm ................................................................................... 118
6.1.4. Oranl (Rasyo) lm ...................................................................................... 119
6.2. lek Trleri ............................................................................................................ 119
6
6.2.1. Srekli lekler ................................................................................................ 119
6.2.2. Tekli lekler ................................................................................................... 120
6.2.3 Kategorili lekler ............................................................................................ 120
6.2.4. Sralama lekleri ............................................................................................ 120
6.2.5. Sabit-Toplam lekleri .................................................................................... 120
6.2.6. Grafiksel / ekilsel lekler ............................................................................. 120
6.2.7. kili-karlatrmal lekleri ........................................................................... 120
6.2.8. oklu lekler.................................................................................................. 120
6.2.8.1. Likert lei ........................................................................................ 120
6.2.8.2. Semantik Farkllklar lei ................................................................ 121
6.3. lmede Hata Kaynaklar ........................................................................................ 121
7. ARATIRMANIN TASARIMI ...................................................................................... 128
7.1. Aratrma Deikenlerinin Belirlenmesi .................................................................. 134
7.2. Aratrmann Dili ..................................................................................................... 135
7.3. Be Tumturakl Szck ............................................................................................ 135
7.4. Aratrmada Zaman .................................................................................................. 137
8. DEKENLER............................................................................................................... 144
8.1. liki eitleri ........................................................................................................... 150
8.1.1. likinin Nitelii................................................................................................ 150
8.1.2. likilerin Modelleri ......................................................................................... 151
8.2. Deikenler .............................................................................................................. 152
8.2.1 Deiken Trleri ................................................................................................ 153
8.2.1.1. Sfatlarna gre Deikenler................................................................. 153
8.2.1.2. Aldklar Deere gre Deikenler ...................................................... 153
8.2.1.3. Kontrol ekillerine gre Deikenler .................................................. 154
9. VER ETLER VE KAYNAKLARI ........................................................................ 162
9.1. Veri, Veri eitleri ve Veri Kaynaklar ................................................................... 168
7
9.2. Veri ve lme Kavramlar ....................................................................................... 169
9.3. Veri Trleri ............................................................................................................... 170
9.3.1. Olgusal Veriler ................................................................................................. 170
9.3.2. Yargsal Veriler ................................................................................................ 170
9.4. Veri Kaynaklar ........................................................................................................ 171
10. ANKETLER - I............................................................................................................... 180
10.1. Anketlerin Uygulanma Yntemleri ........................................................................ 186
10.2. Grmeler ............................................................................................................. 189
10.3. Anket Ynteminin Seilmesi ................................................................................. 189
10.3.1. Poplasyon Konular ...................................................................................... 189
10.3.2. rnekleme Konular ....................................................................................... 191
10.3.3. Soru Konular ................................................................................................. 192
10.3.4. erik Konular................................................................................................ 194
10.3.5. nyarg Konular ............................................................................................ 195
10.3.6. Ynetimsel Konular ........................................................................................ 195
11. ANKETLER - II ............................................................................................................. 203
11.1. Anketin Yaplandrlmas ....................................................................................... 209
11.1.1. Soru eitleri ................................................................................................. 209
11.1.2. Filtrelenmi veya Koullu sorular .................................................................. 212
11.1.3. Soru erii ..................................................................................................... 213
11.1.4. Cevap Format ................................................................................................ 216
11.1.4.1. Yapsal Cevap Formatlar .................................................................. 216
11.1.4.2. Yapsz Cevap Formatlar .................................................................. 219
11.1.5. Soru slubu .................................................................................................... 220
11.2. Gzlem ................................................................................................................... 222
11.2.1. Analiz Birimi .................................................................................................. 223
11.2.2. ki Aratrma Yanlgs ................................................................................... 223
8
12. TEZ NERS HAZIRLAMA KILAVUZU ............................................................... 232
12.1. Tezin Bal .......................................................................................................... 238
12.2. Giri ........................................................................................................................ 238
12.3. Problem ve Alt Problem Cmleleri ........................................................................ 238
12.4. nem ...................................................................................................................... 239
12.5. Varsaymlar ............................................................................................................ 239
12.6. Snrllklar ............................................................................................................. 240
12.7. Tanmlar ................................................................................................................. 240
12.8. Yntem ................................................................................................................... 240
12.9. Aratrmann Modeli (Deseni) ............................................................................... 240
12.10. Evren ve rneklem / alma Grubu ................................................................... 240
12.11. Verilerin Toplanmas ........................................................................................... 241
12.12. Verilerin Analizi ................................................................................................... 241
12.13. alma Plan ....................................................................................................... 241
12.14. Kaynaka .............................................................................................................. 241
12.15. Ekler ..................................................................................................................... 242
13. ALINTILAMA VE KAYNAK GSTERM.............................................................. 249
13.1. Alnt eitleri ........................................................................................................ 256
13.1.1 Dorudan Alnt ............................................................................................... 256
13.1.2 Dolayl Alnt ................................................................................................... 256
13.2. Alnt Yazm Kurallar ........................................................................................... 256
13.2.1. Metne Yerletirme .......................................................................................... 256
13.2.2. Byk ve Kk Harfle Balama ................................................................... 256
13.2.3. kartmalar ..................................................................................................... 256
13.3. Alntlama Sorunlar ............................................................................................... 256
13.3.1. Alntlama Tekniinin Yetersizlii ................................................................. 257
13.3.2. Ar Alntlama .............................................................................................. 257
9
13.3.3. sabetsiz Alntlama ........................................................................................ 257
13.3.4. Yeterince Alntlamama .................................................................................. 257
13.3.5. Yanl Alntlama............................................................................................ 257
13.4. Metin inde Gnderme Yapma ............................................................................. 257
13.4.1. Tek Yazarl alma ....................................................................................... 257
13.4.2. ok Yazarl Tek alma ............................................................................... 258
13.4.3. Yazar Olmayan veya Anonim alma ......................................................... 258
13.4.4. Ayn Soyadl Yazarlar .................................................................................... 258
13.4.5. Ayn Parantez inde ki veya Daha ok alma ......................................... 258
13.4.6 Ayn Yazarn Ayn Yl Yapt almalar ..................................................... 258
13.4.7. Yazarlar Farkl ki veya Daha ok alma ................................................. 258
13.4.8. Yasal Dokmanlar Kaynak Gsterme ........................................................... 259
13.4.9. Kiisel Konumalar ........................................................................................ 259
13.5. Dipnotla Kaynak Gsterme .................................................................................... 259
13.6. Kaynaka ................................................................................................................ 259
13.6.1. Makaleler ........................................................................................................ 260
13.6.2. Dergi Ad ve Basm Bilgisi ............................................................................ 260
13.6.3. Kitaplar ........................................................................................................... 260
13.6.4. Tezler .............................................................................................................. 262
13.6.5. nternet Kaynaklar ......................................................................................... 262
13.6.6. Journals (Elektronik dergiler) ......................................................................... 262
14. SPSS HAKKINDA TEMEL BLGLER ..................................................................... 269
14.1. SPSSe Giri ........................................................................................................... 275
14.2. SPSSin Temel Menleri ........................................................................................ 275
14.2.1. Veri Grnm (Data View) .......................................................................... 276
14.1.2. Deiken Grnm (Variable View) ............................................................ 277
KAYNAKA ........................................................................................................................ 286
10
KISALTMALAR
APA: American Psychological Association
CATI: Computer Aided Telephone Interview (Bilgisayar destekli telefon grmesi)
e-posta: Elektronik posta
MLA: Modern Language Association
N: Ana ktle hacmi
n: rneklem hacmi
SPSS: Statistical Package fort he Social Sciences
TK: Trkiye statistik Kurumu
X: Bamsz deiken
Y: Baml deiken
YK: Yksek retim Kurumu
11
12
YAZAR NOTU
Deerli renciler,
stanbul niversitesi Ak ve Uzaktan Eitim Fakltesi Salk Ynetimi Lisans Tamamlama Programnn Bilimsel Aratrma Teknikleri dersi, temel dzeyde Aratrma tekniklerine ilikin tm konular genel bir ekilde ele almakta ve kapsaml bir bilgi sunmaktadr. u an elinizde bulunan ders kitab, siz sevgili rencilerimizin Bilimsel Aratrma Teknikleri dersinde yararlanmanz zere hazrlanm ve konular olabildiince zl sunulmaya allmtr. Her blmn banda ve sonunda konularn pekimesi iin hazrladmz sorular mevcuttur. Konular dzenli bir ekilde tekrar ederek, sorular zerinde dnmeniz ve aratrma yapmanz, kavramanz kolaylatracak ve yeni bak alar kazanmanz salayacaktr.
Prof. Dr. Halim Kazan, stanbul, 2016
13
1. ARATIRMA YNTEMLERNE GR
14
Bu Blmde Neler reneceiz?
1.1. Aratrma Felsefesi 1.2. Aratrmann Yaps 1.3. Aratrma almasnn Bileenleri
15
Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular
1) Aratrma nedir? 2) Aratrma felsefesi yaklamlar nelerdir? 3) Aratrmada yap nedir? 4) Aratrma almasnn bileenleri nelerdir?
16
Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri
Konu Kazanm Kazanmn nasl elde edilecei veya gelitirilecei
Aratrma felsefesi Temel aratrma felsefesi yaklamlarn bilmek
Aratrma felsefesi yaklamlarn ele alan yaynlar okumak
Aratrmann yaps Aratrmann temel yapsn renmek
eitli aratrmalar inceleyerek aratrmalarn yaplarn analiz etmek
Aratrma almasnn bileenleri
Aratrma almasnn bileenlerini bilmek
Aratrma almasnn bileenlerinin eitli almalarda nasl kullanldn incelemek
17
Anahtar Kavramlar
Aratrma Aratrma felsefesi Aratrma yaps Aratrma almasnn bileenleri
18
Giri
Kitabn birinci blmnde aratrma yntemlerine giri yaplmakta olup; aratrma felsefesi, aratrma yaps ve aratrma almasnn bileenleri konular ele alnmaktadr.
19
1.1. Aratrma Felsefesi
nce aratrmann ne olup olmadn ksa bir tanmla verdikten sonra aratrma felsefesine devam edebiliriz.
Aratrma: Belli bir amaca ynelik, belirli aamalar ierisinde ve bir yntem dhilinde yaplan almalara denir. Aratrmadan beklenenler; bir sorunu zmek, yeni bir rn ortaya koymak, yeni bir yntem veya teknoloji ortaya koymak, yeni bir bilgi ortaya koymak ya da ekonomik yarar salamak olabilir. Aratrmalar, evrendeki ilk aray olabilecei gibi, var olanlarn ortaya konmas ya da detaylandrlmas eklinde de olabilir. Aratrmalar amalarna gre deiik adlar altnda snflandrlabilmektedir. Ancak, aratrmann eidi ne olursa olsun, her aratrmada bilimsellik adna uyulmas gereken baz ortak zelliklerden sz edilebilir. Bu kadar kapsaml beklentilerin olduu bir aratrmann felsefi olarak deerinin olmu olmas gerekir. Muhtemelen aratrmann soyut ve karmak olduunu dnebilirsiniz. Bunun doruluk pay da vardr. Ancak aratrma projesinin farkl blm ve evrelerini ve bunlarn birbiriyle nasl ilikisi olduunu kavramaya baladnzda ilk baktaki kadar karmak olmadn grmeniz muhtemeldir. Aratrma projesi genellikle; giri, gelime ve sonu eklinde ele alnr. Aratrma projesinin temel evreleri ise aratrma yaps iinde ele alnr. Bu blmde aratrma iinde nemli ayrmlara, aratrma projesinin aklmza gelen fakl tip sorularna, ana bileim ve blmlerine deineceiz.
Modern aratrma fikri olumadan nce filozoflar aratrmay mantkl dnme eklinde ifade etmekteydiler. Bu dnce olduu gibi baz temel ayrmlarla ada aratrmalara aktarld. Bu aktarmla, mantksal sistem iinde iki ana mantksal aratrma sistemi ortaya kt. Bu metodik sistem olarak anlan tmdengelim ve tmevarm metotlarnn ta kendisidir. Burada; bu metotlarn nasl modern aratrmalarla ilikisi olduu tartlacaktr.
Bilindii zere aratrmalarda konu ile ilgili balang varsaym ve felsefesi ele alnmadan konu tamamlanamaz. Btn aratrmalar dnyay en iyi nasl anladmz ve algladmz varsaym zerine kurulur. Tabi ki dnyay en iyi nasl anlayabileceimizi kimse bilmiyor ve felsefeciler bu konu zerinde iki bin yl akn zamandr tartmaktalardr. Btn yapabileceimiz modern toplum bilimcilerin dnya zerinde ne bildiimiz konusuna nasl yaklatklarna etraflca bakmaktr. Btn bunlarla beraber ada toplum bilim aratrmalar iin zellikle nemli perspektif olan iki ana felsefi dnce ekoln; pozitivizm ve post-pozitivizmi birlikte deerlendirmektir. Burada sadece iki ana temel ekol pozitivizm ve post-pozitivizmi ele alnmaktadr. Dier ska tartlan, Rlativizm (Grecelik), Sbjektivizm (znelcilik), Hermeneutics, Deconstructivizm, Feminizm v.b. alternatifleri ele alma bu kitabn dndaki konulardr.
20
1.1. Aratrmann Yaps
Birok aratrma projesi genel olarak ayn mantksal yaklam ve yapy kullanr. Bu yap bir kum saati eklinde dnlrse; zamana kar yarmaya benzer. Zaman iyi kullanmak iin algoritmik bir mantk ierisinde aratrmann yapsn oluturmak gerekir.
Aratrmac aratrmann yapsn yle oluturmaldr: ncelikle; konu belirleme ile ie balamal, kapsam daraltmal, odaklanlmal, ilevselletirmeli, gzlem yapmal, veriyi analiz etmeli, sonulara ulaarak konuyu baa doru genellemelidir.
Aratrma sreci belirli bir alana aratrmacnn ilgi duymas ile beraber aratrmacnn konuyu inceleme istei ile balar. rnek olarak; aratrmacnn, rencilerin matematikteki baarsn gelitirmek iin nasl bilgisayar kullanlaca konusuna ilgisinin bulunduunu dnelim. Ama bu balangtaki ilgiyi bir aratrma almasna ya da projesine nasl dntrecei aratrmann esas yapsn oluturur. Bu ilgiyi aratrmaya dntrmek ok zor olabilir. Aratrmac, projesinde sorunun kapsamn tutarl bir biimde inceleyebilmek iin konuyu daraltmak zorundadr. Bu ayn zamanda konu zerinde younlamay ya da hipotezi formle etmeyi gerektirir. rnek ile aklayacak olursak; Aratrmac belirli bir blgede ilkretim andaki ocuklarn bilgisayarda zel bir program ile matematikteki becerilerini gelitireceini hipotezletirebilir. Aratrmac, aratrmasna darboaz oluturacak yani kum saatinin en dar noktasnda meydana gelebilecek olaylar gzlemleme ile ie balamal ve bu darboaz nasl aacan dnerek lmleme iin tutarl olmaldr.
Aratrmac aratrmasna temel veri oluturduunda, aratrmac deiik yntemlerle aratrmay analiz ederek kavramaya balayabilir. Hatta sadece bir hipotez iin bile aratrmac birok analiz ile kar karya kalabilir. Bu noktada aratrmacnn bilgisayarda hazrlanm matematik eitimi programnn ne gibi sonular dourabilecei zerine baz temel hkmler formle etmeye balamas gerekebilir. Nitekim aratrmac kendi aratrma almasnn sonular dorultusunda genelleme yaparak balangta ilgilendii konuyu dier ilikili durumlara aktararak sk sk deneme yapabilir. yle ki; kesin sonular nda, matematik bilgisayar programnn renciler zerinde olumlu etkilerini gsterdii kansna vardnda, aratrmac buradan yola karak dier okul blgeleri ile ayn sonulara ulamay bekleyebilir.
1.2. Aratrma almasnn Bileenleri
Bir aratrma almasnn temel bileenleri veya blmleri nelerdir? Burada nedensel bir almada gerekli olan temel bileenleri tanmlamak gerekir. nk nedensel almalar ilikisel ve tanmlayc sorularn olduunu nceden varsayar. Pek ok nedensel almann bileenleri birbirinin iinde olabilir.
21
Birok toplumsal aratrmann orijini, genel problemler veya sorunlardan meydana gelmektedir. Sz gelimi, isizlerin i bulmasn salama program ile ilgilenmektesiniz. Genellikle bu ekildeki kapsaml bir problemin aratrma almalaryla srdrlebilmesi yeterli deildir. Bu nedenle, problemi daha spesifik aratrma sorusuna doru kapsamn daraltarak aratrmann belli noktalara ynlendirilmesini salayabiliriz. Aratrma sorusunu amacna ulatrabilmek iin aratrmann ilerlemesi ve aratrmann zme kavuabilmesi iin genel manada teori olarak da srekli ifade edilebilmelidir. rnek olarak, ie yeni alnan personelin devamlln salamak iin danmanlk hizmetlerinin gereklilii teorisini ortaya atabiliriz. Burada aratrma sorusu, konunun merkezinde, almay ynlendirmeli ve teori diliyle ksa ve uygun bir ekilde aktarlabilmelidir. Aratrma sorusu, buradan yola klarak aadaki gibi oluturulmaldr:
Yeni personelin ie devamn salamak iin uygulanacak bir program (hi program uygulanmayan personele gre) daha etkili midir?
Yukardaki soru aratrma konusu iin ok geneldir. Yani soru hala direkt olarak incelenmek iin kapsamldr. Bu nedenle; soru aratrmann ynlendirilebilmesi iin daha spesifik bir ifade haline getirilmelidir. Spesifik ifade iin de hipotez oluturulmaldr. Hipotez, almamzn ekillendirilmesi konusunda tam olarak ne dndmzn ilevsel terimini tanmlamaktadr. stihdam almamzn hipotezi aadaki ekilde olabilir:
Bykehir istihdam danmanlk program erevesinde ie yeni alnan ve alt aydan fazla ie devam eden personelin (ie girmeden bir yl isiz kalm) oran ile hibir buna benzer programa dahil edilmemi personelin oran arasnda kayda deer bir ykseli olacaktr.
Farkna varlaca gibi yukardaki hipotezi okuyucunun aratrma almasn ne ynde deerlendirebilecei ve kolayca anlayabilecei kadar spesifiktir.
Serbest aratrma almalarnda merak uyandran en azndan iki deiken bulunmaktadr; bu deikenler Etki ve Neden deikenleridir.
Neden, genellikle bir tr olay, program ya da davran olarak nitelendirilebilir. Aratrmacnn kontrol edebildii nedenler ile (zerinde alt program gibi) aratrmacy etkisi altna alabilecek dardan ya da doal etki (faiz oran ykselmesi, deprem durumu gibi) nedenleri sebep asndan dikkate almaldr.
Etki ise alma isteimizin sonucudur. Sebep ve Etki ilikisinin iinde kendi fikrimiz ile gerekte nasl gsterildii arasndaki ayrma dikkat etmeliyiz. Sz gelimi yeni ie alnm personele ne tr bir danmanlk program olaca aamas Kurulu ile ifade edilir. Dier tarafta, tasarladklarmz gerek dnya ile uyumayabilir. Aratrmada grmzn ekillenmesi (Kurulu) ve bu ekillenmeden k (ilevsel hale getirme) ayrmna gemeyi kendimize hatrlatmamz gerekir. deal olarak da her ikisinin de ayn ynde aratrmada devam etmesini beklemeliyiz.
Sosyal aratrmalar daima toplumu evreleyen koullar erevesinde, insanlara soru sorarak, aile etkileimlerini gzlemleyerek ya da kamuoyu yoklamas yaparak ynlendiririz.
22
Aratrma almasnn nemli dier bileimi ise aratrmann iinde yer alan birimlerdir ve birimler rnekleme konusuyla dorudan ilikilidir nk birok projede istediimiz kadar bireyi aratrmaya dhil edemeyiz. rnein yeni personel iin danmanlk program almamza dnyadaki, hatta bir lkedeki yeni ie alnmlar dhil etmemiz mmkn deildir. Bu nedenle aratrmamz kapsayacak temsilci bir rnek gurup olutururuz. rnekleme grubunu olutururken, almamzda ilgilendiimiz konunun teorisel nfusu ile lmlerimizle son eklini alm rnek gurubun ayrmna dikkat etmeliyiz. ounlukla, birimler terimini rneklemede bilgiyi aldmz gruptaki insanlar iin kullanrz. Ama baz projelerde birimler; organizasyon, grup, ehir ve kasaba olabilir. Bunlarn almamza katlmasyla rnekleme stratejimiz ok aamal seviyeye gemektedir.
Serbest almalarda, bir veya birden ok sonu zerinde baz nedenlerin etkilerinden dolay ilgileniriz. lgilendiimiz sonular aratrma problemi ile dorudan ilikilidir. ounlukla aratrma problemini en iyi yanstan en fazla ilgilendiimiz sonulardr. Varsayma dayanan danmanlk program almamzda, muhtemelen en ok ilgileneceimiz yeni personelin lm yani en son ie alnanlar veya bunlarn ie gelmeme oranlarnn ne olacadr.
En son basamak olarak, serbest almada ounlukla ilgi alannn nedenlerinin etkileri (rnek verdiimiz danmanlk program) ile ilikin dier koullar (baka oluturulan program ya da hibir programn olmamas) karlatrmaktr. Bylece almamzda anahtar bileimin ierii, birimlere (insanlar) nasl karar verdiimiz, program nasl aldmz, alternatif artlarn nasl yerine gemekte olduudur. almamzda kullandmz bu konu aratrma tasarm ile dorudan ilgilidir. Aratrma tasarmnn temel sorular ise insanlarn programa nasl dhil edildii, yerletirilmesi ve karlatracamz davranlarn sonucunda karar verilmesidir.
23
Uygulamalar
1) Aratrma yapmaya niin gereksinim duyarz? 2) Aratrma srecinin aamalar nelerdir? Aratrnz. 3) Salk bilimlerinde yaplan aratrmalarn yaps nasldr? Bu alanda yaplan
almalar inceleyerek karsamalarda bulununuz.
24
Uygulama Sorular
1) Aratrma yaps geleri nelerdir? Salk bilimleri alannda yaplan bir aratrmay yapsal gelerine gre inceleyeniz.
2) Aratrma almasnn bileenleri nelerdir? Konuyla ilgili eitli kaynaklardan okuma yapnz.
25
Bu Blmde Ne rendik zeti
Bu blmde aratrma yntemlerine giri yaplarak, temel aratrma felsefelerinin neler olduu, aratrma yaps ve aratrma almasnn bileenleri konular ele alnmtr.
26
Blm Sorular
S1) Aratrma yntemlerinin en genel anlatm aadakilerden hangisidir?
a) Aratrmada sorulacak sorularn hazrlanmasn kapsar b) Deneysel ve yar deneysel ilem hazrlamay kapsar c) Aratrma srecinin tmn kapsar d) Aratrmada teorik esaslar kapsar e) Aratrmada felsefi esaslar kapsar
S2) Aadakilerden hangisi aratrmadan beklenenlerden biri deildir?
a) Bilim adam yetitirmek b) Bir sorunu zmek c) Yeni bir rn ortaya koymak d) Yeni bir yntem veya teknoloji ortaya koymak e) Yeni bir bilgi ortaya koymak ya da ekonomik yarar salamak
S3) Aadakilerden hangisi aratrma projesi iinde yer almaz?
a) Giri b) Varsaym c) Gelime d) Sonu e) Felsefi deerlendirme
S4) Modern aratrma fikri olumadan nce filozoflar aratrmay nasl tanmlamlard?
a) Mantkl dnme eklinde ifade etmekteydiler b) Problem zme eklinde ifade etmekteydiler c) Problem alglama eklinde ifade etmekteydiler d) Analitik dnce oluturma eklinde ifade etmekteydiler e) Filozoflar tanm yapmamlard
27
S5) Aadakilerden hangisi aratrma yaps ierisinde yer almaz?
a) Konu belirleme b) Kapsam daraltma c) Belli bir konuya odaklanma d) Grup oluturma e) levselletirme
S6) Serbest aratrma almalarnda merak uyandran en az ka deiken bulunur?
a) 3 b) 2 c) 5 d) 1 e) 4
S7) I. Odaklanma
II. Gzlem yapma
III. Kapsam daraltma
IV. Konu belirleme
Yukarda verilen maddeler dikkate alndnda, aratrma yapsnn oluturulmasnda doru sralama aadaki seeneklerin hangisinde verilmitir?
a) IV-I-II-III b) II-III-IV-I c) III-II-IV-I d) IV-III-I-II e) II-III-I-IV
S8) Aratrma yapsyla ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
a) Aratrma yapsnn oluturulmasndaki ilk ge odaklanmadr. b) Aratrma yaplandrlrken kapsam olabildiince geniletilmelidir. c) Aratrma yapsnn tasarmnda ilevselletirme gzlemden nce gelen bir
aamadr. d) Veriler analiz edilmeden gzlem yaplamaz. e) Gzlem yapldktan sonra aratrma kapsam daraltlr.
28
S9) ada toplum bilim aratrmalar iin zellikle nemli ve birlikte deerlendirilmesi gereken iki ana felsefi dnce ekol aadaki seeneklerin hangisinde doru olarak verilmitir?
a) Pozitivizm ve Rlativizm b) Pozitivizm ve Post Pozitivizm c) Rlativizm ve Sbjektivizm d) Hermeneutics ve Deconstructivizm e) Sbjektivizm ve Post Pozitivizm
S10) Aadaki ifadelerden hangisi doru deildir?
a) Aratrma sorusu spesifik olmaldr. b) Aratrma projesi genellikle giri, gelime ve sonu eklinde ele alnr. c) Aratrma belirli bir amaca yneliktir. d) Birimler, rnekleme konusuyla dorudan ilikilidir. e) Neden, genellikle alma isteimizin sonucudur.
Cevaplar
1) c, 2) a, 3) e, 4) a, 5) d, 6) b, 7) d, 8) c, 9) b, 10) e
29
2. BLMSELLE HZMET EDEN YNTEMLER I
30
Bu Blmde Neler reneceiz?
2.1. Tmevarm ve Tmdengelim
2.2. Teori
2.2.1. Kuram
2.2.2. Yasa (Kanun)
2.2.3. Bilgi
2.2.4. Bilim
2.2.5. Bilimin Temel levleri
2.2.6. Bilimin Temel Nitelikleri
2.2.7. Bilimin Amalar
2.2.8. Bilimsel Aratrma Yaklamlar
2.2.8.1. Niceliksel Aratrma
2.2.8.2. Niteliksel Aratrma
2.2.9. Bilimsel Aratrma
2.2.10. Bilimsel Yntem
2.2.11. Bilimsel Dnce
2.2.12. Bilimsellik
31
Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular
1) Bilgi nedir? 2) Bilim nedir? 3) Tmevarm ve tmdengelim kavramlar neyi ifade etmektedir? 4) Teori nedir? 5) Bilimsel aratrma ne tr niteliklere sahip olmaldr? 6) Yasa (Kanun) nedir?
32
Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri
Konu Kazanm Kazanmn nasl elde edilecei veya gelitirilecei
Tmevarm ve tmdengelim
Tmevarm ve tmdengelim kavramlarn bilmek
Bilimsellie hizmet eden yaklamlar rneklerle aklamak
Teori Teoriye ilikin kavramlar renmek
Teoriyle ilikili olan kavramlar tanmlamak
33
Anahtar Kavramlar
Tmevarm Tmdengelim Teori Yasa (Kanun) Bilgi Bilim
34
Giri
Kitabn ikinci blmnde tmevarm ve tmdengelim yntemleri anlatlmakta ve teoriye ilikin kavramlar aklanmakta olup bilimsellie hizmet eden yntemlerin ilk ksm ele alnmaktadr.
35
2.1. Tmevarm ve Tmdengelim
Bilimsel aratrmalarda ok yaygn olarak kullanlan bir ilikilendirme yntemi olarak, tmevarm ve tmdengelimden sz edilebilir. Tmdengelim, belirli bir konuda insan davran ya da olgularn aklanabilmesi amacyla oluturulmu bir kuramla balayan, kuramn dorulanmas amacyla hipotezler oluturulmas, bu hipotezlerin toplanan veriler yardmyla test edilerek dorulanmas ya da reddedilmesi sreciyle kuram kabul ya da reddeden bir yaklamdr (Riley, Wood, Clark, Wilkie ve Szivas, 2000; aktaran Akgn 2004). Tmdengelim yaklamyla yaplan aratrmalarn en nemli zellii, kuramn aratrmann banda oluturulmasdr. Aratrma bu kuram dorultusunda geliir. Hipotezler oluturularak, deikenler arasndaki ilikilerin belirlenmesi iin deneysel strateji kullanlr. Elde edilen veriler nda hipotezlerin kabul ya da reddine karar verilir (Johns ve Lee-Ross, 1998; aktaran: Akgn 2004). Aratrma sreci bir diyagram olarak kabul edildiinde tmdengelimci bir yaklamla oluturulan diyagramn balang noktas kuramdr. Hipotezler belirli bir kuramsal temele dayal olarak gelitirilen ve deikenler arasnda varl ne srlen belirli ilikilerin snanmasn salayan ifadelerdir (Karasar, 2000). Bu hipotezler, nicel kavramlarla llebilen deikenleri iermelidir. Toplanan veriler yardmyla test edilen hipotez kabul edilirse, kuram geerli bir aklama ve deneysel ispatla dorulanm kabul edilir. Bu dorular, kural addedilerek gelecee ynelik tahminler yaplmasnda kullanlabilir.
Eer ok sayda A eitli artlar altnda gzlemlenmi ise ve eer gzlemlenen tm Alar istisnasz B zelliine sahip ise, o zaman Alar B zelliine sahiptir. (Tmevarm ilkesi). Bu ilke tmevarmn bilim zerine ina edildii temel ilkedir. Tmevarm bu ilke ile aklyoruz. Tmevarm bir ispat yntemidir. Bu yntemde asl olan paradan btne ulamaktr. Yani para iin geerli olan kesinlikle btn iin de geerlidir (www.matematikegt.gazi.edu.tr/mat/temelkavram/matematikselindiksiyon.doc-) Tmevarm yaklamnda nceden belirlenmi bir kuram ya da hipotez yoktur. Aratrmac, toplad tanmlayc ve ayrntl verilerden yola karak inceledii probleme ilikin ana temalar ortaya karma, toplad verileri anlaml bir yapya kavuturma, yani bu verilerden yola karak bir kuram oluturma abas iindedir (Yldrm ve imek, 2003). Tmevarm yaklam, Tmdengelim yaklamyla karlatrldnda, aratrma banda oluturulan hipotezleri test etme, yerini hipotez oluturmaya; lme, aklamaya; genellenebilirlik ise yerini anlama amacna brakmtr (Peters, Abu-Saad, Wydelingum ve Murphy, 2002; aktaran Akgn 2004). Teori retme, aratrmann son aamas ve rndr. Tmevarmc yaklam, dnyann sosyal yapsnn anlamlandrlmasnn bireylerce gerekletirildiini savunan fenomonolojik yaklamla badar (Finn vd., 2000). Tmevarmc yaklamla yaplan bir aratrma nitel verileri kullanr.
(http://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CCEQFjAA&url=http%3A%2F%2Fweb.sakarya.edu.tr%2F~skuyucu%2Fsunum%2Fzeynep.doc&ei=VJEQVNCLOaL17AbToYGgBQ&usg=AFQjCNGOXDKvXFqYOaGu94_QNDZWUP2QLw(10/09/2014)
36
Bir serbest almann temel bileenleri;
- Aratrma problemi
- Aratrma sorusu
- Program (neden)
- Birimler
- Sonu (etki)
- Dizayn
Teori
Hipotez
Gzlem
Konfirmasyon
Teori
neri hipotezi
rnek
Gzlem
37
Mantkta yaygn olarak kullanlan tmevarm ve tmdengelim metotlarna bavurmaktayz.
Tmdengelim mantkl dnme sistemi daha genelden daha zele doru almaktadr. Ayn zamanda bu dnce sistemi top-down(yukardan-aa) yaklam olarak da adlandrlr. lgilendiimiz konunun bal zerine bir teori dnmekle tmdengelim yaklamna balayabiliriz. Daha sonra test edebileceimiz daha spesifik hipoteze doru konuyu daraltrz. Hatta daha ileriki aama olarak hipotezleri ynlendirmek iin gzlemleri kullanmaya kadar konuyu daraltabiliriz. Bu yol sonuta spesifik veriler ile hipotezlerimizi test etme imkanna ulatrr ve ayn zamanda orijinal teorilerimizi de teyit eder.
Tmevarm mantkl dnme sistemi ise tam ters ynde spesifik gzlemlerden hareketle genellemelere ve teorilere doru iler. Baz durumlarda gayri resmi olarak buna bottom up yaklam (aadan-yukar) da denilmektedir. (Ltfen bu yaklamn ngilizce kullanmn bar grevlisinin gece kapatmak iin mterilerine seslendii Bottoms up kullanm ile kartrmayn.) Tmevarm mantkl dnme sistemi spesifik lmler ve gzlemleme ile balar, ortaya kardmz neri hipotezlerini formle ederek, rnek ve dzenlemeler ile devam eder en son aamada genel hkm ve teorileri sonulandrrz.
Bir aratrmay yrtmeye baladmzda bu iki mantkla dnme sistemi farkl bir his oluturur. Tmevarm, doas gerei balangta daha ak sonuca gidebilen ve aklayc mantkl dnce sistemidir. Tmdengelim ise doas gerei daha dar kapsaml ve hipotezlerin testi ve kantlanmas ile ilgilidir. Baz belirli almalar sadece tmdengelim karm uygulanm grnmesine ramen(rnek olarak, bir dizayn deneyinin baz sonular zerinde ki davranlarnn, hipotez etkilerinin testi), birok sosyal aratrmada hem tmdengelim hem de tmevarm mantkl dnme sisteminin sreleri projede birlikte kullanlabilir.
2.2. Teori
Birok olgunun kapsaml ve birletirilmi aklamas ve doada var olanlarn neye benzedii ve nasl ilediiyle ilgili hususlarla ilgili ilave hipotezler ile denenebilir trden tahminler retebilmeye ilikin aklamalar olarak tanmlanabilir ya da tekrarlanan gzlem ve deneylerle eldeki mevcut bilgi birikimi dzeyinde doruluu byk lde kabul edilmi, ancak yine gzlem ve deneyler yoluyla yanllanabilme olasl bulunan, ngrlerinde doru km hipoteze teori denir. Teoriler, gzlem, deney, akl ve mantk yollaryla her defasnda dorulanabilmelidir. Bilimsel teoriler, doal olaylarla ilgili ortaya kan bir sr farkl noktay aklamak ve anlamak iin bilinene en iyi abalar temsil eder. Bu bilgi trne izafiyet teorisi, hcre teorisi ve biyolojik evrim teorisi rnek olarak verilebilir.
38
2.2.1. Kuram
Bir olguyu aklamaya, kestirmeye ve/veya kontrol etmeye yarayan ilikili ilkeler btndr. rnein, renme olgusunu aklayan kuramlar arasnda bilisel renme kuramn ve davransal renme kuramn sayabiliriz. Kuram retmeyi ve/veya snamay hedefleyen bilimsel aratrmalara, temel aratrma ad verilmektedir.
2.2.2. Yasa (Kanun)
Doada tekrarlanan gzlem ve deneylerle, ayn artlarda ayn sonular verdii kesin olarak belirlenen, akla ve manta uygun olan uzmanlar tarafndan kabul grm, deimez nitelik kazanm, yanllanma olasl olmayan gerek bilgiye, yasa (kanun) denir. Yasalar deimezlik ilkesine sahiptir. Yasalar en gerek deimezlerdir. Aratrmaclar mevcut deimezleri kullanarak yeni deimezler ortaya karmaya alrlar.
2.2.3. Bilgi
Bilginin eitli tanmlar yaplm ayn zamanda temel zellikleri u ekilde ortaya karlmtr. Bilgi; insann zihinsel faaliyetleri sonucunda elde ettii rnlerdir.
Kara (2012) bilgiyi aadaki gibi tanmlamtr:
Bilgi: Kiilerin renme, aratrma veya gzlem yolu ile aba sarf ederek elde ettii olgular ifade eder.
Bilgi: renme, aratrma veya gzlem yolu ile edinilen gereklerdir.
Bilgi: eitli hiss yaantlarn mantka bir rnek dnce dizgesine uydurulmas iin gsterilen abalara verilen isim olarak ifade edilir.
Bilgi: Bilgi ilemede kullanlan zerinde anlama salanm kurallardan faydalanarak kiinin veriye ynelttii anlam olarak ifade edilir.
Bilgi: nsan aklnn kapsayabilecei olgu, gerek ve ilkelerin tmne verilen isimdir.
Bilgi: Bir yarglamada bulunabilmek iin bilinmesi gereken unsurlarn her birine verilen isimdir.
Bilgi: nsanlarn toplumsal i ve dnme etkinliklerinin bir rn olan; deien objektif evredeki tarafsz yasal ilikilerin dil ekli altnda fikri dzeyde yeniden retilmesine dayanan olgudur.
39
2.2.4. Bilim
Bilimin ok fazla sayda tanm yaplmtr. Bilim aadaki gibi deiik ekillerde tanmlanabilir:
Bilim: Geerlilii kabul edilmi sistemli bilgiler btndr.
Bilim: evreyi anlama ve aklama gayretlerinin tamamn ifade eder .
Bilim: Olaylarn ve nesnelerin oluum, yap ve geliimindeki kanunlar aklamaya alan, olgular, mantki dnceyi temel alan, tarihi nitelikte bilgi dzeni olarak ifade edilir.
Bilim: Evrenin bir blmn konu olarak seen, deneysel yntemlere ve gereklie
dayanarak yasalar karmaya alan dzenli bilgidir.
Bilimin temeli; tecrbe, deney ve aratrmadr (Arslan, 2012).
Bilim, evreni anlama ve aklama gayretlerinin tmdr.
Bilim, gerei anlama etkinlikleridir.
Bilim, tasnif demektir.
Bilim, organize edilmi bilgiler topluluudur.
Bilim, evren yasalarn elde etme abalardr.
Bilim, metodik ve mantksaldr. Ama cmlesi problem cmlesi gibi soru cmlesi, hipotez gibi nerme deildir.
Ama cmlesi aratrmann amacn Aratrmann amac .dr eklinde ifade eden bir cmledir.
2.2.5. Bilimin Temel levleri
Anlama, Aklama ve Kontrolden ibarettir. Bu admdan ikincisi yani; Aklama (diografik: spesifik bir olayn aklanmas, Nomotetik: Daha ok olayn genel olarak aklanmas)n ifade eder.
40
2.2.6. Bilimin Temel Nitelikleri
Bilim:
Evrenseldir. Objektiftir. Gerei ifade eder. Fonksiyoneldir. Mantksaldr. Nesneldir. Bilim seicidir. Gzlemsel ve deneyseldir. Dorulanabilir. Sistemlidir. Gerekircidir. Niteliktir. Deiime aktr. Temel kabullere dayanr. Uygunluk ve elikisizliktir. Olgular bol gerek bir dnya vardr ve bu dnya aratrlabilir durumdadr. Birikimdir. Bilimde miktar her zaman vardr. Genelleyicidir.
2.2.7. Bilimin Amalar
Bilim gerekleri tasvir eder ve anlatr. Gerein aklanmas ve anlalr ekilde ifade edilmesi, ilikilerin ve deimelerin tahmin edilmesi, olaylarn ve olgularn kontrol edilebilmesi gibi amalar bulunmaktadr Arslan (2012).
Yukarda sralanan amalarn z evreni anlamak ve aklamak olarak ifade edilebilir.
2.2.8. Bilimsel Aratrma Yaklamlar
2.2.8.1. Niceliksel Aratrma
Kantitatif Aratrma (Quantitative Research): Nicel aratrma, olgu ve olaylar nesnelletirerek gzlemlenebilir, llebilir ve saysal olarak ifade edilebilir bir ekilde ortaya koyan bir aratrma trdr (Arslan, 2012).
Biyoloji, kimya, fizik, mhendislik gibi doa bilimleri alanlarnda aratrmalar gzlem ve lmeye dayanr. Gzlem ve lmelerin tekrarlanabildii ve objektif yapld aratrmalara niceliksel, saysal (quantitative) aratrma denir (Hasan Bozgeyikli).
41
2.2.8.2. Niteliksel Aratrma
Nitel aratrma, gzlem, grme ve dokman analizi gibi nitel veri toplama yntemlerinin kullanld, alglarn ve olaylarn doal ortamda gereki ve btncl bir biimde ortaya konmasna ynelik bir srecin izlendii aratrma trdr (Arslan, 2012).
2.2.9. Bilimsel Aratrma
Bilimsel Aratrma: Sistematik veri toplama ve analiz etme srecidir. Bilinmeyene uzanarak, bilinenleri arttrma abalarnn tm aratrma ad altnda toplanabilir. Bir ynyle aratrma, bilinmeyenlere uzanmak iin tutulan yollarn ortak addr.
Bilimsel Aratrma: Aratrmacnn sistematik bir ekilde veri toplamas ve bu verileri analiz etme sreci olarak tanmlanr. Bilimsel aratrma, problemlere gvenilir zmler aramak amacyla; planl ve sistemli olarak, verilerin toplanmas, analizi, yorumlanarak deerlendirilmesi ve rapor edilmesi srecidir.
2.2.10. Bilimsel Yntem
Bilimsel yntem, olgusal nitelikli problem zmenin, bilim retmenin bilinen ve belli sreleri olan, en gvenilir yolu olarak kabul edilir . Bilimsel Yntem, kantlanm bilgi elde etmek iin izlenen yol olarak tanmlanabilir. Bilimsel yntem, Baconcu tmevarm ile Aristocu tmdengelim yaklamlarnn bir sentezidir; yeni empirist gr temel alr. Buna gre birey nce kendi kiisel ve evresindekilerin gzlem ve deneyimlerinden yararlanarak olaylarn ve olgularn aklanmasnda kullanlabilecek denemelik genellemelerde bulunur. Olaylar, olgular aklamaya veya bilimsel bir problemi zmeyi alrken kullanacamz en nemli bilgi aracdr. Bir baka deyile tmevarm yaklam izlemitir. Bu genellemelere, aratrma dilinde denence (hipotez) denir. Varlan her denence, snrl gzlemlere gre doru sanlan fakat henz kuku duyulan, bu nedenle daha geni evrede snanmas, verilere uygunluuna baklmas gereken bir nerme niteliindedir. Bundan sonra yaplacak olan i tahminin doru olup olmadn anlamaya almaktr (Karasar, 2008). Bu amala birey, varlan bu genellemeyi bir an iin doru kabul eder ve ayet bu genelleme doru ise diye dnr ve sorulara cevap arar. Kabul edilen genellemelerden yola karak, tekil olaylarn alaca eklin kararlatrld bir akl yrtme tmdengelimdir (Karasar, 2008).
Bilimsel yntem problemi zmek (aratrma konusu hakknda sonulara ulamak) iin gerekli olan bilgi iin Bilimi kullanr. Ayn zamanda bilim retmenin de yoludur. Bilim, geerlilii kabul edilmi sistemli bilgiler btn eklide tanmlanabilir. Bilim insanolunun kendisini ve evresini tanyp, neler olduunu anlayp, bunlarn nedenlerini aratrp, doa ve
42
toplum olaylarn denetim altna almay amalar. Bu nedenle bilimin ilevleri: Anlama, Aklama ve Kontrol altna alma olarak ifade edilebilir.
Bu yntemi kullanrken, gzlemlerden ve deneylerden faydalanrz. Ortaya attmz iddiann bakalar tarafndan snanabilme olana bulunmaldr. Yoksa ortaya attmz iddia bo, anlamsz ve deersiz bir iddia olacaktr. Sral bir ekilde yaplan gzlem, deney, test, lme, aratrma, inceleme, birer bilimsel yntemdir.
2.2.11. Bilimsel Dnce
Bilimsel dnce; akla ve manta uygun olarak, mevcut deimez bilgileri kullanarak yeni deimez bilgiler ortaya karma abasdr. Bilimsel bir alma yaparken ya da zmeye altmz sorun zerinde dnrken sadece algsal gzlemlerden ve mevcut bilgi birikiminden faydalanmayz. Bilimsel dnceye katks olan baka unsurlar da vardr. Bunlar; hayal gc, yaratclk ve grebilirliktir.
Hayal gc, fiziksel olarak mevcut olmadnz veya olamayacanz ortamlarda gelien olaylar beynimizde sanal olarak grntleyebilme yeteneidir. Bu yetenee sahip olan insanlar, bakalarnn hibir zaman ortaya karamayaca ya da ok sonralar bulunacak eyleri ortaya karabilirler.
Yaratclk, mevcut madde, bilgi birikimi, akl, mantk ve dnce gcn kullanarak tesadfen veya sistematik olarak, daha nce benzeri olmayan, yeni bir bilgi, bulu, yap ortaya karmaktr.
Grebilirlik, mevcut sistemde, aslnda gz nnde olup da daha nce kimsenin farkna varmad bir bilgiyi, bir olguyu, bir olay ya da neden-sonu ilikisini ortaya karabilmektir.
2.2.12. Bilimsellik
Bilimselliin en nemli lt, almann sral ve sistematik bir ekilde yaplmasdr. Ama, mevcut deimez bilgileri belli bir yntemle kullanarak baka deimez bilgiler ortaya karmaya almaktr. Bu sayede genellenebilecek, sorun zmede kullanlabilecek gerek ya da geree yakn bilgi potansiyeli oluturulur. Elde edilen bu deimez bilgiler, baka sorunlarn zmnde yeniden kullanlr.
Deimez bilgiye ulamak iin kullanlan her yntem, her dnce bilimseldir diyebiliriz. Bir olayn, bir olgunun, bir dncenin bilimselliinden bahsedebilmemiz iin de onun yasa olabilmesi iin gerekli deimezlik ltne ne kadar uyup uymadna bakarz. Yasalam bilgiler zaten doal olarak bilimseldir. Teorilerin bilimsel olabilmesi iin, mevcut bilgi birikimi dzeyinde dorulanabilmesi, ksmen de olsa iinde mevcut deimezler barndrmas gerekir. Teoriler kesin olarak kabul edilmi gerekler olmad iin, her zaman tartmaya aktr ve zaman iinde tekrar tekrar dorulanmaya gerek duyarlar.
Gnmzde, bilimde daha hzl yol alabilmek iin para teorisi sistemini ortaya koymalyz. Nedir bu para teorisi? Teoriyi destekleyecek dorulamalar, kesinlik
43
kazanmamsa ve genel olarak kabul gremiyorsa, o teorinin iindeki kesin deimezleri yasalatrabilmeliyiz. Bu aamada, mevcut teori ksmi olarak yasa olacak ya da yeni bir yasa ortaya karlacak ya da mevcut teori terk edilecek ya da yeni bir teori ortaya karlacaktr.
Bilimde son nokta teori deil, yasadr. nk teoriler, mevcut bilgi birikimi dzeyinde dorulanm, ksmen kabul grm aklamalardr. Gereklikleri kesinlemedii srece, teorilerin gelecekte bir gn yle tahmin ediliyordu ifadesiyle anlma ihtimalleri ok yksektir.
44
Uygulamalar
1) Bilimin amalar nelerdir? Aratrnz. 2) Bilimde yntem neden nemlidir? Tartnz.
45
Uygulama Sorular
1) Nitel ve nicel aratrmalara rnekler vererek uygulama alanlarn belirtiniz. 2) Bilimsel dnme yetenei nasl gelitirilebilir? Tartnz.
46
Bu Blmde Ne rendik zeti
Bu blmde bilimsellie hizmet eden yntemlerden tmevarm, tmdengelim, teori konusuyla ilikili kavramlar ele alnmtr.
47
Blm Sorular
S1 Bilimsel aratrmalarda ok yaygn olarak kullanlan ilikilendirme yntemi aadakilerden hangisidir?
a) Tmevarm ve Tmdengelimden b) Kuram c) Hipotez d) Felsefe e) Hibiri
S2 Tmdengelim yaklamyla yaplan aratrmalarn en nemli zellii aadakilerden hangisidir?
a) Konunun ilk nce seilmesidir b) Konunun sonar seilmesidir c) Metodun ilk nce belirlenmesidir d) Kuramn aratrmann banda oluturulmasdr. e) Aratrma evreninin tanmlanmasdr
S3 Teori retme, aratrmann hangi aamasnda yer alr?
a) lk aamasnda b) Orta aamasnda c) Gelime aamasnda d) Son aamasnda e) Teori retilmez
S4 Tekrarlanan gzlem ve deneylerle, eldeki mevcut bilgi birikimi dzeyinde doruluu byk lde kabul edilmi, ancak yine gzlem ve deneyler yoluyla yanllanabilme olasl bulunan, ngrlerinde doru km hipoteze ne ad verilir?
a) Kuram b) Teori c) Varsaym d) Aratrma e) rnekleme
48
S5 Kuram retmeyi ve/veya snamay hedefleyen bilimsel aratrmalara ne ad verilmektedir.
a) Doal aratrmalar b) Genel aratrmalar c) Temel aratrma d) Kuramsal aratrmalar e) Hibiri
S6 Bir problemi, olay bilimsel yntemlerle irdeleyerek zme ulatran insanln yararna sunan kii ..
a) Bilim adamdr.
b) Lider kiidir.
c) yi bir mhendistir.
d) yi yetimi bir bilimcidir.
e) Akademisyendir.
S7 Yanllanma olasl olmayan gerek bilgiye ne ad verilir?
a) Tzk b) Ynetmelik c) Yasa d) neri e) Hibiri
S8 Aadakilerden hangisi bilginin tanmlarndan birisi deildir?
a) Bilgi: nsann zihinsel faaliyetleri sonucunda elde ettii rnlerdir. b) Bilgi: Kiilerin renme, aratrma veya gzlem yolu ile aba sarf ederek elde
ettii olgular ifade eder. c) Bilgi: renme, aratrma veya gzlem yolu ile edinilen gereklerdir. d) Bilgi: eitli hiss yaantlarn mantka bir rnek dnce dizgesine
uydurulmas iin gsterilen abalara verilen isim olarak ifade edilir. e) Bilgi bir olguyu aklamaya, kestirmeye veya kontrol etmeye yarayan ilikili
ilkeler btndr.
49
S9 Aadakilerden hangisi bilimin temel niteliklerinden biri deildir?
a) Evrenseldir b) Objektiftir c) Subjektiftir d) Fonksiyoneldir e) Mantkldr
S10 Bilim ile ilgili aadaki ifade edilenlerden hangisi hataldr?
a) Bilim ihtiyalarn karlanmas gereinden domutur.
b) Bilimin temelinde dini hkmler yer alr.
c) Bilim, dzenlenmi, sistematik, geerlilii kabul edilmi bilgilerdir.
d) Bilim sistemli organize edilmi bir bilgiler btn ve teknik yntemidir.
e) Bilim geerlilii kabul edilmi sistemli bilgiler btndr.
Cevaplar
1)a, 2)d , 3)d, 4)b, 5)c, 6)a, 7)c, 8)e, 9)c, 10)b
50
3. BLMSELLE HZMET EDEN YNTEMLER II
51
Bu Blmde Neler reneceiz?
3.1. Hipotez (Varsaym)
3.1.1. Hipotezin Balca zellikleri
3.1.2. Hipotezin Muhtemel Sonucu
3.2. Gzlem
3.3. Pozitivizm ve Post-Pozitivizm
3.4. Aratrma Konusunun Seimi
3.5. Aratrma Probleminin Seimi
3.5.1 Aratrma Probleminin Seim Kriterleri
3.5.2. Aratrma Probleminin Alt Problemleri
3.6. Aratrma Amalarnn ve neminin Ortaya Konmas
3.7. Aratrma nerisinin Oluturulmas
3.8. Literatr Taramas
52
Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular
1) Hipotez (varsaym) nedir? 2) Gzlem yapmann amac nedir? 3) Pozitivizm ve Post-Pozitivizm akmlarnn zellikleri nelerdir? 4) Aratrma konusu ve problemi seilirken hangi faktrlere dikkat edilmelidir? 5) Aratrmann amac ve nemi nasl ortaya konur? 6) Aratrma nerisi nasl oluturulur? 7) Literatr taramas nedir ve etkili bir literatr taramas nasl yaplr?
53
Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri
Konu Kazanm Kazanmn nasl elde edilecei veya gelitirilecei
Hipotez (varsaym) Hipotez kavramn ve bir hipotezin nasl kurulduunu renmek
Konuyu okuyarak, eitli aratrma problemleri kurgulayarak rnek hipotezler kurmak
Pozitivizm /Post-Pozitivizm
Bilim felsefesi kavramlar hakknda bilgi sahibi olmak
Bilim felsefesiyle ilgili kaynaklar aratrmak ve okumak
Aratrmann konusu, problemi, nemi, amac
Aratrmann konusu ve problemini seebilmek, nemi ve amacn ortaya koyabilmek
Konu seimi ve aratrma problemini spesifik olarak belirleyebilmek, eitli aratrmalar incelemek
Aratrma nerisi hazrlamak, Literatr taramas
Aratrmann konusu ve problemini belirledikten sonra neri hazrlamak ve literatr taramas yapmak
Aratrma nerisi hazrlayabilmek iin gerekli alt yapy oluturmak ve literatr taramas yaparak, aratrlacak konuyla ilgili gemiten gnmze kadar yaplan almalar zetlemek
54
Anahtar Kavramlar
Hipotez (varsaym) Gzlem Pozitivizm Post-pozitivizm Aratrma konusu Aratrma problemi Aratrmann nemi Aratrmann amac Aratrma nerisi Literatr taramas
55
Giri
Kitabn nc blmnde; hipotez (varsaym), Pozitivizm/Post-Pozitivizm, aratrmann konusu, problemi, nemi, amac, aratrma nerisi, literatr taramas konular ele alnmaktadr.
56
3.1. Hipotez (Varsaym)
Henz doruluu ispatlanmam temel varsaymlardr. Hipotezler, ortaya konan problemle ilikili olarak yant aranacak sorulardr. Davransal boyutta insanlar etkileme, evreye kar rnek davran gelitirmede etkili bir yntem midir? sorusu, yukardaki problemle ilikili bir hipotezi rneklemektedir. Sosyal bilim aratrmalarnn amac, hipotezleri kantlamak deildir; hipotezleri destekleyici bulgular elde etmektir. Varsaym veya hipotez, bilimsel yntemde olaylar arasnda ilikiler kurmak ve olaylar bir nedene balamak zere tasarlanan ve geerli saylan bir nermedir.
Hipotez kavramnn kkeni, eski Yunancada nermek anlamna gelen hipotithenai kelimesinden gelmektedir. Bilimsel bir hipotez farkl kiilerce ve bilimsel yntemlerle snanabilmelidir. Hipotezler genellikle gemi gzlemlere veya bilimsel teorilerden yaplan karsamalara dayanr. statistiki hipotez (H0); tarafszlk hipotezi, farkszlk hipotezi, sfr hipotezi. Bu kavrama gre varsaylan deikenler arasnda farkllk yoktur. Bu tr hipotez bilimsel aratrmalarda yan tutmamann gereidir. Aratrma hipotezi (H1); farkllk hipotezi, alternatif hipotez. Aratrmada daha nceki bilgilerin veya gzlemlerin doruluunu saptamak zere oluturulan, deikenler arasnda nemli iliki olduunu varsayan ifadelerdir. Hipotezler bilimsel yntemlerle snanp geerlilii deerlendirilir (http://tr.wikipedia.org/wiki/Hipotez). Doruluu istatistiksel tekniklerle ile irdelenecek nermelere denir. H0 ve H1 eklinde ifade edilir. H0 aratrma konusuna gre sfr null, yokluk, farkszlk nemsizlik veya eitlik- hipotezi olarak bilinir. H1 ise H0 hipotezinin kart veya alternatif hipotezidir. rnein deneklerin akademik baarlarnn cinsiyete gre deiip deimediinin test edildii bir aratrmada hipotezler aadaki ekilde kurulabilir.
H0: Farkl cinsiyete sahip deneklerin akademik baarlar arasnda anlaml nemli- bir farkllk yoktur.
H1: Farkl cinsiyete sahip deneklerin akademik baarlar arasnda anlaml bir farkllk vardr.
Ya da
H0: Deneklerin akademik baarlar cinsiyete gre anlaml bir farkllk gstermez .
H1: Deneklerin akademik baarlar cinsiyete gre anlaml bir farkllk gsterir (Ural, Kl 2005). Probleme konulan geici zme hipotez denir. Hipotez problemi zmek iin yaplan aratrma ve gzlemler sonucu elde edilen bilgilerin yardmyla kurulur. Hipotez belirli bir ngr ifadesidir. ncelemenizde neyin olacan beklediinizi somut (teorik deil) terimlerle tarif eder. Her incelemenin bir hipotezi olmayabilir. Bazen incelemeler kefedici olacak ekilde tasarlanr (tmevarmc aratrmalara baknz). Bunlarn formel bir hipotezi olmaz ve gelecekteki aratrmalarda test edilebilecek belli bir hipotez veya ngry gelitirmek iin belli bir alan daha derinlemesine kefetmek amacyla yaplyor olabilirler. Tek bir incelemede bir veya birok hipotez yer alabilir.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Hipotez57
Aslnda; hipotezlerden bahsedilince, aklmzdan ayn anda iki hipotez geer. ncelemenizde iki deiken arasnda bir iliki olacan ngrdnz farz edelim. Hipotez testini formel olarak kurma yolumuz iki hipotez ifadesi formle etmektir. Bunlardan biri sizin ngrnz, dieri ise ngrlen ilikinin btn dier muhtemel sonularn tarif eder. Sizin ngrnz A deikeni ile B deikeninin birbiriyle ilikili olacadr (bu ilikinin pozitif mi yoksa negatif mi olaca sizi ilgilendirmemektedir). Bu durumda geri kalan tek muhtemel sonu A deikeni ile B deikeninin birbiriyle ilikili olmayacadr. Genellikle, sizin desteklediiniz hipoteze (sizin ngrnze) alternatif hipotez, geri kalan muhtemel sonular tarif eden hipoteze ise sfr hipotez deriz. Bazen alternatif hipotezi veya sizin ngrnz HA veya H1 eklinde, sfr hipotezi ise HO veya H0 eklinde gsteririz. Fakat burada dikkatli
olmanz gerekir. Baz incelemelerde sizin ngrnz pekala hibir farkn veya deiikliin saptanamayaca ynnde olabilir. Bu durumda sfr hipotez iin destek bulmaya alyorsunuz ve alternatif hipoteze kar kyorsunuz demektir.
ngrnzde bir yn belirtilmise ve dolaysyla sfr hipotez hibir fark grlmez ngrs ve kar yndeki ngr ise, buna tek kuyruklu hipotez deriz. Mesel, yeni bir personel eitim programnn etkilerini aratrdnz ve sonulardan birinin personel
devamszlnda azalma olacan dndnz farz edelim. Bu durumda sizin iki hipoteziniz una benzer bir ekilde ifade edilebilir:
Bu incelemenin sfr hipotezi udur:
HO: XYZ irketinin personel eitim programnn sonucu olarak personel devamszlnda ya kayda deer bir fark grlmeyecek, ya da nemli lde art grlecektir.
Bu sfr hipotez aadaki alternatif hipotez karsnda test edilecektir:
HA: XYZ irketinin personel eitim programnn sonucu olarak personel devamszlnda nemli lde azalma grlecektir.
Bu durum, soldaki ekilde grafik olarak ifade edilmektedir. Alternatif hipotez yani eitim programnn devamszl azaltaca yolundaki ngrnz orada gsterilmitir. Sfr hipotez dier iki olas durumu da yani devamszlkta fark grlmemesi veya art grlmesi kapsamaldr. ekilde, devamszlktaki farklarn farazi bir dalm gsterilmitir. Burada tek kuyruklu teriminin, sonu deikeninin dalm kuyruunu ifade ettiini gryoruz.
ngrnzde bir yn belirtilmemise, sizinki ift kuyruklu hipotezdir. rnein, depresyona kar gelitirilen yeni bir ila tedavisini incelediinizi farz edelim. la hayvanlar zerinde bir miktar denenmi fakat insanlar zerinde henz denenmemi olsun. Sizin kannzca (teoriye ve daha nce yaplm aratrmalara dayanan kan) ilacn bir etkisi olacak,
58
fakat buna olan inancnz hipotezinizi belli bir yne angaje edip ilacn depresyonu azaltacan sylemeye yeterli deil (ne de olsa byk vaatlerle ortaya atlan pek ok ila tedavisinin sonuta semptomlar daha da ktletiren yan etkilerinin meydana ktn grmsnz). Bu durumda, iki hipotezinizi una benzer bir ekilde ifade edebilirsiniz:
Bu incelemenin sfr hipotezi udur:
HO: ABC ilacnn gnde 300 mg verilmesi sonucunda depresyonda kayda deer bir fark grlmeyecektir.
Bu sfr hipotez aadaki alternatif hipotez karsnda test edilecektir:
HA: ABC ilacnn gnde 300 mg verilmesi sonucunda depresyonda nemli bir fark grlecektir.
Soldaki ekilde bu duruma ait ift kuyruklu ngrnn grafik ifadesi grlmektedir. Burada da ift kuyruklu teriminin, sonu deikeninizin dalm kuyruklarn ifade ettiini gryoruz.
Hipotezleri ortaya koyarken akldan karlmamas gereken nemli bir husus da udur: nce ngrnz (yn belirterek ya da belirtmeden) formle edersiniz. Ardndan bununla birbirini dlayan ve sz konusu durum ile ilgili btn muhtemel alternatif sonular kapsayan ikinci bir hipotez formle edersiniz. ncelemenizin analizi
tamamlandnda bu iki hipotez arasnda bir seim yapmanz beklenecektir. ngrnz doru ktysa, sfr hipotezi reddeder ve (genellikle) alternatif hipotezi kabul edersiniz. Veriler bataki ngrnz desteklemediyse, o zaman sfr hipotezi kabul eder ve alternatif hipotezi reddedersiniz. Hipotezleri test etmenin mant u iki temel prensibe dayanr:
Birlikte btn muhtemel sonular kapsayan birbirini dlayan iki hipotez ifadesinin formlasyonu
Bu ikisinin, biri mutlaka kabul edilecek ve dieri reddedilecek ekilde test edilmesi
Tamam, bunun aratrma sorular sormak iin dolambal, acayip ve ekilci bir yol olduunu kabul ediyorum. Fakat bu yntem, istatistikte hipotetik-tmdengelimci model olarak bilinen kadim bir gelenein uzantsdr ve bazen baz eyleri srf gelenekleri srdrmek iin yapyor olabiliriz. Kald ki, bu hipotezlerin test edilmesi konusu herkesin anlayabilecei kadar basit olsayd istatistikiler isiz kalmaz myd?
59
3.1.1. Hipotezin Balca zellikleri
Eldeki btn verilere uygun olmal ve onlar aklamaldr. Yeni gereklerin tahminine olanak salamaldr. Probleme zm nermelidir. Deney ve gzlemlere ak olmaldr. Yeni deney ve gzlemlerle denenebilir olmaldr.
3.1.2. Hipotezin Muhtemel Sonucu
Dorudan kantlanp dorudan geerli haline gelebilir bir hipotez gzlem ve deneylerle dorulanrsa teori deil gerektir.
Yeni gereklerle desteklenerek teori veya kanun haline gelebilir. rtlp terk edilir.
3.2. Gzlem
Herhangi bir ortam ya da kurumda oluan davran ayrntl olarak tanmlamak amacyla kullanlan bir yntemdir. Ayrntl, kapsaml, zamana yaylm ve resim zellii tar. Gzlemlenenler doal ve ak bir yntemle izlenir, kaydedilir, tanmlanr, analiz edilir ve yorumlanr. Aratrmalarda balang aamasnda, ilk hipotezi oluturmada keif amal kullanlr. Dier elde edilmi bilgilerin desteklenmesinde ve/veya tamamlanmasnda yararlanlr.
Gzlem, aratrma ncesi gzlem ve aratrma ii gzlem olmak zere ikiye ayrlr. Dorudan gzlemde, gzlemci olay dorudan gzler ve kayt altna alr. Yaplandrlm gzlem, saysal ve planldr.
Birinci elden gzlemler: Aratrmac dorudan kendi gzler ve kayt tutar.
kinci elden gzlemler (Katlml gzlem): Aratrmac baka gzlemciler kullanr.
Dorudan gzlemin olumlu ynleri; Aratrlan konuda ne olup bittiini ok iyi aklar. Konunun nemini bildii iin nelere dikkat edileceini daha iyi bilir. Gzleme dahil olan olay ve kiilerin gzlenemeyen ynlerini de bilebilir. Daha serbest hareket ederek plan dnda nemli baz noktalara da dikkat eder.
Dorudan gzlemin olumsuz ynleri; ok zaman alcdr, Aratrmacya etik sorunlar kartabilir, aratrmac rol atmasna debilir, aratrmac yanl davranabilir, veri kaytlar zor olabilir.
60
Doru olaylar hakknda duyu organlar veya ara gere yardmyla elde edilen gerek bilgilere gzlem denir. Gzlem belli bir kimse, yer, olay, nesne, durum ve arta ait bilgi toplamak iin belirli hedeflere yneltilmi bir bak ve dinleyitir. Belirli davranlarn saylmas ve bunlardan yola karak davranlar tanmlama ve aklama ii nicel gzlem olarak adlandrlr. Nitel gzlem ise saysal veri retmekten ok, aratrmaya konu olan olay, olgu ve duruma ilikin derinlemesine ve ayrntl aklamalar ve tanmlamalar yapmadr.
Nitel gzlem: Sadece duyu organlaryla yaplr. Yanlma pay yoktur. Sonu kesindir.
Nicel gzlem: l aletleriyle yaplr (rnek, terazi ile arln belirlenmesi).
Gzlem dorudan doruya olayn grg tanndan, kaynandan elde edilen kantlarn resmini izer. Aratrmaya konu olan olay, olgu ve duruma ilikin derinlemesine ve ayrntl aklamalar ve tanmlamalar yapmay salar.
Gzlemin gl taraf: Szel olmayan davran, doal evre ve uzun sreli analiz gzlemin gl yanlardr.
Gzlemin zayf taraf: Kontroln olmamas, saysallatrma gl, rneklem kkl, alana giri gl, uzun sre, para ve iyi yetimi, gzlemcileri gerektirmesi, gizliliin ortadan kalkmas
3.3. Pozitivizm ve Post-Pozitivizm
Konumuza bilim felsefesinin, epistemoloji (epistemology, bilgi kavram) ve metodoloji (methodoloji, yntem bilimi) arasndaki basit fark ksaca tartarak balayalm. Epistemology teriminin kayna Yunanca bir szck olan episteme (bilgi)ye dayanmaktadr. Basit bir tanmla epistemoloji; felsefi bilgiye ya da bilinene nasl ulatmzn felsefesidir. Metodoloji bilinene nasl ulatmz aama aama gsteren bir yoldur. Metodolojinin temel zellii; uygulanabilir olmasdr.
Metodoloji, dnyamz daha iyi anlama amacyla kullandmz metotlar ve spesifik yntemlerle aratrdmz konuya odaklanmamzdr. Epistemoloji ve Metodoloji birbirleriyle ok yakn ilikide olup, ilki bilgiye nasl ulaacamzn felsefesini, dieri ise; bunu nasl uygulayacamzn yntemini iermektedir.
Toplumumuzda birok insann aklna bilim denildiinde, beyazlar iindeki baz adamlarn laboratuvar tezghnda kimyasal maddeleri kartrmas gelmektedir. Bilimi ok skc, baya, bilim adamlarn da dar grl ve anlalmas zor insanlar olarak dnlmektedir.(Buna en iyi rneklerden biride Gelecee Dn filmlerindeki gln ve lgn bilim adam karakterini bir dnn.) Bu ekildeki birok basmakalp dnceler, pozitivizm felsefesinin egemen olduu dnemden kalmtr. Burada belirtmek isterim ki (film endstrisi ne dnrse dnsn) bilim, fikir alannda yeni bir ca olan post-pozitivizme
61
doru ilerlemi, birok basmakalp bilim adamlar bu akmla beraber kendilerini yenileyemedii iin tutunamamlardr.
Konumuza pozitivizmin ne olduunu irdeleyerek balayalm. En yaygn bilinen anlamyla pozitivizm, metafiziin reddidir. Deneyimlerle kazandmz fenomenleri basit bir ekilde tanmlamak iin bilginin engellendii durum olarak ifade etmektedirler. Bilimin amac gzlemleyebildiimiz ve lmleyebildiimiz eyleri saptamaktr. Pozitivizmi dndmde (ve yakndan ilikili mantk pozitivizm felsefesi de dahil) aklma gelen 20. Yzyl psikolojisindeki davranlardr. Bunlar psikolojinin sadece gzlenebilen ve llebilen davranlar alma alanna alabileceine inanan efsanevi rat-runners olarak bilinen pozitivistlerdir. Dorudan duygu ve dnceleri gzlemleyemediimizden tr (baz durumlarda bu fiziksel ve psikolojik durumlar lebilmemize ramen) bunlar bilimsel psikoloji almalar iin mantkl konu balklar deildir. B.F. Skinner psikolojinin insanlarn davranlarn nceden bilmek iin sadece pozitif ve negatif davranlarla desteklenmi gelere odaklanlmas ve bunlarn arasnda kalanlarn (insann ne dnd gibi) llemedii iin konunun dnda tutulmas gerektiini kantlamaya almtr.
Pozitivistlerin dnya gr, bilim, doruya ulama yolu, dnyay yeterli bir ekilde anlayp bylelikle olaylar nceden bildirme ve kontrol etmek eklinde ele alnmaktadr. Dnya ve evren deterministtir. Bilimsel metodu tek yaklam olarak uygular isek dnyann ve evrenin, etki ve nedenlerini, belli kurallar erevesinde ilediini fark edebiliriz. Bilim genellikle mekaniksel olaylardr. Tmevarm mantksal dnce sistemi test edilebilen teorileri n gerek olarak kabul ederiz. almalarmzn sonularna dayanarak, teorilerimizin gereklerle yeteri kadar uyumadn ve bu yzden teorilerimizin geree daha uygun tahmini iin, yeniden gzden geirmemiz gerektiini renebiliriz. Pozitivistler lme ve gzlemlemenin bilim almalarnn ekirdei olduu fikrini benimseyen empiricisme inanrlar. Dorudan etkileim ve gzlemleme ile doa kanunlarnn ayrt edilme denemesi olan deney, bilim metodunun anahtar yaklamdr.
Pozitivistlerin durumunu biraz abarttm kabul ediyorum. 20. Yzyln ortalarndan beri bilim zerine birok grmz deiti, bunlardan en nemlilerinden birisi pozitivistimden post-pozitivizme geitir. Yalnz bu gei kapsam post-pozitivist tarafndan yaplan dzenleme ya da yeniden gzden geirme olarak deil, pozitivizmin btn genel prensiplerine kar bir kabul etmeyi olarak ele alnmaktadr. Post-pozitivistler, bilim adamlarnn dnce ve alma tarz ile bizlerin gnlk hayattaki dncelerimizin birbirinden farkl olmadn anlayarak pozitivizm den post-pozitivizme ynelmeye balamlardr. Bilim ve saduyu nedensellii ayn olan hassas bir sretir. Bu iki tr arasnda sadece derecelendirme dnda baka bir fark bulunmamaktadr. rnein; bilim adamlar almalarnn doruluu kantlanabilir, eksiksiz ve birbirleriyle tutarl olmas iin bir dizi spesifik prosedr izlemektedirler. Gnlk hayatmz ise bu ekilde tam ve tutarl srdrmeyi bekleyemeyiz. (Yksek risk sz konusu olduunda lmlemede daha dikkatli davranrz. rnek olarak, Sorumlu ebeveynin bebeini bytmesi, btn ince ayrntlar hesaba katmasyla bebek sahibi olmayan ebeveynin bu detaylar hibir zaman kefedememesi gibi.)
62
Post-pozitivizmin en yaygn trlerinden biri critical realism (eletirel realizm) felsefesidir. Eletirel realistler bilimin zerinde alabilecei, dnce bamszl varlna inanmaktadrlar. (Bu inan, d gerek varl olmad grne inanan sbjektivistlere ters dmektedir.) Pozitivistler ayn zamanda realistlerdir. Aradaki fark ise post-pozitivist eletirel realistler btn teorilerin yeniden gzden geirilebilir, btn gzlemlemelerin yanlabilir ve hata paynn olabileceinin farkna varabilirler. Bir baka deyile eletirel realist, gerei kesin bilen, yeteneklerimizin eletirmenidir. Pozitivistin, bilimin amacnn gerei gizlemek olduuna inand yerde, post-pozitivist eletirel realistler geree doru ulamak amacna, bu amaca hibir zaman ulaamayacaklarn bildikleri halde deimez bir ekilde tutunmaktadrlar. nk btn lmlerin hata paylar var olup, post-pozitivistlerin zerinde nemle durduklar ok eitli lmlemeler ve gzlemlemelerin tadklar farkl tipteki hatalarn kaynaklarna kar genleme siteminin kullanlmas gerekmektedir. Post-pozitivistler ayn zamanda btn gzlemlemelerin teorilerle ykl olduuna inanmakta ve bilim adamlarnn dnya grleri, kltr deneyimleri ve deiik etkenlerle doutan nyargl olduunu dnmektedirler. Bu durum vazgemelerine neden olmamaldr. Ancak, sadece dnya grlerinin farkl olmas, her iki grubun da birbirlerini anlamamas veya deneyimlerini aktaramamas anlamna gelmemektedir. Bu durum post-pozitivistlerin farkl perspektifleri kyas kabul etmeyen greceli dncesine ve bu dncenin farkl kltr ve deneyimlerden gelmemizin birbirimizi hibir zaman anlayamayacamz dncesine kesinlikle kar kmaktadr. nk alg ve gzlemleme yanltabilir. Bu balamda nesnelliin post-pozitivizm dnyasnda ne anlama geldiine deinelim.
Nesnellik, her bir pozitivist bilim adamnda karakteristik olarak mevcuttur ve bilim adamlar dnyay gerei ile olduu gibi grerek, nyarglarn ve inanlarn kartrmamakla sorumludurlar. Post-pozitivistler ise, dnyay olduu gibi tm gerei ile grebilme dncesine kardrlar. nk hepimiz nyarglarla doluyuzdur ve btn gzlemlerimiz etki altndadr (teori ykl yaklam). ok eitli yanlabilir perspektiflere kar nesnellii uygulamamzn en iyi yntemi genleme sistemini kullanmamzdr. Bu nedenle, nesnellik her bir bireyin karakteristii deil sosyal bir olgudur. Hibir zaman nesnellii mkemmel bir biimde uygulayamayz ama yaklaabiliriz. Nesnellii en iyi ekilde gelitirebilmeyi, birbirlerinin almalarn eletiren gerei arayan tartma komitesinin (dier btn bilim adamlar da dahil) kavram iinde ele almamz gerekmektedir.
Teorilerin varln srdrebilmesi trlerin evrimde varln srdrme abalar ile benzerlik tamaktadr. (Buna bilginin doal seleksiyon teorileri de denir ve ierii trlerin devam, seleksiyon, varyasyon srecini gelitirmektir.) Bunlar birbirine uyan deerlerdir ve geree objektif olarak en yaklaan trleridir. Akas btn bu konular zerinde ok dikkat gerektirmektedir. ada felsefecilerin tartt felsefi soyut kavramlar arasnda kaybolan birok niversite rencisi bulunmaktadr. Bu sylediklerimle bunlarn nemli olmadn dnmenizi istemiyorum ama sonunda bu konularda pragmatist olma eilimi ba gstermektedir. Felsefeciler bu konular bin yldan beri tartmakta ve nmzdeki bin ylda da tartacaklardr. Gnmzde bilimle ilgilenenler bu tartmalar zaman zaman dikkate almaldrlar. Bir aratrmay srdrdnz zaman, dnyada zerinize den grevi dikkate
63
almanz gerekmektedir. Bu arada felsefecilerin tartmalarn bitirmesini bekleyemeyiz, nk yapacak bir sr iimiz vardr.
3.4. Aratrma Konusunun Seimi
Bilimsel aratrmalarda aratrma probleminin (konusunun) seimi ve aratrma nerisinin oluturulmas nemli bir admdr. Bu admda eletirel kaynak incelemesi yaparak aratrma stratejisi ve hipotezleri belirlenir. Bireyi fiziksel veya dnsel ynden rahatsz eden, kararszlk ve birden ok zm yolu olasl grlen her durum bir problemdir. Bu tanma gre etrafmza baktmzda, aratrma konusu olabilecek pek ok problem olduu grlr. Ancak akla gelebilecek her konu aratrma problemi olamaz. Aratrmaya alnacak sorunun isabetli olarak seilmesi kukusuz kolay deildir. Aratrmaya konu olabilecek bir problemi bulmak onu zmekten daha ok yetenek gerektirmektedir.
Aratrmann yapld yn (evren) zerinde rnek ktlenin belirlenmesi ilemi yaplr. Bu aamadan sonra; aratrma sorularnn veya hipotezlerin test edilip snanabilecei verilerin toplanmas ilemi gerekletirilir. Veriler analize tabi tutulur ve aratrma bulgularnn raporlanmas yaplr.
Teoriler, teorik ereveler ve sorgulama hatlar kantitatif ve kalitatif almalarda farkl ekillerde ele alnabilirler.
Kantitatif almalarda, kii teoriyi tmdengelim yntemi ile kullanr ve teoriyi alma plannn balarna doru koyar. Ama teoriyi test etmek veya dorulamaktr. Bylelikle, kii almaya bir teoriyi ortaya srerek balar, bunu test etmek iin veri toplar ve almadaki sonular ile teorinin dorulanp dorulanmadn derinlemesine dnr. Teori tm alma iin bir iskelet oluturur ve veri toplama prosedrnde aratrma sorular ile hipotezler iin dzenleyici bir model olur. (Creswell, 1994, pp. 87-88).
Kalitatif aratrmalarda, teorinin ve sorgulama hattnn kullanm aratrmann niteliine baldr. rnein, gml teori (grounded theory) hedefleyen almalarda teori ve teorik retiler bulgulardan ortaya kar. Buna karn pek ok kalitatif aratrma, ayn zamanda teoriyi test etmeyi veya dorulamay amalar; bu nedenle bu durumlarda teorik ereve, kantitatif almalarda olduu gibi balangta tanmlanmal ve tartlmaldr.
3.5. Aratrma Probleminin Seimi
nsanolunun yaam alan ierisinde insanlar hep bir eyler yapmak iin aba gstermilerdir. Bu abalar bazen baarl olmu bazen de baarsz olmutur. Baarl olanlarn da baarsz olanlarn da altnda bir gerek yatmaktadr. O gerekte ihtiyalar karlayacak icatlardr. Bilindii zere ihtiyalar icatlarn anasdr. nsanlar ihtiya duyduu bir geree ulamak iin o geree kendilerini ulatrabilecek vastalara ihtiya duyarlar. Bu vastalar amaca gre deimekle birlikte temelde problem zmeye yneliktir. Aratrmalarn
64
amac; bir gerei aa karmak var olan problemlere zm aramak akademisyenler ve uygulamaclar iin yeni ufuklar oluturabilecek konular gndeme tamak iin yaplr. Aratrmadaki bu ama ncelikle problem asndan ele alnmal. nce ortada bir problemin var olup olmadna baklmal ve bir problem varsa, o problemin ncelikle tespit edilmesi gerekir. Problem tespiti yapldktan sonra problemi zebilmek iin hangi zm deikenlerine ihtiya duyulduu tespit edilmeli. Deikenler belirlendikten sonra deikenler kullanlarak problemin zm iin matematik model oluturulmaldr. Bir sonraki aamada modelin zm yaplmal. Bu ilemlerden sonra analiz ilemi yaplmal. Analiz ilemi bittikten sonra model test edilmeli, tekrar test edilmeli ve sonra da sonular genellenmelidir.
Bunun yan sra aratrma probleminin seiminde dikkate alnmas gereken genel ve zel ltler vardr:
Genel ltler:
Aratrlabilirlik : Aratrmaya katlanlarn istekleri dikkate alnmal, gizlilik hakk ve salklarnn tehlikeye atlmamal, pimanlk duyabilecei davranlara zorlanmamal, fiziksel ve psikolojik baskya maruz braklmamal.
Anlamllk: Aratrmann sonucunda elde edilen bilgiler ve bulgularn ie yarar olmalar gerekir.
zlebilirlik: Problem mevcut aratrma ile zlebilir mi? Problemin zlebilmesi iin veriler nereden elde edilebilir ya da edilemez mi?
nemlilik: Problemin boyutu nedir? nemli mi? Teorik veya pratik bir yarar salar m?
Yenilik : Problem orijinal mi? Aratrma daha nceden yaplan bir aratrmann tekrar olmamaldr, Problem zldkten sonra literatre katk salamaldr.
Genellenebilirlik: Aratrmann sonular genellenebilir olmal.
zel ltler :
Alanda Yeterlilik: Aratrmacnn, aratrlan konuya ilikin bilgisi, sonular deerlendirmeye yeterli mi?
Yntem ve Teknik Bilgilerdeki Yeterlilik: Aratrmac, verilerin toplanmas ve deerlendirilmesinde kalifiye bir elaman m? Gerekli yntem ve teknik bilgisine sahip mi?
Veri Toplama znine Sahiplik: Verilerin toplanmasna izin verilecek mi?
65
Zaman ve mkan Yeterlilii: Aratrmann tamamlanabilmesi iin gerekli eleman/ekipman, zaman, ve mali g var m? Aratrmann bu sebeplerden dolay yarda kesilmemesine gvence saland m?
lgi Yeterlilii: Aratrmac bilgisi ve becerisi nasl? Aratrma sonucu ne karsa ksn onu savunabilecek cesarette mi? Aratrmac, konuyla ilgili mi?
Gncellik : Problem ilgi ekici ve gncel konulardan m seildi?
Teknik olanaklar: yi ve shhatli bir aratrma iin uygun ortam salanabildi mi?
Tevik: Aratrma problemi, yeni aratrmalar tevik edip, yeni gelimelere yol aabilecek nitelikte mi?
3.5.1 Aratrma Probleminin Seim Kriterleri
Problem belirleme, aratrmann en zor aamasdr. Problemin ilk nce hissedilmesi, fikir olarak edinilmesi ve son aamada tanmlanmas gerekir. Problemin seiminde bilimsel ahlak kurallarna uymak zorunludur. Problemin yeni ve gncel olmas gerekir. Seilecek ya da seilmesi gereken konuyu nemli klan nedir? Seilecek ya da seilmesi gereken konunun yaplabilirlik dzeyi nedir? Seilecek ya da seilmesi gereken konunun zgnlk dzeyi nedir? Seilecek ya da seilmesi gereken konu ile ilgili etkili bir konu seimi yaplm mdr?
Konu aratrmas ya da belirlemesi yaplrken, aratrmacnn konuyu genelden zele doru indirgemesi gerekir. Konuyu genelden zele indirgedikten sonra aratrmac kuram ve uygulamalardan yola karak, konunun gl ve zayf ynlerini belirler, daha nce yaplan bilimsel almalar ve tezleri inceleyerek, tartarak, kaynak incelemesi yaparak konu seimini gerekletirmeye alr. yi bir konu seilirken aratrmacnn gz nnde mutlaka tutmas gereken ince noktalar vardr. yle ki; konu aratrlabilir olmal, hakknda veri toplanabilmeli, uygulama veya kuram asndan katk niteliinde olmal, zgn olmal, konunun uzmanlarnn beklentileri ile uyumlu, aratrma fikrinin
