BIRTABU OLARAK 'EKONOMI' ,

J Bir tabu olarak 'ekonomi' oidukian ekonomik indirgemecilik baklmmdan tahlil ettigimizde gorecegimiziizere bahsi gec;en iktisadi okullar aslmda enikonu hlSlm sa}'lhrlar. Zaten ~am-mlzca ekonomik indirgemecilik, gerc;ekIigin ke~fedilip soylem diizlemmdeyansltdma}'l bekleyen bir nesne olarak tasavvur edildigi pozitivist. f~ntazi ileyakmdan ili~kUi. Dola}'lslyla, soylemin, nesnesini bizzat soylemin lc;m~e.kur-dugu anla}'l~l iizerinden hareket eden pozitivizm-kar~m her t~plu.m .bl~lmselkuramm, en asgaride bilgibiIimsei tutarhhk icabl, madalyonun otekl yuzii olanekonomik ozciiliigUlindirgemeciIigi de terketmesi beklenir. Ne var ki, soyle-min kuruculuguna yaptlklan vurgu sebebiyle bizzat "soylem indirgemecilik"leitham edilegelmi~ olan Post-Marhsist du~uniirler dahi Klasik Marksizm'de el~-tirdikleri ekonomik ozculiigUlindirgemeciligi tekrar tekrar yeniden uretmektenkendilerini alamlyor gibiler. Yazmm ikinci klsmmda Post-Marksist Radihal De-mohrasi projesinde ekonominin bir tabu olarak hortlaYI~ml incelerken, biryandan da bu projeye yoneltilen ele~tirilerin smulanm tartl~caglz. Aynen Ne-oklasik ve Klasik Marksist kuramlar arasmda oldugu gibi, burada da tartl~ma-mn taraflannm c;ok Onemli bir ortak paydada bulu~tugunu; diger hususlardakikeskin safla~manm, mesele ekonominin s6ylem-dl~1 statiisiine gelince yerininasd kar~lhkh bir ate~kese buaktlgml gorecegiz. Dc;uncu ve son klslmdaysahem Radikal Demokratik soylemin siyaseti kuramsalla~tmrken kullandlgl "he-gemonya" ve "olumsalhk" kavramlanm ciddiye alan, hem de ekono~iyi bizzatkultiirel ve siyasi surec;ler tarafmdan "ta$km-beIirlenen" (overdetermmed) top-Iumsal bir sure.; olarak tahayyiiI eden yeni bir Marksgil iktisat kurammm c;er-c;evesini ve siyasi aC;lhmianm kaba hatlanyla c;izmeye c;ah$acaglz.'

Ozetle, bu yazldan maksadlmlz ekonominin hem iktisadi hem de diger top-lum bilimsel soylemler ic;inde nasl1 ve hangi nedenlerle bir tabu olarak ~ekrartekrar uretildigini tartl~mak ve boylelikle bu tabuyu bir nebze olsun yenndenoynatmak. Eu minval ~-lzre, "Toplumsalm iktisadil~mesi" olarak adlandlrdlgl-mlZ ilk bOliimde iktisat di;iplininin diger toplum bilimleri kolonize edi~ seriive-nine dair biri Neoklasik digeri de Marksist kokenli iki Omek aktanrken, "lktisatideolojisinin lsran" ba~hkh bOliimde iktisat-dl$l toplum bilimlerin bu emperya-lizmle girdigi zlmni i~birligini Radikal Demokrasi projesi baglammda m.a~ayayatlracaglz. Son boliimdeyse, 0 noktaya dek geli~tirmi~ oldugumuz el~tinler-den hareketle -tabiri caizse- akmtlya kar~l kiirek c;ekerek, "lktisatm toplumsal-la~masl" istikametinde biraz olsun yol katetmeye c;ah~aCa?lz. K~.n~~lz~a.' ~unoktada iktisatC;llara c;ok onemli bir gorev dii~iiyor: lktisat IdeoloJlsml dlSlplmic;inden toplumsalla~tlrmak. l~te tam da boylesine kokten bir yeniden ~~~ii~me-nin gerekliligine duydugumuz inanc;tan otiirii, son boliimde Marksgd IktlSatmkilit kavramlanndan belki de ekonomik indirgemecilik ithamma en fazla maruzkalan smifkavrammm ozcUlindirgemeci olmayan bir okumasml sunacagIz.

1 HTa~km-belirlenimHkavramm" bu kavramln indirgemeci olmayan bir slnlf ~OzOmlemesiningeli~-tirilmesine yaptl~1 kurucu katk, ~er~evesinde.O~OncObOIOmdedaha detayll olarak ele alaca!jlz.

Ekonomi gerek iktisat disiplininin, gerek diger toplum bilimierin nazannda birtabu olma niteligini lsrarla koruyor. Tabudan kaslt ekonominin, siyasi-soylem-sel (politico-discursive) pratik ve mucadeleler ic;inde ~ekillenen toplumsal bir sii-rec;ten ziyade kendine ic;kin i~leyi~ diizeneklerinin k~fedilmesini bekleyen do-gal bir surec; olarak tasavvur ediliyor olmasl. Ve ne yazlk ki bu tabu samldlgm-dan c;ok daha yaygm ve de yerle~ik -oyle ki, "toplum bilimlerin kralic;esi" birdisipline mensup olmamn kibiriyle sagda solda ahkam kesen iktisatplann yii_ziine kar~l, ba~ka mevzularda her daim klh kIrk yaran bir dii~iiniimselligi (ref-lexivity) ~iar edinm~ oianlanffilZ bile c;ogu zaman "kralic;e C;lplak!" deme cesa-retini kendimizde bulamlyoruz. Eu yazldaki amaClmlZ soz konusu tabuyu top-yekQn ala~agl edemesek de miimkiin mertebe a~mdlrmak. <;iinkii iktisat disip-lini kraliyet dokunulmazhgml muhafaza ettikc;e ne ekonominin kultiirel surec;-ler ic;inde in~a edildigi, ne de siyasi iradeyle bic;imlendirildigi ve dola}'lslyla dayeniden bic;imlendirilebilecegi tahayyiil edilebiliniyor; mal ve hizmetlerin piya-sa mekanizmalan araclhglyla dagmhp kapitalist slmf yapl1an ic;inde iiretilmele-ri "doga kanunu" ya da "ilahi takdir" mertebesinde olgular olarak kamksamyor.

YazlmlZa ekonominin tabula~masmda c;ok onemli rol oynaml~ iki koklii ge-lenegin, Neoklasik ve Klasik Marksist kuramlann bir kar~da~tlrrnaslyla ba~la-yacagIZ. Siyasal olarak birbirinin kanh blc;akh hasml olan bu iki soylemi gerekbayraktarhgml yapuklan pozitivist bilgibilim (epistemoloji), gerekse de mali'll

(*) Massachusetts Oniversitesi (Amherst), Iktisat BOIOmu.Yazarlar. saYIeditOrlerl Refet Gurkaynakve Ali Burak Guven ile genel editOr Tanll Bora'ya makalenin yazlh~surecinde gOstermi~ olduk-Ian anlaYI~ve sabrrdan dolayl te~ekkurO bir bor~ bilir.

YAHYA M, MADRA ..CERENOZSEL<;:UK..KENAN ER~EL

1. Toplumsahn iktisadil~mesi

1.1. Bir hegemonik "--.Ll Imuuuu:;e a ani olarak iktisat disiplini

Bir soylemsel yapl olarak iktisat disi lini h' ,Iemiyor. Her ne kadar gl1nl1mu d N ~I 'k l~ ~e yeknesak blr goruntu sergi-lumlerinde mUfredan bell' I zl e

deo aSl lktlsat, universitelerin iktisat bo-

, , r eyen er en tutun da 1 I k-Imkalanm ~ekillendiren siyas' - 1 k d ' u Usa ve uresel ekonomi po-

l gu~ ere a ar birrokl d' .tartl~maslZ ha.kimi olarak kabul edilse de ..•. _a~mn nez lOde disiplininyontemi ve dola}'lslyla nesnesini beli I ,~;ylS~ du~unce okulu bu disiplininhegemonya mucadelesi vermi~ v :?e 1me ugruna birbiriyle di~edi~ birWolff, 1990). e a en vermekte (Amariglio, Resnick ve

lktisat disiplini i~inde deveran eden farki " ' ,mflandlrmak mumkun 2 Bir 'k k 1soylemlen ~e~lth ol~utlere gore Sl-butunu ve kurumlan ~~kl~:~~;l l~ ~o ~asl oIar~k alan soylemleri, toplumsalbiliriz. Omegin Walrasgil P t~~lT0

1ara, alan soylemlerden aylrarak ba~laya-

, , os -vva rasgll Yeni K I . ,ve Avusturyacl du<:unce ok lIb" urumsa Cl, anahtlk Marksist

y u anm Ireyci ikt" d' - 1Keynesgil. KurumsalCl Klasik Mark ' t 5 ff lsa 1 soy emler; Keynesgil. Post-- k ' SlS, ra aCl ve Post-yap I M k' ,

~un,ce 0 uUanmysa butiinselci (holistic) so lsa Cl ar SlSt du-Hahhaznda yeterince aiacall bul I I b ylemler olarak slmflanduabiliriz.

, aca loan u resmi h t 1getlrmek istiyorsak yukandaki varhkbiIimsel ( ep en yama 1boh~a halinetembi!im (metodoloii) eksen' , 'I d' ontoloJlk) smlflandlrmaya y6n-

J 1011aye e eblliriz K' 'b' .Yeni Kurumsalcl) ve bl1t11nselci(.. KI' ,l1~ll lreyCl (om., Neoklasik.yonelim i~erisinde kullandlklar °k

rn., alslk Markslst) soylemler bi~imselci bir

, ' 1 avram arm h tl1 I" Iblk edilebilecegini iddia ederkd'g k' ' er r u top umsal baglama tatoobic;imselciligin zaman- ve mek:n, 1 er Iml okullar (om, "Eski" Kurumsalcl)

an-a~m tutumuna C I' d 'la~lmla, her farkh toplums I mesa e 1 uran tlkelci bir yak-a yapmm 0 yaplya ozg" k k

edilmesi gerektiginin altml riz I (Ad u avram ve uramlarla tahlilb'! . . . ..•.er er aman ve Madra 2002) lk'm I glbl!l1TI kar~lsmdaki tut 1.. ,. tlsat okullan-

urn anna gore ayn~tlrd it d' ,yasa yanhsl goru<:leriyle ta A . Ib1m1z a lse blreycilik ve pi-

y nman Vusturya okul k"Ienmedik bir bi~imde sol eit'I' I' K unun Iml mensuplanm bek-1 bl 1m 1 urumsalcl ve Po t 1emlerin yamnda. disiplinin merkezindeki ' " s -~aplsa Cl Marksgil soy-

mn kar~lsmda buluveriyoruz (Burczak, 199~~ZltlVlst ve ozcu du~unce okullan-lktisatm farkh aplardan baknkc;a binbir ki -_

reti ancak disiplini hegem 'k b' ~e e burunen bu kaleydoskopik su-om lr mucadele al I k k

gOr11niirJuhnabilir. Boyle bir k II am 0 a,ra avramsalla~tlTlrsak'. avramsa a~tlrma sayeslOde "iktisat" gostereni-

2 Bu y~zlda de!)inilen iletisadi sOylemlerin i' _ ,slmrh Oldu!)unu; ancalc. eleonomi e dair~'IeOtu aleademllege~erlili!)e sahip belli ba~holeullarlaol~a.dl~lm yeri gelmi~leen belirtm~1eistedile°I~~~:ar~l~n sOYlemleri~ hi~ de aleademiyle slnlrhe~I!)lm~z ama formel bir bOtOnlO!)esah' . I e I .a~atlmIZIn blr~olenoletaslnda mOracaat~~msenl~ g~i~tiriliveren nice sOylemOb~~i~ ~adllela~11~1n"ersatz" (uydurule) iletisat diye IeO-

Ir 1e0~eslndetutmaleta fayda var (Amariglio ~e ~~~~O.a1d;;9~.uradaele alamasaleda, zihnimizin

nin (signifier) herkesin uzerinde nihai olarak uzla~abilecegi bir ara~tmna yon-temine ya da nesnesine kar~lhk gelmedigi sonucuna varabiliyoruz. Daha ziya-de, somut ve tikel soylemlerin kendilerini tammlarken atlfta bulunduklan ikti-sat gOstereni, bu soylemlerin i~inde konumlandlklan disiplinin smlrlanm birnebze olsun guvence altma alabilmek ic;in demir aUlklan bir bo~ g6steren(empty signifier) i~levi gOruyor.3 Bu nedenle.]acob Viner'm onerdigi iktisat ta-mml belki de verilebilecek en uygun tamm: "lktisat bilimi iktisat~llann yaptlk-lanndan olu~ur" (aktaran lnse!, 1997: 47). Kammlzca, Viner'lO kasten i~eriksizblrakngl bu tamm, hem "iktisat" gostereninin nasl1 farkh iktisadi soylemlereevsahipligi yapabHdigini, hem de farkh soylemlerin, bu bo~ gOsterenin i~inidoldurabilmek ugruna birbirleri He yan~a girdiklerini an bir bi~imde anlanyor.Oyle ya, ~ayet iktisat "iktisat~l1ann yapnklanndan" ote bir "~ey" olsaydl, bubo~ gosterene sahip ~lkmaya ~ah~n envai ~e~it s~sin olu~turdugu kakofoniyisalt 0 "~eye" i~aret ederek bir hamlede dindirmek mumkun 0lurdu.4

Burada vurgulamak istedigimiz en onemli nokta iktisatm ara~tlrma nesnesiolan "ekonomi"nin farkh bir toplumsal duzlem olarak belirli iktisat soylemle-rinin i~inde kavramsalla~tmldlgl. Ba~ka bir ifadeyle, ekonominin iktisat soy-lemleri tarafmdan ke~fedHmeyi bekleyen kendinden menkul mekanizmalanolmadlgI gibi. toplumsal bir duzlem olarak ekonomi anc,ak farkh iktisat sOy-lemleri onu toplumsal butunden ayn~tlrdlgl zaman vUcuda gelir, Oyleyse. ge-rek iktisat biliminin nesnesi olarak "ekonomi", gerek bu duzlemi t~kil eden

3 Ferdinand de Saussure'den (1915[1966)) bu yana herhangi bir gOsterenin anlamlnln (gOsterile-nin) gOsterge zincirinde. sOzIeonusugOsterenin elelemlendiQi diQer gOsterenlerle girdiQi aynm-sal (differentiaT) lIl~lei i~lnde leurulduQunu biliyoruz. Oyleyse. her bir gOsterenin anlaml sOylemi~inde diQer gOsterenlerle etkile~ime girdik~e. baQlaml i~inde belirginle~ir. Ne var ki, bazl gOs-terenler, alelade gOsterenlerden farleh olarale i~inde bulundulelan alanlnln o/mayan batOnlOfjO-nO, kurucu noksanllfjml temsil edebilme Ieabiliyetine sahiptir. "1Ietisat" gOstereni, farleh iletisadisOylemlerin Ieendi tileel anlatllannl yanslttllelan bir beyazperde i~levi gOrdOQOve tam da buyOzden farleh iletisadi sOylemlerin mOcadele alanl haline geldigi i~in tam manaslyla bir "bo~"gOsterendir, Bir yandan, hangi dO~Onceoleullannln disiplinin i~inde, hangilerinin dl~lnda saYlla-ca!)1bu gOsterenin nasll tanlmlandlglyla dogrudan i1i~leilidir.E~deyi~le,iletisat disiplinin Ieapah,slnlrlan belirgin bir alan olarale Ieurgulanmasl, bu gOsterenin anlamlnln ilena ve zor yoluyla net-le~tirilmesinden ge~er (McClosleey,1994), Ote yandan, mutlale bir netle~me ya da belirginl~measia miimleiin olmayacaletlr: Anlaml netle~tile~e,gOsteren "bo~" olmaletan ~Ilear,GOsterenin i~e-ri!)i tileelle~tile~e.dl~anda IealansOylemlerin muhalefeti yogunla~lr, Her zaman bOylesine bir be-lirginle~meye muhalefet edecele farleh sOylemlerin ~Ileacaleolmasl Ieu~leusuzbu imlellnslzhglnOnemli bir nedenidir. Ama burada daha derin bir imlellnslzhgln, bizatihi muhalefeti mOmleOnIellan bir imlellnslzhQIn altlnl ~izmelegereleir, Bo~gOsterenler i~te tam da bu temel imlellnslzh!)I,daha genel bir lfade ile toplumsahn Ieurucu nolesanh!)lnI temsil edebildileleri i~in Onemlidirler.Bo~gOsterenler sayesinde tileellileler ortak bir ~er~evei~inde biraraya gelir ve birbirleri ile etlei-le~ime girerler (Laclau. 2000: 95-109).

4 Yazlnln ~e~itli yerlerinde de!)indi!)imiz "pozitivist fantazi" ibaresini i~te bOyle bir ~imet nole-taslnln mevcudiyetine inanmale olarale da tanlmlayabiliriz. Siovenyah felsefeci-psileanalist Sla-voj iilele, Marlesist bir Ieavram olarale "ideoloji" ve Lacanci bir Ieavram olarak "fantazi" arasln-dalei farlel ~Oylea~llelar (2002: 65): "Egemen Marlesist perspeletifte ideolojile balelvnazar (gaze),toplumsal i1i~leilerinbOtOnlOgOnOgOzden lea~lran klsmi bir balel~tlr, oysa Lacanci perspeletifteideoloji [fantazi] daha ~olekendi imkans/z/lgmm izlerini silmekle ugra~an bir bOtOnliiktOr." Oy-leyse, positivist fantazi dedi!)imiz temsiliyetin Iea~lnllmaz imlellnslzhglnl salelayan,sOylemin sOy-lem-dl~1bir nesnelligi tems!1edebilece!)ine olan inan~lr.

YAHYA M. MADRA - CEREN OZSEL~UK - KENAN ER~EL

siire\;l.erin i~leyi~ini a\;lklayan bilumum mantlk ve diizenek, bizzat iktisat soy-lem(ler)inin iiriiniidiir (Foucault, 1973).. Nevar ki, "ekonomi"nin iktisadi soylemler i\;inde in~a edilmesi bu soylemle-

r~n.l~fu?iiz~fta_nibaret ~ldugu anlamma gelmez. Aksine, diger butun soylemlerglbl lktlsadi soylemlenn de ya~amlmlz uzerinde gayet somut maddi etkilerivardu.

sDiger to.plums~l s.ur~\;lerden ayn~tmlarak "ekonomi" ~ostereniyle im-

l~nen s~re~ler blrdenblre lktlsat soylemlerinin mudahale nesnesi haline gelive-n.rler. Boy.le~e ekonomi, iktisat\;l1ann tasarrufta bulunabilecekleri, ~ekillendire-bl1ec~kle~ .blr alan olarak belirginle~ir. Toplumlann kaderlerini belirleyen eko-n.oml pohtl~alan, belirli iktisadi soylemler i\;inde neyin ekonomi oldugu, ne-ym e~onoml olmadl~l tasnif edilerek ~ekillenir. Ornegin, neoklasik iktisata go-r~ gehr ~agl~lmmdakl bozuklugu duzeltmek maksadlyla giri~ilen yeniden bolu-~u.m.e~oneh~, ~ygu.I~malar (om. asgari ucret, artan oranda vergi, vb.) ekono-mmm dogal l~leYl~meyapl1an harici, ustelik siyasi mudahalelerdir._ Heg~~oni~ .muc.adele siireci sonunda iktidan ele ge~iren soylemlerin enonemh OZelhgl genye doniik olarak tarihi yeniden y~zmalan ve ortaya pkl~ko~ullannm olumsalhgmm izlerini silmeye \;ah~malandlr (Ladau, 1990). Top-l~msal mll~adeleler sonunda hl1kimiyetlerini kuran soylemler ve bu sOylemle-~m oznelen, ~a~kh soylemlerin de egemen konlima yiikselebilecegi olaslhgmlortbas etlnek l\;m ellerinden geleni yaparlar. Bu nedenledir ki, hem ba~kalanm~e~ de ken~ile~n~, hegemony~ miicadelesinin somut ve maddi olumsalhgmmot~mde, tarih-ustu ve metafIzlk bir gereklilik nedeniyle egemen olabildikleri-ne mandumaya ~a~l~lrlar. lk~isat disiplini baglammda iistii ortiilmesi gerekenolumsalhk, soylemm nesneSl olan ekonominin bizzat soylemin i\;inde kurgu-landl~.~e tam da bu .yiizden her zaman ba~ka bi\;imlerde de kurgulanabilecegig~r\;~gldlr ..~~er bahsl ge\;en soylem pozitivist bir bilim anlaYl~ma sahipse, ken-dl soyl~ml wmde kurdugu "ekonomi"nin soylemi onceleyen, soylem-dl~l birger~ekhge teka~ii~ et.tigine kendisine inandlrmasl ~ok da gii\; olmasa gerek. Or-negm, ~eok.laslk l~~l~at\;l1ann ~ogu ekonomik faillerin nedret ortammda yaptlk-l~n .te~clhlenn tahhhm ekonominin en temel sorunu addederler. <;:oguNeokla-slk lktlsat\;l bu ekonomik sorunun, Neoklasik soylem i\;inde o.retilmi~ bir so-run oldugunu ak111armadahi getinnezler.

Ahmet lnsel'in de belirttigi gibi, bir\;ok yerle~ik iktisat\;mm kendilerine vesoylemlerinin giico.ne olan go.venlerinin altmda tam da bu pozitivizm yatmak-

5

tadu (1997: 45). Ku~kusuz bu ozgo.ven, iktisat\;l1ann diger disiplinlerin \;ah~ma sahalanna nasl1 fo.tursuzca musallat olabildiklerinin de ipu\;lanm vermek-tedir. lnsel'in saptamasma katkl olarak bizim hurada dikkat \;ekmeye \;ah~tlgl-mlZ husus ise bu pozitivist fantazinin neyi sakladlgl, neyin o.sto.nii ortto.go.do.r.Bu soruya hemencecik ~oyle bir yamt vennek mo.mkiin: Iktisat\;l1ar, "ger~ek-lik"le hi\; al~kasl olmayan varsaYlmlardan yola \;lklP ekonominin "asl1" dina-miklerini a~lklamaktan ~ok uzak tahlillerden ba~ka bir ~ey iiretemediklerindenbilimsellik kisvesinin arkasmaslgmma ihtiyacl duyuyorlar. Ilk bakl~ta akla ga-yet yatkm goriinmekle birlikte boylesi bir a~lklama, kammlZca, bahsi ge\;enpozitivistlbilimselci (scientistic) fantazinin oyununu a\;lk etmek ~oyle dursun,bizzat bu fantazinin oyununa gelip onu hepten peki~tiriyor. Mesele iktisat\;lla-nn, ekonominin "ozii"nii bir tiirlii kavrayamamasl, kullandlklan kavramlannekonominin "hakikati"ne tekabiil etmeyi~i degil, 0 "ozii"l"hakikati" bizzat ken-di soylemleri i\;indeJaraclhglyla kurguluyor olduklan halde, bu kurgulama sii-recini yok saymalan, soma da bilfiil nesnele~tirdikleri, ~eyle~tirdikleri (reifica-tion) "ekonomi"yi buluvenni~ gibi yapmalan.

Soylemin yukanda altml \;izmeye \;ah~tlglmlz kurucu (constitutive) niteliginigoz oniine aldlglmlZda bir~ok iktisat\;mm, "ekonomi" olarak tammladlklanduzlemi apklamak iizere kullandlklan kuram, yontem ve kavramlan ekonomi-d~l diger toplumsal sure\;lerin tahlilinde de rahathkla kullanabilmelerinde as-hnda ~a~l1acakbir taraf olmadlgml goriiyoruz. Ne de olsa, keramet nesnede de-gil, nesneyi kuran soylemdedir. Oysa bu iktisat\;llar, diger toplum bilimleri bukadar kolayhkla kolonize edebilme yetilerini, soylemin kurucu giico.nden kay-naklanan esnekligin dogal bir sonucu olarak kabul etmek yerine nesnele~tir-dikleri "ekonomi"nin toplumun ozu olu~una yorup kendi kurgulanmn oyunu-na geliyorlar. Eger ekonominin "ger~egi"ni hakklyla kavramaklyansltmakmaksadlyla ortaya atllml~ kuramlar toplumsalm ba:~ka alanlanna da rahathklauygulanabiliyorlarsa,bu genellenebilirlik neden ekonominin, toplumun ozo.,toplumun diger sure\;lerini belirleyen son kerte oldugunun bir kamtl olmasm?Kendilerini pozitivist fantaziye kaptlnnl~ olan iktisat~llar ekonomik indirge-meciliklerini hem kendi hem de ba~kalannm nazannda m~rula~tlnrken, i~teboylesine klSlr dongiisel bir mantlk silsilesini takip ederler.

A~agldaki bolo.mde iktisat disiplinindeki bu ekonomik indirgemeci egilimi Ne-oklasik ve Marksistgelenekler baglammda tartl~acaglZ. Ku~kusuz, her do.~uncegelenegi gibi bu okullar da tiird~ degiller ve i\;lerinde ekonomik indirgemeciliginasklya ahndlgl anlan, ozco.lo.k-kar~ltl mecralan ill~ ki banndmyorlar.6 Bu \;ekin-ceyi koymakla birlikte, biz burada soz konusu okullann Mkim kollan iizerinde

Pozitivizmin par~do~su tam da burada, sOylemin toplumsal dOnO~tOrOcOIO!lOnOinkar edi~indeyatmaktadl/: P~kl, blr kuramln i~levi, kendisinden ba!llmslz bir bi~imde varolan bir gOrOngOyo(fe~omen) b:lh kavram:~r ara.cl~I!lIy'la.sOylem~Ozleminde edilgen olarak "yansltmak"tan iba-re~ Ise ~~?u yans'tm~. 1~I~mlnlnbllgl nesnes, Ozerinde herhangi bir dOnO~tOrOcOetkisi yoksa-kl pozltlv~zm, tanJm, Itlban~l~ bOyle bir dO~OnOmselli!lemahal ver(e)mez- 0 zaman kurama neg.erekv.ar..K~ant~~ mekanl!ll~den bu yana salt bir gOzlemcinin mevcudiyetinin dahi bir dene-yln netlCeslnl de!ll!tlrmey~ kat! ~I~u~unu fiz~k~iler gayet iyi biliyorlar; ama gOrOnen 0 ki ikti-sat~t1ar!n,hep Oykunegeldlklen flzlk~llere yetl~ebilmeleri i~in daha ~ok flnn ekmek yemeleri la-zlm (Mlrowski, 1989).

6 Neoklasik sOylemin OzcOIOktenuzakla~tl!ll -postmodern- anlannl tespit eden yeni bir ~ah~mai~in, bkz. Amariglio ve Ruccio, 2002. Marksist iktisat i~indeki OzcO-ka~ltl damardan beslenerekindirgemeci olmayan bir SinIf anlaYI~lna yaslanan gelene!liyse bu yazlnln O~OncObOIOmOndetanJtmaya ~ah~aca!llz.

YAHYA M. MADRA· CERENOZSEL~UK· KENAN ER~EL

yogunla~rak, ekonomik indirgemeciligin nasll farkh bi~imlerde tezahur edebildi-gini omeklemeye ~h~aca~. Biri saglneoliberal, digeri soVdevrimci siyasetle oz-d~l~egel~bu birbiriyle taban tabana zIt iki gelenek, ekonomiyi iktisadi kuramve yontemler araciliglyla ke~fedilmeyi bekleyen soylem-dl~l bir ara~tlrma nesnesiolarak tela]9<ietmeleri baklmmdan aslmda muttefik saYlhrlar. Ne var ki, tam dabu poziti~t fan.taziyi payla~malan sebebiyle, her iki iktisadi soylem de, digerininbilimsellik. iddiaslm reddeder, bilimsellik ni~nml klskan~hkla otekinden saklmr.Bu pozitivist fantazinin her iki gelenege de fazlaslyla sirayet etmi~ ve ekonominin~eyl~tiri.hp.l;Sine ko~ut bir diger ve~hesi de, toplumsalm turn sure~lerinin ekono-mik dlizlemin tekil mantlgIndan ~lkarsanabilecegine duyulan inan~tlr.

Neoklasik iktisatm diger disiplinleri kolonize etmesinden kastedilen i~te buiktisadi akllClhkla donanml~ birey varsaYlmmdan hareketle siyasi ve kulturelsuw;lerin tahlil edilmesidir." Soz konusu kolonizasyonun dinamiklerini anla-mak baklmmdan antropoloji disiplininde onemli bir yeri olan armagan olgusu-nun iyi bir omek te~kil ettigini du~unuyoruz (Mauss, 1924(1967); Insel, 1995;Komter, 1996). Armagan ili~kisi neoklasik iktisat a~lsmdan ilk bakl~ta kavram-salla~tmlmasl olduk~a g:1~bir olgudur. Bir yandan bu ili~ki bi~imi, akllcl olma-yan marjinal bir iktisadi faaliyet olarak gozardl edilemeyecek denli yaygm ve dekadim bir edimdir. Ama diger yandan da armagan ili~kisinin piyasada cereyaneden bildik mubadele tarzma hi~ benzemedigi de a~ikardlr: Armagan veren kar-~lhgmda bir ~ey edinmedigi gibi, alan da bizzat kendisinin talep etmedigi birmal ya da hizmetle ba~ba~a kahr. Arz ile talep arasmdaki simetriyi kuramsal ~er-~evesinin tam merkezine oturtmu~ bir iktisadi gelenek a~lsmdan boylesi bir du-rumun ne akllci ne de etkin oldugunu soylemek mumkun gorunmektedir. Vefakat slrf bu yUzden armagan ba~hgl altmda amlan saYlslz etkinligi kuramm uy-gulama alam haricinde blrakmak da Neoklasik iktisatm emperyalist emellerineters dl1~mektedir. Bu baglamda, ne yardan ne de serden vazge~mek isteyen kimiNeoklasikler armagan ili~kisini zlmni bir mubadele sureci olarak kuramsalla~-tlrmaya soyunmu~lardlr (Andreoni, 1989). Burada armagam veren ki~inin ar-magam verme eyleminin ta kendisinden haz aldigl varsaYlhr: Verilen armagan,armagan verme eyleminden alman haz i<;inodenmesi gereken bedeldir. E~deyi~-Ie, akllcl birey armagan verme hazzl ugruna armagan hediye eder. Bir diger ola-slhksa armagan ili~kisinin, mubadele ili~kisini tamamlayan, onun gedikleriniorten bir dolgu malzemesi olarak kurama i<;sel1~tirilmesidir. Belirli bir iktisadifaaliyete taraf olan bireyler muhtemel bir ihtilaf durumunda haklanm devlet yada benzeri bir u<;uncu merci huzurunda arayabilmek maksadlyla sozle~melere(om. i~, kira, ticaret) ba~vururlar. Oysa, ayn~lk ~lkarlar guden taraflann birbirihakkmda tam malumata sahip olmamalanndan kaynaklanan "asimetrik bilgi"sorunu sebebiyle sozle~meler her zaman natamamdlrlar. Bu sorunu gidermeki<;in medet umulan denetim mekanizmalanysa etkinlikleri itibariyle smuh 01-duklan gibi masrafhdular da. Sozle~melerin bu muzmin zaafiyetini ciddiye alankimi iktisadi yakla~lmlar, sozle~menin icaplannm her seferinde zora ba~vurul-maya gerek kalmadan yerine getirilmesinin ancak farkh kurumsal yapllann des-tegiyle mumkun olabilecegini savlarlar. l~te tam bu noktada armagan ili~kisimubadele surecinin puruzsuz i~lemesini saglayacak guven ortamml tesis edenkurum olarak devreye girer. Bu alanda ilk akla gelen omek George Akerlof'un(1982; 1984) emek-sermaye sozle~mesi uzerine yaptlgl <;ah~malardlr. l~verenemek~inin sarfettigi emegin iktisadi etkinligini her an denetleyebilecek konum-da olmadlgmdan emek<;iden gerekli ~abaYl alabilmek i~in ona marjinal verimli-

Neoklasik iktisata gore birey tercihlerini "iktisadi aklm" temel aksiyomlan7dahilinde, alacagl hazZl azamile~tirmeye yonelik bir marjinal fayda-maliyet he-saplamasl sonucu yapar. Akllci bireylerin nedret8 ortammda yapmak zorundakaldlgl her tercih Neoklasik iktisatm tahlil edebilecegi bir edim addedilir (Bec-ker, 1976: 8). Soz konusu tercihlerin birebir ekonomiyle ilintili olmasl ~art de-gildir. Oyle ya, eger piyasada ah~veri~ yapan bir bireyin akllci davrandlgml ka-bul ediyorsak, neden aynl bireyin, mesela, oy kullamrken de akllcJ saiklerle ha-reket ettigini ve dolaYlslyla Neoklasik kuramm kapsaml dahiline girdigini ~ar-saYlUayahm? Dahasl, eger gunumuzl1n modern Banh bireyi akJlcl ise, neden Ba-tldl~l toplumlarda ya da ge~mi~te ya$aml~ bireylerin de akllcl tercihler yapabile-ceklerini "se<;kincilik yapmadan" teslim etmeyelim?9 Gerek Kamusal Tercihokulu, gerek Yeni Kurumsalcl okul bu sorulara olumlu yamt verebildikleri 01<;11-de kendilerine yeni, ekonomi-dl~l faaliyet alanlan a<;maYlba~arml~lardlr.'o

7 Akllel bir bireyin tercihleri tam, yanslyan ve ge~i~kendir. Bu varsaylmlar iktisadi aklin en mini-malist tanlmlnl olu~turur. Genel Denge modellerinde dengeyi sa!)layacak flyat vektOrOnOnhesaplanabilmesi i~in "monotonisite" ve "dl~bOkeylik" gibi ba~kavarsaylmlarla bu gOrece es-nek tanlmln OzgOlle~irilmesi gerekir.

8 Neoklasik kuramln "nedret" teriminden kastl insano!)lunun herdaim sonsuz ama~lar gOtmesi-ne ra!)men bu ama~lan ger~ekle~tirmek i~in elinin altlnda bulunan kaynaklann (Orn. vakit,nakit) sonlu olmasldlr. Neoklasik sorunsalda nedret kavramlnln merkezi konumul'lun ve bukavraml OncOlleyenvarsaylmlann ele~tirel bir ~OzOmlemesii~in bkz. De Martino, 2000: 38-43.

9 Aklleillk (rasyonalite), tabii ki, Batlli bireylere ozgO bir dO~Oncetarzl de!)i!. Ne var ki, Neokla-siklerin Hse~kincilik yapmama" bahanesiyle zaman ve mekan farkl gOzetmeksizin tOm top-lumlara atfetmeye kalkl~tlklan dar anlamlyla "iktisadi" akllelli!)I, terimin bir nedensellik i~in-de hareket etme olarak tanlmlanabilecek geni~ anlamlndan aYlrmamlz lazlm (Hindess, 1989:47-9). Farkli tOrde akllelliklann da olabildi!)ini takdir etti!)imiz zaman se~kincili!)e ya da or-yantalizme dO~memenin yegane yolunun Neoklasik iktisat~i1ann Onerdi!)i ~ekliyle iktisadiaklleill!)1n nOfuz alanlnl alabildi!)ine evrenselle~tirmek olmadlOI gOrOIOr.

10 Kamusal Tercih okulunun iktisadi tercih kuramlnl siyasi sOre~lere uyguladl!)1 klasik metinleraraslnda Arrow (1951), Downes (1957) ve Olson'nun (1971) ~ali~malannl zikredebiliriz. YeniKurumsalelh!)m i1kllel tercih kuramml tarih yazlmma uyguladl!)1 ~ah~malara Ornek olarakNorth ve Thomas (1973) ve North'un (1990) eserlerine baklnlz. Sosyoloji alanlndaki bir ~ali~-ma i~in ise bkz. Elster, 1989. 11 Bu ve akabindeki paragraftaki tartl~manln kapsamli bir sunumu i~in bkz. Adaman ve Madra.

2002.

YAHYA M. MADRA· CERENOZSEL~UK - KENAN ER~EL

ligine denk du~enden daha yiiksek bir maa~ verir. Bu maa~ fazlasl, bir nevi, i~-verenin emek~iye verdigi bir armagandlr. Emek~i ise bu armagana kar~lhk i~ve-renin arzu ettigi verimlilikte ~ah~lr. Bu modelde, i~akdinin yasal bo~luklan ar-magan ili~kisi sayesinde doldurulur.

Ozetle, Neoklasik iktisat armagan ili~kisini incelemeye aldlgmda ona iktisadiakIlClhkla donanml~ birey varsaytmmdan hareketle piyasa ili~kilerinin merce-ginden bakar. Armagan ili~kisi piyasa ili~kilerinin yOrungesi i~inde tasavvuredilir: Ya piyasa ili~kileri ile kar~lla~tIr1hr ve eksikli bulunur; ya zlmni bir piya-sa ili~kisi olarak tasavvur edilir; ya da piyasa ili~kilerinin eksik ya da sakh bil-giden kaynaklanan gediklerini yamayan SIva (bir tamamlaYlcl) i~levi gOrur.

Burada lsrarla altml ~izmemiz gereken, sorunun Neoklasik iktisatm piyasa-d~l ili~kilere de el atmasmda ya da bu ili~kileri kendi "ger~ekliklerinden" sap-·tlrarak tahlil etmesinde degil, bu ili~kileri tek bir mantIga, iktisadi akla, indir-geyerek kuramsalla~tlrmasmda oldugudur. Neoklasik iktisat inceledigi her top-lumsal sureci idealize edilmi~ bir piyasa mekanizmasml referans alarak tamm-ladlgl iktisadi etkinlik (verimlilik) 61~utune gOre degerlendirir. Piyasa-dl~l ili~-kilere (Om. armagan) ya piyasalann tiikendigi yer ve durumlarda, ehveni ~erolarak musamaha eder ya da onlarda i~kin olan "ara~salcl akh" gun l~lgtna ~l-kanr. Bu ~er~eve i~inde iiretilen turn tahliller piyasalann olmadlgl yerlerde pi-yasalann y~ermesini telkin eder. Dolaytslyla, Neoklasik iktisat sadece toplum-sal sure~leri modellemekle kalmaz, bu siire~lere katllan bireylerin davram~lan-m iktisadi etkinlik ol~iitiine uygun olarak bi~imlendirmek iizere modeller 6ne-rir (Benton, Jr., 1982). Onerdigi modeller bireyler tarafmdan benimsendigi 01-r;iide de Neoklasik iktisat toplumsah d6nii~turur, ~ekillendirir.

Neoklasik iktisatm yaytlma hususunda sergiledigi esneklik ve 6zguvenin ik-tisat ideolojisinin toplumu yava~ yava~ de ge~irmesine ko~ut oldugu saptama-sml yapan bir~ok ele~tirel iktisat~l da vardlr. Bu iktisatplara g6re ara~lcl akIlve metala~ma, modem toplumlann iliklerine dek i~ledigi i~in bireyler de gittik-~e daha ~ok Neoklasik iktisatm varsaydlgl homo economicus gibi davramr halegelm~tir (Dow, 1998). Oyleyse iktisat ideolojisinin nufuz alamnm derinle~tigive yaygmla~tIgt toplumlarda Neoklasik modellerin a~lklaytclhgl olabileceginitesUm etrnek gerekmez mi? Eger bilimsel ~abanm tek amacmm a~lklaytclhkolduguna inamyorsak, bu soruya olumlu yamt verebiliriz. Ne var ki, bu soruyuenine boyuna irdelemeden Once Marksist gelenekte rastladlglmlZ ekonomik in-dirgemeci 6ykuleri tartI~mamlZ gerekecek.

meleri sayabiliriz. Alt-yaplyt olu~turan "iiretim tarzmm" ise iki temel ayagl var-dlr: uretim ili~kileri ve uretim gii~leri. Dretim il~kilerindeki taraflar (slmflar yada slmf konumlan) bazl yorumlara gore uretim ara~lanna kimlerin etkin bir bi-~imde sahip olup olmachgtna bakilarak, diger yorumlara goreyse artI-emegin ki-min tarafmdan uretildigine ve uretilen artIga kimin el koyduguna bakllarak be-lirlenir. lki yorumun ortak noktasl slmf ili~kilerini ikili bir yapl i~ine hapsetmele-ridir. Dretim gii~leri ise herhangi bir toplumun tarihsel ko~ullan i~inde dogaya elkoyarken kullandlgl iiretim ara~lannm verimlilik diizeyini ve iiretim ili~kilerinetekabul eden emek surecinin diizenlenme bi~im ve yonelim teknolojilerini i~erir.

Klasik Marksist iktisatplar (ve toplum bilimciler) toplumsal olu~umun ust-yaplsmm, en son kertede de olsa, uretim tarzl tarafmdan belirlendigi konusun-da hemfikirdir. Anla~mazhk, vurgunun iiretim tarzmm hangi ayagma yapllaca-gl noktasmda r;lkar. Kimi Marksist kuramcllara gore iiretim ili~kilerini ve dola-ytslyla toplumsal olu~umun butununu belirleyen unsur, uretim gur;lerinin ge-li~me dinamigidir. Dretim gu~lerinin ate~leyicisi ise insanhgm nedret ko~ullankar~lsmda gereksinimlerini kar~Ilamak uzere sergiledigi yaratlclhgl ve ilerleme-ci tabiatldlr (Cohen, 1978). Drelim gii~leri geli~lik~e mevcut uretim ili~kileri-nin kahbma slgamaz hale gelirler ve ytlamn deri degi~tirmesi misali, eski ure-tim ili~kilerinden slynhp yenilerine burunurler. Dretim gl1~lerinin geli~mesinebaglmh olarak, farkh urelim tarzlan Tarih sahnesindeki yerlerini suayla ahrlar:Tarihsel maddeciligin eregi (telos) olarak komunizm, slmf ~eli~kilerinin tarih-oncesi d6nemle birlikte nihayete erdigini ve gen;:ek anlamlyla Tarih'in ba~ladl-gml (mila dIm) mu~tulayana degin ge~en zaman i~inde ilkel komunizm, koleci-lik, feodalizm, ve kapitalizm birbirini izler.

Bu tezin insandogasma ili~kin tarih-a~m onkabullerini tarihsel maddecilikile uyu~maz bulan kimi Marksistler ise, tarihin motorunun urelim gur;leriningeli~im dinamigi degil, uretim ili~kilerinin dOnu~umu oldugunu savunurlar(Hindess ve Hirst, 1975; Hirst, 1985),12 Burada iirelim ili~kileri onceliklidir;uretim gur;leri ise uretim ili~kilerine ayak uydurmak zorundadlr.13

1.3. Marksist iktisadi ge.1enekteki e1wMmik indirgemeci anlatdar

12 Bu yakla~lmJn yakJn tarihteki bir savunusu feodal Oretim tarzJnda~ kapitali~me ge~i~a~a~a-Ianni a~lklarken Oretim i1i~kilerindeki delli~ime vurgu yapar:. TIcan ~e t~feCl_ser~aye kaplta-Iizm Oncesi oretim i1i~kilerini Once formel olarak kendine Ubi killp. uretlm gu~ennde hemenbir delli~iklille gitmez. Ancak sonradan, yerle~en kapitalist Oretim i1i~kilerinin gerekliliklerineballh olarak Oretim gO~leri delli~ir ve kapitalizm Oncesi Oretim i1i~kileri tam anlamlyla -reelolarak- sermayeye tabi olur CZifek.2002: 67)

13 Ku~kusuz. bu iki anlatlmn sosyalist eylemlilik adJnaOnerdilli stratejiler bir dellil. Oretim gO~le-rini tarihin motoru olarak gOren anlatl, komOnist gelecelli teknolojik geli~menin ka~Jnllmazolarak ger~ekle~irecelli. nedret ko~ullannJn ortadan kalkacalll bir Oto~ya olar~k t~sa~l?r..Buanlatl sosyalist bir hareket i~in tarihi hlzlandlrmaktan ba~ka bir gOrev bl~emez. Oretlm 111~klle-rine vurgu yapan ikind anlatl ise komOnizmi Oretim gO~lerinin er ge~ ger~ekle~irecelli ka~l-nllmaz bir gelecek olarak gOrmez. Tam tersine. kapitalist Oretim i1i~kil~rinin O~etim.go~le.rininkomOnizmi mumkOn kllabilecek bir bi~imde geli~ebilmesine engel bile olabllecelllne dlkkat~eker. Oyleyse. uretim i1i~kilerinin d6nu~turolmesi yOnOnde yanni beklemeden, bugondenmOcadele vermek, sosyalist bir hareketin Oncelikler Iistesinde On S1ralardayer almahdlf.

Marksist gelenek ir;indeki en egemen anlatI, toplumsal olu~umu (formation)bina egreltilemesi ile tasavvur ederek ust-yaplyt alt-yapldan aytnr. Dst-yaplytolu~turan duzeyler arasmda siyaset ve devlet, ku!tur, ideoloji ve yasal duzenle-

14 Bu yazlnln Onemli metinleri araslnda Ernest Mandel'in (1978) ve David Harvey'in (1998) ~ah~-malann I zikredebiliriz. Franslz Duzenleme (Regulation) okulunun temsilcileri olarak MichelAglietta (1979) ve Alain Lipietz'i (1985 ve 1987), Kuzey Amerikall Birikimin Toplumsal Yapllanokulu i~in ise Samuel Bowles, David Gordon ve Thomas Weisskopf'u (1982 ve 1990) OrnekgOsterebiliriz. Bu son iki okulu kar~lla~tlran bir ~ah~mai~in, bkz. Kotz, 1990. Farkh sermaye bi-rikimi modellerinin Post-yaplsalcl Marksist perspektiften yapllml~ ele~tirileri i~in bkz., Norton,1988.1992 ve 2001.

15 Belki de bir anlamda, komunizm alternatifinin gOzden du~mesiyle birlikte alt yapl-ust yapimodeli Tarih sahnesinde varabilecelji son noktaya yani kapitalizme dayanml~, bOylelikle bumodelin toplumsal olu~umlann tarihsel dOnu~um dinamiljini a~lklayan bilimsel i~levselliljine

_ge artlk.gerek kalmaml~tlr. -16 HArtl-deljer ureten, yani ka~lhljl Odenmemi~ emelji doljrudan doljruya emek~iden kopartlp

alarak bunu metalarda somutla~tlran kapitalist, ashnda, bu artl-deljerin ilk sahibi olmakla bir-Iikte. hic;bir zaman on un son sahibi deljildir. 0, bunu, toplumsal uretim surecinin butQnu i~in-de ba~ka gOrevleri yerine getiren ba~ka kapitalistlere, toprak sahipleriyle vb. payla~mak duru-mundadlr. Artl-deljer, bu nedenle, ~e~itli klslmlara aynhr. Bu par~alar, ~e~itli kategorilere ayn-Ian kimselere gider ve, k~r, fail, tuccar k~n, toprak rantl vb. gibi birbirinden baljlmslz farkli~ekiller ahr. Artl-deljerin bu delji~mi~ ~ekillerini ancak O~uncu Kitapta [ciltte) ele alabilece-ljiz." (Marx, 1979: 580)

Marksist yazmda bu ve benzeri kalemler arasmda oncelik verilen nedense hepsermayenin birikimi i~in yapl1an harcama olagelmi~tir (Norton, 2001). Bu har-cama}'l diger kalemlerden a}'lran ozellik artl-degerin (en azmdan bir klsmmm)yeniden sermayenin ~evrim siirecine sokulmasldlr: Boylece, sermaye sadecekendisini yeniden iiretmekle kalmaz, Oretilen arn-degeri ~evrim i~indeki ser-maye miktanm boyotmek Ozere kullamr. Her yeni ~evrimde sermaye daha faz-la iiretim araCl ve emek-giicOnO ~evrim i~ine ~eker. Ku~kusuz bu geni~lemedaha fazla artl-deger Oretilmesine neden olur, daha fazla artl-deger de ekono-mik bOyome ile e~anlamhdlr.

Sermaye birikimi kapitalistlerin bireysel tercihleri yozOnden degil, kapitalistpiyasalann rekabet~i dozeni gerektirdigi i~in sermaye ~evriminin ba~at itkisiolarak gorOliir. Rekabet ortaml i~inde her kapitalist Orettigi meta}'l diger kapita-listlerden daha ucuza mal etmeye ~ah~u: Aym meta}'l diger kapitalistlerden da-ha ucuza mal eden, gorece etkin kapitalist firma, meta}'l gorece pabahya maleden kapitalistlerden artl-deger aktarabilir.17 Bu yan~a girmeyen kapitalistler if-las tehlikesi ile kar~l kar~lya kahr. Yan~a girmek ise sermayenin birikim siired-nin harekete ge~mesi demektir. Emek-gOcOnOn fiyau (ve degeri) toplumsalola-rak belirlendigi i~in tek tek kapitalistlerin denetimi dl~mdadlr. DolaYlSl ile, ka-pitalist metaYl rakiplerinden daha ucuza mal edebilmek i~in ya Oretim ara~lan-m yenilemek ya da ~evrim haddini hlZlandlrmak zorunda kahr. Her iki se~enekde sermayenin birikiminin sozedilen endiistri i~inde derinle~mesine yol a~ar.Sermaye birikiminin derinle~mesi kadar geni~lemesi de mOmkOndiir. RekabetinklZl~masmm bir diger etkisi de, kapitalistleri tekelci kiirlar edinebilecekleri yenimetalar ve yeni piyasalar yaratmaya sevketmesidir. Bu sOrece bir oroek olarakkapitalistle~memi~ cografyalann kolonizasyonunu, bir ba~ka ornek olarak dakOltOrel Oretim siire~lerinin ve kulturel urunlerin birer meta haline gelerek ser-mayenin birikim manugmm hakimiyeti altma girdigi -Frankfurt Okulu'nun ta-biri ile "Kiiltiir Endo.strisi,,18 haline geldigi- iddiasml gosterebiliriz.

Sermayenin ~evrim sOred ne sorunsuz i~ler ne de krizsiz. Tam tersine, ~evri-min her bir a~amaSl ~evrim surecinin .;ozulmesine neden olabilecek krizlere ge-bedir. Kapitalizm'in kriz egilimlerini tartl~an kimi iktisat~llar ~evrimin son halka-

Seksenli yIllarla birlikte altyapl-Ostyapl modeli yerini yava~ yava~ kapitalistOretim tarzmm ozelliklerini daha aynntIh bir bi~imde ~oziimleyen "sermaye-nin birikim rejimleri" modeline blraktI.14 AltyapI-Ostyapl anlausmm ekonomikindirgemeci manugml yeniden o.reten sermaye birikim modeli farkh o.retimtarzlanm birbirinden a}'lrma kayglsl ta~llnaz. Zira aruk toplumsal olu~umuni~inde kilydadeger tek bir Oretim tarzl vardlr: Kapitalizm.15 Sermayenin birikimmanugl ise kapitalist toplumsal olu~umun, o.retim go~leri dahil olmak Ozere,bOtOno.nObelirleyen ba~at mantlklJr: Hem siyasi hem de ko.ltOrel so.re~ler, ser-maye birikiminin mantlgl tarafmdan belirlenir.

Marksgil iktisatm kapitalist bir ekonomiyi tasawur ederken kullandlgl mo-del, sermayenin ~evrim modelidir. <;:evrimsureci sermaye sahibinin Oretim sOre-cini ate~lemek o.zere iki ~e~it meta satm almasl He ba~lar: uretim ara~lan veemek-gucif. Oretim siireci, ~evrimin ikinci a~amasml olu~turur ve burada Oreti-len metalarm degeri kapitalistin yatlrdlgl sermayenin degerinden fazladu.O~iincl1 ve son a~ama, ikinci a~amada iiretilen arn-degerin ta~l}'lClSlolan yenimetalann satllarak sermayenin tekrar ba~ladlgl noktaya, parayadonl1~mesine veiiretim siirecinde elkonulan artl-degerin kar olarak "ger~ek"le~mesine tekabiileder. Bir ba~ka ifadeyle, sermayenin ~evrimi dola~lm alamnda ba~lar, Oretim ala-mnda devam eder ve yeniden ba~lamak l1zere dola~lm alamnda sona erer.

Klasik Marksist iktisat~l1ar sermaye birikimini sermayenin ~evrim siirecininmotoru olarak kabul ederler. Ne var ki, sermaye birikiminden ba~ka, el konu-Ian artl-degerden pay aymlmasl gereken bir~ok kalem vardlr: yoneticilere, mu-rahassas iiyelere, ara~tuma-g~li~tirmeye, hukuki i~lemlerin halledilmesi i~inavukatlara, muhasebeye, pazarlama uzmanlanna, reklamCllara, vergi olarakdevlete, aIman kredilerin faizi olarak finans sektorune, iiretilen mallann elden~lkmasml sagladlklan i~in ticari dagltlm ~irketlerine, kira bedeli olarak topraksahibine, vesaire odemeler yapllmasl gerekir (Resnick ve Wolff, 1987).16 Klasik

17 Marx bu noktayl Kapital'in u~OncOcildinde son derece net bir bi~imde a~lklar (1990: 233-4):·Hi~bir kapitalist, k~r oranlnl du~OrdOlju sOrece,yeni bir uretim yOntemini, ne denli fazlaOretken olursa olsun, artl-deljer oranlnl ne kadar c;ok artlflrsa artlrsln, hi~bir zaman gOnOIlOolarak uygulmaya koymaz. Ne var ki, bu turden her yeni uretim yOntemi, metalan ucuzlatlr.$u halde kapitalist, ashnda bun lan, uretim-fiyatlannln ya da belki de deljerlerinin uzerindesatar. 0, metalann maliyet-fiyatlan i1e,daha yuksek maliyet-fiyatl i1euretilen aynl metalannpiyasa-fiyatilan araslndaki farkl cebe indirir. 0, bunu, bu son metalann uretimi i~in toplumsalbaklmdan gerekli ortalama emek-zamanlnln, yeni yOntemler ile yapllan uretim i~in gerekliolan emek-zamanlndan daha fazla oldulju i~in yapabilir. Onun uretim yOntemi, toplumsal or-talamanlO uzerindedir. Ama, rekabet bunu yaygln hale getirir ve genel yasaya t~bi kllar. [BusOre~lkapitalistin iradesinden tamamen baljlmslzdlf."

18 'Bu tahlile gOre, "Ge~ Kapitalist" toplumlarda kultOrel kerte bOtOnOyle ekonomik kerteninmantlljlOa t~bi olmu~tur (Mandel, 1978; Jameson, 1991).

sma, metala,nn paraya donii~mesindeki slkmulara -daha genel bir ifadeyle sek~torIer arasmdakiorantlSlZhga- yogunla~lrken, digerIeri ~evrimin iiretim a~amasl-n~, kar oranmm dii~me egilimine vurgu yapar. (:oklukla, birinci tarzkriz egili-minin temel nedeni olarak fakirIe~en proletaryamn ahm giiciiniin azalmasl, ikin-cisinin temel nedeni olarak ise yukanda sozedilen firmalar-arasl rekabet siirecigosterilir. Bir ba~ka grup ise ~evrimin ilk a~masma, emek ve sermaye piyasala-nndaki daralmalara ve bu daralmalann kar paytm azaltmasma dikkat ~eker.

Ne var ki, farkh kriz egilimlerinin mevcudiyeti sermaye birikim surecinin ~O-ku~unii garantilemiyor. Tam tersine, her kriz duzenegi sermaye birikim surecininkendini yeniden kurmaSI ve ~ozulme temayyullerini denetim altma almasl olaslh-gml da i~inde banndmyor. Ornegin, emek ve sermaye piyasalanndaki daralmalarucretlerin ve faizlerin yiikselmesine ve dolaYlSlyla uretken-kapitalistlerin kar pa-ytnm azalmasma neden olsa bile, bu darbogaz hem piyasalan verimsiz i~letmeler-den temizledigi hem de emek ve sermaye piyasalannm dongusel olarak rahatla-masma elverdigi ol~iide sermaye birikim surecinin katlanmasl gereken aCIbir ila~olarak gOIiiI~bilir. Ote yandan, emperyalizm, gerek kolonilerde ucuza mal edilent~ketim iirilnleri sayesinde emek-giicuniin fiyatml ucuzlattlgl gerekse de yeni pa-zarIann a~Ihnasml mumkiin klldlgl oranda yukanda deginilen kriz egiIimlerinin~pitalisi: .b~ siireci iizerindeki olunISuz etkilerini bertaraf eder. .

Ozetle Klasik Marksizm i~in ekonominin ve dolaylslyla toplumsahn ba~atmanngl ;ermayenin birikim manngldlr. Bu anlatmm final sahneleri birbirindenalabildigine farkh iki ~~itlemesinden sozetmek mumkun: Kapitalizm, ya bun-yesinde banndudlgl kriz egilimlerinin biri ya da birka~ma yenik dii~erek "ole-cektir", veya bu egilimleri her seferinde dizginlemeyi becererek ilelebed mutlumesut "ya~ayacakur". Aralanndaki ~arplCl tezata ragmen her iki anlatmm da 01-mazsa olmaz unsuru, ba~aktor konumundaki sermaye ve onun birikim hevesi-dir; diger her ~ey bu aktOrun ve onun iptilasmm etrafmda dOnen seruvenleredekor te~kil eder. Oyle ki ~ayet kapitalizmin ,sonu gelecekse bile, bu ancak veancak yine onun bizzat kendi elinden olacak, birikim hevesi onu intihara surek-leyecektir.19 Soz konusu anlaularda toplumsalhk sermaye birikimiyle oylesineozde~l~tirilmi~tir ki, ne sermaye birikiminin tarihselligi ne de ekonominin ba~-ka bir bi~imde bu gun den in~a edilebilme olaslhgl tahayyul edilebilmektedir.

lar. Neoklasik iktisatplar bu manngl iktisadi akllclhkla donanml~ bireylerinnedret ko~ullannda yapttgl tercihlerIe a~lklarken, Klasik Marksist iktisat~daragOre ekonominin ba~at manttgl sermayenin birikim surecinde aranmahdlr. Ne-oklasik soylem bireyci bir varhk kuramlyla yola ~lklP toplumsal bUtunu tektek bireylerin tercihlerinin agregasyonu olarak kavramsalla~tmrken (Arrow,1951), Marksist soylem butunselci bir ~er~eve i~inde hareket eder ve oznelerintoplumsal butunun Ozunu olu~turan sermaye birikim surecinin mantlgl tara-fmdan belirIendigini savlar.

Klasik Marksizm tarihsel bir surecin sonunda ekonominin toplumsah tahak-kum altma aldlgml hem teslim eder hem de ele~tirirken, Neoklasik iktisat ta-rih-a~m bir bi~imde ekonominin toplumsalm ozu oldugunu va,rsayar ve top-lumsahn iktisadi manngm gerekliliklerine gore akllcIla~tlnlmasml savunur.Her ikisi de gerek tekil bir manttkla devinen ekonominin toplumsal butliniibelirIeyen oncullugu konusunda gerek bilimin nesnelligi konusunda anla~lrlar.Kar~l kar~lya geldikleri nokta, ekonominin tartl~maslz egemenligi kar~lsmdayapdmasl gerekenlerdir. Neoklasik iktisatplara gore bireylerin tercihlerininakllcda~masl iktisadi verimiligin artmasma tekabul ettigi ol~ude klvan~la kar~l-lanmasl gereken bir geli~medir. Buna kar~m ele~tirel iktisat~llara gore, iktisatideolojisinin bu ~ekilde egemenle~mesi kaygl duyulacak ve direnilecek bir su-re~tir - tabii, i~ i~ten ge~memi~se ...

Burada bir t;lkmazm altml ~izmek istiyoruz. Eger sermaye birikiminin man-tlgl ekonomik indirgemeci Marksist gelenegin savladlgl gibi toplumsal olu~u-mun her zerresine nufuz etmi~ ise, toplumu olu~turan bireylerin oznelliklerinide yava~ yava~ donu~turmeye ba~laml~ demektir. Ku~kusuz, sermayenin biri-kim sureci bireyler-otesi, yaplsal bir olgu. Ne var ki, Klasik Marksist anlattlardasermaye birikiminin mantlgl tarafmdan belirlenen toplumsal oznelerin davra-m~ kahplan ~a~IrtICIderecede Neoklasik iktisatm savladlgl tiirden fayda-mali-yet hesabl yapan tarih-a~m bireyleri andmr hale gelmi~tir. Metala~ma ve meta-lann feti~izminden kastedilen de zaten bireylerin tahayyul dunyasmdaki bukaygl duyulasl ideolojik dOnu~um degil midir? Eger durum ger~ekten KlasikMarksist anlattlarda anlattldlgl gibi ise, eger Get; Kapitalizm toplumsah nefes-siz blrakacak ~ekilde tahakkumu altma aldlysa, Neoklasik iktisatm kavram veyontemlerinin, en azmdan bu kapitalist evreni kuramsalla~ttrmak i~in en uy-gun donamma sahip oldugunu teslim etmek gerekmiyor mu?20 Son yirmi ytldabir~ok ele~tirel iktisat~lyt oyun kuramma cezbeden bu soruya verdikleri olum-lu yamt olsa gerektir.Yukanda kaba hatlan ile aktarmaya ~ah~tIglmlz du~unce okullan ekonomi-

nin yekpare manttgmm toplumsah tekba~ma belirledigi hususunda uzla~lyor-

19 Bc5yleliklesermaye birikim modeli. Oretim i1i~kilerinin OncOIlO!jOnevurgu yapan altyapl-Ostya-Pi anlatlslnln Slnlrll da olsa olanak tanldl!jl kapitalizm kar~l.tl mOcadele alanln' da la!jveder.Bu Ozelli!jiyle sermaye birikim modeli, altyapl-Ostyapl modellne nazaran ~ok daha karanllk veumutsuz bir table ~izer.

20 Marksist dO~OnOrFredric Jameson bu soruya olumlu yamt verenlerden (1991: 269; yazarlann~evirisi): "Bir tasvir olarak Becker'1n modeli kammca tartl~ma ge5tOrmezderec~d~ xetkin veya~amln ger~eklerine olabildi!jince sadlk; ne var ki, i~tavsiyeye gelince. beklend.!jl uzere mu-hafazakllrh!jln en tehlikeli hallerinden biri ile kar~1kar~.ya kahyoruz." Jameson'u~ bu sap~-masl bizim bu yazlda Onerdi!jimiz okumayl destekJiyor: Tasvirde anla~an Neoklaslk ve KlaslkMarksist sOylemler; i~ tavsiyeye gelince birbirlerine ters dO~Oyorlar.

2. tktisat ideolojisinin lSran: Radikal Demokratik projeninve ona yoneltilen el~tirilerin suurlan

manugma baglmh olan ara~saicI bir siyaset ve kiiltiir anlaYl~l; (3) toplumsal do-nii~iimii, iiretim tarzmm kapmlmaz olarak urettigi r;eli~kilerin dinamigine ba-glmh klian ereksel (teleolojik) bir tarih ve toplumsal evrim anlaYi~1olarak Slra-lanabilir.23 Siyasi failler ise bu varsaYimlann ortak paydasml te~kil iktisadi man-tlgl uretim ili~kileri agmdaki konumlam~lan uyarmca ete kemige biiriindiirur-ler. Boylelikle, toplumsal donu~iimii slmf r;lkarlan dogruItusunda gerr;ekle~tir-mesi beklenen imtiyazh ozneler olarak kavramsalla~tmlabilirier.

Ne var ki, Radikal Demokrasiye gore siyasi kimlikler ve toplumsal hareket-lenmeler Klasik Marksizm'in beklentilerinin aksine, nesnel slmf pkarianmnyonlendirmesi gereken seyirde ilerlemediler. Bunun iizerine Klasik Marksizm,20. yuzyli boyunca iktisadi mantlgm dayattlgl tarihsel guzergahtan sapan siyasigeli~meleri kuramsal ~er~evesine i~selle~tirebilmek maksadlyla bir dizi kav-ramsal icada ba~vurmak zorunda kaldl. Ekonomik "gerekliligin" dayamgl siya-si beklentiler ile mevcut toplumsal bilinr; ve ittifaklar arasmda a~lian u~urumukapatabilmek ir;in Marksist kuram "yanh~ bilinr;lenme", "goriintiVderin yapl-lar" ikiligi, siyasi ve kuItiirel siire~lerin "gorece ozerkligi" ve "hegemonya" gibiyeni kavramlar tiiretti. Her ne kadar siyasi ve kiiItiirei siirer;lerin toplumsaliizerindeki ozgiil etkilerine alan ar;ar gibi goriinse de, siyasetin "gorece ozerkli-gi" ve "hegemonya" gibi kavramlar aslmda olumsalhgm ve rastlantlsalhgm ev-cille~tirilmesi ve yeniden ekonomik gereklilige yedirilmesi ir;in birer kuramsalsiibap i~levi gordiiler.

Ekonomik "gerekliligin" lsrar ettigi tarihsel giizergah ile "pusulasl ~a~ml~"

~ayet pozitivist bir bakl~ a~lslyla yola r;lklyorsak bu soruya olumsuz yamtvermemizelbette gur; olacaktlr. Ote yandan, soylemin kurucu ve toplumsahd~nu~tunic:u giicu oldugu varsaYIIDmdan hareket edersek, ekonomik indirge-meciligin Marksist ve Neoklasik ver;helerinin arasmdaki bu zlmni uzla~mmzincirlerinden kendimizi kurtarmamlZ mumkun olabilir. Bizim iddiamlZ, top-lumsah donii~turme arzusunda olan ele~tirel bir soylem olarak Marksizm'in ik-tisat tabusu ile koktenci bir kopu~u gerr;ekle~tirmesi gerektigidir. Bu kopu~ an-cak ekonominin siyasi-soylemsel alan ir;inde kuruldugu saptamasl yaplhrsamiimkun olabilir. Ancak boylesi bir bilgibilimsel kopu~ ertesinde ekonomiyikuIturel ve siya,si surer;ler tarafmdan ta~km-belirlenen bir saha olarak tasavvuretmek mumkun olabilir. Ekonominin kiiItiirel ve siyasi surer;ler tarafmdan he-gemonik mucadeleler ir;inde kuruldugu varsaYimmdan hareket ettigimiz mud-detr;e, dola~lm siirer;lerinin piyasalaria ve uretim surer;lerinin kapitalist slmfili~kileri ile duzenleni~ini dogalla~tlrmadan, gerek piyasalann gerek kapitalistslmf ili~kilerinin olumsalhgml ve boylelikle mudahaleye ar;lk olduklanm goru-nur kilabiliriz. Tuhaftlr ki toplumsalm hegemonik mucadeleler i~inde bizzat si-yasi soylemler tarafmdan kuruldugunu/kurgulandlgml dustur edinmi~ kuram-lar dahi ekonomik indirgemeci anlaulara ragbet edebilmektedir. Bir sonrakiboliimde Radikal Demokrasi projesi ozelinde i~te bu muammaYi ele alacaglz.

21 Burada Radikal Demokrasi tabiri ile yazmda Post-Marksizm ya da Essexokulu olarak tanlnanve ozellikle Ernesto lac/au ve Chantal Mouffe'un ~ah~ma/armm oneOIOgOnde~ekillenen ku-ramsal projeyi kastetmekteyiz. ~aglda Radikal Demokrasi yazlnlna istinaden yapaeaglmlztartl~malar i~in ba~vuru kaynak/anmlZI lac/au ve Mouffe (1987), lac/au (1990 ve 2000), Ho-wart yd. (2000), Butler yd. (2000) Heslnlrh tutaeaglz.

22 Burada ekonomik indirgemeci ~ozOmlemelerin kabul ettigi "gereklilik" anlaY'~lyla, radikaldemokratik kuramln kavramsalla~tJrdlgl "gereklilik" kategorisi araslndaki farka dikkat ~ek-mekte yarar var. Ekonomik indirgemeci anlatllarda nesne/er araslndaki gereklilik ili~kisi ku-ramsallsOylemse/ baglamlndan baglms,z olarak, nesnelere i~kin bir nitelikmi~~esine ere ahnJr.

Kuramm i~levi pozitivist soyut/ama araeillglyla nesneye i~kin gereklilik ili~kisini, i,inde bulun-dugu diger olumsa/ iIi~kilerin eurufundan ~ekip ~Ikarmak, boylelikle nesneye bu gerekliligi at·feden ozO, "asli ger~ekligi" e/de etmektir. Bu bag/amda ekonomiyi bir gereklilik a/ani olarakgOrmek demek, gerek iktisadi nesneleri birbiriyle i1intilendiren, gerek iktisat-dl~1 nesneleri ik-tisadi nesnelere tllbi kllan, iktisadi nesnelere i,kin bir dizi (ama gene Ide Bire indirgenebilen)degi~tirilmesi imkllns,z, dogalla~tlnlml~ iktisadi yasanln varhglnl kabul etmek demektir. BOylebir ~er~evei~inde gereklilik i1eolumsalhk arasmdaki ili~ki ise ya birbirini tamamen dl~lar nite-Iiktedir -ki bu durumda gereklilik Ozerinde hi~bir etkisi olmadlgl dO~OnOlenolumsa/ i1i~kilergenellikle Onemsiz olarak degerlendirilip kuram-d'~1 blraklhr- ya da toplumsal ~OzOmlemeilkbakl~ta gOreeeOzerklige sahipmi~ gibi gOrOnen olumsalhgm dOnOpdola~lp tekrar gerekliligini~inde erimesiyle noktalanlr.

~ag'da da degineeegimiz Ozre, bir~ok ele~tirinin iddia ettiginin aksine, Radikal Demokrasigereklilik kavramlnl terketmez. Sadeee bu kavram, Klasik Marksizm'in yOkledi!ji OzeOanJa-mmdan anndlrlr. Radikal Demokrasiye gOre gereklilik, iktidar i1i~kileri i~inde hegemonik mO-eadeleler sonucunda kuru/an, do/aYlslyla olumsalhk tarafmdan kirlenmeye ve ~6z0lmeye herzaman a,lk, sOrekli yeniden OretiJmesi gereken siyasi nitelikte bir i1i~kiselliktir. Ba~ka bir ifa-deyle, gereklilik ile oJumsalhk arasmda ge~irimsiz bir smJr,varhkbilimsel bir ikicilik Ong6rOI-mez; tam tersine gereklilik olumsalla yanlml~tlr, olumsah her an i~inde banndlnr.

23 Klasik Marksizm'in bu savlar arasmda sOrtunmesiz bir bi~imde nedensel ge~i~ler yapabilmesiashnda 2. ve 3. tezleri koJayhkla 1. teze, yani iktisatln tekil mant,glnm gerekliligine indirgeye-bilmesiyle mOmkOndOr. Ornegin, ku/tureJ ve siyasi sure~/eri ve kimlikleri iktisadi mant'!jl dO-n(j~t(jren, ekonomik kerteyi dl~ardan kuran etkin belirleyicilerden ziyade ekonomi kerte tara-fmdan 6needen bi~i1mi~rolleri hayata ge~iren gOrOngOler o/arak kavramsalla~tJrabilmek i,inbu sOre~/erinve kimliklerin hareket alan/annl denetJeyen, etkilerinin i~eriklerini ve olumsa/hkdereeelerini slnJrJayan,dolaylslyla kOltOrel ve siyasi kertelerden baglmslz olarak varhglnl sOr-dOren bir iktisadi mantlga ihtiya, vardJr.

Ekonomik indirgemecilige ve onun kuramsal bir uzantlsl olan slmf ozculuguneyonelik en butunluklu ele~tirilerden birini Radikal Demokratik kuram sunu-yor.21 RadikaI Demokratik ele~tirinin odagmda, toplumsah kapitalizmden sos-yalizme donu~turme misyonu ~err;evesinde Klasik Marksizm'in smlfa yuklerni~oldugu ayncahkh ozne konumu yer almaktadlr. Radikal Demokratik kuramagore Klasik Marksizm'in slmfa atfetmi~ oldugu hem kuramsal hem de tarihselolarak kurucu ozne olma imtiyazmm altmda Marksist iktisat ideolojisinin iize-rinde yukseldigi, birbiriyle ilintili bir dizi ozcii varsaylm yatmaktadlr. KlSacaozetlemek gerekirse, bu varsaYimlar: (1) iktisatm kendine ir;kin nesnel yasalariabelirlenmi~, tek merkezli ve yekpare bir "gereklilik" alam olarak kavramsalla~tl-nlmasl;22 (2) varhk nedeni ve degi~im dinamigi, uretim tarzmm verili ve tekil

siyasi geli~meler arasmda slk slk niikseden bu kuramsal gerilim, ozellikle lkin-ci Diinya Sava~l sonrasmda akut bir hal aldJ. Radikal Demokratik okulun iddi-asma gore, kapitalist diizen giderek ya~amm her alamm metala~unp, iktisadiolanla smith olmayan yeni topIumsaI taIepIer ve siyasi kimlikIer yarattlk<;a,topIumsaldegi~imin oznesini slmfla simriayan KIasik Marksist kuram da siyasikIslrhgI nedeniyle m~ruiyetini yitirmeye ba~ladl. RadikaI Demokratik proje,Marksizm'in siyasal krizinin a$lIabilmesi i<;in ekonomik indirgemeciligin ve Sl-mf ozcl1lligrtnl1n tamamen terkedilmesini sahk veriyor. Zaman ve mekan tam-maz iktisadi yasalann tahakkl1mii altmda devinen, i~ine kapah bir toplumsal-hk ve bOylesi bir toplumsalhgm uzanUSl olan yekpare bir siyasi ozne anlayr~l-mn yerine hegemonik miicadeleler i<;inde in~a edilen, apk u<;lu bir toplummodelini ve ~ogul kimliklerin eklemlenmesiyle kurgulanan bir toplumsal ozneanlayr~ml oturtuyor.

Toplumsahn ve toplumsal kimliklerin soylem zemininde iktidar nilicadelele-ri i<;inde kuruldugunu iddia eden Radikal Demokratik duru~, bOyIelikle eko-nominin siyasalla~masl ve toplumsalla~masl i<;inde bi<;ilmi~kaftan bir kuram-saI <;er<;evete~kiI etmiyor mu? OyIe ya, Marksist gelenegin ekonomik indirge-meci damanm yaplbozumuna tabi tutan RadikaI Demokratik dli~iin11rlerin, Sl-mf konumu, smlf kimligi, 11retim tarzl, emek-giic11, meta, sermaye birikimi, so-mlirli gibi Marksist siyasi iktisaun belkemigini oIu~turan kavramIan OZCU 01-mayan bir iktisat dili i<;inde canIandlrmaIarmdan daha dogaI ne oIabilir? Oysa,RadikaI Demokratik yazm ~u ana dek iirettigi topIumsal <;oz11mIemelerde, oz-ciiIiik el~tirisinin siizgecinden ge<;ircligiiktisadi kavramIan indirgemeci olma-yan radikal bir soylem i<;ine yedirme ve bOylelikle iktisau toplumsalla~tlrmahususlannda pek de ba~an kaydedebilmi~ degil. .

Radikal Demokrasi projesinin ekonomi ve ozellikle smlf ili~kileri eksenindesiyasall~ma olaslhgIm kapitalizln-kar~ltJ hegemonya in$asma eklemleme ko-nusunda takmdlgI isteksiz taVlr, hem Tlirkiye hem de Bat! kaynakh radikaI ya-zm i<;inde dogal olarak yogun bir el~tiriye maruz kald1.24 Bu ele~tirilerdenpek<;ogununortak iddiasl Radikal Demokratik projenin, benimsedigi post-ya-pisalci felsefenin ozclil11k kar$lU ve "soylez,nindirgemeci" temelleri yiiZ11ndenmaddeci, soylem-(h~l bir ger<;eklige -ki burada genellikle "ger<;eklik" gostere-niyle kastedilen bliylik harfle "K'apitaiizm"dir- yaslanan iiretim tam odakh <;0-zlimlemeleri zaruri olarak dl~layacagl yonlinde. Bir ba~ka deyi~le, bu ele~tirile-re gore Radikal Demokratik kuram kimliklerin ve siyasi ittifaklann soylem ze-mininde siyasi mlicadeleler i<;inde kuruldugunu savlayarak, Marksist slmf siya-setinin olmazsa olmaz kO$ulu varsayrlan ekonomi merkezli (ve dolayrslyla da

"maddeci") bir bilgibilim ve varhkbilim anlayr~ml da reddetmi~ oluyor. Tam dabu sebeple, ele~tirmenler Radikal Demokrasi projesinin slmf siyasetini siyasimlicadele alanmdan dl~lamasmm yadlrganmamasl, dogal kar~llanmasl gerekti-gini iddia etmekte!er.

RadikaI Demokrasi yazmml soylem indirgemecilikle itham eden e!e~tirilerinortak noktasl, bayraktarhglm yaptlklan maddeci dlinyagorli~li arkasmda aslm-da alttan alta "ger<;ek<;i"bir bilgi ve varhk bilim anlayr~lm banndmyor olmala-n. Maddecilik gostereniyle soylem-dl~1 ve siyaset-otesi bir alamn, toplumu te-mellendiren "mutlak bir ger<;ekligin" mevcudiyetini kasteden bu ele~tirileregore siyasi kimliklerin soylem zemininde kuruldugunu ileri slirerek siyasetinaltmdan lizerinde durdugu ger<;eklik hahsml <;ekivermenin faturasl <;ok aglr-drr.25 Bu bizi ya iradeciligeJidealizme (oznenin, siyasi kimligini i<;inde bulun-dugu toplumsal ko~unardan baglmslz olarak ozglirce kurup diledigi gibi ya~a-ma ge<;irebilecegine duyulan safdil inan<;), ya siyasi gorececilige (her tlirlli klil-tlirel ve siyasi farkhhgl naif bir <;ogulculuk adma e~deger tutup ba~tacl edenyakla~lm), ya da nihilizmeJsiyasi kayltSlzhga (Umadem ula~mayr hedefledigi-miz ama<;lar mutlak bir ger<;eklige tekabiil etmiyor, 0 zaman onlar ugruna <;a-balamanm da bir manaSl yok" zihniyeti) siirlikler. Nitekim Radikal Demokra-tik duru~ bu 11<;tarz su<;lamaya da slk slk muhatap kalml~nr.

Radikal Demokratik <;er<;eveningene! olarak ekonomiye, ozel olarak da Sl-mfsal donli~iime yonelik farkh ekonomi politikalan iiretmedeki "korlligli" ko-nusunda adl ge<;en e1e~tirilere kauhyoruz.26 Fakat bu karliik ozciiliik-kar~ltlfe!sefi tezlerin ka<;lmlmaz ve mantIksaI bir sonucu olmaktan ziyade, lizerinekafa yorulmasl gereken bir muamma olarak algilanmah. Radikal Demokratik<;er<;evei<;erisinde Marksist iktisadi kavramlann bir yandan kuramsal olarakham blraklhrken ote yandan gereksiz ilan edilmesi, kammlZca ozciihik-kar~ltl

24 Burada bu ele~irileri kiilliyen ele almamlza olanak olmadl!)lndan ~imdilik sadece belli ba~hbirka~lyla yetinmek durumundaylz (Adakh, 2001; Boron, 2000; (reaven, 2000; Geras, 19B7;Kaygalak, 2001; Savrlln, 1990, Veltmeyer; 2000; Wood, 1992). Bu yazlnln benimsedigi RadikalDemokrasi ele~tirisiyle benzer kaygllan payla~an ~ah~malar i~in ise bkz. Diskin ve Sandler,1993; Sandlerve Diskin, 1995; Gibson-Graham, 1996a.

25 Bu yazlnln benimsedil)i maddecilik anlaYI~1Radikal Demokrasi ele~tirilerinin savundugu mad-decilik kavramlndan bir hayli fark/I. SOylem-dl~1bir maddiyatln (iiretlmin) toplumsal ger~ekli-gi temeliendlrdil)inl iddia eden ve dolaYlsly/a maddl olan ile sOylemselolan, ka~lnllmaz olanlie olumsal olan, ger~eklyapisal olan HegOriintOsel olan araslnda ikicl bir anlaYI~1yeniden iire-ten bu ele~irilerin maddeci de!)il, ger~ek~i/pozitivist bir bilim anlaYI~1n1benimsediklerinl dii-~iinmekteyiz. Bize gOre maddecilik, bilgi nesnesinin sOylem-Otesibir Ozle de!)iI, simgesel ala-nln ~eli~kili ve ~atl~klh i1i~kileryuma!)1 i~inde kuruldu!)unu kabul eden bir felsefi dur~a teka-biil ediyor. Kanlmlzca simgeselde kurulan bu i1i~kisellik anlaYI~1en uygun ka~lhgJnI "ta~kJn-belirlenim" kavramJnda buluyor (Althusser; 1965).

26 Bu bOliimiin iler/eyen klslm/annda Radikal Demokrasi projesinin kapitalizm ve sJnlf kategori-lerini nasll kullandl!)1 Orneklenlrken ima edilece!)i iizre, bizim benimsedi!)imiz anlamlyla ku-ramsal HkOrliikH, ele allnan' kavramln tamamen es ge~i1mesi,atlanmasl, yok sayllmasl an/a-mlndaki bir kOrliik an/aYI~lndan farkh. Tam tersine, sOz konusu kavramJn metinde veya ku-ramsal ~er~evei~inde yiiklendi!)i roHer/an/amlar, bu kavraml ba~ka bir ~eki/de gOrmemizi, kul-lanmam,zl engelledi!)i OI~Odemetnin kurucu noksanh!)JnJniizerinin Ortii/mesini sa!)larlar. An-cak semptomatik bir okuma yaparak metindel1<uramda gOriinen ile gOriinmeyen araslndakii1i~kiselli!)i sorgu/ayabilir; bu sorgulama sonucunda da metnin kurucu dl~lanml~1n1(bilin~altl-nl) fa~ etmeye ~ah~lnz. Kuramsal gOriinQrlQklvarhk ve kOrlQklyokluk arasJndaki bu diya/ektiki1i~kiselli!)in fe/sefi bir izahl ve semptomatik okumanrn aynntlll bir a~lklamas, i~in bkz. A/thus-ser ve.BaUbar; 1970.

YAHYA M. MADRA - CEREN OZSEL~UK • KENAN ERC;EL

felsefenin dogal bir sonucu olarak degil, tam tersine, bu felsefeye rapnen sure-gelen kuramsal bir anomali olarak sorunsal1a~unlmah. Biraz daha kl~klruci 01-mak gerekirse: Bizce Radikal Demokratik projenin kuramsal zaafl, yaygm kam-mn aksine, toplumsalm soylem zemininde siyasal olarak in~a oldugunu iddiaetmesinden ziyade, bu manugl tuhaf bir bi<;imde ekonomi baglammda uygula-maktan ka<;mmasl. Bir ba~ka ifadeyle, Radikal Demokratik dU~iinurlerin soru-nu soylemi/siyaseti oncullemelerinde degil, ekonomiyi kendi felsefi duru~lan-na ragmen hala bir gereklilik alam, siyaset-dl~l bir "~ey" olarak kavramsana~tmnalannda yatar. Bu nedenle, kammlZca, Radikal Demokratik kuram ve bukurama sol cenahtan yanelen serzeni~ler birbirlerine taban tabana kar~lt gibigOriinseler de ekonomiyi dogal yasalarla devinen bir "gereklilik" alam olarakkurgll:lachklan Olr;ude olduk<;a Onemli bir ortak paydada bulu~maktadlrlar.

Tezimizi somutla~nrabilmek ir;in Radikal Demokratik kuramlsemptomatikokum:a. yOntemine tilbi tutarak bu yazma damgasml vurmu~ olan ekonomiyeve iktisadi kavramlara dair tipik algllaY1~bi<;imlerini biraz daha yakmdan elealmamlZ gerekiyor. Soylec;eklerimizi p~inen Ozetlemek gerekirse: Marksist ik-tisadi kavramlar, Radikal Demokratik kuramda birbiriyle r;eli~kili iki farkh mu-a~ele gormekteler: (1) ya kuramsal tutarslZhklara yol ar;ma pahasina KlasikMarksist anlaularda yUklendikleri ozcu anlamlan muhafaza ederek bu C;er<;eveir;inde boy gostermekteler; (2) ya da ozculukleri kendilerinden menkul ve an-lamlan degi~mez olarak gorulduklerinden, kuramsal olarak i~levsizl~ip terke-

dilmekteler.Birinci tarz muameleye omek olarak, Emesto Laclau ve Chantal Mouffe'un

Hegemonya ve Sosyalist Strateji kitabmdaki kapitalizm anlatlsma kulak verelim

(1987: 196-7):

Radikal Demokratik sOylem almtlda betimlendigi gibi kapitalizmin tarihseldOnl1~l1ml1nl1~eni kimliklerin ve toplumsal hareketlerin ortaya <;lkuklan bag-lam olarak bemmser. Ne var ki, kapitalizm bu tahlilde KlasikMarksist <;ozl1m-lemelerden fazlaslyla tam~lk oldugumuz <;ehresiyle, sermaye birikimi, kilr en-r;ok~amasl, metala~ma gibi kendinden menkul, siyaset-dl~l i~leyen bir dizi ikti-sadl manuk olarak kar~lmlZa <;lkar.Hatta <;eli~kilerinden tamamen annml~ ola-rak resmedildiginden Radikal Demokrasinin kapitalizm anlatlsl, Klasik Mark-sizm'in krizlerl~ malal kapitalizm hikllyesinin yanmda <;ok daha basit ve tekboyutlu kahr.27 ~p~tali~mi dl~sal belirleyenlere ihtiyacl olmayan, tl1m toplu-~u tamamen haklmlyeu altma alml~ yekpare bir gu<;olarak betimleyerek, Ra-dlkal Demokrasi aklml tam da ele~tirdigi ekonomik indirgemeci tezleri bizzatyeniden I1retmi~ olmuyor mu ?28

~apitalizm Ozelinde ekonomi, toplumsah tamamen kendi keyfince yonlendi-rebllen, fakat kendisi toplumsaldan baglmslz olarak varhgml surduren birmahlukat olarak tekrar kar~lmlza dikilir. Halbuki, kapitalizmin bu ozcl1 anlau-slDdan gocunmayan Radikal Demokrasi Slra slmfa geldiginde bu kavraml ifiaholmaz Ozcu bir kura~sal kategori oIdugu gerekc;esiyle lskartaya <;ekmekte birs~kl~ca gOrml1yor. Ornegin, Ladau'ya gore slmfl, cinsiyet, Irk, etnisite gibiklml~klere eklemlemek isteyen toplum bilimciler bl1yuk bir yamlgl ir;indedir-ler, Zlra:

Toplumsal ili~kiler duzeyinde bir dizi de~~ikli~inmeydana gelmesi ve yeni bir hege-monik olu~umun te~ekkulu, lkinci Diinya Sava~I'ndan soma gw;ekle~en yenidenorgutlenme ba~lammda olmu~tur ... Sorunu ekonomik bir bakl~ a~lSmdan inceler- I

sek, belirleyici de~~im Michel Aglietta'nm yaygm birikim rejiminden yo~un birikimrejimine ge~~ dedi~i ~eydir. yogun birikim rejimini, kapitalist llretim ili~kilerininhUt1ln toplumsal il~kilere yayllmasl ve toplumsal il~kilerin kar i~in uretim manugl-na bagJmb olmasl karakterize eder ... Yuzytlm b~mda b~layan ve 1940'lardan somaurrnanan kapitalist llretim i~kilerinin bu her yere nufuz ed~i, toplumu durrnaksl-zm yeni "ihtiya~lann" yarauldJgl ve gittik~e daha fazla insan eme~ uninllnlln meta-ya ~evrildigi gen~ bir pazara don~tllrecekti. Toplumsal hayatm bu "metal~unlma-51"eski toplumsal ili~kileri -yerlerine meta ili~kilerini ge~irerek- yok ediyordu ve buyolla kapitalist birikiInin rnanUgl giderek daha ~ok sayIda alana nllfuz ediyordu, Go-nllmllzde birey yalmzca bir emek-gllcll saUC1S1olarak de~il, di~er pek ~ok toplumsalili~kiye katlhml yoluyla da sermayeye baglmhdlr: kllltllr, bo~ zaman, hastahk, e~i-tim, cinsellik ve hatta alum. Pratik olarak, kapitalist il~kilerden azade hii;bir birey-

sel ya da kolektif hayat alam yoktur.

Marksist slmf kavraml diger liim kimliklerin etrafmda i~a oldugu eklemleyici ~ekir-dek olarak kavramsaJla~tlnlageldi&inden kimlikleri birbirinin ardma dizen zinciredahil edilemez. Merkezi eklemleme i~levini kaybettigi ve ~ogul kimlikleri kucakla-yan zincirin herhangi bir par~asl haline donll~tllgll zaman, "slmf" kategorisiyle arukneyi kastediyoruz ki? Servet farkhhklanm ml? Profesyonel meslek kategorilerini~i? F.ark~1co~r~£i~~lgeler bazmda farkhla~an grup aidiyetlerini mi? Cevap belirsiz-dlr. Klmhklen blrbm ardma dizen zincirin bir par~asl haUne geldi~inde slmf yeni bir

27 B~n~ be~zer bir H~eli~kisizle~tirmeHdurumu, Jameson'un Mandel'den odOn~aldl!j, HGe~ Ka-pltal,zm kavramlnda da gozlemlenebilir (Norton, 1995).

28 Burada bir not dO~OpR.adikalDemokratik ~er~eve i~inde birbiriyle ~eli~enfarkh kapitalizman'?t,'an ~Idu!junu teshm etmemiz gerekiyor. Orne!jin, Laclau, ba~ka bir kitablnda GOney~fnka'd~k! ,r_k~lhklakapitalizm araslndaki ili~kiyiineelerken, kendi durlJ~unu, Irk~'h!j;kapita-hst sOmurunun ta.mamen ara~sal bir gerekJiJi!jiolarak kavramsa"a~tlran indirgemeci tezler-den .~~ylefarkhla~,rm~ya ~?hW (1990: 23; yazarlann ~evirisi):H ••• ama bu ekonomik indirge-meclflk tez ters yuz edJleblhr: ~!)e~Ir~~JI,kkapitalist sermaye birikiminin i~levselbir icab'ysa,bu aym zamanda Irk~lh!)1nkap,tahzm, kuran d,~salbir belirleyen oldu!ju anlamlna da gelmi-yor mu? Bu ba!)famda -ve.aynea ,rk~1politikalardaki de!ji~imlerinsermaye birikimiyledo!jru-dan .ba!jl~nt"l ofr:nayanb,r~ok farkh sOre~lebelirlendi!ji ger~e!ji de gOz OnOne ahnd,!jlnda(MkllT~zumredekl kavgalar ve i~bolOnmeler,uluslararasl baskl unsurlan, vb.)- ekonominin ku-rueu b,r dl~ansl oldu!junu teslim etmi~ olmuyor muyuz? Bu, sermaye birikiminin soyut mantl-!j!nlntoplumsal!n_heralanln~aki de!)i~imidikte eden bir yasa de!)iIde kendi menzili d'~lndakjsure~le~v~do.nu~u~leree behrlene.n, olumsal bir olgu oldu!ju anlamlna geliyor mu?H

K.apltahz~,~ ~ad'kal Demokrat,k soylemde hem OzeOhem de ozeOolmayan tasvirlerle te-z~hur etmes~b,zl~ SaVIn~IZI~OrOtmOyor.Tam tersine, bu ~eli~kilianlatllar Radikal Demokrasi-nln ekonomlye dalr Ozeu olmayan tutarh bir Marksist dil geli~irememesinin bir semptomuolarak de!)erlendirilmeli.

YAHYA M. MADRA· CEREN OZSEL<;UK - KENAN ER<;EL

anlam edinemeden eklemleme i~levini yitirir. Burada "yl1zen gOsteren" haline ge1enbir kavramlakar~l kar~lya kalmaktayrz (Butler vd., 2000: 297; yazarlann I;evirisi).

eserleri (1975 ve 1977), gerek 0 donemde yine Economy and Society'de yaymla-nan kilit makalelerin toplandlgl derleme (Wolpe, 1980), toplumsah ekonomi-ye indirgemeden de uretim ili~kilerinin tahlilinin yapllabilecegine i~aret edi-yordu. Bunlara ek olarak, Emesto Laclau (1977) Latin Amerika'da kapitalizm-oncesi uretim ili~kilerinin kapitalist uretim ili~kileri ile eklemlenmek suretiylevarhklanm surdiirebildiklerine dikkat ~ekerek, bir toplumsal olu~umda sin pi-yasalann varhgmdan hareketle kapitalizmin mevcudiyetine hukmetmenin dog-ru olmadlgml ortaya koydu. Bu donem boyunca ger~ekl~tirilen bu ve benzeridaha nice ~ah~ma,. bir yandan her toplumsal olu~umun i~inde birden fazla ure-tim tarzmm birarada bannabilecegi ihtimaline kar~1 sosyalistleri uyamk olma-ya davet ederken, diger yandan da ekonomik siire~lerin kiiltiirel ve siyasi su-re~ler ile i~i~e ge~mi~ligini oZiimsemi~ bir hegemonik miicadele perspektifininivediyetine vurgu yaplyordu. Ne var ki, Thatcher'm lngiliz soluna indirdigiaglr darbeden "iiretim tarzlannm eklemlenmesi" adlyla amlan bu tartl~ma danasibini alml~ olmah ki, seksenli ytllarla birlikte lngiltere'de soz konusu yazl-nm artlk esamesi dahi okunmaz oldu.29

ngin~tir ki, lngiltere'de talihsiz bir ~ekilde soniimlenen bu damar, KuzeyAmerika'da Amherst Okulu ya da Post-yaplsalcl Marksizm olarak tanman cami-ada, once Stephen Resnick ve Richard Wolff'un, ardmdan da onlann ogrencile-rinin ~ah~malannda yeni bir soluk buldu. Althusser'in t~km-belirlenim (over-determination) kavrammm -bu dU~iinuriin kendisinin bile zaman zaman izinisonuna dek surmekten imtina ettigi- kuramsal aphmlanm tUrn radikalligiylekucaklayan bu okul biri varhkbilime, digeri bilgibilime ili~kin iki temel hususuzerinde hassasiyetle durur (Resnick ve Wolff, 1987).30 Varhkbilim baglamm-da ta~km-belirlenim kavraml, nasll Saussure-sonrasl dilbilimde herbir "goste-

Ladau'ya gore "smlf" turn ozne konumlanm tutkallaytp, onlara nihat anlam-lanm kazandlran indirgemeci bir mannk, belirleyici bir nedensellik olarak i~-levsell~mek zorundadlr; aksi takdirde tiim anlamml yitirerek muglak, ba~lbo~bir gOsterene donii~iir. Slmfm kimIikler arasmdaki son kerte eklemleyiciIigi i~-levini yitirdigi iddiaslm Laclau, bu manngm ge~mi~te viicut buldugu bir dizigrup aidiyetinin a~mmakta oldugu saVlyla gerek~elendirmeye ~ah~lf. Zira bii-yiik sanayi ~ehirlerinin militan i~~i smlflan ve koyliiler yok olmaya yiiz tutar-ken, i~izler, yonetici smlflar, kadm i~~iler gibi yeni gruplar siyaset sahnesindeboy gOstermektedirler. Bu tespite dayanarak Laclau, kimi maden havzalanndave koylulugun hala varhgml surdurdugu geri kalml~ bazl bolgelerde smlf kim-liklerine rastIansa da genel gidi~atm ters yOnde oldugunu savunur (Butler vd.,2000: 301). LacIau'nun soyleminde slmf kavraml, pozitivist bilgi felsefesininrasyo.nalistve empirisist damarlanmn i~i~e ge~erek ordukleri ozcu ,bir ~er~eve-ye taktbp kahr. Slmfm e~yamn tabiau geregi indirgemeci bir kavram oldugurasyonalist savlarla gerek~elendirilirken, bu kavramm arnk ge~erliligini kay-bettigi teziyse ampirik kamtIara ba~vurularak saglama ahmr. Slmf indirgemecibir mantlgm ve bu manngm vUcuda geldigi ve fakat hlzla a~mmakta olan grup-lann adldlr. OZCii olmayan, ba~ka turlu bir smlf tamml tahayyiil edilemez.Post-yaplsalcl felsefeye gore turn gosterenlerin anlamlan ~ozuliip yeniden ku-rulabilirken, "simP' bu nitelikten nedense mahrum blraklhr.

Bu bOlumde kapitalizm ve smlf kavramlan baglammda Radikal Demokrasiprojesinin ekonomiyi nasll haIa soylem-dl~l bir gereklilik alam, bir "tabu" ola-rak tasavvur etmeye devam ettigini gostermeye ~ah~tlk. Yazmm ii~iincii bolii-miinde Radikal Demokrasinin benimsemi~ oldugu sOylemin kuruculugu teziniciddiye alan ve indirgemeci olmayan bir Marksist iktisadi sOylemin ve bu soy-lemin kimi siyasi a~lhmlanmn ana hatlanm ~izmeye ~ah~acaglz.

29 Oretim tarzlarrnln ek/em/enmesi tartl~maslyla benzer kaygllar ta~lyan "TOri<iye'de Tarrm Soru-nu" ~artl~malarrntn bir Ozeti i~in bkz. Seddon ve Margulies, 1984. Hindistan'da yapllml~ ben-zer blr tartl~manln Ozeti i~in ise bkz. Aydin, 1986.

30 ~Ithus~er'i~ bu k~vrar:nl TOrk~e'ye "Ost-belirlenim" olarak ~evrilegelmi~, bkz. Althusser, 1978.U.stbell~lenlm kellmesl, alt-yapI/Ost·yapl modelinin bina e!:jretilemesini, dolaylslyla hiyerar$ikblr be/lrle~me ~nlaYI~1n1~a!:jrr~tlrdrgl i~in "overdetermination" kelimesini ta~kln.belirlenimo/arak ~evlr~eYI daha. uygun bulduk. Burada "ta~kln" On-eki, sOzkonusu toplumsal ~Ozumle-~el~r~e, ~eh~leyenlerrn saYlslnln ve belirleyenlerin birbirleri uzerindeki karma~lk ve ~eli~ik et-kllerrnrn hl~blr zaman tam olarak ihtiva edilemeyece!:jini, bu nedenle de toplumsal ~Ozum/e-melerde an/amrn yeniden kurulmaya her zaman a~lk olaca!:jlnl antmsatmasl a~lslndan, kanl-mlzca, kavramln OzgOIkullantmlnl daha iyi kar~rlamaktadlr. Belirlenme ve anlamlandlrma sU.r~cindeki bu bollu!:junlta$klnh!:jln sebebi ise toplumsal sure~lerin ve nesnelerin kendilerini sa.bit/eyebHecekleri hakiki ve nihai bir Ozden mahrum olmalarrdrr. Bilindi!:ji Ozre, Lukacs ve Alt-husser'den Once ta$kln-belirlenim kavramlnl ilk kullanan Sigmund Freud'dur (Freud, .1900[1999]). Freud'a gOre rOyalardaki imgeler ~ok saylda an/amln ta$!yIClsldlrlar. SaYlslzanla.mln yo!:junla~masl (condensation) He kurulan imgeler, "ta~kln-belirienmi~"lerdir. Freud'dakita~krn·belir/enimin ikinci boyutuysa, bir imgenin bir ba~ka imgenin yerini tuttu!:ju yerinden.kay.dlrma (displacement) hareketidir. Sonradan, Jacques Lacan (1966[1977]) yo!:junla~ma veyerrnden-kaydlrma ~av.ram/arrnl, S1raslyla,e!:jreltileme (metaphor) ve duz-de!:ji~tirme (me.tonymy) kavramlarr rle rkame ederek, bu kavramlarrn yapisalel dilbilimdeki ka~lllklarrnl net-le~tirecektir.

Yukanda Klasik Marksist anlatilan tartl~lrken degindigimiz uretim ili~kileri-ne vurgu yapan aklm yetmi~li ytllarda, Louis Althusser'in Kapital'i Okumak veMarx It;in adh yapltIanmn lngilizceye kazandmlmasmm da uyandmhgl ilgi veheyecanla, Ingiliz Economy and Society ve daha klsa Omurlu olarak TheoreticalPractice dergilerinin ~evresinde kaydadeger bir canlanma ya~adl. Gerek BarryHindness ve Paul Q. Hirst ikilisinin kapitalizm-oncesi uretim tarzlanm ve ge-nel olarak toplumsal olu~um kavramml tartl~nklan birbirini izleyen pgu apcl

YAHYA M. MADRA - CEREN OZSEL~UK • KENAN ERt;EL

son olarak elkonulan artl-emekten kimlerin, hangi oranlarda nemalandlgldlr.31Smlf ~oziimlemesiyse farkh slmf sure~lerinin ku~umsal tahlilinden ba~ka bir~ey degildir.32

Ku~kusuz slmf ili~kilerini miilkiyet ve/veya iktidar/gii~ ili~kileri ve/veyafarkh gelir di1zeyleri baglammda tammlamak da mi1mki1n. Ancak, Marx'm sos-yalist gelenege yaptlgl katkmm ozgiinliigiiniin hakkml vennek istiyorsak artl-emek ekseninde tammlanml~ slmf kavramml sosyalist gelenek i~inde rastladl-glmlz diger slmf kavrarnlanndan titiz bir bi~irnde aYlnnarnlz gerekiyor. Gereki-yor ~unki1 kulIamrn alam hi~ de sosyalist yazmla slmrh olmayan soz konusu~iger slmf kavramlan i~in ne Marx'a ne de onun ardIllarma ihtiyaclmlz var.ate yandan, smlf si1re~lerini incelerken onlan sarrnalayan mi1lkiyet, ikti-dar/gu~, gelir ili~kilerini dikkate almamak tabii ki mumkun degil: Farkh SInlfyapllan ancak ve ancak farkh varolu~ ko~ulIan (omegin, mulkiyet ve iktidarili~kileri, yasal di1zenlemeler, kulti1rellideolojik si1re~ler) i~inde ete kemige bu-runi1rler. Mercek altma alman toplumsal gorungunun bir slmf ili~kisi te~kiledip etmedigi; ediyorsa ne ti1r (om. kapitalist, feodal, koleci, komunaI) bir Sl-mf si1rec! oldugu nevinden sorulara ancak bu bahsi ge~en si1recin siyasi, kultu-rel ve iktisadi varolu~ ko~ulIanm her somut omek ozelinde ihtiyatli bir bi~im-de tahlil ederek yamt bulabiliriz. Diger bir deyi~le, slmf, kendi ozgullugu i~in-de ele ahnmasl gereken iktisadi bir sure~ olmakla birlikte diger iktisadi, siyasive ki1Iti1rel si1re~leri son kertede belirleyen bir temel degil, tarn tersine, onlannkurucu etkisiyle varolabilen, onlarda vUcut bulan bir kurarnsal ~Ikl~ noktasl-dlr. Ve fakat tam da bu sebeple slmf si1red kendisini ~evreleyen, rni1rnkiin kl-l~n diger toplurnsal si1re~lerin bir tanesine ya da bir alt obegine indirgenernez.Ozetle, slmf si1recini, toplumsal tarafmdan ~ekillendirildigi ol~i1de toplurnsahda ~ekillendiren iktisadi bir si1re~ olarak anhyoruz.

Smlf si1recinin tammlarken iki temel aynrnm altml ~izmemiz gerekiyor. Bi-rinci aynm gerekli-emek ile arn-ernek arasmdaki aynrn: Ernek~inin kendi var-hgml yeniden-uretebilmesini saglayacak gerekli-emegin otesinde sarfettigi herfazla emek artl-ernekten sayilir. l~te bu aynrn sayesinde "sorniiri1" kavrammlhi~ emek sarfetmeyenlerin i1retilmi~ artl-ernege el koymasl olarak tammlamakve boylelikle somurenler (om. burjuva, efendi, derebeyO ile somurulenler(am. proleterya, kole, serf) arasmdaki fay hattmm toplumsal kartogra£isini ~I_karrnak mi1mki1n olur. .

Fakat ~unu hernen tespit etmek gerekir ki slmf si1recine konu olan slmf ko-uumlan -yukanda i1retim tarzma vurgu yapan aItyapl-ustyapl modelinde gor-

ren"in anlaml diger turn "gosteren"lerle birlikte e~anh olarak aynmsal bir ili~kii~inde kuruluyorsa, homolojik bir ~ekilde, toplumsah olu~turan sare~lerin de(ekonomik; kulturel, siyasi ve dogaI) birbirini, hi~birinin digerleri I1zerinde us-tunluk ya da oncelige sahip olmadlgl bir e~egerlilik agl i~erisinde belirledigianlamma gelir. Bilgibilirn baglammdaysa, ta~kU1-belirlenimci okul indirgemeci~ozurnlemeleri terk etmekle kalmaz; bilginin, 'onu uretenler 0 kanaatte olsa da-hi, hakikatI laY1klyla ternsil etrnek ya da apklarnak degil, bizzat toplumsah do-ni1~turrnek amacma hizrnet ettigini savlar (Wolff, 1996). Bilgi i1retirn surecineher katlh~lmlZda, kabul etsek de etmesek de, toplumsah yeniden ~ekillendirenbir mi1dahalede bulunuruz.

Ozetle, ta~km-belirlenim kavraml Marksizrn'in onunde iki engin mecra a~-rnaktadlr. Birincisi, hi~bir toplumsal surecin, ekonornik sure~ler de dahil 01-mak uzere, kendine i~kin bir mantlgl olrnadlgl tespitidir. "Ekonomi" dedigimizalamn doga kanunu rnertebesinde kendinden menkul i~leyi~ ilkeleri olmadlgl-01; diger toplurnsal sure~lerle etkile~im i~inde kuruldugunu/anlamlandmldlgl-m teslim eden bu anlaY1~,on un iradi rni1dahalelerle donu~turi1lebilecegini demu~tular. lkinci olarak, bilgi uretirninin yegane maksadmm bir gorunguye ay-na tutrnak olduguna vehmetrni~ pozitivist fantazinin tam aksine, ta~km-belirle-nirncilik bilgi uretim surecinin etik-siyasi (ethico-political) bir boyutu oldugun-da lsrar eder. Tarafslz bilgi uretmenin mumkun olrnadlgl, Althusser'in tabiriyle"ideolojinin dl~ma asIa ~Ikllarnayacagl" mealindeki bu saptama, bir~oklanmniddia edegeldigi uzere Marksist soylemi "postmodem gorececilige" ya da "nihi-list aymazhga" savurrnaz; tarn tersine, bilgi i1reten her ozneyi soylerninin so-rumlulugunu ustlenmeye, kendi kapmlrnaz tarafgirligini sahiplenmeye daveteder. Ortada sorumluluktan ka~an birileri varsa bunlar, ozneselliklerini beyaneden kuramcIlar degil, "nesnel" ge~inen pozitivistlerin ta kendileridir: Orettik-leri bilginin ger~egi "tarafslz" bir bi~irnde yanslttlgmdan bir an dahi ~iipheduymayan pozitivist bilimciler, tarn da bu sebeple soylemlerinin toplumsal et-kileri kar~lsmda alabildigine kaYItslZdlrlar.

"SimP' gostereni sosyalist gelenek i~inde pek ~ok farkh bi~imlerde anlamlan-dmlagelrni~tir. Muhtelif anlamlann yogunla~tlgl bir gosteren olarak "simP', ki-rni zaman mulk sahipleriyle rnulksuzler arasmdaki, kimi zaman hukmedenler-Ie hukrnedilenler arasmdaki, kimi zaman da varsillarla yoksullar arasmdakifarkhla~rnalan, toplumsal tabakala~malan a~lklamak uzere kulIamlml~tlr. Ka-mrnlzca, Marx, yukandaki yakla~lmlardan farkh olarak slmfl toplumsal bir ta-baka olarak degil, am-emek (ya da arn-deger) kavraml ekseninde, bir Sare{olarak kavramsalla~tlnr. Smlf siirecinden anla~Ilrnasl gereken, artl-emegin kirn-ler tarafmdan ve naslluretildigi, bu uretilen artl-ernege kimlerin elkoydugu, ve

31 B.ur~da Oze'~ik.'eMarx'ln Kapita/';n (j~(jnc(j cildinde artl-deger; kar, kira ve faize ayrritlrdl9'~OzumJemeslnl~Ikl~noktasl alryoruz (Resnickve Wolff, 1987).

32 Cinsel hizmetten akademik emege uzanan bir~ok farklr mesJekkolunun burada bahsi ge~enslnlf k~r~ml ~~19ln.dayapllml~ incelemeJeri i~in bkz. Gibson-Graham vd., 2000 ve 2001. Ula~lmsektOru uzenne Ylne burada ele a1dl91mlzsrnlf perspektifinden hareketle yaplJml~ T(jrk~e bir~alr~ma;~in bkz. Ozsel~uk, 2002.

YAHYA M. MADRA - CERENOZSEU;UK KENAN ER~EL BIR TABU OLARAK 'EKONOMI'

dugumuz gibi- ikiyle smlrh degildir. Somurulen ile somuren arasmdaki ili~kislmf yaplsmm bir ayagml olu~turuyorsa, elkonulmu~ artl-emegin dagltllmaslsureci de bir ikinci ayagml olu~turuyor. Dolaylslyla, slmf surecinin ikinci ayn-ml olarak, uretilen artl-emege elkonulma sureci (birincil slmf sureci) ile elko-nulan artl-emegin daglUlma surecini (ikincil slmf sureci) birbirinden ayuabili-riz.33 Haliyle bu iki kerteli smlfsal kavramsalla~tlrma bir uretim birimindeki Sl-mf konumlanmn saYlsml ikinin o.zerine ~lkanyor: artl emegi uretenler, artl-emege el koyanlar ve artl-emekten sebeplenenler.34 Artl-emekten pay alanlannsmlf tahliline dahil edilmesi ikili smlf modellerinin yahn dunyasmda yok sayr-Ian bir~ok smlf ~eli~kisini de su yuzune ~lkanr.35 Ornegin, bir~ok Batl ulkesin-de kapitalist ~irketlerde c;:ah~anig:iler aym zamanda ~ah~tlklan ~irketlerin his-selerine de sahip olabiliyorlar. Burada kullandlglmlZ smlf tahlilinin terimleriyleifade etmek gerekirse, bahsi ge~en i~c;:iler"birincil slmf' konumlan itibariyle"i~~i smlfmm" mensubuyken, "ikincil slmf' konumlan baklmmdan artl-deger-den pay alan "rantiye" slmfma aittirler.36 Dahasl, i~yerinde somurulen bu ozne-ler, i~ gununun sonunda evlerine donduklerinde kendilerini feodal birer "dere-beyi" olarak ~lerinin urettigi artl-emege elkoyar durumda bulabilirler - ki bu

da. bireyleri.n gundelik ya~amlarmda birden fazla birinciI slmf surecine i~tirakedlyor oIabtleceklerini g6sterir (Fraad vd., 1994).

3.3 tndirgemeci olmayan bir Slnl! kavramlnln aphmlan

33 Burada birincil ve ikincil slfatlan onem slralamaslnl degil. slnlf surecindeki kavramsal bir ayn~-tlrmayl imliyor.

34 Kimi Onemli yontembilimsel farkhltklar sakh olmakla birlikte, burada izah etmeye ~ah~I!jlmlzslnlf kuraml Korkut Boratav'ln kimi Marksist ~all~malannda (1969; 1991; 1993) kullandl!jl sJnlftahliliyle kaydade!jer ko~utluklar arzetmektedir.

35 Bu saptamanln a~IIlmlannl kapitalist sinIf yapllannl ~evreleyen rekabet s(jre~leri ozelinde kl-saca da olsa de!jerlendirmekte fayda var. Her kapitalist ~irketi ku~atan biri "~irketler-arasl·,di!jeri de ·~irket-i~i· olmak uzere iki turlu rekabet sureclnden sOzedebiliriz.'A,!,~rlglio. ve Rue-do. 1998). Yukanda sermaye birikim surednin ~eli~kilerini tartl~lrken de!llndl!jlmiz ~Irketl~r:aran rekabet ve bizzat bu rekabetin -diyalekti!jin azizli!ji sonueu- tekelle~meyi kOrukleYI~1Marksist yazlnda uzerine ~okea kafa yorulmu~ temalar~an~lr. ~ysa. ~irket.i~i .r~k~b~t benzerbir i1giye bir turlu mazhar olmaml~tlr. Mar~sist gelene!jln ~lrke~I,sermay.e.blrlklml~1 en~okla-maktan gayn bir u!jra~1olmayan yekpare blr yapl olarak telakkl edegeldl!jl gOz O~une ahndl-!jlnda ~irket-i~i rekabetin derinlikli ve kapsamh bir ineelemeye laYI~ bulu.n~aYI~1blr muammaolmaktan ~Ikar. Halbuki, kapitalist bir ~irketin k~r kaynaklan ne ~Irket-I~lnde elkoydu!ju, nede ba~ka ~irketlerden aktardl!jl artl-de!jerle slnlrlldlr: Ba~kakapitalist ~irketlere sa!jlanan hiz-metier sonueu elde edilen gelirlere (sahip olduklan hissesenetlerinden topladlklan k~r payla-n verdikleri borea mahsuben aldlklan faiz Odemeleri vb.) ilaveten tOketid kredilerinden sa!j-I~nan kazanCi da hesaba katmamlz gerekiyor. Orne!jin, General Motors gibi dev otomobil. ~ir-ketlerinin gerek finans piyasalanndaki faaliyetlerinden, gerek tOketicilere ~~Iklan kredller-den elde ettikleri gelirler, otomobil satl~lanndan kazandlklannln yanlnda hl~ de aZlm~an~a-yaeak boyutlara ula~ml~tlr. Gunumuzun kapitalist ~irketleri, ulus:a~1rIolmanln yanlsl~a 1~ler~n:de hem endurtriYel sermayenin hem ticari sermayenin hem de flnansal sermayenin 1~levler!~1banndlran ~ok boyutlu yapllardlr. Geleneksel Marksist iktisadi sOylem a~lslndan sermaye bl~l-kimi en onemli kalem olmasl gerekirken, burada Onerdi!jimiz SinIf tahlilinde artl-de!lennhangi mercilere akaea!jl aneak ~irket-i~i rekabeti de i~eren hegemonya mueadeleleri sonundaolumsal olarilk belirlenir. EI konulan artl-de!jer sermaye birikimine yonelik olarak daha ~o~uretim araCi velveya emek gueunun satin ahnmaslnda kullanilabileee!ji gibi finilns ya da ticansermaye yatlrlmlan olarak da de!jerlendirebilinir. Oyleyse, ~irket-i~i ~eli~kiler ve ~tl~kllar sa-deee artl-de!jeri uretenler ile artl-de!jere elkoyanlar araslnda de!jil, aynl zamanda artl-de!jer-den nemalanan ~e~itli kesimler araslnda da aranmahdlr.

36 Hatlrlanlrsa yakJn bir zaman onee patlak veren fnron skandahnda ~ah~anlann ma!jduriyetle-rinin ba~hcakayna!jl "rantiye" olarak edindikleri birikimi bir anda yitirivermeleriydi.

. S~mf tahIilinin, smlf sure~Ierinin ~ogulluguna imkan verecek ve ekonomiyil.mtlya~lanndan armdlracak ~ekilde zenginIe~tirilmesinin sosyalist ufkumuzaonemh a~lhmIar kazandlrabilecegi kanaatindeyiz. Soz konusu a~lhmlan a~agl-da u~ ana ba~hk altmda ele alacaglz:

. 5m~ kimli~~ilincUaidiyeti. Post-yaplsalcl Marksgil kuramm ayrrdedici ozel-h~Ie~mden bm -ekonomik indirgemeci tahlillerin aksine- smlfsal bilin~ ya daklmhk hakkl?da hi~bir varsayrmda bulunmuyor; smlf tahlilinin saptadlgl smlfk~num~anm l~gaI eden somut 6zneler ile bu oznelerin siyasal ya da kuIturel ai-dlyetl~n. ar~smda hi~bir gereklilik ili~kisi ongormuyor olu~u,37 DoIayrslyla, ya-zmm lkmcl klsmmda aynntlh olarak ele aIdlglmlz Radikal Demokrasi okulu-~.un.' Gele~e~sel Mar~sist yazma bu minvalde yonelttigi ele~tirilere katlhyor;~~~lslm~l ?ltelemesl altmda top Ianan oznelerin, smlf aidiyetlerinin ve bu ai-

~lyetlere l~km oIdugu kabuI edilen "nesnel" ~lkarlannm "icaplar"ml yerine ge-tl~e husus~~da g6s~erdigi "basiretsizligi" bir "~arplk bilin~Ienme" ya da "ide-o~oJlksap~a emareSI olarak degil, aidiyetierin in~a so.recinde ekonomiye atfe-dllegeIen mhai belirleyiciligin sorunsalla~tmlmasl i~in bir fmat olarak yorum-luyoruz. Ama bunu yaparken, Radikal Demokrasi camiasmdan farkh oIarak"i~~islmfl"m olu~turan oznelerin ayn~lkhgml, salt angaje olduklan kimlikleri~(~iyasi, dint, cinst, vb.) ~e~itliligi itibariyle degil, bizzat slmf tahlili perspekti-~mden bakl~Ia arzettikleri farkhhklar baklmmdan da incelemek gerektiginemamyoru~ ..Smlf tahIili~de diretmemizin ve kuramsal C;:lkl~noktaSI yapmaml-zm ne~em lse smlfm dlger kimliklerden daha onemli oImasl degil, somliruk~r~lU ~k~isadi kimlikIeri/aidiyetleri goruno.r klIma ve hayata ge~irmede smlfsoyIemmm kurucu ve donu~turlicu gucune inanmamlZ.

Yukanda izah etmeye ~ah~tlglmlZ lizere, smlfm bir sure~ oIarak kavramsal-Ia~tmImasl herbir bireyin birden fazIa - birinciI ve/veya ikinciI-slmf slirecinderoI aIa~ile.cegi ihtimalini de beraberinde getiriyor. Bireyler glindelik ya~amla-nnda klml zaman birbiriyIe ~eli~en, surtu~en ~ok saYlda smlf konumunu bira-rada tecrube ediyor oIabilirier. DoIaYlslyIa, smlf konumulkonumlan ile smlfkimligUbilin~i arasmda birebir bir tekabuliyet oImayr~l, soz konusu aidiyetintopIum~aI mucadeleler i~inde in~a edilen ve ekonomik ili~kiIere indirgeneme-yecek bIr slire~ oImasmm yamslra i~tirak edilen smlfkonumIanmn t;ogu/lugu-

37 Sl.nl~~onumlan Hesiyasal/kultOrel aidiyetler araslOdaki gobekba!j101OkOpartllmasl bu ikisininblrblnnden t~~amen yaht~lmasl ani amlOa gelmiyor, tabii ki. SlOlf konumlan tahlil edilirkensoz konusu aldlyetler de dl!jer tum sure~ler gibi hesaba katllmak zorunda (Amariglio 1984'Cameron, 1996-97). ' ,

nun ve bu ~ogullugun sebebiyet verdigi feli~kilerin de sonucudur.Sermaye-merkezcilik (capitalocentrism). Onceki bolumde temel kavramlanm

tamtmaya ~ah~tlglmlZ slmf ~ozumlemesi ekonomiyi, farkh slmf yapllannm bi-rarada varoldugu,ayn~lk bir alan olarak tasavvur ediyor. Bu ~er~eveden baktl-glmlzda koleci, feodal, bireyci ve komunal slmf yapl1anmn, kapitalist smlf ya-pl1an ile birlikte yanyana ge1digi alacah bulacah bir ekonomi resmi, adeta bir"kolaj" pklyor kar~lmlZa. Halbuki, sermaye birikim surecinin toplumsah sonkertede belirledigini iddia eden soylemlerin merceginden ekonomiye baktlgl-mlzda ise bamba~ka bir tablo ~lklyor kar~lmlZa: Te~bihi surdurursek, toplum-sahn en ucra ko~elerine dek nUfuz etmi~ olan kapitaUzmin kasvetIi tonlannmaglr baStlgl bir "sepye". Diger slmf yapl1anysa ancak sermaye birikim surecinebiat ettikleri, onun i~ini kolayla~tlklan ol~ude ve/veya bnun el atmaya tenezzuletmedigialanlarda ama her ko~ulda kapitalist slmf yapl1anna klyasla alabildigi-ne gu~uz, Cl1lZve gelipge~ici olu~umlar olarak zar zor ya~ama imkAm bulabili-yorlar kendilerine. Ne var ki, biz bu sermaye-merkezci tasavvurun toplumsahdonu~tUrme kayglSlyla yola ~lkan soylemlerin tahayylil ufuklanm cendereyealdlgml du~unuyoruz (Gibson-Graham, 1996b).

Oncelikle, ekonominin sermaye-merkezci oldugu saptamasma duyulan yay-gm inanCI bir nebze olsun a~mdlrabilecegini umdugumuz u~ kar~l-saptamadabulunahm: 11kolarak, eger enformel sektor olarak adlandmlan ekonomik go-rungunun slmf tahlili yapllacak olursa, guniimuz ekonomilerinde kapitalist-dl~lslmfsal yapl1ann kapitalist bi~imde orgutlenmi~ yapl1arIa kar~l1a~tmldlgmda hi~de aZlmsanmayacak bir yaygmhga sahip oldugu gorulecektir (Hotch, 2000; Rio,2000; van der Veen, 2000). lkinci olarak; hane-i~i uretimin smlfsal bir ~ozumle-mesi, fiyatlandmldlgmda gunuml1z ekonomilerinin gayri-safi milli hasllasl ka-dar uretim yapllan bu "sektOr"de ekseriyetle feodal ya da bireyci, klsmen de ko-munal smlf sure~lerinin cereyan ettigini gosterecektir (Cameron, 1996-9; Fraadvd., 1994; Gibson-Graham, 1996b).38 O~uncu ve son olarak, "ger~ek anlamlyla"ekonomik alana ait addedilmeyen muhtelif uretim sureci, "ekonomi"nin tam-mml daha geni~ bir ~ekilde yaptlglmlZda ekonomik bir eylem niteligi kazanabi-lecektir. Omegin, yerel cemaatler i~inde komunal bir bi~imde uretilip tedarikedilen bir~ok kamusal hizmet, ~ogu zaman gayri-nizami ve istisnai faaliyetlerolarak yaftalamp "hakiki" ekonomik alandan ve dolayrslyla da iktisadi soylem-den topyekun dl~lanmaktadlr (Community Economies Collective, 2001).39

Yeri gelmi~ken klSaca belirtmekte fayda var ki yukandaki saptamalar, ozel-likle de son ikisi, sermaye-merkezci kuramlann gozunun kapitalist yaprIardangayrl smlf sureci gormeyi~inin ardmda ba~ka tur bir merkezciligin, "piyasa-merkezciligin", olduguna i~aret ediyor. Malum, farkh uretim sure~lerini birbiri-ne baglayan farkh dol~lm duzenekleri mevcut. Karl Polanyi'nin (1944(1957Jve 1977) iktisadi antropoloji alamnda yaptlgr ~ah~malannda tespit ettigi uzere,gerek ge~mi~ gerek gunumuzdeki toplumlarda piyasalar, yeniden-dagltlmcl (re-distributive) ve kar~l!lk!l!lk (reciprocity) ilkesine dayah dola~lm duzenekleriile birlikte uretim adaclklanm birbirlerine baglarlar. Yeniden-dagmmci dola~lmduzeneklerinde (om. planlama), farkh odaklarda uretilen mallar ve hizmetlerbelli bir merkez tarafmdan toplumsal olarak belirlenen son duraklara dagltl-hr.40 Kar~lhkhhk duzenegindeyse mallar ve hizmetler, toplumsal-simgesel (so-cia-symbolic) orgunun belirIedigi konumlan i~gal eden bireyler veya kurumlararasmda dola~lma girer.41 Dola~lm sure~lerinin arzettigi bu ~~itlilige ragmensermaye-merkezci yakla~lmlar piyasalar araclhglyla fiyatlandmhp degi~ toku~edilmeyen mal ve hizmetleri (om. hane-i~i uretim) "ekonomi"den saymamak-ta ve bu sebeple de onlan smlf tahliline tabi tutma geregi dahi duymamaktadlr.

Buna mukabil, Post-yaplsalcl Marksist iktisat ekonomiyi, farkh slmf yapllan-mn ve farkh dola~lm duzeneklerinin degi~ik oran ve bi~imlerde birbirine ek-lemlendigi girift ve ayn~lk bir alan olarak resmeder. Kendinden menkul ve te-kil bir iktisadi mantlgm (Neoklasik iktisatta "iktisadi akll", Klasik Mark-sizm'de "sermaye birikiminin mantlgl") ~er~evesi i~inde turde~ bir alan olaraktasavvur ettigimizde nesnele~en ve dogalla~an ekonomik duzlem, ayn~lk birbi~imde kavramsalla~tlrdlglmlzda toplumsal donu~um olaslhklanmn belirgin-le~tigi bir mucadele alam haline gelir. l~te tam da bu yUzden, ekonominin ka-pitalizmin ve/veya piyasamn hukmettigi turde~ bir alan olduguna kani ve buhaliyle donu~um ufkumuzu daraltan ekonomik indirgemeci anlatrlan geride

38 Hane-i~i uretimin kapitalizmden farkli bir slnlf yaprsrna sahip oldullu Marksist-Feminist yazln-da, erkek egemen-uretim tarzllikili sistemler yakla~lmlnrn farkh yorumlan ~er~evesinde yet·mi~li ve seksenli yillarda yollun bir bi~imde tartl~llml~lr (Barrett. 1980; Delphy, 1984; Folbre,1982). Bu tartl~malann ele~tirel bir Ozeti i~in bkz. Cameron, 1996-97. Bizim bu yazlna hatlrlat-mak istedillimiz hane-i~inin erkek-egemen uretim i1i~kileri dl~lnda bir dizi ba~ka slnlf ve cinsi-yet sure~lerini de banndlrabileeelli.

39 Bu noktada, iktisadi emperyalizmin ele~tirdillimiz yanlnln toplumsalln "ali~llagelmedik" alan-lannda da ekonomik etkinliklerin olabileeellini iddia etmesi o/mad/gln/ anlmsatalim: Ele~tirdi·llimiz, ekonomik indirgemeciliklerin ekonomik kertenin kendine i~kin bir mantllll oldullunu

savlaylp, bu tikel ve tek mantllll aynmslz tum toplumsal sure~leri a~,klamak amael ile kullan-mas,d,r. Oyleyse, Gary Beeker'1n~al,~malan, haneyi ekonomik bir alan olarak tasawur ederekfeminist iktisaWlarln ~Ozumlemelerine iktisat disiplini i~inde me~ruluk kazandlrd'll' Ol~udeOnemsenmelidir. Sorun, hanenin i~inde de ekonomik sure~lerin olabileeellini du~unebilmektedelIil, hane i~indeki ekonomik s(jre~leri ekonomik indirgemeei kavram ve yOntemlerfe kuram-salla~tlrmaktadlr. Yoksa, eller ekonomik sure~ler diller tum toplumsal sure~lerle kar~i1lkhola-rak kuruluyorsa, toplumsalin "ah~agelmedik" kesimlerindeki ekonomik etkinlikleri gOrunurkllmak, hem onlardan dersler almamlza imk~n verir hem de ekonomik kerteyi farkliliklan birarada banndlran, ta~kln-belirlenmi~ ve dOnu~(jrulebilen bir alan olarak tasawur edebilmemi.zi mumkun k,'ar.

40 Burada "toPlumsal olarak belirlenen" tabirini en geni~ anlaml ile kullanlyoruz. Yeniden-dall'-timer duzenekler despotik bir gu~ktidar yaplslyla duzenlenebilecelli gibi demokratik ve katl-lime, bir yaplda da duzenlenebilir. Demokratik ve katilrmel bir planlama modeli i~in bkz. Devi-ne,1988.

41 Bu dola~lm duzeneklerine katrlan Ozneler muhtelif kimliklerle/Ozneselliklerle (subjectivity)donanml~t,r. Dolaylslyla, piyasalann gerektirdilli, iktisadi ak,le,lillr an,msatan, Marx'in tabiriy-Ie ondokuzuneu YUzylldan kalma Manehester'li tueear zihniyetini diller dola~rm duzeneklerin-de de aramak dollru dellildir (Adaman ve Madra, 2002). Piyasa-dl~1dola~rm duzeneklerinintart,~,'d'll' Ozgun bir ~ali~ma i~in, bkz. BUllra, 2000.

YAHYA M. MADRA· CERENOZSEL~UK· KENAN ER~EL

blraklp, ekonomiyi bir~ok farkh akIlclhgm ve mantlgm de,:~digi, farkl~ sm~fyapllanmn ve dola~lm duzeneklerinin birbirine eklemlendlgl hegemomk blrmucadele alam olarak tasavvur etmeyi oneriyoruz.

Marksist etik. Marksgil slmf ~ozumlemesi kendisini salt a~lklaytci bir ~er~eveolarak sunmaz; tam tersine, hayata ge~irmeye ~h~tlgt kendine ozgu etik-siyasalbir tasanya sahiptir: 50murosuz dayam~maci bir toplu~ ..B~ a~~d~n b~kudl~m-da, koleci, feodal, ya da kapitalist slmf yapl1an somuro lh~kllenm yemden ure-ten yapllar olarak belirirken, baglmsIZlbireysel ve komuna~ol~ktif sm~s~.l y~-pllarda somuroden soz etmek murnkun degildir. En minimahst lfadeyle ~omu-ru" , aru-emegi uretenlerin, hem artl-emege elkonmasl, hem de artl-.e~egm da-glulrnas~ s1ire~lerinden dl~lanmalan durumu olarak da. tammlanablh~. D~layt~slyla,gerek bireyci, gerek komunal yapIlarda, aru-emegl 1ireten~er ne urettiklenartl-emege elkonulmasl, ne de aru-emegin dagmlmasl s1ire~lennden dl~lanma-dlk~ somuronun varhgmdan sozedilemez. Komunal smlf ~apIs~n~n~u tammldogrudan artl-emegin uretimine katllmayan ama slmf surecmde Ik.mcIl k~num-larda yeralan oznelerin ve hatta tuketicilerin elkoyma ve daglum sure~l~~ne ka-nlmasml mumkun kIlar. Dikkat edilecek olursa, onemli olan artl-emegl ureten-lerin, elkoyma ve dagmm sure~lerinden dl~lanmamasldlr. Bu tam~~a ~a~kahangi toplumsal oznelerin elkoyma ve dagltlm sure~1erine katllacagl blhn~h ola-rak, kimseyi dl~lamamak kayglsl ile, netle~tirilmemi~tir (DeMartino, 2003).42

3.4. Bav guneel sosyalist mucadelelere elqtirelltatkdar

dmdan, ozgurluk~u sosyalist perspektifin ~ah~ma suresinin klsaltIlmasl oneri-sine ve son ytlIarda Batlh ulkelerde ivme kazanan "ya~anabilir ucret" hareketIe·rine ele~tirel katkIlarda bulunacaglz.

Tam istihdam politikalan. Sol egilimli Keynesgil tam istihdam politikalanmy6nlendiren temel etik. dusturlardan birisi her bireyin ~ah~ma hakkma sahipoldugu inancldlr. Ku~kusuz, i~siz ytgmlarm bir safra gibi goruldiigii sagtneoli-beral iktisadi politikalarla kar~lla~tmldlgmda boyle bir etiklahl:tkr duru~ 01-duk~a ~ekici gelebilir. Ne var ki, bu duru~ smlf perspektifinden yoksundur.Keynesgil iktisat, kavramsal cephaneligi iiretim siire~lerinin profilini tahlil et-meye ml1saade etmedigi i~in, tam istihdam edilen emek~ilerin hangi slmfsalyapIlarda artl-deger l1rettigini de sorgulayamaz. lstihdam kapitalist bir yapldada olabilir, koml1nal bir yaplda da. lstihdamm smlfsal yaplsl belirlenmedigi sii-rece Marksgil bir bak~ a~lsmdan tam istihdam politikalan noksandlr. Ku~ku-suz, ~ah~mak isteyen herkes ~ah~abilmelidir. Ne var ki, ~ah~ma tl1rde~ bir olgudegildir. Marksgil perspektiften baklldlgmda smlf sl1re~lerinden soyutlanml~bir tam istihdam politikasmm arzulanacak bir tarafl yoktur.

Sol Keynesgil "tam istihdam" politikalanna ozgiirll1k~ii sosyalist perspektif-ten yoneltilen bir ba~ka ele~tiri de bu s6ylemde ~ah~manm ve iiretimin feti~le~-tirildiginin altlm ~izer. Bu ele~tiriye katl1mamak elde degil. Ne var ki, iiretiminbu ve benzeri geleneksel sol soylemlerde feti~le~tirilmesi olgusuna ele~tirel birbi~imde yakla~mak, l1retim siire~lerine ili~kin yeni ve laze poIilikalar iirelme-nin oniinde engel te~kil etmemelidir. Ozetle, Marksisl a~ldan baklldlgmda,iiretimin sadece kendisi degil, kapitalist smlf yaplsmda diizenlenmi~ bi~imi deta~la~nnlmaktadlr.

c;ah~ma suresinin klsalttlmasl. Ozgiirll1k~l1 solun iktisadi alanda geli~tirdigisomut onerilerden birisi ~ah~ma siiresinin klsaltllmasldlr (lnsel, 2000). lnsel,~ah~ma siiresinin klsalnlmaslm "tam istihdaml saglamak ve ~ah~anlann ahmgiicunii yiikseltmek" gibi iktisadi nedenlerden ziyade, "insanlann kendilerine,~evrelerine ve topluma aytracaklan ozgiir zamam" saglayabilmek kayglsl ile sa-vunur (2000: 131-2). lnsel'in kaygIlanm payla~makla birlikte bu sosyalist stra-tejinin slmf bilgisi ile zenginle~tirilebileceginin de alum ~izmek istiyoruz. Bu-rada 6ncelikle tartl~mak istedigimiz "~ah~ma" gostereni ile i~aret edilen siire-dn slmfsal i~erigidir. Neden "ba~kalanmn denetimi altmda, amacma yabanclolduklan i~ler"den (131) kastedilen smlfsal somuru ile damgalanml~ slmf sli-re~leri olmasm? Eger komunal ve, bir dereceye kadar, bireysel slmf sl1re~lerin-de bu tarz gli~iktidar ili~kilerinin ve uretime yabanClla~manm a~llmasl onemlibir olaslhk olarak beliriyorsa neden bu tarz slmf siire~lerini bir kalemde "~ah~-ma" kategorisi i~inde diger slmf sure~leri ile aym kefeye koyahm? Kayglmlzasia iiretimi yUcele~tinnek, feti~le~tinnek degil. Ne var ki, "~ah~ma" kavrammlkendi i~inde tiirde~, "6zgiirle~me"nin kar~ltl olarak tammlayarak, lnse!, kendi-sinin de lsrarh bir bi~imde ve hakh olarak ele~tircligi Neoklasik iktisatm emek-

Marksizm'in farkh smlfsal yapllann tahliline vurgu yapan damanmn siyasi-etik tasanSI. toplumsal donii~umun "ger~ek"l~mesi i~in kapitalizmin ~6kli~li-nii beklemek ya da sadece hlzlandlnnaya ~ah~mak yerine, somuroye kar~l du-ran, dayam~macI, payla~lmci ve katlhmci ekonomik faaliyet bi~i~l~rini bugu~-den ya~ama ge~irmektir. Zaten ta~km-belirlenim k.a~a~m~ ~l~dlye al~n blrMarksizm i~in. smlf tahlilinin ve iktisadi bilgi ureummm bmclk nedem top-lumsal d6nl1~uml1 ml1mkl1n kIlmaktlr.

Ne var ki, bu Marksist siyasi tasannm halihazlrda dola~lmda olan diger sos-yalist miicadele ve 6neri1erle ittifaklara girmeden ger~ekle~mesi miim~iin .~e-gildir. l~te bu kaygl He; sosyalist cenahda bi~imlenmekte olan ekonomlye lh~kin bir dizi somut miicadele ve oneriye ele~tirel katkllarda bulunacaglZ. Degl-necegimiz sosyalist onerileri birle~tiren, kapitalist smlf ~ap:la~m.da s6miirolenlicret-emek~ilerinin durumlanm iyile~tinne kayglSldlr. 50muruyu odagma alanbir mercekten, ilk olarak Keynesgil tam istihdam politikasml inceleyecegiz. Ar-

42 Belirtmekte fayda var ki, komunizmi bir smlf sure~i ~Iara~.t~~I~layarak, Marksist yazlnda Sl-

nlf i1i~kilerinin sona ermesi olarak benimsenegelml~ 'komunlzm anlaYI~mdanfarkl~la~IYoruz.Kanlmlzca komunizm smlf i1i~kilerinin de(jil, semuru ili~kilerinin yok~l~a~1 demektlr. Sez ko-nusu aynmln aynntlh bir tartl~masl i~in, bkz. Resnickve Wolff, 2002: BlnnCl KISlm.

keyif ka~lthgml yeniden uretmiyor mu? Ba~ka bir ifadeyle, ~ah~ma suresininkendisi ozglirl~tirid, yarauci ve dayam~maci bir bi~imde duzenlenemez mt?Biz bOyle bir ihtimalin var olduguna inamyoruz .. Oyleyse. ~ah~ma suresini kl-saltmakla kastedilen nit;in kapitalist slmf suret;lerindeki t;ah~ma suresinin kl-salulmasl olmasm? Boyle bir toplumsal istegin amaCI neden hem uretim sureddl~mdaki ozgur zamamn geni~lemesi, hem dayam~maCl, komunal slmf sure~le-rinin ve kar~lhkhhk!armagan ilkesine dayah dola~lm duzeneklerin ye~ermesineolanak saglanmasl olarak yeniden tammlanmasm? Altlm lsrarla ~izmek istiyo-ruz: AsIa "~ah~ma suresini klsaltllmasl" ve benzeri sosyalist isteklerin onemsizoldugunu du~unmuyoruz. KayglmlZ, bu onerilerin slmfsal donu~umcu bir si-yasetle eklemlendiginde zenginle~ebilecegini gosterebilmek.

Y~anabilir ucret hareketi. Benzer bir bi~imde "ya~anabilir ucret" hareketinide yeniden du~unmek ve slmfsal bilgi ile zenginle~tirmek mumkun. Ku~kusuz,niteliksiz ya da az-nitelikli emek~ilerin ya~am duzeylerinin dlizeltilmesi acili-yet gerektiren bir durum. "Ya~anabilir ucret" hareketi bu a~ldan Batlh ulkeler-de, ozellikle kamu sektorundeki istihdam alanlannda onemli kazammlar eldeetmi~ durumda (Pollin ve Luce, 1998). Ne var ki, Marksgil slmf perspektifin-den baklldlgmda bu ve benzeri adl mudahele niteligi ta~lyan toplumsal hare-ketler, ucret-emek~ilerinin ya~am duzeylerini goreceli olarak iyile~tirmesineragmen emek piyasasmm ~er~evesini belirleyen oyunun kurallanm sorgulama-dlgl nispette yetersiz kahyor. Oncelikle, "ya~anabilir ucret" hareketi, ucretinkaynagl olan kurumlann slmfsal yapllan hakkmda hi~bir talepte bulunmuyor,kendini varolan slmf yapllan i~inde verilen bir miicadele olarak tammhyor.Ama bu hareketin slmfsal donu~um taleplerinden uzak durmasl daha geni~ufuklu bir siyasi cephenin i~inde yeri olmadlgml gostermiyor. Tam tersine, buhareketin ba~an olaslhgl ancak daha geni~ ufuklu sosyalist bir cepheye eklene-bilirse artacakur kamsmdaYIz. Tam da bu yUzden, tek ba~lanna uygulanmayakalklldlgmda bu ve benzeri onerilerin hegemonikle~me imk~nlanmn smlrlan-na dikkat ~ekmek gerekiyor. Bu onerinin savunuculan, ya~ama ge~tigi takdir-de, "ya~anabilir ucret"in sadece niteliksiz ucret-emek~ilerinin ko~ullanm iyi-l~tirmekle kalmayacagml, etkin talebe yapacagl katkl ile uygulandlklan eko-nomilerin bUyilmesine de yardimci olacagml iddia ediyorlar. Ote yandan, zim-hi olarak kapitalist smlf ili~kilerini istihdamm ve ekonomik zenginligin tekkaynagl olai:ak kabul ettikleri i~in, yarar hanesine yazllan bu ~arpan (multipli-er) etkisinin kar~lsma, zarar hanesine sermayenin artan ucret seviyesinden ur-klip ba~ka bolgelere ka~masl olaslhgml i~lemek zorunda hissediyor, bu iktisat-plar. Ku~kusuz, bu kaygllar, ancak istihdamm tek kaynagl olarak (kamusal ve-ya oze!) kapitalist smlf yapllan goruldugu -ki slmf bilgisinden yoksun olundu-gu surece farkh yapllar "gorunmez" ya da "tasarlanamaz" kalmaya devam ede-cektir- muddet~e anlamh. l~te tam da bu yuzden, sermayenin (bolgeler veuluslar-arasl) gorece hareketliliginin kapitalistlere kazandlrdlgl pazarhk gUcu

kar~lsmda inandmclhkhmm yitirdikleri ol<;ude, bu ve bunun daha kapsamhbir bi~imi olan "yurtta~hk geliri hakkl" gibi oneriler, kendilerine hareket ve he-gemonikle~me alam bulmakta zorlamyorlar. KammlZca, bu oneriler slmf bilgisiHe zenginle~tirilebilir ve smlfsal d6nu~um projeleri ile eklemlenebilirlerse heminandmclhklanm hem de hareket alanlanm artlrabilirler. Burada her iki proje-nin de birbirine olumlu katklsl olacagml du~unuyoruz. Bir yandan, "ya~anabi-Iir ucret" veya "yurtta~hk geliri" sayesinde kazamlan ekonomik rahatlama bi-reylerin ekonomik sure~leri daha dayam~macI, daha payla~lmcl bir ~ekilde ye-niden duzenleyebilmelerini mumkun kllabilir. Ote yandan, faaliyette bulun-duklan cemaatlerle organik ili~kileri olan komunist slmf yapllanmn varhgl,kapitalist slmf yapl1anm istihdamm ve ekonomik zenginligin tek kaynagl 01-maktan pkanr; kapitalistlerin pazarhk gl1cunu zaylflatlr ve "ya~anabilir ucret"hareketlerinin inandmclhgml ve hegemonikle~me olaslhklanm artmr.

lktisat<;llann ekonomik indirgemedlige olan baghhklanm anlamak bir derece-ye kadar mumkun. Neoklasik iktisat<;l1arm tahayyul evreninde iktisadi akll, za-ten bireyin dogal ve tarih-a~m bir niteligidir. Toplumun iktisadi akh en etkinbi<;imde harekete ge<;irecek ~ekilde duzenlenmesi gerektigine inanan Neoklasikiktisat<;llar i<;in, piyasa ve benzeri kurumsal duzenlemeler bu g6rev i<;inen uy-gun yapllardlr. Oyleyse, ekonomik indirgemecilik Neoklasik iktisat<;llar i~inbir zaaf degil, toplumsah iktisadi olarak etkinle~tirebilmelerini saglayan birmeziyettir. Klasik Marksist iktisat<;llara gore ise, iktisat ideolojisi ve metala~ma(ya da "metalann feti~izmi"), klsaca ekonomik mantlk, tarihsel bir sure<; so-nunda kapitalizmin toplumsalm her zerresine nUfuz etmesiyle birlikte toplum-sah belirler hale gelmi~tir. Marksist iktisat<;llar ekonomizmi kapitalizmin ba~atideolojik etkisi olarak g6rurler ve a~llmasl gereken bir sorun olarak tespit eder-ler. Bu <;er~eveden baklldlgmda, ekonominin toplumsal.a ne 61~ude egemen 01-dugunun tespit edilmesi yine kuramm bir meziyeti olarak gorulur, zaafl degil.

Ozetle, her iki iktisadi soylem a<;lsmdan da ekonomi, asIa toplumsal tarafm-dan ~ekillenmeyen, olsa olsa ge<;id olarak denetlenebilen, kendine i<;kin man-tlglyla toplumsal bir slire<;ten ziyade, neredeyse jeolojik bir olgudur. Peki, naslloluyorda soylem indirgemecilik ile su<;lanan Radikal Demokratik proje bileekonomiyi benzer bir bi<;imde dogalla~tlrmaYI slirdlirebiliyor? Bizim iddiamlZ,toplumsahn iktisadile~mesi slirecinin varhkbilimsel bir siire<; olmaktan once,bilgibilimsel bir sure<; oldugudur. Ba~ka bir ifade ile, sorun ekonomik kertenintoplumsah tahakkiim altma almasmdan daha ziyade, toplumsalm ekonomiyeindirgenerek tahayyUI edilmesinde yatar. Oyleyse, top/urnsa/m iktisadile~rnesi-nin panzehiri iktisatm ve dolaYIslyla iktisatm nesnesi olan ekonorninin top/urn-salla~tlrl/rnasmdan, e~deyi~le ekonominin kiilturel ve siyasi siire<;ler tarafmdan

YAHYA M. MADRA - CERENOZSEL~UK. KENAN ER~EL BIR TABU OLARAK 'EKONOMI'

~ekillenen hegemonik bir miicadele alam olarak kavramsalla~tmlmasmdan ge-~er. Boylesine bir tepetaklak olma durumu ancak iktisatplar ekonomik diizle-min soylem ic;:inde kuruldugu ger~egi ile yiizle~irlerse. pozitivist fantazilerinikatederlerse miimkiin olabilir. Kammlzca. iktisatc;:l1arekonomiye ili~kin ozcuolmayan tahliller uretmedik~e. iiretemedikc;:e diger toplum bilimlerin ozneleride iktisat disiplini i~inde l1retilen ozcl1 anlatllara mahkum olmak zorunda ka-lacaktu. Ku~kusuz. ekonomik indirgemeciligin lsranmn tek nedeni bu olamaz.Ne var ki, iktisat disiplini ekonominin ozcl1 olmayan ~ozl1mlemelerini l1rete-medik~e (uretilenler de disiplinin ~eperlerinde. golgelerde kalmaya devam et.likc;:e), keyft bir bic;:imde disiplinlere bolunmii~ bilgi endiistrisinin iktisat-dl~ldisiplinlerinde de ekonominin bir tabu olarak kah~ma tamkhk etmeyi siirdure-cegiz.

Boratav, K. (1969) 100 Soruda Gelir DagllIml: Kapitalist Sistemde, TOrkiye'de, Sosyalist Sistemde,Ger~ek Yayanevi,Istanbul.

Boratav, K. (1991) 1980'1iY1Ilarda TOrkiye'de SosyalSmdlar ve BolO/um, Ger~ek Yayanevi,Istanbul.Boratav, K. (1993) "Review Article of State and Classin Turkey: A Study in Capitalist Development

by C;a~larKeyder", Review of Radical Political Economics 25 (1), 129-141.Bor.on, A. A. (2000) "Embattled legacy: 'Post-Marxism' and the social and political theory of Karl

Marx", LatinAmerican Perpectives, 27 (4), 49-79.Bowles,S., Gordon, D. M. ve Weisskopf, T. E. (1983) Beyond the Waste Land: A Democratic Alter-

native to Economic Decline, Anchor Press/Doubleday,Garden City, NJ.Bowles,S., Gordon, D. M. ve Weisskopf, T. E. (1990) After the Waste Land: A Democratic Econo-

mics for the Year 2000, M. E.Sharpe, Armonk, N.Y.ve Londra.Bu~ra, A. (2000) Devlet-Piyasa Ka'i1tllgmm Otesinde: Ihtiya,lar ve Tuketim Ozerine Yazilar, lIetijim

Yayanlan, Istanbul.Burczak, T. A. (1994) "The postmodern moments of F.A. Hayek's economics", Economics and Philo-

sophy, 10 (1), 31-58.Butler, J., Laclau, E., ve Zitek, S. (2000) Contingency, Hegemony, Universality: Contemporary Dialo-

gues on the Left, Verso, Londra ve New York.Cameron, J. (1996-97) "Throwing a dishcloth into the works: Troubling theories of domestic la-

bor", Rethinking Marxism, 9 (2), 24-44.Cohen, G.A. (1978) Karl Marx's Theory of History: A Defence, Oxford University Press,Oxford.Community Economies Collective (2001) "Imagining and enacting noncapitalist futures·, Socialist

Review, 28 (3&4), 93·135.Creaven, S. (2000) Marxism and Realism: A Materialist Application of Realism in the Social Scien-

ces, Routledge, Londra ve New York.De Martino, G. (2000) Global Economy, Global Justice: Theoretical Objections and Policy Alternati-

ves to Neoliberalisrr"Routledge, Londra ve New York.De Martino, G. (2003) "Realizing classjustice", Rethinking Marxism, 15 (1), yaylmlanacak.Delphy, C. (1984) Close to Home: A Materialist Analysis of Women's Oppression, University of Mas-

sachusetts Press,Amherst.Devine, P.(1988) Democracy and Economic Planning, Polity, Oxford.Diskin, J. ve Sandler, B. (1993) "Essentialism and the economy in the Post-Marxist imaginary: Re-

opening the sutures", Rethinking Marxism, 6 (3), 28-48.Dow, S. (1998) "Rationalisation in economics: Theory, methodology and action", Dennis, K. (der.)

Rationality in Economics: Alternative Perspectives i~inde, Kluwer Academic Publishers, Boston,5-15.

Downes, A. (1957) An Economic Theory of Democracy, Harper & Brothers, New York.Elster,J. (1989) The Cement of the Society, Cambridge University Press,Cambridge.Folbre, N. (1982) "Exploitation comes home: A critique of the Marxian theory of family labour",

Cambridge Journal of Economics, 6 (4), 317-29.Fraad, H., Resnick,S. A., ve Wolff, R. D. (1994) Bringing It AI/Back Home: Class,Gender and Power

in the Modern Household, Pluto, Londra.Freud, S. (1900[1999]) The Interpretation of Dreams, Oxford University Press,Oxford.Foucault, M. (1973) The Order of Things: An Archeology of the Human Sciences,Vintage, New York.Geras, N. (1987) "Post-Marxism?" New Left Review, 163,40-82.Gibson-Graham, J.K. (1996a) "Althusser and capitalism: An encounter in c~ntradiction", Ruc~io, D.

ve Callari, A. (der.) Postmodern Materialism and the Future of Marxist Theory: Essaysm theAlthusserian Tradition i~inde, Wesleyan University Press,Hanover ve Londra, 212-230.

Gibson-Graham, J.K. (1996b) The End of Capitalism (as we knew it): A Feminist Critique of PoliticalEconomy, Blackwell, Londra.

Gibson-Graham, J.K., Resnick, SA ve Wolff, R.D., der. (2000) Classand Its Others, Minnesota Uni-versity Press,Minneapolis.

Gibson-Graham, J.K., Resnick, SA ve Wolff, R.D.,der. (2001) Relpresenting Class:Essaysin Postmo-dern Marxism, Duke University Press,Durham, NC.

KAYNAK~Adakh, G. (2001) ·Post-Marksizmin kuramsal ve siyasal a~mazlan", Praksis, 1, 13-32.Adaman, .f. lie Madra, Y. M. (2002) "Theorizing the 'third sphere': A critique of the persistence of

the'econOmistic fallacy"', Journal of Economic Issues,36 (4), 1045-78.Aglietta, M. (1979) A Theory of Capitalist Regulation, Verso, Londra.Akerlof, G. A. (1982) "Labor contracts as partial gift exchange", Quarterly Journal of Economics,

97 (4), 543-69.Akerlof, G. A. (1984) "Gift exchange and efficiency wage theory: Four views", American Economic

Review, Papers and Proceedings, 74 (2), 79-83.Althusser, L (1965) For Marx, New Left Books, Londra.Althusser. L. (1978) Ideoloji ve Devletin Ideolojik Aygltlan, ~ev.Y. Alp ve M. OZI~lk, Birikim, Istan-

bul.

Althusser, L. ve Balibar, E. (1970) Reading Capital, New Left Books, Londra.Amariglio, J. (1984) Economic History and the Theory of Primitive Socio-Economic Development,

Yayanlanmamll Doktora Tezi, University of Massachusetts, Iktisat BOIOmO,Amherst.Amariglio, J., Resnick, SA ve Wolff, R. D. (1990) "Division and difference in the 'discipline' of eco-

nomics", Critical Inquiry, 17 (1), 108-137. Messer-Davidow, E., Shumway, D. R. ve Slyvan, D. J.der. (1993) Knowledges: Historical and Critical Studies in Disciplinarity, University Pressof Vir-ginia, Charlottesville i~inde yeniden yaYlmlanml~tlr.

Amariglio, J. ve Ruccio, D. (1998) "The (dis)orderly processof capitalist competition", Bellofiore, R.(der.) Marxian Economics: A Reappraisal. Essayson Volume 3 of Capital. Volume 1: Method,Value and Money i~inde, St. Martin's Press,New York, 94-108.

Amariglio, J. ve Ruccio, D. (1999) "The transgressive knowledge of 'ersatz' economics", Garnett,Jr., R. F. (der.) What Do Economists Know? New Economics of Knowledge i~inde, Routledge,New York, 19-36.

Amariglio, J. ve Ruccio, D. (2002) "Modern economics: the caseof the disappearing body?" Camb.ridgf#Jouma£of Economics, 26 (1), 81-103.

Andreoni, J. (; 989) "Giving with impure altruism: Applications to charity and ricardian equivalen-ce", )ournafof Political Economy, 97 (6), 1447-1458. '

Arrow,K. 1. (1951) Social Choice and Individual Values,Wiley, New York.Aydin, Z. (1986) "Kapitalizm, tarim sorunu ve azgeli~mil Olkeler: (II)", Onbirinci Tez,4, 171.216.Barr,ett, M. (1980) Women~ Oppresion Today,Verso, Londra.Becker; G.S. (1976) The Economic Approach to Human Behavior, University of Chicago Press,Chi-

cago ve Londra.

Benton; Jr., R. (1982) "Economics as a cultural system", Journal of Economic Issues,16 (2), 461-469.

Harvey, D. (1998) Postmodernligin Durumu, ~ev.S.Savran, Metis Yaymlan, Istanbul.Hindess, B. (1989) Political Choice and Social Structure: An Analysis of Acton, Interests and Rati-

onality, Edward Elgar, Aldershot.Hindess, B. ve Hirst, P. Q. (1975) Pre-Capitalist Modes of Production, Routledge 8<Kegan Paul,

Londra.Hindess, B. ve Hirst, P.Q. (1977) Mode of Production and Social Formation, Macmillan, Londra.Hirst, P.Q. (1985) Marxism and Historical Writing, Routledge 8<Kegan Paul, Londra.Hotch, J. (2000) "Classing the self-employed: New possibilities of power and collectivity", Gibson-

Graham, J.K., Resnick, SA ve Wolff, R.D. (der,) Classand Its Othen i~inde, University of Minne-sota Press,Minneapolis, 143-62.

Howart, D., Norval, A. J., ve Stavrakakis, Y., der. (2000) Discoune Theory and Political Analysis:Identities, Hegemonies, and Social Change, Manchester University Press,Manchester.

Insel, A. (1995) "Arma{janm gOnOmOzekonomisindeki yeri", Toplum ve Bilim, 68,105-120.Insel, A. (1997) "Neoklasik iktisat ve modern toplum", Toplum ve Bilim, 72, 45-60.Insel, A. (2000) Solu Yeniden Tantmlamak, Birikim Yaymlan; Istanbul.Jameson, F.(1991) Postmodernism, or, the Cultural Logic of Late Capitalism, Verso, Londra ve New

York.Kaygalak, 5. (2001) "Post-Marksist siyasetin sefaleti: Radikal Demokrasi", Praksis, 1,33-59.Komter, A. K., der. (1996) The Gift: An Interdisciplinary Penpective, Amsterdam University Press,

Amsterdam.Kotz, D. M. (1990X"A comparative analysis of the theory of Regulation and the Social Structure of

Accumulation theory", Scienceand Society. 54 (1), 5-28.Lacan, J., (1966[1977» Ecrits: A Selection, W. W. Norton 8<Company, New York.Laclau, E. (1977) Politics and Ideology in Marxist Theory, New Left Books, Londra.Laclau, f. (1990) New Reflections on the Revolution of Our Time, Verso, New York ve Londra.Laclau, E. (2000) Evrensellik, Kimlik ve (jzg(jrle~me, ~ev.E. Baier, Birikim, Istanbul.Laclau, E.ve Mouffe, C. (1987) Hegemonya ve Sosyalist Strateji, ~ev.A. Kardam ve D. Sahiner, Biri-

kim, Istanbul.Lipietz, A. (1985) The Enchanted World, Verso, Londra.Lipietz, A: (1987) Mirages and Miracles: The Crisesof Global Fordism, Verso, Londra.Mandel, E. (1978) Late Capitalism, New-Left Books, Londra.Mauss, M. (1924[1967)) The Gift: Forms and Functions of Exchange in Archaic Societies, Norton,

New York.Margulies, R. ve Seddon, D. (1984) "The politics of the Agrarian Question in Turkey: Review of a

debate", Journal of Peasant Studies, 11(3), 28-59.Marx. K. (1979) Kapital, Birinci Cift, Sol Yaymlan, Ankara.Marx. K. (1990) Kapital, Ot;OncOCilt, Sol Yaymlan, Ankara.McCloskey, D. (1994) Knowledge and Penuasion in Economics, Cambridge University Press,Camb-

ridge.Mirowski, P. (1989) More Heat Than Light: Economics as Social Physics,Physicsas Nature's Econo-

mics, Cambridge University Press,Cambridge.North, D. (1990) Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge Univer-

sity Press,Cambridge.North, D. ve Thomas, R. (1973) The Riseof the Western World, Cambridge University Press,Camb-

ridge.Norton, B. (1988) "Epochs and essences:A review of Marxist long-wave and stagnation theories",

Cambridge Journal of Economics, 12 (2), 203-24.Norton, B. (1992) "Radical theories of accumulation and crises:Developments and directions", Ro-

berts, B.ve Feiner,S.(der.) RadicalEconomics i~inde, Kluwer Academic Publishers,Boston, 155-93.Norton, B.(1995) "Late Capitalism and Postmodernism: Jameson/Mandel", Callari, A., Cullenberg,

S. ve Biewener, C. (der.) Marxism in the Postmodern Age: Confronting the New World Orderic;inde, Guilford, New York, 59-70.

Norton, B. (2001) "Reading Marx for class", Gibson-Graham, J.K., Resnick,SA ve Wolff, R.D. (der.)Re/presenting Class:Essaysin Postmodern Marxism i~inde, Duke University Press,Durham, 23-55.

Olson, M. (1971) The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory of Groups, HarvardUniversity Press,Cambridge, MA ve Londra.

Ozsel~uk,C. (2002) "Trafik kazalannm enkazl altmda slOlf ~eliikileri", Birikim, 158, SO-57.Polanyi, K. (1944[1957» The Great Transformation, Beacon Press,Boston.Polanyi, K. (1977) "Forms of integration and supporting structures", Pearson, H. (der.) The Liveli-

hood of Man i~inde, Academic Press,New York, 35-43.Pollin, R.ve Luce, S. (1998) The Living Wage: Building A Fair Economy, New Press,New York.Resnick, S.A. ve Wolff, R. D. (1987) Knowledge and Class:A Marxian Critique of Political Economy,

Chicago University Press,Chicago.Resnick, S. A. ve Wolff, R. D. (2002) ClassTheory and History: Capitalism and Communism in the

USSR,Routledge, New York.Rio, C. M. (2000) "'This Job Has No End': African American domestic workers and classbecoming",

Gibson-Graham, J.K., Resnick, SA ve Wolff, R.D. (der.) Classand Its Othen i~inde,.University ofMinnesota Press,Minneapolis, 23-46.

Sandler, B. ve Diskin, J. (1995) "Post-Marxism and class", Callari, A., Cullenberg, S.ve Biewener, C.(der.) Marxism in the Postmodern Age: Confronting the New World Order i~inde, Guilford,New York, 178-187.

de Saussure, F. (1915[1966» Course in general linguistics, McGraw-Hili, New York, Toronto veLondra.

Savran, G. (1990) "'Oz'lerin reddinden slOlf politikaslOm reddine", Onbirinci Tez, 10, 108-133.van der Veen, M. (2000) "Beyond slavery and capitalism: Producing classdifference in the sex in-

dustry", Gibson-Graham, J.K., Resnick, SA ve Wolff, R.D. (der.) Classand Its Othen ic;inde,Uni-versity of Minnesota Press,Minneapolis, 121-42.

Veltmeyer, H. (2000) "Post-Marxist project: An assessmentand critique of Ernesto Laclau", Sociolo-gicallnquiry, 70 (4), 499-519.

Wolff, R. D. (1996) "Althusser and Hegel: Making Marxist explanations antiessentialist and dialecti-cal", Ruccio,D. ve Callari, A. (der.) Postmodern Materialism and the Future of Marxist Theory: Es-saysin the Althusserian Tradition i~inde, Wesleyan University Press,Hanover ve Londra, 150-163.

Wolpe, H. der. (1980) The Articulation of Modes of Production, Routledge 8<Kegan Paul, Londra.Wood, E. M. (1992) Smlftan Kat;/~:Yeni Hakiki Sosyalizm, ~ev.S.Alpagut. Ak1i, Istanbul.Zizek, S. (2002) Ideolojinin YOceNesnesi, ~ev.T. Birkan, Metis, Istanbul.

BIR TABU OLARAK 'EKONOM)'\'

Harvey, D. (1998) Portmodernligin Durumu, ~ev, S. Savran, Metis Yaymlan, Istanbul.Hindess, B. (1989) Political Choice and Social Structure: An Analysis of Actor.t. Interests and Rati-

onality, Edward Elgar, Aldershot.Hindess, B. ve Hirst, P. Q. (1975) Pre-Capitalist Modes of Production, Routledge & Kegan Paul.

Londra.Hindess, B. ve Hirst, P.Q. (1977) Mode of Production and Social Formation, Macmillan, Londra.Hirst, P.Q. (1985) Marxism and Historical Writing, Routledge & Kegan Paul, Londra.Hatch, J. (2000) 'Classing the self-employed: New possibilities of power and collectivity", Gibson-

Graham, J.K., Resnick, SA ve Wolff, R.D. (der.) Class and Its Other.t i~inde, University of Minne-sota Press, Minneapolis, 143-62.

Howart, 0 .• Norval, A. J., ve Stavrakakis, Y., der. (2000) Discour.te Theory and Political Analysis:Identities. Hegemonies, and Social Change, Manchester University Press, Manchester.

Insel, A. (1995) "ArmaQanln gQnQmQz ekonomisindeki yeri", Toplum ve Bilim, 68,105-120.Insel, A. (1997) "Neoklasik iktisat ve modern toplum", Toplum ve Bilim, 72, 45-60.Insel, A. (2000) Solu Yeniden Tantmlamak, Birikim Yaymlarr, Istanbul.Jameson, F. (1991) Postmodernism, or, the Cultural Logic of Late Capitalism, Verso, Londra ve New

York.Kaygalak, S. (2001) "Post-Marksist siyasetin sefaleti: Radikal Demokrasl", Praksls, 1,33-59.Komter, A. K., der. (1996) The Gift: An Interdisciplinary Per.tpectlve, Amsterdam University Press,

Amsterdam.Kotz, D. M. (1990), "A comparative analysis of the theory of Regulation and the Social Structure of

Accumulation theory", Science and Society, 54 (1),5-28.Lacan, J., (1966[1977]) feria: A Selection, W. W. Norton & Company, New York.Laclau, E. (1977) Politics and Ideology In Marxist Theory, New Left Books, Londra.Laclau, E. (1990) New Reflections on the Revolution of Our Time, Verso, New York ve Londra.Laclau, E. (2000) Evrensellik, Kimlik ve OzgOrlelme, ~ev. E. Ba~er, Blrlklm, Istanbul •.Laclau, E. ve Mouffe, C. (1987) Hegemonya ve Sosyalist Stratej/, ~ev. A. Kardam ve D. ~ahlner, Blri-

klm, Istanbul.Upietz, A. (1985) The Enchanted World, Verso, Londra.Lipietz, A.' (1987) Mirages and Miracles: The Crises of Global Fordism, Verso, Londra.Mandel, E. (1978) Late Capitalism, New'Left Books, Londra.Mauss, M. (1924[1967]) The Gift: Forms and Functions of Exchange In Archaic Societies, Norton,

New York.

Margulies, R. ve Seddon, D. (1984) "The politics of the Agrarian Question In Turkey: Review of adebate", Journal of Peasant Studies, 11(3), 28-59.

Marx. K. (1979) Kapital, Birinci Cilt, Sol Yaymlan, Ankara.Marx. K. (1990) Kapital, O,OncO Cilt, Sol Yaymlan, Ankara.McCloskey, D. (1994) Knowledge and Per.tuasion in Economics, Cambridge University Press, Camb-

ridge.Mirowski, P. (1989) More Heat Than Light: Economics as Social Physics. Physics as Nature's Econo-

mics, Cambridge University Press, Cambridge.North, D. (1990) Institutions. Institutional Change and Economic Performance, Cambridge Univer-

sity Press, Cambridge.North, D. ve Thomas, R. (1973) The Rise of the Western World, Cambridge University Press, Camb-

ridge.

Norton, B. (1988) "Epochs and essences: A review of Marxist long-wave and stagnation theories",Cambridge Journal of Economics, 12 (2), 203-24.

Norton, B. (1992) "Radical theories of accumulation and crIses: Developments and directions", Ro-berts, B. ve Feiner; S. (der.) Radical Economics i~inde, Kluwer Academic Publishers, Boston, 155-93.

Norton, B. '(1995) "Late Capitalism and Postmodemism: JamesonlMandel", Callari, A., Cullenberg,S. ve Biewener, C. (der.) Marxism in the Postmodern Age: Confronting the New World OrderI~lnde, Guilford, New York, 59-70.

Norton, B. (2001) "Reading Marx for class", Gibson-Graham, J.K., Resnick, SA ve Wolff, R.D. (der.)Relpresenting Class: Essaysin Postmodern Marxism i~inde, Duke University Press, Durham, 23-55.

Olson, M. (1971) The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory of Groups, HarvardUniversity Press, Cambridge, MA ve Londra.

Ozsel~uk, C. (2002) "Trafik kazalannm enkazi altmda slnlf ~eli~kileri", Birikim, 158,50-57.Polanyi, K. (1944[1957]) The Great Transformation, Beacon Press, Boston.Polanyl, K. (1977) "Forms of integration and supporting structures", Pearson, H. (der.) The Liveli-

hood of Man i~inde, Academic Press, New York, 35-43.Pollin, R. ve Luce, S. (1998) The Living Wage: Building A Fair Economy, New Press, New York.Resnick, S. A. ve Wolff, R. D. (1987) Knowledge and Class: A Marxian Critique of Political Economy,

Chicago University Press, Chicago.Resnick, S. A. ve Wolff, R. D. (2002) Class Theory and History: Capitalism and Communism in the

USSR,Routledge, New York.Rio, C. M. (2000) "'This Job Has No End': African American domestic workers and class becoming",

Gibson-Graham, J.K., Resnick, S.A. ve Wolff, R.D. (der.) Class and Its Other.t i,inde,. University ofMinnesota Press, Minneapolis, 23-46.

Sandler; B. ve Diskin, J. (1995) "Post-Marxism and class", Callari, A., Cullenberg, S. ve Biewener, C.(der.) Marxism In the Postmodern Age: Confronting the New World Order i~inde, Guilford,New York, 178-187.

de Saussure, F. (1915[1966]) Course In general linguistics, McGraw-Hili, New York, Toronto veLondra.

Savran, G. (1990) "'Oz'lerln reddinden slnlf politikaslnln reddine", Onbirlnci Tez, 10,108-133.van der Veen, M. (2000) "Beyond slavery and capitalism: Producing c/ass difference In the sex in-

dustry", Gibson-Graham, J.K., Resnick, S.A. ve Wolff, R.D. (der.) Class and Its Other.t l~inde,.Uni-versity of Minnesota Press, Minneapolis, 121-42.

Veltmeyer; H. (2000) "Post-Marxist project: An assessment and critique of Ernesto Laclau", Socio/o-gicallnquiry, 70 (4), 499-519.

Wolff, R. D. (1996) MAithusser and Hegel: Making Marxist explanations antiessentialist and dialecti-cal", Rucc/o, D. ve Callari, A. (der.) Postmodern Materialism and the Future of Marxist Theory. Es-says in the Althusserlan Tradition i~lnde, Wesleyan University Press, Hanover ve Londra, 150-163.

Wolpe, H. der. (1980) The Articulation of Modes of Production, Routledge & Kegan Paul, Londra.Wood, E. M. (1992) SIn/ftan Ka'/I: Yenl Hakikl Sosyalizm. ~ev. ~. Alpagut, Akl~, Istanbul.~itek, S. (2002) Ideoloj/nln YOce Nesnesi, ~ev. T. 8irkan, Metis, Istanbul.