180

Danka Petrović • Desanka Malidžan

BiologijaUdžbenik za deveti razred osnovne škole

Zavod za udžbenike i nastavna sredstvaPODGORICA, 2015.

Zavod za udžbenike i nastavna sredstva– Podgorica

Zoja Bojanić-Lalović, direktorica

Radule Novović

Lazo Leković

Snežana Martinović

dr Mirko Popović

prof. dr Vesna Bakićdoc. dr Ljilja MusićMirjana VučinićRadmila MujovićRanka Božović

Milorad Mitić

Sanja Marjanović

Goran Popović

Rajko Radulović

M Print – Podgorica

1000

Izdavač

Za izdavača

Glavni urednik

Odgovorni urednik

Urednica

Stručni konsultant

Recenzenti

Dizajn i ilustracije

Lektura

Korektura

Tehnički urednik

Štampa

Tiraž

Mr Danka Petrović • Desanka Malidžan

Biologija Udžbenik za deveti razred osnovne škole

Savjet za opšte obrazovanje, Rješenjem br. 04-3-173 od 29. 8. 2008. godine, odobrio je ovaj udžbenik za upotrebu u osnovnim školama.

CIP – Каталогизација у публикацијиНационална библиотека Црне Горе, Цетиње

ISBN 978-86-303-1492-6COBISS.CG-ID 27453712

179

178

3. T4. tetivama5. poprečno-prugastih6. redovnim Test D Ireceptorlikvorinsulinrefleksnervni impulsprag nadražajaendokrina žlijezda

II1. Neurotransmiter omogućava prenošenje

nadražaja s jednog na drugi neuron. 2. Centar za disanje nalazi se u produženoj

moždini.3. Simpatikus i parasimpatikus su dijelovi

vegetativnog nervnog sistema; djeluju antagonistički.4. Iz obje biljke dobijaju se poznati stimulanti

(kofein i kokain).5. Adrenalin povećava krvni pritisak (kada smo

uplašeni ili uzbuđeni). 6. Hipotalamus luči hormone koji kontrolišu

aktivnost hipofize. Hipofiza svojim hormonima reguliše rad ostalih endokrinih žlijezda. Predstavljaju vezu nervnog i endokrinog sistema

III1. a2. c3. a4. c5. d6. b7. b8. d9. c10. b

IV1. akson2. T3. produžena4. refleksni luk 5. T6. smanjuje7. srž8. T

Test E Imirisna zona čulna kvržica dužica akomodacija žuta mrlja puž znoj termoregulacija

II1. Čulne kvržice su tjelašca sastavljena od

čulnih ćelija - receptora. 2. Zjenica je otvor na dužici kroz koju svjetlost ulazi u unutrašnjost oka. 3. Očno sočivo je povezano sa cilijarnim tijelom, čiji mišić mijenja oblik sočiva. 4. Žuta mrlja je mjesto na zadnjem dijelu mrežnjače koje sadrži samo čepiće.5. Kortijev organ je dio opnastog puža u kome su receptori koji primaju zvučne draži. 6. Uz dlaku se nalazi i lojna žlijezda koja luči loj; on čini dlaku mekom i savitljivom.

III1. c2. b3. d4. a5. c6. d7. a8. d

IV1. bočnom2. T3. oblika4. vežnjača5. Eustahijeva tuba6. T7. krznu

Test F Ioplođenjeplacentaklimakterijummejozapubertetkontracepcija

II1. Mitotičkim diobama zigota nastaje embrion.2. Pupčana vrpca povezuje embrion sa

posteljicom. Preko pupčane vrpce i posteljice ostvaruje se veza između krvotoka embriona i krvotoka majke.

3. Mutiranje je sekundarna polna odlika osoba muškoga pola, a javlja se u pubertetu poduticajem testosterona.

4. Akrozom je dio na glavi spermatozoida koji omogućava razlaganje ovojnice jajne ćelije i ulazak jedra spermatozoida.

III1. b2. b3. a4. c5. c6 d7 b

IV1. T2. hormona3. X4. zrelo doba5. T

Sadržaj

A. ORGANIZACIJA TIJELA

A1. Ćelija – život u malom .............8A2. Od ćelije do organizma ..........13A3. Tkiva ......................................16A4. Sistemi organa .......................19REZIME A ....................................23Dodatak - Transplantacija organa ...24TEST A .........................................26

B. RAZMJENA MATERIJE I ENERGIJE

B1. Hrana i ishrana ....................30 B2. Varenje ...................................36B3. Krv i limfa ..............................42B4. Srce i krvotok .........................47B5. Imuni sistem ..........................54B6. Razmjena gasova ...................56B7. Izlučivanje ..............................62REZIME B ....................................66Dodatak - Čudesna moć hrane ....68TEST B .........................................70

C. KRETANJE I POTPORA C1. Kosti daju potporu ................74C2. Skelet .....................................78C3. Muskulatura ..........................83C4. Kretanje .................................88REZIME C ....................................91Dodatak - Sportska medicina ......... 92TEST C .........................................94

D. REGULACIJA

D1. Nervni sistem grade neuroni .....98 D2. Centralni nervni sistem ........102D3. Periferni i vegetativni nervni sistem ............108D4. Bolesti zavisnosti ...................112D5. Endokrini sistem ...................116REZIME D ....................................121Dodatak - Spavanje i san .............122TEST D .........................................124 E. KAKO SPOZNAJEMO

SVIJET OKO SEBE

E1. Čulo vida ................................128E2. Čulo sluha i ravnoteže ...........131 E3. Čulo ukusa i mirisa ...............135E4. Koža ........................................139REZIME E ....................................143Dodatak - O čulima i umjetnosti ... 144TEST E .........................................146

F. POLOVI SE RAZLIKUJU

G1. Polni organi ...........................150G2. Od začeća do rođenja .............154G3. Odrastanje i starenje ............158REZIME F ....................................161Dodatak - Vantjelesna oplodnja .......162 TEST F .........................................164

Rječnik ..........................................166Odgovori i rješenja .......................170

Kako da koristiš Udžbenik

Naslov

Tekst je podijeljen na nekoliko cjelina. Svaka

počinje podnaslovom.

Anatomske ilustracije sa upisima prate i dopunjavaju tekst

Crteži i foto-grafije prate

tekst.

Ključne riječi s kratkim objašnjenjem.

Prva grupa pitanja. Na njih možeš odgovo-riti ako si shvatio/la gradivo.

Druga grupa pitanja. Za tačan odgovor potrebno je da razmisliš, a nekada i potražiš dodatne infor-macije u knjigama ili na Inernetu.

Svaka tema počinje uvodnom stranom. Na njoj

je mini sadržaj.

Zanimljivosti su na tonskoj podlozi

Bolesti su izdvojene i označene posebnim znakom

177

Test A Imitozatkivohromozominterfazaenzimgenzigotepitelno tkivo

II1. Enzimi ubrzavaju ili usporavaju metaboličke procese.2. Ribozomi i endoplazmatična mreža neophodni su za sintezu bjelančevina.3. Polni hromozomi, XX su ženski polni hromozomi, XY su muški polni hromozomi.4. Faze u mitozi - složenoj ćelijskoj diobi.5. Ove ćelije grade nervno tkivo.6. Predstavljaju međućelijsku masu vezivnih tkiva: hrskavičavog i tečnog tkiva (krvi). III1. c2. a3. b4. a5. b6. d7. c8. a

IV1 T2. hromozom, hromatin3. interfazi4. ćelijsku membranu 5. T6. T7. nervno 8. nervni

Test BIreapsorpcijakapilaravitaminozanefronglukozaimunitetdijafragmakrvni serumureapuls

II1. Glukoza je osnovni izvor energije za ćeliju.

Glikogen je rezervna materija.2. Piramida ishrane je način da predstavimo

uravnoteženu ishranu.3. Mehaničko varenje je priprema hrane za

bolje djelovanje enzima, tj. za bržu hemijsku razgradnju hrane.

4. Hlorovodonična kiselina obezbeđuje kiselu sredinu za djelovanje pepsina.

5. Limfa nastaje cijeđenjem krvi u međućelijskim prostorima tkiva.

6. I vakcinom i imuno serumom stiče se

vještački imunitet.7. Vene su krvni sudovi koji dovode krv u srce.

Arterije odvode krv iz srca.

III1. b2. c3. d4. a5. d6. b7. c8. a9. a10. b11. d

IV1. T2. T3. masti4. oksihemoglobin5. primarna6. tijela7. T8. pankreas9. T

Test C Ilobanjatetivakontrakcijazglobantagonizamokoštavanjemotorna pločapokosnicazamor

II1. Kalcijum-karbinat i bjelančevina osein čine

međućelijsku koštanu masu. 2. Ćelije pokosnice stvaraju koštanu masu koja

spaja kost na mjestu preloma.3. Rebra su povezana hrskavicom sa grudnom

kosti; rebra i grudna kost grade grudni koš.4. Kosti i mišići omogućavaju kretanje tijela.

Mišići su tetivom vezani za kosti; kontrakcijom mišića vrši se pokret u zglobu.5. Razgradnjom glikogena oslobađa se energija,

ali nastaju i štetne materije, ugljenik(IV)-oksid i mlječna kiselina. 6. Vježbanjem se stiče kondicija.

III1. d2. c3. b4. a5. d6. c7. a8. b

IV1. T2. butna kost

176

2. Pomagala za sluh mogu pomoći osobama kod kojih nijesu u potpunosti oštećeni receptori, nerv i centar.

E4.1. U koži imamo pet različitih tipova receptora.

Njima osjećamo: dodir, pritisak, bol, toplo i hladno.

2. U pokožici se nalaze ćelije koje sadrže mrki pigment melanin. Kada se izlažemo Suncu, melanin migrira prema površini, te koža postaje tamnija.

3. Receptori za dodir nalaze se ispod same pokožice. Receptori za hladno smješteni su u gornjim slojevima krzna, blizu pokožice. Receptori za toplo su dublje u koži. Receptori za bol su nervni završeci; raspoređeni su svuda u koži.

4. Znojne žlijezde smještene u krznu kože izlučuju znoj. Znoj ima važnu ulogu u termoregulaciji. Isparavanjem znoja troši se energija, a tijelo se hladi.

5. Osjećaj bola nastaje u kori velikog mozga.

1. Količina melanina je nasljedna, od nje zavisi boja kože. Tamnije osobe nijesu u potpunosti zaštićene od dejstva UV zraka, ali je zaštita efikasnija što je koža tamnija.

F1.1. Jajnici stvaraju jajne ćelije i luče ženske

polne hormone. Sjemenici proizvode spermatozoide (muške polne ćelije) i polni hormon testosteron.

2. Sjemenik, pasjemenik, sjemevod, briznik, prostata, mokraćna cijev, polni ud

3. Jajnik, jajovod, materica, vagina.4. Mejozom nastaju 4 haploidne ćelije.

1. Mejozom nastane 4 spermatozoida i to dva sa X polnim hromozomom a dva sa Y hromozomom. U toku mejoze od embrionalnih jajnika nastaje jedna jajna ćelija i tri policite.

F2. 1. Ako se u jajovodu istovremeno nađu

spermatozoid i jajna ćelija, može doći do njihovog spajanja. Ovaj proces naziva se oplođenje ili začeće, a oplođena jajna ćelija zove se zigot.

2. Preko zajednickog ograna - posteljice i preko pupčane vrpce.

3. Kontrakcije materice dovode do pucanja vodenjaka što omogućava da se plod istisne iz materice kroz rodnicu.

4. Pol djeteta zavisi od polnog hromozoma koji nosi spermatozoid (X ili Y).

1. Kontroliše rad hipofize, a ona utiče na lučenje polnih hormona.

F3.1. Novorođenče - započinje život u novoj sredini.

Odojče - hrani se majčinim mlijekom. Rano djetinjstvo - brzi tjelesni i psihički razvoj. Djetinjstvo - polazak u školu. Pubertet - počinje polno sazrijevanje.

2. Polno sazrijevanje, razvoj sekundarnih polnih karakteristika i buran psihički razvoj.

1. Starimo jer se metabolizam usporava, smanjuju se tjelesne sposobnosti, imunitet opada, slabe i psihičke funkcije.

2. Kada se kondom nepravilno postavi, kada se koristi više puta, kada dođe do njegovog pucanja.

Na kraju svake teme je test kojim možeš provjeriti svoje znanje.

Svako poglavlje ima dodatak - zanimljivi tekst u vezi sa poglav-ljem.

Rezime će ti pomoći u obnavljanju.

6

A

175

nije formirao uslovni refleks na svojstvo limuna.

D4.1. Psihoaktivne supstance utiču na nervni

sistem djelujući umirujuće ili su stimulativne ili mijenjaju stanje svijesti.

2. Alkoholičari imaju brojne zdravstvene probleme: oštećenu sluzokožu organa za varenje, slab imunitet, oštećenu jetru, slabije srce; imaju gubitke pamćenja, poremećaje u ponašanju i dr. Visoke koncentracije alkohola mogu da izazovu gubitak svijesti ili da blokiraju centar za disanje, što dovodi do smrti.

3. Konzumiranja duvana izaziva zavisnost, bolest organa za disanje, poremećaj cirkulacije, kvarenja zuba, brže starenje, povećan rizik od kancera.

4. Morfijum je narkotik koji se koristi i u medicinske svrhe. To je droga koja djeluje na koru velikog mozga uklanjajući osjećanja i bol.

5. Heroin nakon unošenja izaziva: osjećaj sreće i nadmoći, oslobađa od bola, proširuje zjenice, daje osjećaj toplote, izaziva depresiju, pospanosti, zamagljen vid, slabiji rad srca, usporeno disanje.

6. Halucinogeni su sintetičke droge koje izazivaju snažne halucinacije i duševne poremećaje.

D5.1. Egzokrine žlijezde imaju izvodne kanale

i svoje proizvode izlučuju kroz njih, a endokrine žljezde nemaju izvodne kanale i svoje proizvode izlučuju direktno u krv.

2. Ako hranom ne unosimo dovoljno joda, štitna žlijezda ne proizvodi dovoljno tiroksina, žlijezdano tkivo zamjenjuje se vezivnim, žlijezda se povećava i nastaje gušavost.

3. Kada tijelo ima premalo insulina, glukoza ne može da uđe u ćelije, povećava se nivo šećera u krvi iznad normalnih vrijednosti.

4. Održavanje hormonske ravnoteže u tijelu naziva se povratna sprega. Hipofiza luči hormon koji stimuliše štitnu žlijezdu da izlučuje tiroksin. Kada nivo tiroksina u krvi dostigne potrebnu granicu, hipotalamus „obavještava“ hipofizu i ona prestaje da luči hormon koji stimuliše štitnu žlijezdu. Usljed toga štitna žlijezda smanjuje izlučivanje tiroksina.

5. Hormon rasta hipofize djeluje u pubetetu na intenzivni rast organizma. Tiroksin kontroliše metabolizam i tako utiče na brzinu rasta.

1. U hipotalamusu se nalaze centri vegetativnog nervnog sistema. Prekidom veza hipotalamusa sa nervnim sistemom nastalo bi niz poremećaja u organizmu, kao i prekid veze između nervnog i endokrinog sistema. Hipotalamus kontroliše aktivnost hipofize, a hipofiza svojim hormonima reguliše aktivnosti ostalih endokrinih žlijezda.

E1.1. Svako čulo mora da ima: receptor, osjećajni

nerv i centar.2. Receptori se dijele prema vrsti draži na koje

reaguju na: hemoreceptore, mehanoreceptore, termoreceptore i fotoreceptore. Receptori za ukus i miris su hemoreceptori.

3. Hrana se u ustima miješa sa pljuvačkom; rastvorene materije nadražuju receptore za ukus.

4. Receptori čula mirisa na hemijsku draž odgovaraju nadražajem. Nadražaj se osjećajnim nervnim vlaknom prenosi do centra čula mirisa u kori velikog mozga. U centru se nadražaj dešifruje u osjećaj mirisa.

1. Samo rastvorene hemijske supstance mogu nadražiti receptore čula ukusa i mirisa.

2. Hranljive materije su obično i isparljive i iz usta dospijevaju u nos gdje se rastvaraju u sluzi sluzokože nosa, draže ćelije i mi postajemo svjesni ukusa i mirisa hrane.

3. Degustatori.

E2.1. Beonjača štiti, daje oblik i čvrstinu očnoj

jabučici, sudovnjača obezbjeđuje ishranu oka, u mrežnjači se nalaze fotoreceptori.

2. Svjetlosni zraci prolaze kroz rožnjaču, zjenicu, očno sočivo, staklasto tijelo i padaju na mrežnjaču.

3. Čepići su odgovorni za viđenje pri dnevnoj svjetlosti i za raspoznavanje boja. Štapići su važni za viđenje u sumrak i pri slabom osvjetljenju.

4. Zato što pri ulasku u tunel dolazi do naglog širenja zjenica, jer se oko prilagođava manjoj količini svjetlosti.

1. Droga djeluje na simpatikus, a simpatikus djeluje na širenje zjenice.

2. Kod osobe koja je kratkovida, očna jabučica je izdužena. Starenjem sočivo gubi elastičnost pa osoba postaje i dalekovida.

E3.1. Ušna školjka sakuplja zvučne talase i

usmjerava ih u spoljašnji ušni kanal, kojim se talasi sprovode do bubne opne. Zvučne vibracije se prenose na slušne koščice – čekić, nakovanj i uzengiju. Uzengija udarom u ovalni otvor izaziva talasanje limfe u unutrašnjem uhu koje se prenosi na receptore u Kortijevom organu.

2. Preko Eustahijeve tube bakterije iz nosa i usta mogu dospjeti do srednjeg uha.

3. U opnastom pužu se nalaze receptori koji primaju zvučne draži – Kortijev organ.

4. U sljepočnom dijelu velikog mozga gdje se nalazi centar za sluh.

5. Nagluvost nastaje zbog nemogućnosti prenosa zvučnih talasa od spoljašnjeg do unutrašnjeg uha usljed začepljenja ili upala. Do potpune gluvoće dolazi usljed oštećenja uha, slušnog nerva ili centra za sluh.

6. Unutrašnje uho raguliše ravnotežu pomoću tri polukružna kanalića i dva mjehurića.

1. Zijevanjem vazduh iz spoljašnje sredine ulazi u Eustahijevu tubu i istom silom vrši pritisak na unutrašnju stranu bubne opne.

174

vrata, lepezasti lica, pločasti mišić je dijafragma, kružni se nalaze oko otvora na tijelu.

5. Kontrakciju mišića omogućavaju miofibrili, koji se nalaze u svakom mišićnom vlaknu. Miofibrili su napravljeni od bjelančevina miozina i aktina. Njihove niti postavljene su paralelno, i klizeći jedna preko druge izazivaju skraćenje miofibrila, tj. kontrakciju mišića.

1. Kontrakcije mišića izazivaju nervni impulsi koji do mišićnih ćelija dolaze nervnim vlaknima. Ukoliko je nervno vlakno oštećeno, ne može doći do kontrakcije mišića.

C4. 1. Mišići, kosti, nervi, centri u mozgu ili

kičmenoj moždini.2. Kada hoćemo da savijamo ruku u laktu,

dvoglavi mišić nadlaktice se kontrahuje i povlači podlakticu na gore. Istovremeno je troglavi mišić nadlaktice relaksiran. Kada hoćemo da ruku vratimo u prvobitni položaj, napetost dvoglavog mišića popušta i on se relaksira. U isto vrijeme troglavi mišić se kontrahuje i povlači podlakticu prema dolje.

3. Zamor mišića nastaje usljed nagomilavanja mliječne kiseline koja nastaje razgradnjom glikogena pri napornom radu.

4. Vježbe zagrijavanja obezbjeđuju mišićima bolji dotok krvi, a rezultat je povećanje temperature i veća zagrijanost, koja mišiće čini gipkijim tako da mogu izdržati veće napore.

1. Sagorijevanjem glukoze i glikogena u mišićima oslobađa se energija. Dio te energije mišići troše za rad, a dio se pretvara u toplotu. Toplota nastala sagorijevanjem glukoze u mišićima grije naše tijelo.

D1. 1. Aksoni su dugački i tanki nastavci neurona

koji imaju mijelinski omotač i bijele su boje.Dendriti su kratki nastavci neurona, sive su boje jer nemaju mijelinski omotač.

2. Nadražljivost i provodljivost su osobine nervne ćelije.

3. Sivu masu izgrađuju tijela neurona i dendriti, a bijelu masu izgrađuju snopovi nervnih vlakana – neuriti.

4. Osjećajna nervna vlakna sprovode nadražaje od periferije tijela i iz unutrašnjih organa prema mozgu i kičmenoj moždini. Pokretačka nervna vlakna sprovode nadražaje iz mozga i kičmene moždine prema organima.

5. Neuroni koji su međusobno povezani grade nervno vlakno. Snopovi nervnih vlakana obavijenih tankom ovojnicom grade nerv.

1. Na mjestu djelovanja draži mijenja se naelektrisanje na membrani neurona. Promjena naelektrisanja naziva se nervni impuls ili nadražaj. Nadražaj se prenosi od dendrita, preko tijela nervne ćelije, do završetaka aksona. Da bi nervni impuls prešao na sljedeći neuron, neophodan je

neurotransmiter, koji se oslobađa u prostor između dvije nervne ćelije i na susjednoj ćeliji izaziva nervni impuls.

D2.1. Skelet, moždane ovojnice i likvor štite mozak

i kičmenu moždinu od potresa i udaraca.2. Kora velikog mozga omogućava sve vrste

voljnih pokreta. U njoj nastaju osjećaji. Obavlja sljedeće funkcije: govor, učenje, pamćenje, orijentaciju u prostoru.

3. U desnoj. 4. Centri za koordinaciju pokreta nalaze u sivoj

masi malog mozga. Ako se povrijedi mali mozak, pokreti tijela su nekoordinisani i poremećena je ravnoteža tijela.

5. Kičmena moždina zaštićena je trima opnama. Grade je bijela i siva masa. Bijela masa je spolja, a siva se nalazi unutra, ima oblik slova X i na njoj se razlikuju prednji i zadnji rogovi. Sredinom kičmene moždine pruža se centralni kanal.

6. Danas djeca rijetko obolijevaju od dječje paralize zato što se vrši vakcinacija.

1. Oštećena je lijeva hemisfera mozga, jer se u produženoj moždini ukrštaju osjećajna i pokretačka nervna vlakna, koja povezuju mozak sa ostalim dijelovima tijela. Zato lijeva hemisfera velikog mozga kontroliše desnu polovinu tijela i obrnuto.

2. U potiljačnom dijelu glave nalazi se produžena moždina. U njoj se nalaze centri osnovnih životnih funkcija: disanja, rada srca, gutanja, sisanja.

D3.1. Tijela neurona moždanih nerava nalaze se u

mozgu, a tijela moždinskih nerava nalaze se u kičmenoj moždini.

2. Vegetativni nervni sistem upravlja radom unutrašnjih organa i usklađuje njihov rad prema potrebama čitavog organizma.

3. Simpatikus ubrzava rad srca, a parasimpatikus ga usporava.

4. Receptor prima draž i proizvodi nadražaj; osjećajno vlakno provodi nadražaj do centra refleksa; pokretačko vlakno provodi nadražaj do efektora.

5. Bezuslovni refleksi odvijaju se bez kontrole velikog mozga. Ovi refleksi su postojani, sa njima se rađamo. Uslovni refleksi se stvaraju tokom života; to su naučene reakcije, koje zavise od iskustva.

1. Simpatikus ispoljava svoje dejstvo u trenutku kada se organizam nađe u opasnosti. On priprema organizam za odbranu ubrzanim radom srca, ubrzanima disanjem, sužavanjem krvnih sudova obezbjeđuje veću snagu mišićima. Pošto se krv usmjerava u mišiće, u crijevima nema dovoljno krvi da bi se vršila resorpcija, rad crijeva se usporava. I u bubrezima je smanjen dotok krvi, smanjuje se filtracija krvi pa se njihov rad usporava.

2. Kod osobe koja nije probala limun neće se manifestovati izlučivanje pljuvačke, jer se

7

A1 Ćelija - život u malom

A2 Od ćelije do organizma

A3 Tkiva

A4 Sistemi organa

Organizacija tijela

8

A1 Ćelija – život u malom

Naše tijelo gradi nevjerovatno veliki broj ćelija; naučnici danas govore o broju 75 x 1012. Sve te ćelije nastale su od jedne jedine ćelije – oplođene jajne ćelije. Tokom razvića ćelije počinju da se razlikuju i da se specijali- ziraju za određene uloge. Bez obzira na razlike, svaka od njih ima jedin-stvenu građu.

Raznovrsnost ćelija

Čovjekovo tijelo izgrađeno je od preko 200 različitih tipova ćelija. One se razlikuju po obliku, veličini, funkciji: mišićne ćelije su duge, vretenaste, omogućavaju kretanje; crvena krvna zrnca su diskoidalna, transportuju ki-seonik po tijelu; jajne ćelije su krupne, loptaste; nervne imaju nastavke…

Stem ćelija

Koštane ćelije

Jajna ćelija

Mišićne ćelije

Spermatozoidi

Eritrociti

Nervne ćelije

Epitelne ćelije crijeva

173

da bi se održao i pojačao imunitet neke osobe prema određenoj bolesti.

2. Vakcina pod nazivom Di-Te-Per koristi se u borbi protiv: difterije, tetanusa i velikog kašlja, koje izazivaju različite vrste bacila.

B6.1. Vazduh ulazi kroz nos, iz nosne duplje dolazi

u ždrijelo pa u grkljan; zatim u dušnik, koji se u grudnoj duplji grana u dvije dušnice – bronhije, koje ulaze u pluća.

2. Sluzokoža usne duplje ne može prečistiti vazduh od prašine i mikroorganizama, niti ga može zagrijati. Neprečišćeni i hladan vazduh izaziva oboljenja disajnih puteva.

3. Pluća su smještena u grudnoj duplji i obavijena dvolisnom plućnom maramicom. Postoje dva plućna krila. U plućima, bronhije se granaju u bronhiole, koje se završavaju alveolama. Alveole su obavijene mrežom kapilara.

4. Prilikom udisaja međurebarni i trbušni mišići se kontrahuju, a dijafragma se spusti prema trbuhu, grudni koš se širi. Širenje grudnog koša izaziva širenje pluća, pri čemu se vazuduh u njima razrijedi. Zbog razlike u pritiscima vazduh iz spoljašnje sredine ulazi u pluća.

5. Plućno disanje je razmjena gasova između alveola i plućnih kapilara. Ćelijsko disanje je razmjena gasova između ćelija i krvi, kao i procesi razgradnje hranljivih materija i oslobađanje energije.

6. Pri udisaju glasne žice su razmaknute, između njih se nalazi otvor kroz koji prolazi vazduh. Pod pritiskom vazduha glasne žice trepere i proizvode glas.

1. Zato što bi zalogaj mogao da sklizne u grkljanu, jer prilikom govora grkljanski poklopac je podignut, a grkljan otvoren.

2. Prilikom bavljenja sportom potrebna je veća količina energije, što zahtijeva veću količinu kiseonika i bržu i efikasniju razmjenu gasova.

B7.1. Uloga organa za izlučivanje je u

prečišćavanju krvi od štetnih materija, koje su nastale metaboličkim procesima u ćelijama.

2. Bubrežno tjelašce sadrži gust splet kapilara. Ono je obavijeno dvoslojnom membranom u obliku lijevka koja se sužava i prelazi u bubrežni kanalić.

3. Filtriranje i reapsorpcija. 4. Prečnik krvnih ćelija je mnogo veći od

prečnika međućelijskog prostora jednoslojnog epitela kapilara. Ovako mali otvori mogu da propuštaju samo male molekule dok krvne ćelije i veliki molekuli bjelančevina ne mogu prolaziti.

5. U zidu mokraćne bešike nalaze se posebne nervne ćelije, koje reaguju na rastezanje. Kada u bešici ima 250 do 300 ml mokraće, zid se rasteže, nervne ćelije zida bešike šalju signale, sfinkter se opušta i mokraćna bešika se prazni.

1. Primarna mokraća nastaje filtracijom krvne plazme. Prava mokraća nastaje reapsorpcijom primarne mokraće.

2. Razgradnjom bjelančevina nastaju amonijak, urea i mokraćna kiselina.

C1.1. Daju oslonac tijelu, omogućavaju pokrete,

štite unutrašnje organe, proizvode krvne ćelije i rezervoari su minerala.

2. Mineralne soli daju kostima čvrstinu, a osein elastičnost.

3. Duge kosti sastoje se od tijela kosti i jabučica. Tijelo kosti prekriva pokosnica. Ispod pokosnice je čvrsto koštano tkivo, a u sredini centralna šupljina, koju ispunjava koštana srž. Jabučice kostiju prekriva hrskavica. Ispod nje se nalazi tanki sloj čvrstog koštanog tkiva, a u unutrašnjosti je sunđerasto koštano tkivo. Pljosnate kosti su izgrađene iz dva sloja čvrstog koštanog tkiva između kojih se nalazi tanak sloj sunđerastog koštanog tkiva. Na površini se nalazi pokosnica.

4. Kosti rastu na račun hrskavičavih diskova koji postepeno okoštavaju, a debljaju dijeljenjem unutrašnjeg sloja pokosnice.

5. Zglob sačinjavaju jabučica i čašica koje su prekrivene hrskavicom, a povazane su ligamentima i obavijene zglobnom čaurom.

6. Do trećeg mjeseca embrion čovjeka ima skelet građen od hrskavice. Nakon trećeg mjeseca počinje okoštavanje skeleta, koje traje 18–20 godina.

1. Da bi se pokidane zglobne veze obnovile.2. Zglob kuka omogućava pokrete u svim

pravcima. Ovakav zglob u koljenu ne bi obezbijedio sigurno i stabilno savijanje i opružanje potkoljenice.

C2.1. Skelet omogućava pokretanje tijela, štiti i

daje potporu unutrašnjim organima.2. Tako spojene grade čvrstu lobanjsku duplju

koja štiti mozak.3. Donja vilica je sa lobanjom povezana

pokretnim zglobom 4. Hrskavica između kičmenih pršljenova

ublažava pritisak i omogućava pokrete kičmenog stuba.

5. Butna kost.6. Kosti udova su duge. Pljosnate kosti su kosti

lobanje, rebra, lopatice, a kratke su kosti stopala i šake.

1. Kosti su pasivni dijelovi organa za kretanje jer bez mišića ne mogu praviti pokrete.

C3.1. Glatki mišići nalaze se u zidovima

unutrašnjih organa i omogućavaju njihov rad.2. Skeletni mišići nazivaju se voljni mišići jer se

pokreću pod kontrolom volje.3. Zid mokraćne bešike je izgrađen od glatkog

mišićnog tkiva, a zatvarač (sfinkter) mokraćne bešike od poprečno-prugastog mišićnog tkiva.

4. Vretenasti mišići su mišići udova, trakasti

172

rastem, a one su neophodne za izgradnju novih ćelija.

2. Integralni hljeb se pravi od brašna proizvedenog mljevenjem cijelog zrna i zato pored skroba sadrži vitamine B i E, nezamjenljive aminokiseline (nalaze se u klici), i biljna vlakna koja su sastavni dio sjemenjače. Bijeli hljeb se proizvodi od zrna kome su uklonjene sjemenjača i klica. Ishrana integralnim hljebom je kompletnija, jer bijeli hljeb sadrži samo skrob.

B2. 1. Organi za varenje su: usna duplja sa zubima,

jezikom i pljuvačnim žlijezdama, ždrijelo, jednjak, želudac, crijevo, jetra i gušterača.

2. Zub se sastoji od: krunice, vrata i korijena. Na uzdužnom presjeku zuba može se vidjeti: gleđ koja prekriva krunicu, ispod je zubna kost – dentin; u sredini je zubna pulpa u kojoj se nalaze krvni sudovi i nervi. Korijen zuba je za vilicu učvršćen zubnim cementom.

3. Varenje hrane u želucu obavlja se pod uticajem želudačnog soka u kome se nalaze hlorovodonična kiselina i enzimi koji razgrađuju bjelančevine, pretvaraju hranu u polusvarenu kašu.

4. Jetra luči žuč koja razbija masti u sitne kapljice i tako olakšava djelovanje enzima. Pankreas (gušterača) izlučuje pankreasni sok, koji sadrži enzime; oni djeluju na ugljene hidrate, bjelančevine i masti.

5. Mehaničkim varenjem hrana se drobi, usitnjava i priprema za hemijsko varenje kada se hemijskim procesima razgrađuje do najprostijih sastojaka, koje ćelije mogu da iskoriste.

6. Nabori sluzokože tankog crijeva – crijevne resice, koje su bogate krvnim i limfnim sudovima, stalno se grče i šire što ubrzava prolazak hranljive materije kroz jednoslojnu sluzokožu i prelazak u krv i limfu.

1. Hranljive materije u dvanaestopalačnom crijevu nijesu razgrađene do najprostijih sastojaka i ne mogu se apsorbovati.

2. Usljed neredovne ishrane ne izlučuje se dovoljno mucina, a izlučuje se više hlorovodonične kiseline, koja nagriza sluzokožu, što dovodi do pojave čira.

B3. 1. Krv transportuje hranljive materije i

kiseonik do svih ćelija, iz ćelija uklanja štetne materije, ima odbrambenu ulogu i učestvuje u regulaciji tjelesne temperature.

2. Krvni serum, za razliku od krvne plazme, ne sadrži krvne ćelije i fibrinogen, dok su ostale komponente iste, a to su: voda, bjelančevine, mineralne soli, hormoni, antitijela.

3. Eritrociti su najbrojnije ćelije krvi i nemaju jedro, sadrže hemoglobin, vrše transport gasova u organizmu. Trombociti su najmanje krvne ćelije; oslobađaju hemijske materije koje omogućavaju zgrušavanje krvi.

4. Odsustvom jedra eritrociti obezbjeđuju više prostora za molekule hemoglobina.

5. Broj leukocita može se uvećati i do dvadeset

puta prilikom neke bolesti.6. Limfa nastaje cijeđenjem krvne plazme iz

krvi kroz zidove kapilara u okolna tkiva. Limfa ispunjava prostore između ćelija, omogućava da kiseonik i hranljive materije uđu u ćelije, transportuje štetne materije, ima važnu ulogu u odbrani organizma.

1. AB krvna grupa ima bjelančevine na membrani eritrocita kao krvne grupe A i B, ali se od njih i razlikuje jer nema bjelančevine u krvnoj plazmi.

2. Osoba koja je Rh- može biti davalac krvi Rh + osobi jer na površini eritrocita ne sadrži posebnu bjelančevinu, tako da ne može doći do sljepljivanja eritrocita.

B4. 1. Srce obezbjeđuje stalnu cirkulaciju krvi kroz

krvne sudove koji obrazuju veoma razgranatu mrežu koja dolazi do svakog dijela našeg tijela.

2. Srce je mišićni organ obavijen srčanom maramicom. Srce je podijeljeno uzdužnom mišićnom pregradom na lijevu i desnu polovinu i poprečnom pregradom na pretkomorni i komorni dio. Na zidu između komore i pretkomore postoji srčani zalistak.

3. Ako su pretkomore u sistoli, komore srca su u dijastoli.

4. Puls je ritmičko pulsiranje arterija koje odražava brzinu srčanih otkucaja. Krvni pritisak je najveća sila kojom krv djeluje na zidove arterija.

5. Šuplje vene dovode dezoksigenisanu krv iz tijela u srce, a plućne vene dovode oksigenisanu krv iz pluća u srce.

6. Oksigenisana krv iz lijeve komore aortom, a zatim arterijama, dolazi do kapilarne mreže svih tkiva i organa, gdje se vrši razmjena materija i krv postaje dezoksigenisana. Dezoksigenisana krv iz kapilara prelazi u manje vene koje se spajaju u dvije šuplje vene koje donose krv u desnu pretkomoru srca.

1. Postavljanjem prsta na korijen šake ili na vratnu arteriju osjetiće se ritmičko pulsiranje arterije koje odgovara broju otkucaja srca u jednoj minuti.

2. Limfni sudovi imaju sličnu građu kao i vene, zidovi su im malo elastični i imaju zaliske koji pomažu kretanje limfe.

B5.1. Sluzokoža izlučuje sluz, koja sadrži enzim,

a on razgrađuje ćelijske zidove mnogih bakterija.

2. Limfociti proizvode antitijela – specifične proteine koji onemogućavaju djelovanje antigena.

3. Imunitet se stiče nakon preležane bolesti, dobijanjem gotovih antitijela iz nekog prirodnog izvora, vakcinacijom i davanjem imuno seruma.

4. Zato što vakcina sadrži uzročnike bolesti.

1. Revakcinacija je dodatna vakcinacija koja se daje neko vrijeme poslije prvobitne vakcine

9

Ćelijsko disanje

Da bi se tijelo tj. sve njegove ćelije održale u životu, potrebna je ener-gija. Ćelije proizvode energiju iz hrane. U specijalizovanim organelama, mi-tohondrijama, energija nastaje oksidacijom šećera. Šta misliš, zašto mišićne ćelije maratonca imaju znatno više mitohondrija nego tvoje mišićne ćelije?

Membrana kontroliše promet materija

Ćelijska membrana predstavlja granicu između ćelije i okolnog pros-tora. Membrana nije samo barijera, ona omogućava stalnu razmjenu ma-terija između ćelije i okolnog prostora.

Membranu grade masti i bjelančevine, koje imaju važnu ulogu u transportu materija kroz membranu. Zbog ovakve građe, neke materije me-mebrana propušta lako, druge propušta teže (uz utrošak energije), a za neke materije je nepropustljiva. Zato kažemo da je ćelijska membrana se-lektivno propustljiva.

Citoskelet je mreža pro-teinskih niti, koja određuje mjesto organelama.

Da je ćelija osnovna jedinica građe i funkcije poznato je već više od 160 godina. Detalji građe otkriveni su upotrebom elektronskog mikroskopa.

Mitohondrije su mjesta gdje se proi-zvodi energija. Pro-

ces proizvodnje energije naziva se

ćelijsko disanje.

Endoplazmatična mreža pomaže

transport materija kroz ćeliju. Za nju se vezuju ribozomi.

Ribozomi su važni za proizvodnju

bjelančevina u ćeliji.

Goldžijev aparat prenosi bjelančevine proizvedene na ribozomima do ostalih dijelova ćelije.

Lizozomi sadrže enzime

koji razlažu štetne materije

i mikroorga-nizme koji dosp-

iju u ćeliju.

Centriola ima važnu ulogu u ćelijskoj diobi.

Ćelijska membrana ograničava ćeliju i

reguliše promet materija.

Citoplazma ispunjava unutrašnjost ćelije.

Jedro sadrži nasljedni materi-jal i kontroliše procese u ćeliji.

Jedarce

Jedrova pora

10

Citoplazma sadrži organele

Citoplazma, gusta tečnost koja ispunjava unutrašnjost ćelije, sastoji se od vode, mineralnih materija, šećera, bjelančevina, masti. U njoj su smješte-ne ćelijske organele. Svaka organela odvojena je od citoplazme svojom mem-branom i ima tačno određenu ulogu u ćeliji. U organelama se odvijaju procesi izgradnje jedinjenja (za šta je potrebna energija), kao i procesi razgradnje je-dinjenja (pri čemu se energija oslobađa). Svi ovi procesi označeni su kao ćelijski metabolizam. U svim ovim procesima učestvuju enzimi – biološki katalizatori, koji ubrzavaju ili usporavaju biohemijske procese.

Jedro čuva informacije

Jedro je odvojeno od citoplazme jedrovom membranom, na kojoj se nala ze pore. Kroz pore se razmjenjuju materije jedra i citoplazme. U jedru se nalaze jedrova plazma, hromatin i jedarce. U jedru su „zapisane“ sve naše osobine. Taj „zapis“ predstavlja posebna materija - DNK. Prije nego što ćelija počne da se dijeli, hromatin se preoblikuje u končaste tvorevine - hromozome.

DNK je „ključ“ života

Hromozomi su končaste tvorevine građene od DNK (dezoksiribo-nukleinska kiselina) i proteina. Dijelovi DNK, koje nazivamo geni, prenose informacije o osobinama sa roditelja na potomke. Dakle, sve informacije koje određuju naš razvoj, rast, izgled sadržane su u genima. Boja očiju, kovrdžavost kose, oblik ušne resice, zavise od gena koje smo naslijedili od roditelja.

Hromozom

Molekul DNK sastoji se od dva spiralno uvijena lanca između kojih postoje poprečne veze. Lance izgrađuju molekuli fosforne kiseline i šećera, dok su poprečne veze građene od azotnih baza. Postoje četiri različite baze, koje se vezuju na specifičan način.

Gen je dio hromozoma. Je-dan hromozom sadrži veliki broj gena, koji se razlikuju po dužini.

Hromozomi su končaste tvorevine. Hromozom na slici je dupliran i čine ga dvije hromatide. Hroma-tide su jednake u osnovi.

171

Odgovori i rješenja

A1.1. Ćelijska membrana, citoplazma, jedro,

ćelijske organele.2. Štiti ćeliju, daje joj oblik i omogućava

transport materija u ćeliju i iz ćelije.3. Mitohondrije vrše proces ćelijskog

disanja, ribozomi proizvode bjelančevine, endoplazmatična mreža transportuje materije kroz ćeliju, centriole imaju važnu ulogu u ćelijskoj diobi.

4. Svi procesi izgradnje i razgradnje jedinjenja u ćeliji, pri čemu se troši ili oslobađa energija.

5. Ako su u kariotipu prisutni XX hromozomi – osoba je ženskog pola, a ako su prisutni hromozomi XY – osoba je muškog pola.

1. Spajanjem spermatozoida i jajne ćelije koji imaju haploidan (n) broj hromozoma nastaje zigot u kome se uspostavlja diploidan broj hromozoma (2n). Zahvaljujući ovome u ćelijama se održava stalni broj hromozoma karakterističan za datu vrstu.

2. Kosa to jest dlaka nastaje od živih ćelija pokožice koje se dijele; tako dlaka raste. Dok raste, ćelije postepeno orožavaju i odumiru i zato nas ne boli kada je sječemo.

A2.

1. Dijeljenje ćelija omogućava rast i razvoj organizma, zamjenu oštećenih i mrtvih ćelija novim ćelijama.

2. Nove ćelije nastaju mitozom, amitozom i mejozom.

3. Profaza: Od hromatina jedra nastaju hromozomi. Centriola se dijeli i svaka polovina odlazi na suprotne polove ćelije. Nestaju jedarce i jedrova opna.Metafaza: Između naspramno postavljenih centriola obrazuje se diobeno vreteno. Hromozomi su postavljeni u ekvatorijalnoj ravni ćelije. Anafaza: Hromozomi se uzdužno dijele, svaka polovina hromozoma povučena nitima diobenog vretena putuje ka polu ćelije. Telofaza: Hromozomi obrazuju tanke niti na polove ćelije; obrazuje se jedarce. Oko hromozoma i jedarca formira se jedrova opna. Ugibanjem ćelijske membrane u predjelu ekvatorijalne ravni citoplazma se dijeli i nastaju dve nove ćelije.

4. DNK se duplira da bi broj hromozoma novonastale ćelije bio isti kao ćelije od koje su nastale.

1. Kćerke ćelije imaju isti broj hromozoma kao i ćelije od kojih su nastale u mitozi.

2. Tokom rasta embriona najzastupljenija je mitoza.

A3.1. Osnovni tipovi tkiva su: pokrovno ili epitelno,

vezivno, koje je i najraznovrsnije, mišićno i nervno.

2. Epitelno tkivo nema međućelijskog prostora, dok su vezivna tkiva sa međućelijskim prostorom ispunjenim međućelijskom masom.

3. Hrskavica se nalazi: na vrhu nosa, u ušnoj školjci, u zglobovima, na krajevima kostiju, između kičmenih pršljenova, u grkljanu, dušniku i dušnicama.

4. Krvno tkivo čine krvne ćelije: eritrociti, leukociti, trombociti i tečna međućelijska masa – krvna plazma.

5. Neuron je nervna ćelija; neurit je duži nastavak neurona; dendrit je kraći nastavak neurona.

1. Kontraktilnost i nadražljivost su osobine mišićnog tkiva.

2. Kretanje hrane kroz crijeva, kretanje krvi kroz krvotok, pokrete disanja, izlučivanje mokraće.

A4.1. Ne.2. Sistemi organa koji izgrađuju ljudsko tijelo

su: koža, koštano-mišićni, nervni, čulni, endokrini sistem, sistem za varenje, sistem za cirkulaciju, sistem za razmjenu gasova, sistem za izlučivanje, polni sistem.

3. Skup organa koji su međusobno povezani radi obavljanja životnih funkcija.

4. Nadražljivi su: nervni, čulni i mišićni sistem.

1. Bjelančevina, mitohodrija, jedro, bubreg, mozak.

B1. 1. Organizam iz hrane dobija energiju, materije

za rast i obnavljanje tijela.2. U hrani koju unosimo moraju biti zastupljeni:

ugljeni hidrati, masti, bjelančevine, voda, mineralne soli, vitamini i vlakana.

3. Ugljeni hidrati su osnovni izvor energije u našem tijelu.

4. Masti učestvuju u izgradnji ćelija i organa; značajni su sastojci nekih hormona; izvor su toplotne energije.

5. Bjelančevine su gradivne materije ćelija.6. Vitamini i minerali su neophodni za rast,

razvoj, regulaciju metabolizma, krepkost.7. Voda je osnovni rastvarač, transporter

hranljivih materija, uklanja suvišne i štetne materije iz organizma, reguliše tjelesnu temperaturu.

8. Uravnotežena ishrana podrazumijeva unošenje hranljivih materija koje mogu da zadovolje sve potrebe organizma, bez suvišnih hranljivih sastojaka.

1. Bjelančevine su potrebnije meni zato što

170

obuhvata sve koštane dijelove zglobazigot - oplođena jajna ćelijaznoj - produkt lučenja znojnih žlijezda

Ž žlijezda - organ koji proizvodi određene materiježuta mrlja - centralni dio mrežnjače u kojem su koncentrisani čepići

11

Svaka naša ćelija ima 46 hromozoma. Izuzetak su polne ćelije – jajne ćelije i spermatozoidi. Svi hromozomi jedne ćelije predstavljaju kariotip. Posmatraj kariotip dat u Radnoj svesci, uočićeš da svaki hromozom ima svoj par. Dva hromozoma koji čine par nazivaju se homologi hromozomi. Jedan od homologih hromozoma potiče od polne ćelije oca, a drugi od polne ćelije majke. Zato se kaže da u tjelesnim ćelijama postoji diploidni (dvostruki) broj hromozoma, što se označava kao 2n. U polnim ćelijama broj hromozoma je upola manji, haploidan (polovičan), i označava se kao n. Analizom kariotipa neke ćelije može se utvrditi i pol osobe, na osnovu pol-nih hromozoma. Žene imaju dva jednaka polna hromozoma, koji se označavaju sa XX. Polni hromozomi muškaraca su različiti; obilježavaju se kao XY. Kada je broj hromozoma veći ili manji od 46 javljaju se poremećaji.

Genetičar Alek Džefris ot-krio je 1984. da u DNK posto-je nizovi ponavljanja, tzv. mini-sateliti različitih veličina. Broj ponavljanja je toliko raz-ličit da svako ima jedinstveni genetički otisak. On se pod mikroskopom vidi kao niz crnih pruga, koje podsjećaju na bar-kod. Na osnovu gene-tičkog otiska u Engleskoj je 1988. godine osuđen čovjek koji je izvršio ubistvo. Od tada su genetički uzorci pos-

tali najmoćnije oružje sudske me-dicine. Mogu se dobiti iz male količine tkiva, pljuvačke, dlake, čak i iz kosti mrtvog tijela. Mogućnost primjene genetičkih uzoraka je velika, ne samo u kri-minologiji, već i na drugim polji-ma. Godine1990, DNK je korišće-na za dokazivanje identiteta eks-humiranog tijela nacističkog dok-tora Jozefa Mengelea. Krajem 90-ih jedna američka kompanija postavila je bilborde sa natpisom „Ko je otac? Pozovite 1-800-....“

Kada hromozome razvrstamo i poređamo po veličini dobijemo kariogram.

12

ćeli jski metabolizam – promet materija i energije u ćelijienz im – bjelančevinasta materija koja ubrzava ili usporava reakcije hromatin – nasljedni materijal u jedruhromozom – končasta tvorevina u jedru; sadrži genegen – osnovna jedinica nasljeđivanja, kojom se prenose informacije sa rodi-

telja na potomstvodiploidija – postojanje dvije garniture hromozoma u ćelijama haploidija – postojanje jedne garniture hromozoma u ćelijama

1. Navedi tri osnovne komponente ćelije.2. Koje funkcije ima ćelijska membrana?3. Imenuj i navedi funkcije četiri organele.4. Definiši ćelijski metabolizam.5. Kako na osnovu kariotipa utvrđujemo pol osobe?

1. Objasni biološki smisao haploidnog broja hromozoma u spermatozoidima i jajnim ćelijama.

2. Da li se kosa sastoji od ćelija?

169

plućno disanje - razmjena gasova na nivou alveola i plućnih kapilarapokosnica - vezivna opna koja oblaže kostposteljica (placenta) - struktura koja nastaje od embrionalnih i majčinih tkiva; preko nje se embrion hrani, diše, izlučujepovratna sprega - kontrolni mehanizam u kome proizvodi jednog procesa djeluju kao regulatori istog procesaprag nadražaja - najmanja količina draži koja izaziva nervni impuls (nadražaj)prijemnik (receptor) - nervna ćelija specijalizovana za prijem određene vrste dražiprimarna mokraća - mokraća koja se stvara filtracijom krvi u bubrežnim tjelašcimaprovodljivost - fiziološki proces provođenja nadražaja koz aksone nervnih ćelijapubertet - životno doba u kome dolazi do polnog sazrijevanjapuls (bilo) - ritmičko širenje arterija nakon kontrakcija srčanog mišića

Rrazdražljivost - svaka promjena električne provodljivosti membrane; javlja se kao odgovor na dražreapsorpcija (vode)- ponovno upijanje; prelazak vode, šećera i nekih soli iz bubrežnih kanalića u krv receptor - čulna ćelija ili nervni završetak specijalizovan za prijem dražirefleks - brzi pokret bez učešća voljerefleksni luk - put koji nadražaj pređe od receptora preko osjećajnog nervnog vlakna do centra refleksa i zatim preko pokretačkog nervnog vlakna do efektora

Ssekundarna mokraća - mokraća koja nastaje reapsorpcijom primarne mokraće u bubrežnim kanalićimasinapsa - mjesto spajanja dvije razdražljive ćelije sistem organa - skup organa povezanih u funkcionalnu cjelinusistola - grčenje srčanog mišića; tada se krv iz srca istiskuje u krvotokskelet - sistem organa izgrađen od kostiju i hrskavice; daje tijelu oblik i čvrstinu i omogućava kretanje

skrob - polisaharid koji predstavlja osnovnu rezervnu materiju kod biljaka srčani zalistak - elastična opnasta tvorevina koja obezbjeđuje kretanje krvi u jednom smjerustarenje - postepeno usporavanje metabolizma

Ššav - nepokretni spoj dvije kostištapići - receptori koji omogućavaju da vidimo pri slabom osvjetljenju

Ttermoregulacija - održavanje stalne tjelesne temperaturetetiva - snop vlakana vezivnog tkiva kojim se mišić pripaja za kosttijelo kosti - središnji dio kosti koji se nalazi između dva kraja jedne kosti tkivo - skup ćelija koje imaju sličnu građu i funkciju i zajedničko porijeklotransfuzija - prenošenje krvi ili njenih produkata iz krvnog sistema jedne osobe u krvni sistem druge osobetrombociti - krvne pločice

Uugrušak ili tromb - krvne bjelančevine u obliku mreže, koja sadrži nagomilane trombocite i eritrociteuravnotežena ishrana - ishrana koja zadovoljava potrebe organizma, bez suvišnih sastojakaurea - sastojak mokraće; nastaje kao proizvod razlaganja bjelančevina

Vvakcina - preparat koji sadrži oslabljene ili umrtvljene uzročnike bolestivena - krvni sud koji dovodi krv u srce

Zzametak (embrion) - stadijum u razvoju organizmazamor - mišićna iscrpljenost nastala nagomilavanjem mlječne kiseline nakon intenzivnog rada mišićazavisnost - navika uzimanja hemijskih supstancizglob - spoj dvije ili više kostijuzglobna čaura - vezivni omotač koji

168

H haploidija - postojanje jedne garniture hromozoma u ćelijihemijsko varenje - hemijski proces ra-zgradnje hrane do najjednostavnijih sasto-jaka; vrši se u prisustvu enzimahormon - biološki aktivna supstanca; utiče na rast i razvoj organizmahranljiva materija - materija koja obezbjeđuje rast, razvoj i funkcionisanje organizma hromatin - nasljedni materijal u jedruhromozom - končaste tvorevine u jedru koje sadrže gene

Iinterfaza - vrijeme između dvije diobeimunitet - otpornost organizma prema uzročnicima bolesti imuno serum - preparat koji sadrži odgovarajuća antitijela

Jjabučica - prošireni kraj kosti

Kkapilar - najtanji krvni sud; povezuju ar-teriole sa venulamakarboksihemoglobin - hemoglobin za koji je vezan ugljenik(IV)-oksidkeratin - čvrst vlaknasti protein, glavni sastojak dlake i noktijuklimakterijum (menopauza) - period života žene u kojem počinje gašenje polnih funkcijakontracepcija - zaštita od neželjene trudnoćekontrakcija - grčenje mišića Kortijev organ - dio unutrašnjeg uha u kome su smješteni receptori za zvukkost - organ koji čini sastavni dio skeleta kičmenjakakrv - tečno vezivno tkivo; obezbjeđuje vezu između svih organa u organizmu krvni serum - tečnost koja se izdvaja na-kon formiranja krvnog ugruška krvotok - tok krvi kroz tijelo

Lleukociti - bijela krvna zrnca likvor - tečnost koja ispunjava moždane komore i prostor između paučinaste i meke moždane ovojnice mozga i kičmene moždine limfa - tečno vezivno tkivo; posrednik u

razmjeni materija između krvi i ćelijalimfociti - bijela krvna zrnca koja stvara-ju antitijelalimfotok - sistem sudova kroz koji protiče limfa lobanja - koštana duplja u kojoj je smješten mozak

Mmehaničko varenje - omekšavanje, mrv-ljenje i usitnjavanje hrane mejoza - redukciona dioba kojom nastaju polne ćelijemeđućelijska masa - materija koja se nalazi između ćelija tkivamelanin - mrki pigmentmenstruacija - krvarenje iz materice mirisna zona - dio sluzokože nosne du-plje u kojoj su receptori za mirismitoza - složena dioba tjelesnih ćelija motorna ploča - nervno-mišićna tvor-evina preko koje se ostvaruje veza neurita i mišića

Nnefron - osnovna funkcionalna jedinica bubrega neuron - nervna ćelija nerv - skup nervnih vlakana obavijenih zajedničkom ovojnicomnervni impuls - bioelektrična pojava koja nastaje kao reakcija nervne ćelije na odgovarajuću draž neurotransmiter - hemijski aktivna supstanca, koja prenosi nervni impuls sa jedne na drugu nadražljivu ćeliju

Ookoštavanje - proces zamjenjivanja vezivnog ili hrskavičavog tkiva koštanim tkivomoksigenisana krv - krv bogata kiseoni-komoksihemoglobin - hemoglobin za koji je vezan kiseonikoplođenje - spajanje jedara spermatozoida i jajne ćelijeorgan - skup različitih tkiva koja vrše jednu određenu funkcijuovulacija - oslobađanje jajne ćelije iz Grafovog folikula

Pperistaltika - talasasti pokreti mišića koji pomjeraju hranu u jednom pravcuplod (fetus) - stadijum u kojem embrion dobija osnovne odlike odraslog organizma

13

A2 Od ćelije do organizma

Svako od nas započeo je život kao zigot – oplođena jajna ćelija. Ona se dije-lila – prvo u dvije ćelije, zatim u četiri, pa u osam i tako dalje, sve dok naše tijelo nije brojalo na milijarde ćelija. Dioba tjelesnih ćelija naziva se mito-za. Tjelesne ćelije neprekidno se dijele, i to ne samo dok tijelo raste, već i kasnije tokom cijelog života. Oštećene i mrtve ćelije sa površine kože nepre-stano se zamjenjuju novim; na mjestu preloma kost proizvodi nove ćelije, koje omogućavaju srastanje; crvena krvna zrnca žive do 120 dana, a nakon toga bivaju zamijenjena novim.

Priprema za mitozu

Prije nego što ćelija počne da se dijeli, mora doći do dupliranja DNK – nasljednog materijala u roditeljskoj ćeliji. Ovaj proces dešava se u vreme-nu između dvije diobe i taj period naziva se interfaza. Zašto se DNK du-plira? Zahvaljujući osobini DNK da samu sebe umnoži, dobijamo duplirane hromozome, a nove, „kćerke“ ćelije imaju isti broj hromozoma kao ćelija od koje su nastale (46). Dakle, od jedne ćelije sa 46 hromozoma nastaće dvije ćelije sa po 46 hromozoma.

U interfazi obavlja se i sinteza organskih materija: proteina, ugljenih hidrata, masti, što omogućava rast ćelija. Proizodi se i energija, koja je ćeliji neophodna za proces diobe.

U tijelu odraslog čovjeka svakog dana nastane oko 2 biliona (2 x 1012) ćelija ili oko 25 miliona ćelija u se-kundi.

Za ciklus razmnožavanja i rasta većini ćelija potrebno je oko 20 sati. Podjela DNK na dvije ćelije traje manje od jednog sata.

14

Mitoza – dioba tjelesnih ćelija

Mitoza je složena ćelijska dioba, kojom se razmnožava najveći broj tjelesnih ćelija. Ova dioba obuhvata niz procesa, a oni se odvijaju po određe-nom redosljedu. Radi lakšeg izučavanja, mitoza je podijeljena u četiri faze, koje se nadovezuju jedna na drugu: profaza, metafaza, anafaza i telofaza.

Profaza

Metafaza

Anafaza

Telofaza

Interfaza

U metafazi, od bje-lančevinastih niti i centriola obrazuje se diobeno vreteno. Hromozomi se po-stave po sredini dio-benog vretena, u tzv. ekvatorijalnoj ravni i „vezuju“ se za bjelančevinaste niti. Šta misliš, po čemu je ovaj prostor dobio ime? U meta-fazi hromozomi su najkraći i najdeblji, pa se lako uočavaju pod mikroskopom.

U telofazi hromozomi su „stigli“ na polove ćelije. Izdužuju se i opet dobija-ju izgled dugačkih, tan-kih niti. Na oba kraja ćelije obrazuje se po jedno jedarce, a oko hromozoma i jedarca formira se jedro-va opna. U predjelu ekva-torijalne ravni, na mem-brani se formira ule-gnuće, koje se povećava sve dok se citoplazma roditeljske ćelije ne podi-jeli na dva jednaka dijela. Ovim je dioba završena.

U anafazi dolazi do skraćivanja niti dio-benog vretena. To za posljedicu ima „povlačenje“ hroma-tida ka centriolama, tj. ka polovima ćeli-je. Tako se hromozo-mi podijele na dva jednaka dijela.

U profazi hromozomi imaju izgled niti, koje počinju da se skraćuju i postaju deblje. Centriola se podijeli; nove centriole kreću se prema krajevima (polovima) ćelije. Uočavaju se tanke niti, koje će imati veoma važnu ulogu u diobi nasljednog materijala. Ova bjelančevinasta vla-kna ćelija je proizvela u interfazi. Krajem profaze raz-grade se jedrova opna i jedarce.

167

Rječnik

Aadaptacija oka - refleksno širenje ili skupljanje zjenice u zavisnosti od jačine svjetlostiakomodacija oka - refleksno prilagođavanje sočiva pri gledanju bliskih ili udaljenih predmetaakson (neurit, nervno vlakno) - dugi nastavak nervne ćelije alveola - plućni mjehurić amitoza - direktna dioba ćelije tj. jedraaminokiselina - jedinica građe proteina (bjelančevina)antagonizam - djelovanje u suprotnom pravcuantigen - sve materije koje u organizmu izazovu imunološku reakcijuantitijelo - materija koja se stvara u organizmu kao odgovor na prisustvo antigenaaorta - najveći arterijski krvni sud apsorpcija hrane - upijanje hranljivih ma- terija arterija - krvni sud koji odvodi krv iz srca avitaminoza - poremećaj usljed nedostatka vitamina

Bbronhija - dušnicabubrežno tjelašce - dio nefrona

Cceluloza - polisaharid, glavni gradivni elemenat ćelijskog zida biljaka

Ććelijsko disanje - razlaganje organskih jedinjenja, pri čemu se oslobađa energijaćelijski metabolizam - promet materija i energije u ćeliji

Ččašica - udubljenje na kraju kosti koje ulazi u sastav zgloba čepići - receptori koji reaguju na svjetlost i omogućavaju razlikovanje boja čulna kvržica - tjelašce u kome se nalaze receptoričulni organ - organ pomoću kojeg organizam prima draži iz spoljašnje sredine

Ddendrit - kratki, razgranati nastavak nerv- ne ćelijedezoksigenisana krv - krv bogata ugljenik(IV)-oksidomdijafragma (prečaga) - pločasti mišić koji razdvaja trbušnu i grudnu duplju dijastola - širenje srčanog mišića kada se komore i pretkomore srca pune krvljudiploidija - postojanje dvije garniture hromozoma u ćelijama draž – svaki uticaj koji izaziva promjenu naelektrisanja na membrani nervne ćelijedroga - supstanca koja može da modifikuje jednu ili više funkcija organizma

Eefektor - organ koji vrši radnju, najčešće mišić ili žlijezda egzokrine žlijezde - žlijezde koje svoje produkte izlučuju odvodnim kanalimaelastičnost - sposobnost mišića da se rastežeendokrine žlijezde - žlijezde koje nemaju odvodne kanale, već svoje produkte izlučuju u krvenzim - bjelančevinasta materija koja ubrzava ili usporava metaboličke reakcijeeritrociti - crvena krvna zrnca Eustahijeva tuba - kanal koji povezuje ždrijelo i srednje uho

Ffagocit - bijelo krvno zrnce; ima sposobnost da „guta“ i razgrađuje antigenefiltracija (krvi) - cijeđenje; cijeđenje krvi kroz zidove kapilara bubrežnog tjelašca

Ggen - osnovna jedinica nasljeđivanja kojom se informacije prenose sa roditelja na potomstvoglikogen - ugljeni hidrat koji služi kao rezervni izvor energije u životinjskim ćelijamaglukoza - šećer čiji molekul je izgrađen od šest ugljenikovih atoma; osnovni izvor energije za sve ćelije

166 15

Postoje i drugačije diobe

Najveći broj naših ćelija nastaje diobom – mitozom, ali postoje i dru-gačiji načini nastanka ćelija u našem tijelu. Ćelije pokožice, leukociti, ali i ćelije kancera dijele se amitozom. Amitoza je direktna dioba jedra, u kojoj nema složenih promjena kao u mitozi. Neke ćelije, npr. nervne ćelije i ćelije srčanog mišića, ne dijele se.

Polne ćelije – spermatozoidi i jajne ćelije – nastaju mejozom. To je di-oba tokom koje dolazi do redukcije, tj. smanjenja broja hromozoma: roditelj-ska ćelija ima diploidan broj hromozoma (46), a „kćerke“ ćelije imaju haploi-dan (23).

Sigurno ste se nekada zapitali da li ljudske ćelije mogu da prežive i da se dijele izvan tijela. Odgovor je: da. Jedna vrsta ćelija kancera, tzv. HeLa ćelije, održavaju se u životu u laboratorijama širom svi-

jeta već više od 50 godina. HeLa ćelije su dobile ime po Henrijeti Laks, mladoj ženi od koje su uzete 1951. godine, prije nego što je umr-la od kancera. Ove ćelije koriste se za medicinska istraživanja.

zigot – oplođena jajna ćelijamitoza – složena dioba tjelesnih ćelija, u kojoj od jedne roditeljske ćeli-je nastaju dvije ćelije sa istim brojem hromozoma interfaza – vrijeme između dvije diobeamitoza – direktna dioba ćelije, tj. jedramejoza – redukciona dioba, kojom nastaju polne ćelije; od jedne ćelije nastanu četiri nove sa duplo manjim brojem hromozoma

1. Zašto se ćelije dijele?2. Kojim diobama nastaju nove ćelije?3. Rezimiraj šta se događa u četiri faze mitoze.4. Zašto se DNK duplira tokom interfaze?

1. Kakav je odnos između hromozoma roditeljske ćelije i hromozoma „kćerki“ ćelija nastalih mitozom?

2. Koja dioba je najzastupljenija tokom rasta embriona?

16

A3 Tkiva

Saznanje da je svaki dio našeg tijela izgrađen od ćelija, vjerovatno izaziva niz pitanja: kakve su ćelije u različitim dijelovima tijela, razlikuju li se ćelije srca od ćelija kože, da li je i dlaka izgrađena od ćelija...

Da se opet vratimo do oplođene jajne ćelije, od koje je postalo tijelo svak-og od nas. Nizom dioba ona se dijeli, embrion raste, a nove ćelije počinju da se specijalizuju za određene uloge. Ćelije koje imaju zajedničku ulogu i porijeklo, sličnu građu i oblik, udružuju se u tkiva. U ruci imamo milione sličnih mišićnih ćelija, specijalizovanih za pokretanje – one čine mišićno tkivo. U ruci se nalaze i kosti, koje izgrađuje koštano tkivo, nervi od nervnog tkiva...

U nekim tkivima ćelije su gusto zbijene, sa veoma malim međućelijskim prostorima. Neka tkiva izgrađuju ćelije između kojih postoje veći međućelijski prostori; oni su ispunjeni međućelijskom masom, koju luče same ćelije.

Tkiva našeg organizma mogu se podijeliti u četiri osnovne grupe: po-krovno ili epitelno, vezivno, mišićno i nervno.

Osnovne vrste tkiva

Epitelno tkivo pokriva tijelo i unutrašnje površine mnogih organa: jednjaka, crijeva, pluća... Osnovna uloga pokrovnog tkiva jeste zaštitna. Epitel koji se nalazi na površini tijela štiti tijelo od povreda, isušivanja; epitel koji oblaže nosnu duplju sprečava prodor čestica prašine i mikroorganizama u disajne puteve... Pokrovno tkivo gradi jedan sloj ili više slojeva ćelija, koje imaju različit oblik u različitim dijelovima tijela. Bez obzira na oblik, ćelije epi-telnog tkiva gusto su zbijene i među njima nema međućelijskog prostora. Da li je ovakav raspored epitelnih ćelija u vezi sa ulogom ovog tkiva?

Vezivna tkiva imaju raznovrsne uloge: povezuju tkiva i organe, grade organe, ispunjavaju prostor između njih, daju potporu, štite tijelo od mikroor-ganizama, akumuliraju hranljive materije... Sasto-je se od ćelija i krupnih međućelijskih prostora is-punjenih međućelijskom masom. U našem tijelu postoje četiri vrste vezivnih tkiva.Vezivno tkivo u užem smislu odlikuju se međućelijskom masom u kojoj se nalaze različito raspoređena vezivna vlakna. Ovo tkivo daje koži elastičnost; ima ga u zidovima krvnih sudova, pluća, mokraćne bešike. Ovdje svrstavamo i masno tkivo, čije ćelije sadrže masne kapljice. Ove masti služe kao zalihe en-ergije. Masnog tkiva najviše ima ispod kože, oko bubrega i na površini srca.

Epitelne ćelije crijevnih resica su prizmatične.

Tetive, koje vezuju mišiće za kosti, sastoje se od vezivnog

tkiva.

165

4. Četrnaestog dana nakon pucanja Grafovog folikula i oslobađanja jajne ćelije dogodi se:

a. ovulacijab. klimakterijumc. menstruacija d. trudnoća

5. Odakle spermatozoid dobija energiju za kretanje?e) iz jedra f) iz glaveg) iz mitohondrijah) nijedan odgovor nije tačan

6. Preko pupčane vrpce i posteljice ostvaruje se veza između:a. krvotoka embriona i krvotoka posteljiceb. organa za varenje majke i embrionac. krvotoka embriona i krvotoka pupčane vrpced. krvotoka embriona i krvotoka majke

7. Pouzdana metoda zaštite od neželjene trudnoće i polno prenosivih bolesti je:a. pilulab. kondomc. dijafragmab. spirala

IV Tačno/pogrešno

Napiši T ako je tvrdnja tačna. Ako je tvrdnja netačna promijeni podvučenu riječ, tako da tvrdnja postane tačna.

1. Žlijezda prostata izlučuje sjemenu tečnost u kojoj spermatozoidi plivaju. 2. Pod dejstvom polnih nagona u pubertetu započinje polno sazrijevanje. 3. Spajanjem jajne ćelije sa spermatozoidom koji nosi Y hromozom nastaće

ženski pol. 4. Pubertet je period kada smo zreli za formiranje porodice i radno najsposob-

niji.5. Amnion je omotač ispunjen tečnošću u kojoj plod slobodno pliva.

164

PovezivanjeI

Pronađi ključnu riječ iz spiska koja najviše odgovora objašnjenju.

mejozaplod pubertetembrionprostata

ovulacijaplacentastarenjeklimakterijumtrudnoća

oplođenjemenstruacijakontracepcijamaterica folikul

zigot spermatozoid jajnik sjemenik amnion

Spajanje jedara spermatozoida i jajne ćelije.Omotač sa resicama, koje se uvlače u sluzokožu materice i priljubljuju se uz krvne sudove njenog zida. Period života žene u kojem počinje gašenje polnih funkcija.Redukciona dioba, kojom nastaju polne ćelije.Period života u kojem dolazi do tjelesnog i psihičkog sazrijevanja dječaka i djevojčica. Zaštita od neželjene trudnoće.

II Prepoznaj veze između riječi

Objasni u kakvoj su vezi riječi u svakom paru.

1. zigot, embrion2. posteljica, pupčana vrpca3. testosteron, mutiranje4. akrozom, jajna ćelija

IzborIII

Zaokruži slovo ispred one riječi ili izraza koji najbolje kompletira rečenicu.

1. Zigot nastaje u ..., a embrion se razvija u...:a. rodnici, matericib. jajovodu, matericic. materici, jajovodud. jajniku, materici

2. Koliko hromozoma sadrži zigot čovjeka?a) 23b) 46c) 22d) 36

3. Jajna ćelija sazrijeva u Grafovom folikulu svakih:

a. 26-32 danab. 14-17 danac. 10-14 danad. 280 dana

F

BiokvizSve odgovore

napiši u svesci

17

Hrskavičavo tkivo je vezivno tkivo čija je međućelijska masa elastična i naziva se hrska-vica. U njoj su, kao u ležištima, smještene po 2-3 ćelije. Hrskavica može biti veoma elastična, npr. u ušnoj školjci ili na vrhu nosa. Manje elastičnu hrskavicu imamo u zglobovima ruku i nogu. Najčvršća je hrskavica između kičmenih pršljenova. Razmisli zašto? Koštano tkivo je najčvršće vezivno tkivo. Izgrađuje kosti, koje su snažan oslonac za ostatak tijela. Ovo tkivo grade ćelije različitog oblika, koje su međusobno povezane tankim i razgranatim nastavcima. Kao i ostala vezivna tkiva, i koštano tkivo ima velike međućelijske prostore; ispunjeni su čvrstom međućelijskom masom, koju izlučuju koštane ćelije. Međućelijska masa sastoji se od mineralnih soli, bjelančevine i vode. U najvećoj mjeri su zastupljene soli kalcijuma; zbog toga je bitno da u ishrani imamo dovoljno namirnica bo-gatih kalcijumom (mlijeko, mliječni proizvodi).

Krv je tečno vezivno tkivo koje se sastoji od tečne međućelijske supstance – krvne plazme i ćelija koje su uronjene u nju. U plazmi se nala-ze tri vrste krvnih ćelija: crvena krvna zrnca, bijela krvna zrnca i krvne pločice. Krv ima višestruku ulogu u našem organizmu: prenosi hranljive materije i kiseonik do svih ćelija, a iz njih uklanja štetne materije, učestvuje u termo-regulaciji, ima odbrambenu ulogu...

Mišićno tkivo je građeno od ćelija koje imaju spo-sobnost kontrakcije (grčenja). Mišićne ćelije su vretenaste i cilindrične i zovu se mišićna vlakna. U našem tijelu postoje tri vrste mišićnih tkiva. Poprečno-prugasto tkivo izgrađuje mišiće koji su vezani za kosti. Kontrakcija ovih mišića pokreće dijelove tijela, a važni su i u proizvodnji tjelesne toplote. Vlakna poprečno-prugastog tkiva veoma su duga i imaju nekoliko jedara. Pod mikroskopom se na vlaknima mogu vidjeti svijetle i tamne poprečne pruge, po čemu je tkivo i dobilo ime. Srce je građeno od posebnog poprečno-prugastog tkiva, čija su vlakna međusobno povezana, pa grade jed-instvenu mrežu. Glatko mišićno tkivo gradi zi-dove unutrašnjih organa: crijeva, krvnih sudova, mokraćne bešike... Mišićna vlakna ovog tkiva ima-ju samo jedno jedro i sporije se kontrahuju od poprečno-prugastih vlakana. Kontrakcija glatkih mišića bitna je za kretanje hrane kroz crijeva, kre-tanje krvi, rad bešike.

Poprečno-prugasto mišićno tkivo

Koštano tkivo

Krv

Hrskavičavo tkivo

18

Nervno tkivo registruje sve promjene koje se odvijaju u našoj okolini i našem tijelu i omogućavaodgovarajuću reakciju. Zato osjećamo dodir, svjetlost, miris, osjećamo i kada nas nešto boli, ali i reagujemo na te osjećaje. Nervno tkivo grade nervne ćelije – neuroni i potporne ćelije – neuroglija. Potporne ćelije pomažu neuronima u obavljenju funkcije, štite ih i ishranjuju. Neuron ima specifičan izgled. Sastoji se od: tijela ćelije u kome se nalazi jedro, kraćih nastavaka – dendrita i jednog dugog nasta-vka – neurita. Dendriti i neuriti povezuju neurone među sobom i obezbjeđuju vezu između nervnog tkiva i ostalih tkiva našeg organizma.

Nervna ćelija

tijelo neurona

dendrit

neurit

potporne ćelije

nervni završeci

tkivo – skup ćelija koje imaju sličnu građu i funkciju i zajedničko pori-jeklomeđućelijska masa – materija koja se nalazi između ćelija tkivahrskavica – elastična međućelijska masa

1. Navedi osnovne tipove tkiva. Koje je najraznovrsnije?2. Koja je najupadljivija razlika između epitelnog i vezivnog tkiva?3. Gdje u tijelu imamo hrskavicu?4. Šta čini krvno tkivo?5. Definiši pojmove: neurit, dendrit, neuron.

1. S kojim tkivima možeš da povežeš kontraktilnost i nadražljivost?2. Kontrakcije mišićnog tkiva omogućavaju pokretanje cijelog tijela:

ruku, nogu, glave i trupa. Koja kretanja unutar tijela omogućavaju mišići?

163

vrši se punkcija folikula; folikularna tečnost koja se punktira sadrži jajne ćelije.U embriološkoj laboratoriji se obrađuje folikularna tečnost i vrši selekcija jajnih ćelija. Najbolje, zrele jajne ćelije koriste se za proces oplodnje. Od 1978. godine do danas razvilo se i usavršilo nekoliko metoda vantjelesne oplodnje, ali se najčešće koriste dvije metode. U prvom slučaju se odabrane jajne ćelije „preliju“ obrađenom spermom, pri čemu dođe do spontanog spajanja spermatozoida i jajnih ćelija. Druga metoda se obično koristi u slučaju muškog steriliteta: veoma tankom iglom probija se omotač jajne ćelije i u nju se ubacuju spermatozoidi.Oplođena jajna ćelija se drži u strogo kontrolisanim laboratorijskim uslovima; na hranljivoj podlozi i u inkubatoru, koji „imitiraju“ uslove koji postoje u genitalnom traktu žene. 24 sata nakon oplodnje vrši se kontrola stadijuma diobe i vitalnost embriona. Vraćanje embriona u matericu vrši se posebno dizajniranim špricevima, obično 42-72 h nakon oplodnje. Neposredno prije vraćanja embrioni se još jednom analiziraju i samo oni za koje se procijeni da su kvalitetni vraćaju se u matericu. Transfer embriona je završni čin laboratorijske faze postupka vantjelesne oplodnje. Ukoliko se emrioni „ugrade” u zid materice, njihov razvoj dalje teče isto kao u slučaju prirodnog začeća.Cijeli proces vantjelesne oplodnje odvija se u strogo kontrolisanim laboratorijskim uslovima. Precizno su definisani: vrijeme izvođenja svih procesa, temperature na kojima se odvijaju pojedine etape, hemijski sastav hranljivog medijuma, sterilni uslovi u laboratoriji, odjeća ljudi koji rade u laboratoriji... Danas postoje specijalni timovi stručanjaka koji se bave kontrolom kvaliteta laboratorija za vantjelesnu oplodnju. U laboratoriji za vantjelesnu oplodnju radi tim stručnjaka, u kome su zastupljeni ljudi različitih zanimanja: ginekolog, biolog – embriolog, anesteziolog, pravnik, medicinske sestre. Od njihove stručnosti, kao i od poštovanja definisanih uslova, u velikoj mjeri zavisi uspješnost vantjelesne oplodnje. U dobro opremljenim laboratorijama, sa iskusnim stručnim timom, uspješnost je oko 30%.

Biološki tim vrši selekciju jajnih ćelija, analizu muškog uzorka i oplođenje.

162

Vantjelesna oplodnja

Neki parovi ne mogu prirodnim putem da ostvare roditeljstvo; usljed različitih faktora ne može da dođe do začeća. Ova pojava zove se neplodnost, ili infertilitet. Neplodnost se definiše kao nemogućnost začeća, ili iznošenja trudnoće do termina, u toku godinu dana normalnih seksualnih odnosa bez korištenja sredstava kontracepcije. Uzroci neplodnosti su brojni: anatomski problemi u sistemu za razmnožavanje, hormonski poremećaji, imunološki problemi, smanjena ili potpuno odsutna proizvodnja spermatozoida...Najveći napredak u liječenju steriliteta desio se u julu 1978. godine u Engleskoj. Tada je rođena

Luis Braun – prva „beba iz epruvete“, koja je začeta metodom vantjelesne oplodnje. Vantjelesna oplodnja ili in vitro fertilizacija je metod začeća pri kome se spajanje jajnih ćelija sa spermatozoidima vrši u laboratorijskim uslovima, odnosno izvan tijela žene. Postupak vantjelesne oplodnje obuhvata nekoliko procesa: stimulacija rasta i razvoja folikula, praćenje rasta folikula, punkcija folikula i vađenje jajnih ćelija iz njih, analiza muškog uzorka, spajanje spermatozoida i jajnih ćelija, praćenje prvih faza razvoja embriona i vraćanje embriona u matericu. U prirodnom ciklusu žene mjesečno dozrijeva jedan folikul, veoma rijetko 2 ili više, što znači da mjesečno nastane samo jedna zrela jajna ćelija. Žene koje ulaze u proces vantjelesne oplodnje dobijaju lijekove koji stimulišu rad jajnika, što dovodi do dozrijevanja većeg broja folikula i nastanka većeg broja zrelih jajnih ćelija. Ovim se uvećava mogućnost uspješne vantjelesne oplodnje. Lijekovi za stimulaciju jajnika daju se u različitoj količini i u različitim vremenskim intervalima, što zavisi od životnog doba pacijentkinje i trajanja ciklusa. Ovi lijekovi su najčešće hormonske prirode. Nakon davanja terapije, ultrazvukom se prati rast folikula i debljina zida materice. Na osnovu toga se precizno može pratiti sazrijevanje jajne ćelije i utvrditi kada će doći do ovulacije. Za uspješan ishod vantjelesne oplodnje ključno je dobijanje zrelih, za oplodnju sposobnih jajnih ćelija. Kad jajna ćelija sazri, pacijentkinja prima “STOP injekciju” koja ne dozvoljava spontano pucanje grafovog folikula. 46 sati nakon davanja ove injekcije

Rođenjem Luis Braun započela je nova era

uspješnog liječenja neplodnosti

19

A4 Sistemi organa

Građa svakog tkiva prilagođana je obavljanju određene uloge. Tkiva ne funkcionišu „sama za sebe“, već grade organe – cjeline, koje imaju određeno mjesto i funkciju. Mišić ne čini samo mišićno tkivo, već i krvno, nervno i vezivno tkivo. I drugi organi: želudac, pluća, srce, jetra, crijevo, bešika i dr. građeni su od više različitih tkiva. Organi su udruženi u siste-me organa. Mozak, kičmena moždina i nervi zajedno čine nervni sistem. Svi sistemi organa međusobno su povezani i funkcionišu kao jedinstvena cijelina – organizam.

Sistemi organa

Koštano-mišićni sistem – daje tijelu potporu i omogućava kretanje. Kos-ti štite unutrašnje or-gane i daju potporu mišićima, čija kontrakcija omogućava kretanje tijela.

Koža – štiti tijelo od isušivanja, infekcija i povreda. Ima ulogu u regu-laciji tjelesne temperature i izlučivanju štetnih materi-ja. Čulni or-gani u koži informišu nas o promjenama u spoljašnjoj sredini.

Nervni sistem – omogućava vezu tije-la sa spoljašnjom sre-dinom: registruje promjene koje se do-gađaju u organizmu i okolini i omogućava odgova rajuću reakci-ju. Usklađuje rad or-gana i obezbjeđuje funkcionisanje orga-nizma kao cjeline. Odgovoran je za govor,razmišljanje, pamćenje.

20

Čulni sistem – omogućava da primamo informacije iz spo-ljašnje sredine. Ljudi imaju pet osnovnih čula: vida, sluha, do-dira, mirisa i ukusa.

Endokrini sistem – luči hor-mone, organske materije koje regulišu rad organa i promet materija. Hormoni značajno utiču na rast i promjene koje nastaju tokom razvoja.

Sistem za razmjenu gasova – zadužen je za razmjenu gasova između organizma i spoljašnje sredine. Snabdijeva organizam kiseonikom i oslobađa ga ugljenik(IV)-oksida.

Sistem za izlučivanje – proiz-vodi mokraću, kojom se izluču-ju štetne materije nastale u or-ganizmu.

161

REZIME F

F1. Spoljašnji polni organi žene su stidne usne, a unutrašnji vagina, materica, jajovodi i jajnici. Spoljašnji polni organi muškaraca su mošnice, penis i mokraćna cijev; unutrašnji organi su sjemenici, pasjemenici, sjemevodi i briznic. Polne žlijezde proizvode polne ćelije i polne hormone. Polne ćelije nastaju mejozom. Ako, nakon ovulacije, ne dođe do oplodnje jajne ćelije, dolazi do krvarenja iz materice - menstruacije. Ciklusi materice i jajnika pod kontrolom su polnih hormona.

F2. Oplođenje je spajanje jedara spermatozoida i jajne ćelije; oplođena jajna ćelija naziva se zigot. Uzastopnim diobama zigota nastaje embrion, koji se usadi u zid materice. Zajednički organ majke i embriona, posteljica (placenta), obezbjeđuje embrionu kiseonik i hranljive materije. Od kraja osme nedjelje trudnoće novi organizam naziva se plod (fetus). Trudnoća traje oko 280 dana i završava se porođajem. Pol djeteta zavisi od polnog hromozoma u spermatozoidu. Svako dijete se rađa sa primarnim polnim karakteristikama svojstvenim njegovom polu. Sekundarne polne karakteristike razvijaju se u pubertetu.

F3. U životu čovjeka razlikujemo nekoliko doba: doba odojčeta, rano djetinjstvo, djetinjstvo, pubertet (rana adolescencija), kasna adolescencija, zrelo doba i starije doba. Za formiranje porodice spremni smo u zrelom dobu. Ako ne postoje uslovi za rađanje djeteta, potrebno je koristiti sredstva kontracepcije: kondom, dijafragmu, hormonske pilule… U starijem dobu metabolizam se usporava i tjelesne sposobnosti se smanjuju.

160

pubertet – životno doba u kome polno sazrijevamostarenje – postepeno usporavanje metabolizma kontracepcija – zaštita od neželjene trudnoće

1. Kojom rečenicom bi predstavio/la svaku od faza razvoja kroz koje prolazimo od rođenja do zrelog doba?

2. Koje promjene su karakteristične za pubertet? 3. Koju metodu kontracepcije smatraš najboljom? Objasni.

1. Zašto starimo?2. Kada kondom nije pouzdana zaštita od neželjene trudnoće? Objasni.

21

Sistem za cirkulaciju – ovim siste-mom kreću se tjelesne tečnosti, koje prenose kiseonik, hranu i druge ma-terije do svih ćelija, a od ćelija odnose produkte razmjene materija. Tjelesne tečnosti imaju ulogu u odbrani tijela.

Sistem za varenje – ima ulogu u razlaganju hrane i upijanju (aposorpciji) hran-ljivih materija. Nesvareni osta-ci hrane ovim sistemom se izbacuju iz organizma.

Polni sistem – proizvodi polne ćelije i hormone, obezbjeđuje oplođenje i razvoj embriona. Značajno utiče na seksualno ponašanje.

22

Andreas Vesalijus (1514-1564) smatra se utemeljivačem moder-ne anatomije. Predavao je ana-tomiju na univerzitetu u Padovi, a na časovima anatomije zahti-jevao je od studenata da posma-traju i da opipavaju leševe. Leše-ve je bilo teško obezbijediti - jedi-na tijela za seciranje koja su se mogla zakonski dobiti bila su tijela pogubljenih kriminalaca. Da bi pomogao studentima da upoznaju sastav čovečijeg tijela (i kada leševi nisu bili dostu-pni), uradio je udžbenik anato-mije „Sastav ljudskog tijela“.

organ – skup različitih tkiva koja vrše jednu određenu funkcijusistem organa – skup organa povezanih u funkcionalnu cjelinu

1. Da li postoji organ građen od jednog tkiva?2. Navedi sisteme organa koji izgrađuju ljudsko tijelo. 3. Definiši sistem organa.4. Koje sisteme organa možemo nazvati nadražljivim?

1. Navedene strukture poređaj po veličini, počev od najmanje: bubreg, mitohondrija, bjelančevina, jedro, mozak.

159

Formiranje porodice

Nakon perioda adolescencije nastupa zrelo doba, koje traje oko 40 godina. To je period kada postajemo društveno odgovorni ljudi, zreli za formiranje porodice i radno najsposobniji. Stvaranje porodice zahtijeva obezbjeđivanje ekonomskih uslova za rađanje i vaspitavanje djece. Planira-nje porodice je važno. Ako ne postoje uslovi za rađanje djeteta, treba koristiti sredstva za zaštitu od neželjene trudnoće, tj. sredstva kontracepcije.

Kontraceptivno sredstvo

Metoda kontracepcije Način funkcionisanja

Ritmički ciklus kontracepcije

Prirodna metoda

U menstrualnom ciklusu koji traje 28 dana uobičajno je da ovulacija nastupi od 10. do17. dana ciklusa. Ovi dani se smatraju plodnim i treba izbjegavati polni odnos da ne bi došlo do začeća. Nije pouzdana metoda zbog čestog vari-ranja ovulacija. (Sigurnost oko 75%)

Muški i ženski kondom

Mehanička (barijerna)

metoda

Muški i ženski kondom su pouzdane metode zaštite od neželjene trudnoće i polno prenosivih bolesti. (Sigurnost oko 95%)

Dijafragma

Mehanička (barijerna)

metoda

Zaštino sredstvo koje žena postavlja tako da prekriva grlić i dio prednjeg zida vagine. Da bi se pravilno postavila, neophodna je obuka kod ginekologa. (Sigurnost oko 96%)

Kontraceptivne pilule

Hormonska metoda

Pilule sadrže dva hormona koji odgovaraju ženskim hormonima. Uzimaju se prvih 21 dan menstrualnog ciklusa, a preostalih 7 dana se ne uzimaju. Sprečavaju ovulaciju u ciklusu u kojem se uzimaju. (Sigurnost oko 98%)

„Pilule za jutro poslije“

Urgentna (hitna) metoda

U slučaju pucanja kondoma ili polnog odnosa bez zaštite moguća trudnoća može se spriječi pilulama. Uzima se jedna pilula u roku od 72 h nakon odnosa i druga nakon 12 h od uzimanja prve pilule. Tablete se mogu uzimati samo uz preporuku ginekologa. (Sigurnost oko 99%)

Intrauterinsko sredstvo

IUD

Spirala je intrauterin uložak, koji sadrži metal (bakar) ili hormon koji ubija spermatozoide. Spiralu postavlja ginekolog, a ona može ostati u materici 3-8 godina. (Sigurnost 97%)

U starijem dobu usporava se metabolizam i smanjuju se tjelesne sposobnosti. Koža gubi elastičnost, usljed čega se javljaju bore, kosa sijedi, kosti postaju krtije, slabije vidimo i čujemo. Opada i imunitet što povećava mogućnost oboljenja, slabe psihičke funkcije, javlja se niz drugih promjena. Smrt je, kao i starenje, prirodna posljedica života.

Gerontologija je nauka koja se bavi proučavanjem fizičkih, psihičkih i biolo-ških procesa starenja.

158

F3 Odrastanje i starenje

Odrastanje je proces rasta i razvoja organizma. Tokom života, čovjek prolazi kroz nekoliko životnih doba: doba novorođenčeta, doba odojčeta, ranog djetinjstva, djetinjstva, puberteta (rane adolescencije) i kasne adole-scencije; nakon toga nastupa zrelo doba. Poslije tridesete godine života, rad organskih sistema postepeno usporava. Brzina slabljenja funkcija tijela određena je genetskom osnovom, ali i uslovima životne sredine. Slabljenje funkcija organskih sistema dovodi do starenja, a na kraju i do smrti.

Dijete je rođeno

Rađanjem novorođenče započinje život u novoj životnoj sredini. Po dolasku na svijet počinju prvi pokreti disanja, mijenja se način ishrane. Tokom prve nedjelje života dijete sve radnje obavlja refleksno i instiktivno. Za razvoj novorođenčeta najpotpunija i najzdravija hrana je majčino mlijeko. Zato se ovo doba, koje traje do kraja prve godine života, označava kao doba odojčeta. U toku ovog perioda skelet brzo okoštava, jačaju mišići, dijete počinje da sjedi, a krajem prve godine života i da hoda i govori.

Drugo doba razvoja obuhvata period ranog djetinjstva, koji traje do polaska djeteta u školu. U ovom periodu razvoja porastu svi mliječni zubi i dijete može jesti istu hranu kao i odrasli. Tokom ranog djetinjstva dolazi do brzog tjelesnog i psihičkog razvoja; dijete nauči da hoda, govori, stiče osnovne životne navike. Polaskom u školu počinje djetinjstvo. Ovaj period karakteriše se sistematskim i organizovanim sticanjem znanja, privikavanjem na društvene obaveze.

Pubertet i adolescencija

Oko desete godine počinje doba puberteta (rana adolescencija), koje traje nekoliko godina. Ovo je period u kome dolazi do tjelesnog i psihičkog sazrijevanja dječaka i djevojčica. U pubertetu se, pod uticajem polnih hormona, počinju jasno uočavati razlike između polova. U ovom periodu mladi mijenjaju odnos prema roditeljima, često im smetaju savjeti odraslih, žele da sami upravljaju svojim životom i da sami donose odluke; traže prijateljstvo među svojim vršnjacima jer se međusobno dobro razumiju. Psihičko odrastanje izaziva česte promjene raspoloženja - preosjetljivost, razdražljivost, nesigurnost, tvrdoglavost, bezvolj-nost... U ovom periodu za mlade je veoma važna stabilna porodica, razumijevan-je i podrška roditelja. Ako izostane podrška roditelja, mladi često rješenje svojih problema pronalaze u delikventnom ponašanju; postaju agresivni, počinju da puše, konzumiraju alkohol...

Nakon puberteta rast se postepeno završava; taj period se označava kao kasna adolescencija i traje do 20-23 godine života. Osjećanja adolesce-nata u ovom periodu se stabilizuju, odnosi u porodici su bolji nego u puberte-tu, formira se lični svijet vrijednosti. Mladi se obično u ovom periodu odlučuju za svoje buduće zanimanje; postaju sposobni za zreo ljubavni odnos.

Od rođenja do zrelog doba dužina tijela se

poveća tri do četiri puta, a dužina nogu pet puta.

23

REZIME A

A1. Bez obzira na razlike u izgledu i funkciji, ćelije imaju istu osnovnu strukturu. Ćeliju grade ćelijska membrana, citoplazma, jedro i druge organele. Ćelijska membrana oivičava ćeliju i reguliše promet materija. Citoplazma ispunjava unutrašnjost ćelije. U njoj su smještene ćelijske organele: endoplazmatična mreža, ribozomi, Goldžijev aparat, lizozomi, centriola, mitohondrije, jedro. Organele imaju specifične uloge; od citoplazme su odvojene sopstvenim membranama. Jedro sadrži nasljedni materijal i reguliše sve procese u ćeliji.

A2. Ćelije nastaju diobom. Najveći broj tjelesnih ćelija nastaje diobom, koja se naziva mitoza. Ova dioba obuhvata niz procesa koji se odvijaju po određenom redosljedu. U mitozi se mogu razlikovati četiri faze: profaza, metafaza, anafaza i telofaza. Period između dvije diobe zove se interfaza. Neke naše ćelije nastaju prostom diobom, amitozom.

A3. Tkivo čini više ćelija, koje imaju sličan oblik, sličnu građu, ulogu i porijeklo. Postoje četiri osnovne vrste tkiva. Epitelno tkivo prekriva površinu tijela i oblaže unutrašnje površine organa; osnovna uloga je zaštitna. Vezivna tkiva imaju raznovrsne uloge: povezuju tkiva i organe, ispunjavaju prostor između njih, daju potporu, prikupljaju hranljive materije, štite tijelo od mikroorganizama. Mišićno tkivo ima važnu ulogu u kretanju, gradi mišiće i zidove mnogih organa. Nervno tkivo registruje sve promjene koje se odvijaju u našoj okolini i našem tijelu i omogućava odgovarajuću reakciju.

A4. Tkiva grade organe koji su udruženi u sisteme organa. Naš organizam grade: sistem organa za varenje, za razmjenu gasova, za cirkulaciju, imuni sistem, sistem organa za izlučivanje, koštano-mišićni sistem, nervni, čulni, endokrini, polni sistem i koža. Svi sistemi organa su povezani u funkcionalnu cjelinu – organizam.

24

Transplantacija organa

Ukoliko neki organ usljed bolesti ili povrede prestane da funkcioniše, život pacijenta se može spasiti presađivanjem, tj. transplantacijom organa - or-gan se zamijeni organom koji normalno funkcioniše. Transplantacija je jed-no od najvećih dostignuća savremene medicine. Prva uspješna transplan-tacija organa bubrega obavljena je 1954. godine u Bostonu; dr Jozef Meri, koji je izvršio ovu operaciju, dobio je Nobelovu nagradu za medicinu. Danas

se u Evropi godišnje spasi na hiljade života zahvaljujući transplantaciji organa i tkiva.

Uspješnost transplatacije organa ili tkiva u velikoj mjeri zavisi od genetičke podudarnos-ti pacijenta i organa koji mu se presađuje. Ukoliko je veća genetička podudarnost uto-liko je veća mogućnost da organizam „pri-hvati“ transplantat i imunološka reakci-ja je slabija. Mogu se presađivati različiti or-gani: bubreg, jetra, pluća, gušterača... čak i srce. Najvažnije pitanje za sve pacijente koji-ma je neophodna transplantacija jeste: kako pronaći zdrav odgovarajući organ? Dona-tor organa može biti živa osoba, ali organi se mogu uzeti i iz tijela čovjeka koji je doživio kliničku smrt.

Živi donatori mogu darovati samo one or-gane i tkiva čijim vađenjem neće biti životno ugroženi. Obično su živi donatori bliski srod-nici pacijenta. Ovakve transplantacije ima-ju najveće šanse da se uspješno završe, a najčešće presađivan organ je bubreg. Živi do-nator mora biti potpuno zdrava osoba. Za osobu čiji mozak prestane da radi (kao posljedica saobraćajne nesreće, moždanog udara...) kaže se da je doživjela kliničku smrt; ova osoba se ne može izliječiti.Uko-liko su unutrašnji organi očuvani, čak 25 tki-va i organa ove osobe može se transplantira-ti. Nekada ljudi i sami potpišu saglasnost da se njihovi organi, u slučaju kliničke smrti, mogu upotrijebiti za transplantaciju. Ako ovakva saglasnost ne postoji, odobrenje za korišćenje organa za presađivanje može dati

uža porodica pacijenta. Neki organi: bubrezi, jetra, pluća, pankreas, mogu se uzeti i iz tijela čovjeka čije je srce prestalo da radi. U tom slučaju trans-plantacija se mora izvršiti vrlo brzo po nastupanju smrti. Najduže „mogu čekati“ bubrezi, 30 - 45 minuta; ostali organi moraju biti presađeni ranije.Nažalost, potrebe za organima za transplataciju znatno prevazilaze broj

157

oplođenje – spajanje jedara spermatozoida i jajne ćelijezametak (embrion) – stadijum u razvoju organizmaplod (fetus) – stadijum u kojem embrion dobija osnovne odlike odraslog organizma placenta – struktura koja nastaje od embrionalnih i majčinih tkiva; preko nje se embrion hrani, diše, izlučuje...

1. Objasni nastanak zigota.2. Kako fetus dobija hranljive materije i kako se rješava štetnih produkata?3. Prilikom porođaja mišići materice se snažno kontrahuju. Zašto je potrebno

da se materica kontrahuje?4. Od čega zavisi pol djeteta?

1. Kako hipotalamus utiče na rođenje djeteta?

Spermatozoidi koji imaju polni hromozom Y lakši su od onih koji imaju polni homo-zom X; zato se spermatoziodi sa Y hromozomom brže kreću. Istraživanja su pokazala i da spermatozoidi sa X hromozomom žive duže. Tako na pol embriona u određenoj mje-ri utiče i period menstrualnog ciklusa u kome je došlo do oplodnje. Ukoliko do oplodnje dođe u vrijeme ovulacije, postoji veća vjerovatnoća da će jajnu ćeliju oploditi „brzi“ - Y spermatozoid. Malo kasnije veća je vjerovatnoća da će jajnu ćeliju oploditi spermatozo-id sa X hromozomom.

156

Polne odlike žene i muškarca

Svako dijete se rađa sa karakteristikama svojstvenim svom polu. Te karakteristike nazivamo primarne polne karakteristike i to su: prisustvo polnih organa i sposobnost da se u njima proizvode polne ćelije. Sekun-darne polne karakteristike javljaju se u pubertetu, pod uticajem polnih hormona. Kod djevojčica, sekundarne karakteristike su: rast dojki, nagomi-lavanje masnog tkiva, zbog čega tijelo postaje zaobljenije, širenje karlice, uspostavljanje menstrualnog ciklusa... Kod dječaka u pubertetu javlja se maljavost po licu (rastu brada i brkovi), glas postaje dublji, postaje izraženi-ja štitasta hrskavica grkljana (Adamova jabučica). Muški polni hormoni odgovorni su i za snažnije razvijenu muskulaturu, krupnije kosti, agresivni-je ponašanje...

Gonoreja (triper, kapavac) zarazno je bakterijsko oboljenje, najčešća polno prenosiva bolest. Prenosi se putem seksualnog odnosa sa inficiranom osobom. Zaražena majka prenosi ovu bolest na plod prilikom porođaja, pri čemu se inficiraju oči novo-rođenčeta. Ukoliko se ne liječi, bolest može izazvati neplodnost.

HPV je virus koji izaziva velike probleme polnog zdravlja. Postoji nekoliko stotina tipova ovog virusa. Oni izazivaju pojavu kondiloma – polnih bradavica, koje se javljaju i kod muškaraca i kod žena. Ovom infekcijom najviše je ugrožena populacija između 17 i 25 godina. HPV se prenosi isključi-

vo polnim odnosom. Iako se bradavice liječe, virus zauvijek ostaje u organizmu.

SIDA (AIDS) je skraćenica koja označava sindrom stečenog gubitka imuniteta. Može se

prenijeti prilikom seksualnog odnosa sa osobom koja nosi virus, ali i na druge načine. Uzročnik je HIV, virus koji razara limfocite. Usljed razaranja ovih ćelija imunitet oboljelih

opada. Oboljeli imaju različite simptome: infekcije disajnih puteva, duge dijareje, gubljenje tjelesne težine, probleme sa kožom... U posljednjoj fazi bolesti često se javlja infekcija mozga, što se zavšava smrću.

Virus SIDE pod mikroskopom

25

organa koji su na raspolaganju. Zbog toga naučnici vrše istraživanja u oblasti ksenotransplantacije - upo-trebe životinjskih organa. Najčešće se u ovim istraživanjima upotreblja-vaju organi svinja ili majmuna, jer su najsličniji ljudskim organima. Životinje čiji se organi koriste za transplantaci-ju genetički se modifikuju; unese im se jedan dio čovječje DNK (oko 1% geno-ma), kako bi imunuloška reakcija bila što slabija. Ksenotransplatacija se još sprovodi samo u malom broju zemalja jer postoje mnoga sporna pitanja u vezi sa tim: Da li se unošenjem životinjskih gena može poremetiti čovjekova genska osnova? Da li se na čovjeka mogu preni-jeti neke bolesti od kojih obolijevaju životinje čiji se organi koriste?

Svaki punoljetni stanovnik Španije mora se izjasniti da li pristaje da bude davalac organa.

Malo istorije...

1918. - uvedena transfuzija krvi1954. - prva uspješna transplatacija bubrega1967. - prva transplatacija srca, izvedena u

Južnoj Africi1972. - u Bristolu osnovana organizacija za

presađivanje organa2001. - prva transplatacija pluća od donatora

čije je srce prestalo da radi2005. - prva transplatacija lica (koža, nos,

usne) od donatora koji je doživio kliničku smrt

26

PovezivanjeI

Pronađi ključnu riječ iz spiska koja najviše odgovara objašnjenju.

enzim diploidan interfaza hrskavicaamitoza mitoza hromozom epitelno tkivojedro tkivo eukariot replikacija gen zigot hromatin sistem organagamet organ centriola mitohondrijajedarce haploidan ribozom ćelijskamembrana

Dioba ćelija, u kojoj novonastale ćelije imaju isti broj hromozoma kao ćelija od koje su nastale. Udružene ćelije koje imaju sličnu građu, ulogu i zajedničko porijeklo. Končasta tvorevina u jedru, građena od DNK i proteina.Vrijeme između dvije diobe.Specijalizovana bjelančevina koja ubrzava ili usporava reakcije.Osnovna jedinica nasljeđivanja kojom se prenose informacije sa roditelja na potomstvo.Oplođena jajna ćelija.Štiti i pokriva tijelo i oblaže unutrašnje površine organa.

II Prepoznaj veze između riječi

Objasni u kakvoj su vezi riječi u svakom paru.

1. ćelijski metabolizam, enzim2. endoplazmatična mreža, ribozomi3. XX, XY 4. profaza, metafaza 5. neuron, neuroglija6. hrskavica, krvna plazma

IzborIII

Zaokruži slovo ispred one riječi ili izraza koji najbolje kompletira rečenicu.

1. U ćeliji se bjelančevine proizvode u:a. lizozomima b. centriolic. ribozomimad. mitohondrijama

2. U svim procesima u ćeliji neophodno je prisustvo:a. enzimab. solic. mastid. vitamina

A

BiokvizSve odgovore

napiši u svesci

155

Krajem osme nedjelje na embrionu se uočavaju glava, trup i udovi. Od tog perioda ljudski organizam se naziva plod ili fetus. Plod je obavijen i zaštićen ovojnicom - amnionom (vodenjak) i slobodno pliva u amnionskoj duplji, koja je ispunjena tečnošću.

Trudnoća traje oko 280 dana i završava se porođajem, koji započinje jakim kontrakcijama materice. Kontrakcije dovode do pucanja vodenjaka i istiskivanja ploda iz materice kroz rodnicu. Odmah po rođenju presijeca se pupčana vrpca, čime se prekida veza ploda sa majkom. Novorođenče tada prvi put sâmo udiše vazduh, a malo kasnije prihvata majčinu dojku i počinje da sisa; to su prve refleksne radnje.

Ubrzo nakon porođaja posteljica se odvaja od zida materice i jakom kontrakcijom izbacuje se iz tijela. Tada je porođaj završen.

Od čega zavisi pol djeteta?

Trenutak oplođenja odrediće i pol budućeg novorođenčeta. Jajna ćelija sadrži 23 hromozoma, od kojih je jedan polni X hromozom. Spermatozoid sadrži 23 hromozoma, od kojih polni može biti X ili Y hromozom. Ako se prilikom oplođenja jajna ćelija spoji sa spermatozoidom koji nosi polni X hromozom, razviće se embrion ženskog pola. Ako dođe do spajanja jajne ćelije i spermatozoida sa Y hromozomom, nastaje embrion muškog pola.

Zigot je diploidan: 23 hromozoma je dobio od oca, a 23 od majke. Hromo-zomi sadrže gene, koji predstavljaju nasljednu osnovu svih osobina budućeg ljudskog bića. Nasljedna osnova određuje pol, boju kose i očiju, tjelesnu građu i mnoge druge karakteristike čovjeka.

Kako nastaju blizanci?

Nekad se u materici istovremeno razvijaju dva ploda ili više plodova. Ako se nakon prvih dioba zigota novonastale ćelije počnu samostalno razvijati, razvijaće se jednojajčani blizanci. Oni imaju iste gene; zato su istog pola i veoma slični.

Ako se desi da u jednom ciklusu sazriju dvije jajne ćelije i da obje budu oplođene, razviće se embrioni koji nemaju iste gene. U tom slučaju razvijaju se dvojajčani blizanci, koji mogu biti različitih polova i prilično različiti.

Razvoj ploda (u nedjeljama)

4 8 16 20 24 28 32 36 40

Od momenta začeća do rođenja ljudsko biće pora-ste skoro pet miliona puta.

154

F2 Od začeća do rođenja

Prilikom polnog odnosa spermatozoidi dospijevaju u rodnicu, ulaze u matericu i zatim u jajovod. U jajovod dospijeva i jajna ćelija nakon ovulaci-je. Ukoliko se spermatozoid i jajna ćelija istovremeno nađu u jajovodu, doći će do njihovog spajanja. Od velikog broja spermatozoida koji dospiju do jajovoda samo jedan će proći kroz omotač jajne ćelije. Slijedi spajanje jedra spermatozoida i jedra jajne ćelije. Taj proces se naziva oplođenje ili za-čeće, a oplođena jajna ćelija naziva se zigot.

Kada jedan spermatozoid uđe u jajnu ćeliju, njen omotač postaje nepropustljiv za ostale spermatozoide.

Trudnoća i porođaj

Oplođena jajna ćelija (zigot) dijeli se mitozom; prvo na dvije zatim na 4, 8, 16, 32 ... ćelije. Na ovaj način, za 4-5 dana, od zigota nastane zametak ili embrion. Pokretima zidova jajovoda zametak se kreće prema materici, gdje se ugradi u njen zid. Spoljašnji sloj zametka stvara omotač sa resica-ma, koje se uvlače u sluzokožu materice i priljubljuju se uz krvne sudove njenog zida. Tako nastaje posteljica ili placenta. Istovremeno nastaje i pupčana vrpca, koja povezuje embrion sa posteljicom. Pupčana vrpca je cjevasti organ kroz koji prolaze krvni sudovi. Preko pupčane vrpce i po-steljice ostvaruje se veza između krvotoka embriona i krvotoka majke. Iz krvotoka majke embrion dobija kiseonik i hranljive materije; isto tako štetne materije iz krvotoka embriona prelaze u krvotok majke.

Da bi do oplodnje došlo, potrebno je da u jednom mililitru sjemene tečnosti ima najmanje 20 miliona spermatozoida.

Razvoj embriona

27

3. Diobeno vreteno se obrazuje u:a. anafazib. metafazic. interfazid. telofazi

4. Organele u kojima se oslobađa energija iz hrane koju smo unijeli su:a. mitohondrijeb. Goldžijev kompleksc. plastidid. vakuole

5. Ako ćelija ne završi interfazu:a. membrana jedra će se razložitib. DNK se neće repliciratic. ćelija će umrijetid. jedarce će zamijeniti jedro

6. Ćelije sa haploidnim brojem hromozoma nastaju:a. amitozomb. mitozomc. selekcijomd. mejozom

7. Informacije iz spoljašnje sredine primamo:a. sistemom za varenjeb. mišićnim sistemomc. čulnim sistemomd. endokrinim sistemom

8. Hormoni su produkti lučenja: a. endokrinog sistemab. sistema za izlučivanjec. kožed. čulnog sistema

IV Tačno/pogrešno

Napiši T ako je tvrdnja tačna. Ako je tvrdnja netačna promijeni podvučenu riječ, tako da tvrdnja postane tačna.

1. Prema ćelijskoj teoriji, sve ćelije nastaju od ćelije. 2. Hromatin je končasta tvorevina nastala od hromozoma.3. Hromozomi se dupliraju u metafazi.4. Sve ćelije imaju ćelijski zid.5. Energiju proizvode mitohondrije procesom ćelijskog disanja. 6. Jedrova opna sadrži jedrove pore.7. Krvno tkivo prima i prenosi poruke. 8. Za govor, razmišljanje i pamćenje odgovoran je čulni sistem.

28

B

153

Menstrualni ciklus

Sazrijevanje jajne ćelije u Grafovom folikulu traje 14 dana. Za to vrijeme sluzokoža materice zadebljava, priprema se da prihvati oplođenu jajnu ćeliju. Procesi koji se događaju u jajnicima i u materici pod kontrolom su hormona. Ako dođe do oplođenja, sluzokoža materice će u sebe primiti embrion, i on će se tu razvijati prvih mjeseci. Ako do oplo-đenja ne dođe, doći će do ljuštenja sluzokože materice, usljed čega se javlja krvarenje - men-struacija; ovo se događa 14 dana nakon ovulacije i traje 4-5 dana. Men-strualni ciklus traje 28-30 dana, tokom čitavog plodnog perioda žene. Oko pedesete godine, postepeno prestaje rad polnih žlijezda žena, pa i menstru-alni ciklusi postaju neredovni. Ovo doba u životu žene naziva se klimakte-rijum ili menopauza. Na kraju ovog perioda prestaje menstrualni ciklus.

mejoza – redukciona dioba kojom nastaju polne ćelije ovulacija – pucanje Grafovog folikula i oslobađanje jajne ćelijeprostata – žlijezda koja izlučuje sjemenu tečnostmenstruacija – krvarenje iz matericemenstrualni ciklus – vrijeme od početka jedne menstruacije do početka sljedeće; traje 28-30 danaklimakterijum – gašenje polnih funkcija žene

1. Objasni funkcije polnih žlijezda.2. Definiši put spermatozoida od mjesta gdje nastaje do mjesta gdje napušta

tijelo muškarca.3. Definiši put neoplođene jajne ćelije od mjesta gdje nastaje do mjesta gdje

napušta tijelo žene.4. Koliko haploidnih ćelija nastaje mejozom?

1. Postoje razlike u nastanku muškog i ženskog gameta. Objasni.

Menstrualni ciklus

1 32 4 6 8

5 7 9 1110 12 14 16 18 20 22 24 26 28

13 15 17 19 21 23 25 27

ho

rmo

ni

ovu

laci

ja

progesteronestradiol

tjelesna temperatura

37C

36C

zid

mat

eric

e

jajnik

estrogen

152

hromozoma. Tada od diploidne (2n) ćelije nastaju dvije haploidne (n) ćelije. Tokom ove diobe dolazi do razmjene genetičkog materijala između homologih hromozoma. To obezbjeđuje stvaranje novih kombinacija gena, koje će djeca naslijediti od roditelja, tj. genetičku različitost. Druga dioba (mejoza II) odvija se kao i mitoza, samo što ćelije koje se dijele imaju haploi-dan broj hromozoma. U mejozi od jedne diploidne ćelije nastanu četiri haploidne ćelije.

Spermatozoid

Spermatozoidi su sitne ćelije, veličine oko 50 nm. Na spermatozoidu se razlikuju glava, vrat i rep. U glavi se nalazi jedro, a na vrhu je akrozom; u njemu su enzimi, koji razlažu ovojnicu jajne ćelije. Pomoću repa spermatozoidi se kreću u sjemenoj tečnosti.

Spermatozoidi se razlikuju po polnom hromozomu koji sadrže; polovina spermatozoida sadrži X, a polovina Y polni hromozom.

Jajna ćelija

U jajnicima se nalaze nezrele jajne ćelije. Sazrijevanje ovih ćelija počinje u pubertetu pod uticajem hormona. Svakih 26 - 32 dana u jajniku se formi-ra Grafov folikul, u kome sazrijeva jajna ćelija. Zrela jajna ćelija oslobađa se ovulacijom tj. prskanjem Grafovog folikula. Oslobođena jajna ćelija dospijeva u jajovod, gdje može biti oplođena u roku od 24 sata. Bilo da je oplođena, ili ne, jajna ćelija kroz jajovod prolazi do materice. Neoplođena jajna ćelija propada, a oplođena se ugradi u zid materice i u njemu se razvija prva tri mjeseca.

jajnikGrafov folikul

jajovod

jajna ćelija

glava

vrat

akrozom

rep

jedro

mitohondrije

centriole

Spermatozoid

Put jajne ćelije

29

B1. Hrana i ishrana

B2. Varenje

B3. Krv i limfa

B4. Srce i krvotok

B5. Imuni sistem

B6. Razmjena gasova

B7. Izlučivanje

Razmjena materije i energije

30

B1 Hrana i ishrana

Svakoga dana unosimo hranu u organizam i to radimo cijelog života. Zašto nam je hrana neophodna? To je „gorivo“ koje naš organizam snabdijeva en-ergijom, neophodnom za njegovo funkcionisanje. Što je organizam aktivniji, potrebno mu je više energije: za vožnju bicikla ili učenje potrebno ti je više energije nego za gledanje televizije. Hrana nam treba iz više razloga:

• snabdijeva nas energijom• obezbjeđuje materijal za rast i obnavljanje tijela • pomaže u borbi protiv bolesti • održava naše tijelo zdravim.

Hrana se sastoji od hranljivih materija, koje se razlikuju po hemij-skom sastavu. Tri su osnovne grupe hranljivih materija: ugljeni hidrati, masti i bjelančevine. U hrani su ove materije zastupljene u različitim količinama. Osim hranljivih materija, hrana sadrži vodu, mineralne soli, vitamine.

Skrob i šećer su ugljeni hidrati

Ugljeni hidrati ili šećeri čine svega 5% našeg tijela, ali i pored toga imaju veoma važnu ulogu. Oni su osnovni izvor energije u našem tijelu. Naj- jednostavniji ugljeni hidrati – monosaharidi sastoje se iz samo jednog mo-lekula. Najčešći monosaharidi su glukoza i fruktoza, slatkog su ukusa i lako se rastvaraju u vodi. Disaharidi se sastoje od dva monosaharida. Ta-kva je saharoza – šećer iz šećerne repe.

151

sjemenih kanalića. U njima se, od puberteta do kraja života, proizvode spermatozoidi (muške polne ćelije) i polni hormoni. Spermatozoidi iz sjemeni-ka prelaze u pasjemenike, a zatim u sjemevode i briznike. Muškim polnim organima pripadaju i žlijezde od kojih je najveća kestenjača - prosta-ta. Produkti žlijezda zajedno sa spermatozoidima čine sjemenu tečnost - spremu. Sperma se iz sjemenika izbacuje kroz mokraćnu cijev, koji prolazi kroz penis. Mokraćni putevi i sjemevodi imaju zajednički odvodni kanal.

Kako nastaju polne ćelije?

Ćelije u našem tijelu najčešće nastaju mitozom i svaka novonastala ćelija ima 46 hromozoma, kao i ćelije od kojih su nastale. Za razliku od tjelesnih, polne ćelije nastaju drugačijom diobom - mejozom. Mejozu čine dvije diobe. U prvoj diobi (mejoza I) obavlja se smanjenje (redukcija) broja

Muški polni organi

Mejoza

sjemenik

mošnice

penis

anus

pasjemenik

sjemevod

mokraćna cijev

prostata

briznik

mokraćna bešika

→ → → → ↓ ← ← ← ←

150

F1 Polni organi

Za čovjeka, kao i za ostala živa bića, stvaranje potomstva veoma je značajno. To omogućava produžetak vrste i kontinuitet života. Polni organi čovjeka sastoje se od unutrašnjih i spoljašnjih dijelova. Oni se oblikuju prije rođenja, još dok smo u majčinom tijelu, a u doba puberteta potpuno se razvijaju i postaju sposobni za razmnožavanje.

Ženski polni organi

Ženski polni organi dijele se na spoljašnje i unutrašnje. Spoljašnji polni organi su stidne usne – kožni nabori koji imaju zaštitnu ulogu. Unutrašnji polni organi: vagina, materica, jajovodi i dvije polne žlijezde - jajnici, smješteni su u karlici. Početni dio ovog sistema je vagina (rodnica), cjevasti organ koji ima debeo mišićni zid. Materica je kruškoliki mišićni organ u kome se razvija embrion, pa se ona tokom trudnoće znatno poveća. Materi-ca je sa jajnicima povezana uzanim cjevastim organima – jajovodima. U jajnicima se stvaraju jajne ćelije koje se jajovodima spuštaju do materice. Jajnici luče i polne hormone.

Muški polni organi

Muški polni organi dijele se na spoljašnje i unutrašnje. Spoljašnji su mošnice, penis i mokraćna cijev. Unutrašnji polni organi su sjemenici, pasjemenici, sjemevodi i briznici. Mošnice su kožne kesice koje štite sjemenike (testise). Sjemenici su parne žlijezde, izgrađene od velikog broja

Ženski polni organi

stidne usne

vagina

materica

jajnik

jajovod

31

Složeni šećeri – polisaharidi veliki su molekuli, građeni od nekoliko stotina međusobno povezanih monosaharida. U našoj ishrani najzastuplje-niji je skrob, polisaharid koji se sastoji od velikog broja molekula glukoze. Skrob, ali i drugi šećeri, ne mogu se apsorbovati u crijevima, već se razlažu do glukoze. To je jedini šećer koji može ući u ćeliju i obezbijediti joj energiju. Od glukoze, u jetri nastaje glikogen, složeni šećer sličan skrobu. On pred-stavlja rezervnu materiju za dobijanje energije; organizam koristi glikogen u slučaju veće fizičke aktivnosti ili intelektualnog rada.

Mnoge namirnice: sokovi, kolači, voćni jogurt, sladoled i dr. sadrže do-sta ugljenih hidrata; jedna konzerva koka-kole sadrži više od 30 g šećera (oko 8 kašičica). Unošenje većih količina šećera prouzrokuje gojaznost i dru-ge zdravstvene probleme.

Vlakna su po hemijskom sastavu ugljeni hidrati, a najvažnija materi-ja ove grupe je celuloza. Celuloze ima samo u hrani biljnog porijekla. Ljudi ne mogu da vare vlakna, zato ona ne spadaju u hranljive materije. Ipak, vlakna su važna jer pospješuju kretanje hrane kroz crijeva.

Bjelančevine služe za rast i obnavljanje tijela

Bjelančevine ili proteini čine 18% naše tjelesne mase. Bjelančevine su veoma važne gradivne materije. Najviše bjelančevina iz hrane koristi-mo za proizvodnju novih ćelija; tako tijelo raste i obnavlja se. One su sas-tavni dijelovi mišića, kože, krvi, kostiju, zuba, noktiju, kose. Imaju i druge važne uloge: grade enzime, koji regulišu procese metabolizma, ulaze u sastav hromozoma, antitijela koja omogućuju odbranu tijela od mikroor-ganizama.

Struktura ugljenih hidrata

Glukoza

Fruktoza

Saharoza

Ugljeni hidrati u namirnicama

32

Bjelančevina ima u hrani biljnog i životinjskog porijekla. U sistemu za varenje bjelančevine se razlažu na aminokiseline, koje krv prenosi do svih ćelija u tijelu. Od tih aminokiselina nastaju nove bjelančevine potrebne na-šem organizmu.

U mastima je sačuvana energija

Masti čine 10% naše tjelesne mase. Masti učestvuju u izgradnji ćelijskih membrana, značajni su sastojci nekih hormona, ulaze u sastav nerava, imaju ulogu u održavanju elastičnosti kože, važne su kao izvor energije… U organima za varenje razlažu se do sastavnih molekula: masnih kiselina i glicerola. Masti sagorijevanjem oslobađaju dva puta veću količinu energije od ugljenih hidrata. Ako organizam ne iskoristi sve masti koje smo unijeli hranom, višak se skladišti kao masno tkivo ispod kože i u drugim dijelovima tijela. Masno tkivo je toplotni izolator, ali i izvor energije za organizam u slučaju gladovanja i napornog rada. Masti unosimo sa namirnicama biljnog i životinjskog porijekla.

Hrana bogata bjelančevinama – meso, mlijeko, jaja i mahunarke.

Proteini u crvenim krvnim zrncima grade hemoglobin – složenu materiju, koja prenosi kiseonik do svih ćelija.

Holesterol je vrsta masti koja se nalazi u hrani živo-tinjskog porijekla, ali ga i naš organizam može proi-zvoditi u jetri. On je osnov-ni sastojak ćelijskih mem-brana, polnih hormona i žuči. Holesterol se krvlju transportuje do ćelija, ali kada njegov nivo u krvi poraste, počinje da se na-gomilava na zidove krvnih sudova. Nagomilani hole-sterol smanjuje zapreminu krvnih sudova, pa je to je-dan od razloga povišenog krvnog pritiska.

Masti ima u mesu, mlijeku, jajima, suvom voću, margarinu.

149

F1. Polni organi

F2. Od začeća do rođenja

F3. Odrastanje i starenje

Polovi se razlikuju

148

F

33

Vitamini i minerali su potrebni u malim količinama

Vitamini su materije koje naš organizam ne može da proizvodi, a važne su za mnoge metaboličke procese. Unosimo ih u organizam hranom, prije svega sa svježim voćem i povrćem. U sistemu za varenje se ne razlažu, već se apsorbuju u nepromijenjenom obliku. Vitamini su organizmu potreb-ni u malim količinama, ali su neophodni za rast, regulaciju metabolizma, krepkost, aktivnost i dobro zdravlje. Nedostatak vitamina izaziva pore-mećaje – avitaminoze. Apsorpcija i dejstvo vitamina u organizmu uslovlje-ni su određenim mineralnim solima.

Značajni minerali u ljudskoj ishrani su: kalcijum, fosfor, magnezijum, jod, gvožđe... To su neorganske materije koje imaju gradivnu ulogu, što znači da ulaze u sastav ćelija. Kalci-jum i fosfor ulaze u sastav kostiju i zuba, gvožđe u sastav crvenih krvnih zrnaca, jod je neophodan za sintezu hormona štitne žlijezde.

Svježe voće i povrće najznačajniji su izvori vitamina i minerala.

vitamin A

vitamin C

vitamin C

vitamin E

vitamin Dvitamin B

Šargarepa

Plavi patlidžan

Pomorandža i limun

Rotkva

Paprika

Mlijeko

Nedostatak vitamina D može da bude uzrok pojave rahitisa.

34

Voda

Voda čini oko 70% ukupne tjelesne mase odrasle osobe. Ona je neo-phodna za funkcionisanje ljudskog organizma. Njena uloga u tijelu je nezamjenljiva:

• osnovni je rastvarač• vrši transport hranljivih materija• uklanja iz organizma suvišne i štetne materije• učestvuje u regulisanju tjelesne temperature.

Voda se iz organizma gubi disanjem, znojenjem, mokraćom, stolicom. Ako organizam izgubi 10 – 20 % od ukupne količine tjelesne tečnosti, nastupa smrt.

Pravilna ishrana

Naše zdravlje, raspoloženje, izgled, u velikoj mjeri zavise od načina ish-rane. Pravilna, uravnotežena ishrana osnova je fizičkog i mentalnog zdravlja. Mnogi poremećaji i mnoge bolesti javljaju se kao posljedica nepravilne ish-rane. Zato je veoma važno kakvu hranu jedemo, u kojoj količini, kako je pripremamo… U pravilnoj ishrani dominira hrana koja ne sadrži previše bjelančevina i masti, a bogata je prirodnim ugljenim hidratima, vitaminima, mineralima i vlaknima. Pravilna ishrana podrazumijeva unošenje pravilno kombinovanih namirnica, u umjerenim količinama. Takođe je važno da ne jedemo previše brzo, da hrana nije veoma slana ili previše začinjena. Uravnotežena ishrana zadovoljava potrebe organizma, bez suvišnih hran-ljivih sastojaka i obezbjeđuje energiju i materije za pravilan rast i razvoj.

Postoje različiti metodi predstavljanja uravnotežene

ishrane, ali najčešće se koristi metoda piramide.

Piramida ishrane predstav-lja pravilan odnos pet

osnovnih grupa namirnica i njihovu dnevnu potrebu.

MASTI, ULJA I SLATKIŠI - koristiti povremeno

MESO, ŽIVINA, RIBA, MAHUNARKE I KOŠTUNJAVO VOĆE - dvije porcije

MLIJEKO, JOGURT I SIR - tri porcije

POVRĆE - tri porcije

PIRINAČ I TIJESTO - šest porcija

ŽITARICE I CRNI HLJEB

VOĆE - dvije porcije

147

3. Očna jabučica je spolja obavijena:a. rožnjačomb. mrežnjačomc. sudovnjačomd. beonjačom

4. U slijepoj mrlji nalaze se:a. nervna vlaknab. čepićic. štapićid. čepići i štapići

5. Staračka dalekovidost javlja se kod osoba koje imaju:a. izduženu očnu jabučicub. skraćenu očnu jabučicuc. neelastično sočivod. elastično sočivo

6. U opnastom dijelu unutrašnjeg uha nalazi se: a. čekić

b. nakovanjc. uzengijad. puž

7. Gornje slojeve pokožice čine:a. ćelije ispunjene keratinomb. ćelije ispunjene melaninomc. ćelije ispunjene lojemd. žive ćelije

8. U krznu se ne nalaze:a. znojne žlezdeb. krvni sudovic. nervni završeci d. melanin

IV Tačno/pogrešno

Napiši T ako je tvrdnja tačna. Ako je tvrdnja netačna promijeni podvučenu riječ, tako da tvrdnja postane tačna.

1. Sladak ukus jabuke osjećaš vrhom jezika, a kiseli ukus gornjom stranom jezika.

2. U mirisnoj zoni postoji na stotine različitih vrsta mirisnih ćelija.3. Oštrina vida se postiže mijenjanjem položaja očnog sočiva.4. Rožnjača je sluzokoža koja prekriva unutrašnjost kapka, kao i

beonjaču.5. Srednje uho je povezano sa ždrijelom kanalom koji se naziva Kortijev

organ.6. Djeca koja su gluva od rođenja sporazumijevaju se gestovnim jezikom.7. Receptori za bol, dodir, toplotu i hladnoću raspoređeni su u pokožici

kože.

146

PovezivanjeI

Pronađi ključnu riječ iz spiska koja najviše odgovora objašnjenju.

čulni organbeonjačadužicaakomodacijabubna opnaznoj

receptorsudovnjačazenicačepićpužmelanin

čulna kvržicamrežnjačaočno sočivoštapićkeratinslijepa mrlja

mirisna zonarožnjačaadaptacija žuta mrljatermoregulacijaKortijev organ

Dio sluzokože nosne duplje u kojoj su receptori za miris.Tjelašce u kojem se nalaze receptori za određene draži.Dio srednjeg omotača očne jabučice koji sužava i širi zenicu.Refleksno prilagođavanje sočiva pri gledanju bliskih ili udaljenih predmeta.Mjesto na mrežnjači gdje se formira jasan lik gledanog predmeta.Dio unutrašnjeg uha u kome su smješteni receptori za prijem zvuka. Nastaje filtracijom krvne plazme, izlučuje se na površinu kože.Održavanje tjelesne temperature stalnom.

II Prepoznaj veze između riječi

Objasni u kakvoj su vezi riječi u svakom paru.

1. čulna kvržica, receptor2. dužica, zjenica3. očno sočivo, cilijarno tijelo4. čepić, žuta mrlja 5. puž, Kortijev organ 6. dlaka, lojna žlijezda

IzborIII

Zaokruži slovo ispred one riječi ili izraza koji najbolje kompletira rečenicu.

1. Receptori ukusa su grupisani na jeziku; bazom jezika osjećamo:a. slatkob. slanoc. gorkod. kiselo

2. Receptori koji se nalaze u mirisnoj zoni reaguju na:a. čvrste materijeb. gasovite materijec. tečne materijed. sve gore navedeno

E

BiokvizSve odgovore

napiši u svesci

35

Koliko energije sadrži hrana?

Energetska vrijednost hrane izražava se u džulima (J), mada se veoma često koristi i kalorija (1cal=4,18 J). Ako bismo ostali u krevetu 24 časa, potrošili bismo 1560 kalorija za održavanje osnov-nih životnih procesa. To je količina energije koju svakodnevno mora-mo unijeti u organizam. Za doda-tne aktivnosti moramo unijeti veći broj kalorija. Koliki je taj broj zavi-si od tjelesne težine (što smo teži, imamo veću potrebu za hranom), pola (ženama je potrebno 10% ma-nje energije nego muškarcima), od vrste aktivnosti kojom se bavimo.

Hrana kJ na 100 grkornfleks 1567integralni hljeb 948bijeli hljeb 991mlijeko 272šećer 1680džem 315pomorandža 150jabuka 95sladoled 698čokolada 2214kikiriki 2364riba 340džigerica 1016pohovane šnicle 932kupus 66salata 36prženi krompir 1065pirinač 1536

hranljive materije – materije koje obezbjeđuju rast, razvoj i funkcionisanje organizma glukoza – šećer čiji molekul je izgrađen od šest ugljenikovih atoma; predsta-vlja osnovni izvor energije za sve ćelijeskrob – polisaharid koji predstavlja osnovnu rezervnu materiju kod biljakaceluloza – polisaharid, glavni gradivni elemenat ćelijskog zida biljakaaminokiselina – jedinica građe proteina (bjelančevina)avitaminoza – poremećaj u organizmu usljed nedostatka vitamina u ishraniuravnotežena ishrana – ishrana koja zadovoljava potrebe organizma, bez suvišnih sastojaka

1. Šta organizam dobija iz hrane?2. Koje vrste hranljivih materija moraju biti zastupljene u hrani?3. Zašto su ugljeni hidrati najviše zastupljeni u našoj ishrani? 4. Zbog čega je važno unošenje masti?5. Kakvu ulogu imaju bjelančevine?6. Zašto nedostatak vitamina i minerala izaziva poremećaje u organizmu?7. Zašto je organizmu potrebna voda?8. Objasni pojam uravnotežene ishrane.

1. Šta misliš, da li je hrana bogata proteinima potrebnija tebi ili tvojim rodi-teljima? Obrazloži.

2. Zašto je zdravije jesti integralni nego bijeli hljeb? Šta sadrži opna zrna žitarica, a šta samo zrno?

Različita hrana sadrži različitu količinu energije.

36

B2 Varenje

Svaka ćelija našeg tijela predstavlja jednu malu laboratoriju, za čije funkci-onisanje je neophodno stalno dopremanje hranljivih materija. Hrana koju unosimo u organizam izgrađena je od krupnih molekula, a oni se ne mogu transportovati do ćelija.

U organima za varenje hrana se razlaže mehaničkim i hemijskim procesima. Kada je hrana potpuno razložena, počinje upijanje – apsorpci-ja hranljivih materija; do svake ćelije transportovaće ih krv. Nesvareni di-jelovi hrane izbacuju se iz organizma.

Sistem organa za varenje čini niz šupljih organa: usna duplja, ždrije-lo, jednjak, želudac, crijevo. Ti organi su povezani i čine dugačak kanal.

Sistem organa za varenje

usta

ždrijelo

jednjak

želudac

gušterača

crijevo

jetra

145

Kada je počeo da gubi sluh, Ludvig van Beto-ven je stvarao sa još većim žarom. Postao je gluv sa 25 godina, ali ga ovaj hendikep nije omeo u stvaranju remek-djela klasične muzike. U njegovim mislima prvo se javljala ideja rit-ma, a zatim i melodija. Potpuno gluv, ali za-hvaljujući izvanrednom bogatstvu zvučnih imaginacija, genijalnoj muzičkoj nadarenosti i nesalomivoj volji, komponovao je Devetu simfo-niju. Izvođenje svojih djela nikada nije čuo.

Mozak različitih osoba ne analizira informacije na isti način. Zato svaki čovjek živi u „svom vlastitom svijetu“ – njega čini ono što opažamo, osjećamo i mislimo. Nema načina da dokažemo da neku boju, umjetničku sliku ili sonatu svi doživljavamo na isti način. Ako se nalazimo na ulici u gradu, mi smo u stanju da razlikujemo ko je šta rekao, šta je proizvelo koji zvuk, oda-kle zvuk dolazi, koja je njegova visina, i to sve u gomili različitih zvukova koji nas okružuju. Šta misliš, da li nagluva osoba ove zvučne tala-se doživljava na isti način? Slično je i sa muzi-kom. Čak i nama samima jedna ista pjesma u jednoj situaciji izaziva lijepe emocije, dok u drugoj ostajemo ravnodušni ili nam smeta. To se dešava zato što na naše opažanje djeluju tri grupe činilaca:• stanje našeg čula i centra osjećaja, koje može

biti trenutno (kada smo umorni, privremeno opada čulna osjetljivost, opažajne sposobnosti slabe; ako umorni čitamo, slova gube oštrinu, redovi se stapaju) ili trajno (daltonizam),

• uticaj sredine tj. draži (veličina, boja, položaj zvuka),

• psihičko stanje organizma (motivacija, očeki-vanje, iskustvo, znanje, emocije, stavovi).

Ludvig Van Betoven, Deveta simfonija

144

O čulima i umjetnosti

Ljudski mozak sposoban je da primi određeni obim imformacija u jednoj sekundi (oko 50 bita). Tokom čitavog dana do mozga stižu informacije preko bezbroj nervnih vlakana. Obim informacija koje stižu slušnim nervom izno-si na desetine hiljada, dok očnim nervom stižu milioni bita. Mozak je anali-zator, on mora da se „snađe“ u moru informacija, da ih analizira, vrši selekciju, obrađuje... Čovjek ne zapaža sve uticaje, tj. draži iz okoline, već bira one koji su mu važni, zanimljivi, potrebni... Na primjer, neke draži su za jednog čovjeka sasvim neprimjetne, dok na umjetnika utiču tako da stvo-ri umjetničko djelo.

Sredina u kojoj je živio čuveni slikar Vinsent van Gog dala je pečat njego-vom djelu. U periodu kada je radio kao rudarski sveštenik nastajale su male i tamne slike sa dominantnom crnom bojom. Kada je odselio na jug Francuske, počeo je da slika izrazito jarkim bojama: intenzivno je koristio crvenu i zelenu boju. Ovaj veliki slikar patio je od depresije. Pred kraj živo-ta liječio se, između ostalog i biljkom „crveni naprstak“. Naučnici danas smatraju da je ova biljka djelovala na slikarevu percepciju žute boje. Nai-me, ljudi koji je uzimaju vide svijet oko sebe u žućkastim tonovima. I na je-dnoj od njegovih posljednjih slika, Žitno polje sa čempresima, vidi se doži-vljaj svijeta u žutoj boji.

Vinsent van Gog, Žitno polje sa čempresima

37

Varenje počinje u ustima

Početni dio sistema organa za varenje je usna duplja, ograničena usnama i obrazima. U ustima se nalaze zubi, jezik i pljuvačne žlijezde. Usna duplja je od nosne odvojena nepcem.

Zubi su usađeni u gornju i donju vilicu. Prvi zubi, koji niču od šestog mjeseca života, zovu se mliječni zubi i ima ih 20. Od šeste godine mliječni zubi počinju da se zamjenjuju stalnim. Odrastao čovjek ima 32 stalna zuba, koji se razlikuju po obliku, veličini i funkciji. Izgled zuba zavisi od funkcije. Sjekutići imaju iskošene ivice poput dlijeta; njima se hrana otkida. Oč-njaci su oštri, služe za kidanje hrane. Kutnjaci su najsnažniji i najveći zubi, kojima žvaćemo hranu. Zubi započinju mehaničko varenje hrane: oni je usitnjavaju, što omogućava bolje natapanje pljuvačkom.

Bez obzira na razlike u izgledu, svaki zub ima sličnu građu. Sastoji se od krunice, vidljivog dijela zuba, korijena, kojim je zub usađen u vilič-nu kost i vrata, koji povezuje krunicu i korijen.

krunica

vrat

desni

korijen

gleđ prekriva kruni-cu; gleđ je najtvrđa materija u tijelu

dentin - zubna kost

pulpa sadrži vezivno tkivo, nerve i krvne sudove

desni daju potporu zubimazubni cement pre-kriva korijen zuba i učvršćuje ga za vilicu

Karijes (zubni kvar) je najčešća bolest ljudi, a njeni uzročnici su bakterije. Zub pos-taje mekši i porozan i mijenja boju. Karijes započinje na površini zuba, demineralizaci-jom gleđi. Nakon toga slijedi ra-zlaganje organskih materija u dentinu i pulpi. Karijes se najčešće razvija na površinama

zuba na kojima postoji zubni plak, jer su te površine hrapave i na njima se lakše lijepi hrana i razvijaju bakterije. Kako bi spriječili pojavu karije-sa, neophodno je da održavamo higijenu usta i zuba, da se pravilno hranimo i redovno posjećujemo stomatologa.

Zubni plak predstavlja naslage živih i neživih mi-kroorganizama, koji čvrsto prijanjaju uz zubnu povr-šinu. Obilniji je ako se uzi-ma kašasta, mekana i lje-pljiva hrana bogata uglje-nim hidratima (slatkiši, bijeli hljeb). Tvrda i sirova hrana (svježe voće i povrće, crni hljeb) smanjuje stva-ranje zubnog plaka. Stva-ranje plaka složen je pro-ces. Zbog manjka kiseonika u plaku vladaju anaerobni uslovi, u kojima su konač-ni produkti razgradnje pi-rogrožđana i mliječna kise-lina. Vrijednosti pH snize se do vrijednosti oko 5, na-kon čega nastaje deminera-lizacija gleđi i početno ra-zaranje.

Građa zuba

38

Kada hranu unesemo u usta, luči se pljuvačka; nekad je dovoljno da vidimo lijep kolač ili osjetimo miris omiljenog jela i pljuvačne žlijezde već počinju s radom. Pljuvačku luče tri para krupnih pljuvačnih žlijezda: do-ušne, podvilične i podjezične i veliki broj sitnih žlijezda u sluzokoži usne duplje. Hranu natopljenu pljuvačkom lakše žvaćemo i gutamo. U ustima započinje i hemijsko varenje – dejstvom enzima. Pljuvačka sadrži enzim amilazu (ptijalin), koji razgrađuje skrob.

Jezik je veoma pokretni mišićni organ koji pomjera hranu u ustima i omogućava bolje natapanje pljuvačkom. Na njemu se nalaze čulne ćelije, koje nas informišu o ukusu hrane. Jezik potiskuje hranu u ždrijelo, u kome se ukrštaju putevi hrane i vazduha. Prilikom gutanja meko nepce sprečava da hrana uđe u nosnu duplju, dok grkljanski poklopac sprečava ulazak hrane u dušnik. Preko grkljanskog poklopca zalogaj lako sklizne u jednjak. Jednjak je mišićna cijev. Talasasti pokreti mišića, koji se nazivaju peristaltika, guraju hranu niz jednjak prema želucu.

U želucu počinje varenje bjelančevina

Sva hrana koju pojedemo dolazi u želudac. To je kesasti mišićni organ u obliku slova J. Na želudac se nastavlja tanko crijevo. Granicu predstavlja kružni mišić - zatvarač. Ovaj mišić kontroliše izlazak hrane iz želuca. Zido-vi želuca su rastegljivi; nakon obilnog obroka želudac se širi. Kontrakcijama mišića zida želuca hrana se usitnjava i miješa sa želudačnim sokom. Nje-ga izlučuju žlijezde sluzokože koja oblaže želudac.

Želudačni sok sadrži nekoliko enzima. Jedan od njih je pepsin, koji započinje varenje bjelančevina. Važan sastojak želudačnog soka je i hloro-vodonična kiselina, koja mu daje kiseo karakter neophodan za aktivnost

nepce

usta

doušna

podjezična

podvilična

grkljan

dušnik

{ ždrijelo

jednjak

pljuvačne žlijezde

143

REZIME E

E1. Čovjek ima pet osnovnih čula: vid, sluh, dodir, miris i ukus. Svako čulo ima receptore, osjećajna nervna vlakna i centar čula u velikom mozgu. Receptori čula ukusa smješteni su u sluzokoži jezika. Do stvaranja nadražaja u ovim receptorima dovode materije koje se rastvaraju u pljuvački. Razlikujemo četiri osnovne vrste ukusa: slatko, gorko, kiselo i slano. Do stvaranja nadražaja u receptorima za miris dovode isparljive materije. Receptori čula mirisa nalaze se u nosnoj duplji.

E2. Oko je organ čula vida. Glavni dio oka je očna jabučica. Pomoćni dijelovi su očni mišići, kapci, trepavice, vežnjača, suzne žlijezde i obrve. Očna jabučica ima tri omotača. Na mrežnjači se nalaze fotoreceptori: čepići i štapići. Pri prolasku kroz oko svjetlosni zraci se prelamaju; očno sočvo ih sabira i usmjerava na žutu mrlju, gdje se formira umanjena i obrnuta slika. U zavisnosti od udaljenosti posmatranog predmeta, očno sočivo se akomodira, zato jasno vidimo i udaljene i bliske predmete. Sliku vidimo kada informacija o njoj stigne u centar za vid. Zbog nepravilnog oblika jabučice, kratkovide osobe ne vide jasno udaljene predmete, a dalekovide osobe ne vide jasno bliske predmete.

E3. Uho je organ čula sluha. Sastoji se od spoljašnjeg, srednjeg i unutrašnjeg uha. Spoljašnje uho sakuplja zvučne talase i sprovodi ih do bubne opne. Zvuk izaziva vibriranje bubne opne koje se prenosi na slušne koščice u srednjem uhu (čekić, nakovanj i uzengija). Treperenje se dalje prenosi do receptora za zvuk, koji se nalaze u unutrašnjem uhu, u Kortijevom organu. Receptori proizvode nervne impulse, koji slušnim nervom stižu do centra za sluh. U unutrašnjem uhu nalaze se i tri polukružna kanala i dva mjehurića, u kojima se nalaze receptori čula ravnoteže.

E4. Kožu grade tri sloja: pokožica, krzno i potkožno tkivo. Pokožica štiti donje slojeve; sadrži mrki pigment melanin i provitamin D. Iz nabora pokožice, koji zalaze u krzno, izrastaju dlake; uz dlaku se nalazi lojna žlijezda i mišić. U krznu se nalaze žlijezde koje luče znoj; on ima ulogu u termoregulaciji i izlučivanju. U krznu se nalaze i receptori za dodir, pritisak, toplo, hladno i bol. Ovi receptori nijesu ravnomjerno raspoređeni po tijelu. Potkožno tkivo sprečava gubitak toplote i predstavlja rezervoar energije.

142

Receptori za bol su nervni završeci; raspoređeni su svuda u koži, a ima ih i u unutrašnjim organima. Osjetljivi su na različite vrste draži: mehaničke, hemijske, toplotne. Tako bol mogu izazvati ubodi, jake kiseline, visoka ili niska temperatura, djelovanje bakterija... Broj receptora za bol daleko premašuje broj ostalih receptora u koži. Zašto? Bol je neprijatna pojava, ali uvijek ima biološko opravdanje. Upozorava nas na bolest, pov-redu ili na neku drugu opasnost.

keratin – čvrst vlaknasti protein; glavni sastojak dlake i noktatermoregulacija – regulacija stalne tjelesne temperatureznoj – produkt izlučivanja znojnih žlijezdamelanin – mrki pigment

1. Koje tipove čulnih receptora imamo u koži? Zašto su oni važni? 2. Objasni tamnjenje kože poslije sunčanja.3. Navedi položaj različitih receptora, idući od površine kože prema dubini.4. Kako koža učestvuje u termoregulaciji?5. Gdje nastaje osjećaj bola?

1. Da li su tamnije osobe potpuno zaštićene od dejstva UV zraka? Objasni.2. Zašto su neki ljudi manje osjetljivi na bol od drugih?

Kosopasica je gljivično obolje-nje kosmatih dijelova glave. Iza-

ziva ga parazitska gljivica, koja razgra-đuje keratin. Bolest se prenosi direktnim kontaktom, upotre-bom zajedničkog češlja ili četke.

Atletsko stopalo je gljivična infekcija kože stopala. Infekci-jom je najčešće zahvaćena koža između prstiju na nogama. Na sta je zbog prekomjernog znojenja nogu u sportskoj obući. Redovnim održavanjem higijene stopala sprečava se bujanje gljive na vlažnoj koži.

Na 1 cm² jagodica prstiju nalazi 100–200 receptora za bol.

Drevna istočnjačka medici-na primjenjuje akupresuru kao način liječenja priti-skom na određene tačke, izazivajući blagotvorno dej-stvo na unutrašnje organe.

39

pepsina. Hlorovodonična kiselina učestvuje u razgradnji hrane, a istovre-meno ubija bakterije, koje sa hranom unosimo u organizam. Posebne žlijez-de u sluzokoži želuca luče mucin – sluz koja štiti sluzokožu želuca od dej-stva hlorovodonične kiseline.

Kada se varenje u želucu završi, hrana se peristaltičkim pokretima potiskuje u tanko crijevo.

Varenje se završava u tankom crijevu

Tanko crijevo je najuži dio crijeva. Oko četiri puta je duže od čitavog tijela, pa je u trbušnoj duplji više puta izuvijano i ispunjava njen najveći dio.

Početni dio tankog crijeva je dvanaestopalačno crijevo. U njemu se hrana koja je došla iz želuca miješa sa sokovima za varenje, koji se u dvanaestopalačno crijevo ulivaju iz jetre i gušterače (pankreasa). Jetra luči

jetra

žučna kesa

dvanaestopalačnocrijevo

slijepo crijevo

crvuljak

želudac

gušterača

debelo crijevo

tanko crijevo

završno crijevo

Građa želuca

Ako se ošteti zaštitni sloj želuca, hloro-vodonična kiselina može dovesti do pojave čira. Čir predstavlja mjesto na kome je sluzokoža oštećena, a na zidu želuca postoji ranica. Uzroci čira mogu biti bakterije, neredovna ishrana, pušenje, alkohol, stres, lijekovi.

vezivna opna

mišići

sluzokoža

40

žuč, gustu žutozelenu tečnost, koja razbija masti u sitne kapljice. Tako se olakšava djelovanje enzima pankreasnog soka. Bikarbonatni joni, u pankreasnom soku, neutrališu hlorovodoničnu kiselinu, stvarajući baznu sredinu neophodnu za djelovanje enzima. Ovi joni imaju važnu ulogu u zaštiti sluzokože crijeva.

Pokretima mišića dvanaestopalačnog crijeva hrana prelazi u ostali dio tankog crijeva. Mnogobrojne žlijezde u sluzokoži tankog crijeva izlučuju crijevni sok, koji završava varenje hrane. Crijevni sok sadrži enzime koji bjelančevine razlažu do aminokiselina, šećere do glukoze, a masti na ma-sne kiseline i alkohol glicerol.

Organi za varenje izlučevina enzimimaterija na koju enzim djeluje

rezultat djelovanja enzima

usta pljuvačka amilaza skrob prosti šećeri

želudac

želudačni sok

HCl

pepsin bjelančevine proste bjelančevine

labferment zgrušava mlijeko sir + surutka

lipaza masti mlijeka

glicerol + masne kiseline

dvaesto-palačno crijevo

jetra žuč razbija masti

kapljice masti(emulgovane masti)

gušterača

pankreasni sok

HCO3

tripsinhimotripsin bjelančevine aminokiseline

amilaza skrob maltoza

lipaza masti glicerol + masne kiseline

tanko crijevo crijevni sok

erepsin bjelančevine aminokiseline

maltaza maltoza glukoza

lipaza masti glicerol + masne kiseline

Enzimi započinju hemijsku razgradnju hrane u usnoj duplji. Razgradnja hrane se završava u tankom crijevu.

Vrijeme koje protekne od unošenja hrane do izbacivanja fekalne mase različito je. Ono zavisi od količine i sastava unijete hrane.Vrijeme za varenje hrane u pojedinim dijelovima ovoga sistema u prosjeku traje:• u ustima 1 - 2 minuta• u jednjaku nekoliko sekundi• u želucu 2 - 6 sati• u crijevu 2 - 4 sata• u debelom crijevu 10 - 48 sati

141

Pokožica ima nabore, koji zalaze u krzno i iz kojih izrastaju dlake. Dlaka nema samo na usnama, dlanovima i tabanima. Gotovo cijelom dužinom dlaku grade mrtve ćelije, koje su ispunjene keratinom. Žive ćelije nalaze se samo u korijenu dlake. Uz dlaku se nalazi i lojna žlijezda, koja luči loj; on čini dlaku mekom i savitljivom. Za donji dio dlake pričvršćen je glatki mišić čijom se kontrakcijom dlaka podiže ili spušta.

Na krajevima prstiju nalaze se nokti. Slično dlakama, slobodni kraj nokta građen je od mrtvih ćelija, ispunjenih keratinom. Korijen nokta grade žive ćelije pokožice koje se stalno dijele.

Krzno ima različite uloge

Ispod pokožice nalazi se deblji sloj – krzno. Izgrađeno je od vezivnog tkiva koje sadrži elastična vlakna. Starenjem ova vlakna gube elastičnost, pa se koža opušta i dobija bore. U krznu se nalaze brojni nervni završeci, čulni organi, žlijezde, krvni sudovi. Ispod krzna je potkožno tkivo. Gradi ga vezivno masno tkivo; ono sprečava gubitak toplote i predstavlja rezer-voar energije.

U krznu se nalazi veliki broj znojnih žlijezda; one imaju klupčasti dio i izvodni kanal. Klupčasti dio obavijen je spletom kapilara. Ove žlijezde izlučuju znoj, koji sadrži vodu, mineralne soli i manje količine uree. Znoj nastaje filtracijom krvne plazme, a kroz izvodni kanal izlučuje se na površinu kože. Zbog prisustva znojnih žlijezda koža učestvuje u izlučivanju.

Znoj ima važnu ulogu i u termoregulaciji. Isparavanjem znoja troši se energija, a tijelo se hladi. Ovo je naročito značajno u vrelim ljetnjim dani-ma. Tada se krvni sudovi krzna šire, da bi što više krvi dospjelo do kože i da bi filtracija znoja bila što intezivnija. Kada je hladno, krvni sudovi u krznu se skupljaju, pa kroz njih protiče manje krvi.

U koži se nalaze receptori

U krznu se nalaze i brojna čulna tjelašca i nervni završeci; to su receptori za dodir, pritisak, toplo, hladno i bol.

Receptori za dodir nalaze se ispod same pokožice. To su tjelašca sastavljena od čulnih ćelija, između kojih se nalaze nervni završeci. Na mjestu dodira koža se ugiba, čulne ćelije pritiskaju nervne završetke i draže ih. Tjelašca za dodir nijesu ravnomjerno raspoređena po tijelu. Najviše ih ima na jagodicama prstiju i usnama, najmanje ih je na leđima.

Receptori za toplo i hladno primaju informacije koje su važne za održavanje tjelesne temperature. Receptori za toplo smješteni su dublje u koži; najviše ih je na usnama i obrazima. Receptori za hladno smješteni su u gornjim slojevima krzna, blizu pokožice. Najgušće su raspoređeni oko pojasa, na leđima i na grudima. Obavještenja koja tijelo dobija iz ovih čulnih organa prenose se do centara vegetativnog nervnog sistema, koji učestvuju u regulaciji tjelesne temperature.

Slijepe osobe čitaju dodirujući slova Brajovog pisma vrhovima prstiju.

140

Pokožica štiti dublje slojeve kože

Pokožica je površinski sloj kože, koji je u direktnom dodiru sa spoljašnjom sredinom. Izgrađen je od nekoliko slojeva epitelnih ćelija. Gor- nje slojeve pokožice čine mrtve ćelije, ispunjene bjelančevinom keratinom; one se ljušte i odbacuju perutanjem. Najdublji sloj pokožice grade žive ćelije, koje se neprestano dijele. Zahvaljujući diobi ovih ćelija, koža se stalno obnavlja. Kojom diobom se razmnožavaju ove ćelije?

U pokožici se nalaze ćelije koje sadrže mrki pigment melanin. Ovaj pigment apsorbuje ultraljubičaste zrake, koji bi mogli da oštete žive ćelije u dubljim slojevima kože. Količina melanina je nasljedna, od nje zavisi boja kože. Kada se izlažemo suncu, melanin migrira prema površini, te koža postaje tamnija.

Svakog minuta sa površine kože gubimo oko 30 000 ćelija.

Najbrže rastu dlake na bradi. Kad se muškarac ne bi brijao čitavog života, imao bi bradu dugu oko devet metara.

Dlake svakodnevno opada-ju, u jednom danu čovjek prosječno izgubi između 40 i 100 dlaka.

Građa kože

pokožica

krzno

potkožno masno tkivo

lojna žlijezda

dlaka

receptor za pritisak

receptor za toplo

receptor za hladno

receptor za bol

receptor za dodir

znojna žlijezda

mišić dlake

Akne nastaju zbog jačeg lučenja lojnih žlijezda. Višak loja zatvori poru dlake, u loju se razvijaju bakterije, koje izazivaju zapaljenje okolnog tkiva. Zbog intenzivnog lučenja hormona, koji podstiču rad lojnih žlijezda, akne su česte u pubertetu.

41

Apsorpcija hrane i otklanjanje nesvarenih sastojaka

Sluzokoža tankog crijeva veoma je naborana. Osim nabora, na sluzokoži postoje i prstoliki izra-štaji – crijevne resice, bogate krvnim i limfnim sudovima. Na ovaj način povećana je površina za apsorpciju hranljivih materija.

Unutrašnjost tankog crijeva ispunjena je ka-šastom masom, koja se sastoji od hranljivih mate-rija, vode, minerala, vitamina i nesvarenih dijelova hrane. Prisustvo hrane izaziva grčenje i širenje cri-jeva što ubrzava apsorpciju. Crijevne resice apsor-buju hranljive materije, koje prolaze kroz jedno-slojni epitel i prelaze u limfu i krv. Krv odnosi hranljive materije u jetru, a odatle u sve dijelove našeg tijela.

Preostali sadržaj iz tankog crijeva potiskuje se u debelo crijevo, koje je kraće od tankog. Zalistak na ušću tankog crijeva u debelo crijevo ne doz- voljava vraćanje sadržaja nazad u tanko crijevo. Početni dio debelog crijeva naziva se slijepo crijevo; na njegovom kraju se nalazi crvuljak. Pretpostavlja se da slijepo crijevo ima ulogu u „odgajanju“ bakterija koje izazivaju truljenje nesvarenih materija. U debelom crijevu se odlažu nesvareni produkti iz kojih se vrši apsorpcija vode i mineralnih soli, neophodnih našem organizmu. Nesvarene materije, bakterije, ćelije sljušte-ne sa zida crijeva i druge otpadne materije grade fekalnu masu, koja se kroz završno crijevo i čmar izbacuje iz organizma.

ćelije crijevnog epi-tela – izlučuju cri-

jevni sok;

krv odnosi glukozu i amoinokiseline do

jetre

limfa prenosi pro-dukte varenja masti

mehaničko varenje – omekšavanje, mrvljenje i usitnjavanje hrane hemijsko varenje – hemijski proces razgradnje hrane do najprostijih sasto-jaka; vrši se u prisustvu enzimaperistaltika – talasasti pokreti mišića koji pomjeraju hranu u jednom pravcuapsorpcija hrane – upijanje hranljivih materija

1. Navedi organe za varenje hrane. 2. Opiši građu zuba.3. Kako se odvija varenje hrane u želucu?4. Koju ulogu u varenju imaju jetra i gušterača?5. Kakva je razlika između mehaničkog i hemijskog varenje hrane? 6. Objasni apsorpciju hrane.

1. Zašto hranljive materije ne mogu da budu apsorbovane u dvanaestopalačnom crijevu?

2. Zašto ljudi koji se neredovno hrane mogu dobiti čir?

Crijevna resica

42

B3 Krv i limfa Kroz sva naša tkiva i organe neprekidno cirkulišu tjelesne tečnosti – krv i limfa. One povezuju sve sisteme organa u jedinstvenu cjelinu, transportuju hranljive materije i kiseonik do svih ćelija, iz ćelija uklanjaju štetne materi-je, imaju ulogu u odbrani tijela, a krv učestvuje i u regulaciji tjelesne tem-perature.

U tijelu odraslog čovjeka ima oko 5 litara krvi. Limfe je mnogo više, čak 25% tjelesne težine. Izračunaj koliko limfe ima u tvom tijelu.

Krvne ćelije plivaju u krvnoj plazmi

Krv se sastoji od krvne plazme i krvnih ćelija. Najvećim dijelom krvnu plazmu čini voda (preko 90%); u njoj su rastvorene bjelančevine, aminokiseline, šećeri, mineralne soli, vitamini, hormoni... Ove materije krv-na plazma transportuje do ćelija iz kojih prima štetne materije i prenosi ih do organa preko kojih se one izlučuju.

U krvnoj plazmi plivaju krvne ćelije: eritrociti – crvena krvna zrnca, leukociti – bijela krvna zrnca i trombociti – krvne pločice. Iako se razli-kuju po obliku, veličini i funkciji, sve krvne ćelije nastaju od matičnih (stem) ćelija. Proces stvaranja novih krvnih ćelija je veoma složen i naziva se hematopoeza, odvija se u srži pljosnatih kostiju (rebra, grudna kost, lo-patica, karlica), slezini i limfnim čvorovima.

Eritrociti transportuju kiseonik

Eritrociti su najbrojnije ćelije krvi, u 1 mm3 krvi odraslog muškarca ima oko 5 miliona eritrocita! Crvena boja eritrocita potiče od bjelančevine hemoglobina. Hemoglobin sadrži gvožđe, koje u plućima vezuje kiseonik i prenosi ga do ćelija. Kada se hemoglobin oslobodi kiseonika u ćelijama, veže ugljenik(IV)-oksid i transportuje ga do pluća.

Eritrociti

krvna plazma

nataloženi elementi

crvene krvne ćelije

sloj bijelih krvnih ćelija

eritrociti

leukociti

trombociti

Sastav krviBrzina taloženja krvnih ćelija naziva se se-dimentacija i pokazuje zdravstveno stanje

organizma

139

E4 Koža

I koža učestvuje u recepciji draži iz spoljašnje sredine. Da li je nešto glatko ili hrapavo, toplo ili hladno, tvrdo ili meko, saznajemo čulima čiji su recep-tori smješteni u koži. U koži imamo pet različitih tipova receptora. Njima osjećamo dodir, pritisak, bol, toplo i hladno. Impulsi iz receptora idu do različitih senzitivnih centara u velikom mozgu.

Koža ima i druge važne uloge. Štiti tijelo od prodora mikroorganizama, gubitka vode i dr., učestvuje u regulaciji tjelesne temperature i izlučivanju, u njoj su smještene energetske rezerve organizma. U koži se proizvodi vitamin D i pigment melanin.

Građa kože

Površina kože odrasle osobe iznosi između 1,5 i 2 m2. Debljina nije ista na svim dijelovima tijela. Na očnim kapcima koža ima debljinu svega 0,5 mm, a na tabanima i dlanovima može biti i preko 6 mm. Bez obzira na debljinu, koža je građena od tri sloja: pokožice, krzna i potkožnog tkiva.

Površina kože prošarana je vijugama i brazdama. Brazde na jagodicama prstiju jedinstvene su za svaku osobu. Ova osobina koristi se za identifika-ciju ljudi.

Ljudi imaju različitu boju kože.

138

Eustahijeva tuba – kanal koji povezuje ždrijelo i srednje uho Kortijev organ – dio unutrašnjeg uha u kome su receptori za zvuk

1. Opiši put zvuka kroz uho.2. Upalu srednjeg uha izazivaju mikroorganizmi. Kojim putem oni dospijeva-

ju do srednjeg uha? 3. Koji dio unutrašnjeg uha sadrži receptore za zvuk?4. Gdje nastaje osjećaj zvuka?5. Navedi razlike između nagluvosti i gluvoće.6. Objasni kako unutrašnje uho reguliše ravnotežu.

1. Putnici u avionu mogu se osloboditi neprijatnog osjećaja u ušima na jednostavan način – zijevanjem. Razmisli i objasni.

2. Mogu li pomagala za sluh pomoći svim osobama sa oštećenim sluhom? Objasni.

43

Crvena krvna zrnca nemaju jedro; odsustvo jedra iz ćelije obezbjeđuje više prostora za molekule hemoglobina. Kao i sve krvne ćelije i eritrociti na-staju od matičnih (stem) ćelija u kostnoj srži. Životni vijek ovih ćelija je do 120 dana, nakon čega se razgrađuju u slezini.

Leukociti se bore protiv infekcija

Za razliku od eritrocita, bijela krvna zrnca imaju jedro. Ove ćelije mogu da mijenjaju oblik i imaju sposobnost ameboidnog kretanja. Zahvalju-jući ovim osobinama leukociti mogu da prolaze između ćelija. Leukociti pred-stavljaju osnovu odbrambenog sistema koji štiti tijelo od infekcija. Uništava-ju mikroorganizme i viruse koji prodru u tijelo – „progutaju“ ih i razlože u svojoj citoplazmi. Leukociti odstranjuju i dijelove uginulih ćelija. Jedan leu-kocit može da uništi nekoliko mikroorganizama, a zatim propada. Zbog toga organizam mora stalno da proizvodi leukocite. Broj leukocita, prilikom bole-sti, može se uvećati i do dvadeset puta. Povećan broj leukocita jeste znak da u tijelu postoji neka infekcija.

Osobe koje u krvi nemaju dovoljno eritrocita, ili os-obe čiji eritrociti nemaju dovoljno hemoglobina, pate od anemije (malo krvnosti). Osjećaju umor, nesvjesticu, ima-ju blijedu kožu i brzo se zamara-ju. Anemija se može javiti kao nasljedno oboljenje, usljed pre-

brze razgradnje eritrocita, pri-likom dugog krvarenja, ili kao posljedica ne-pravilne ishrane. Uspješno se liječi odgovarajućom ishranom i krat-kotrajnim uzi-

manjem lijekova. Samo u težim slučajevima potrebno je nadokna-diti krv transfuzijom.

Svakoga dana naše tijelo proizvode:100 - 200 milijardi eri-trocita, 30 milijardi leukocita i 70 - 150 milijardi trombocita.

Leukociti se razlikuju po obliku, veličini i ulozi.

fagocit granulocit limfocit monocit

hemoglobin + kiseonik oksihemoglobinvisoka koncentracija kiseonika (u plućima)

niska koncentracija kiseonika (u tkivima)

44

Trombociti zaustavljaju krvarenje

U slučaju da se posiječemo, na mjesto povrede pristižu i nagomilavaju se najmanje krvne ćelije – trombociti. Oni oslobađaju hemijske materije, pod čijim se uticajem bjelančevine rastvorene u krvnoj plazmi pretvaraju u niti. Bjelančevinaste niti na mjestu povrede grade mrežu, na koju se lijepe trombociti i eritrociti obrazujući ugrušak ili tromb. Ugrušak se postepeno skuplja istiskujući bistru žutu tečnost koja se naziva krvni serum.

Krvne grupe

U nekim situacijama, usljed povrede ili bolesti, ljudi moraju primiti krv. Davanje krvi ili transfuzija može se obaviti samo ako krv davaoca odgovara krvnoj grupi primaoca.

Postoji nekoliko sistema za razvrstavanje krvnih grupa. Najpoznatiji je ABO sistem, po kome krv pripada jednoj od četiri krvne grupe: A, B, AB ili O (nula). Krvnu grupu određuje prisusutvo bjelančevina na eritrocitima i u krvnoj plazmi, što predstavlja nasljednu karakteristiku i prenosi se s ro-ditelja na potomstvo.

U slučaju pogrešne transfuzije dolazi do sljepljivanja eritrocita, povi-šene temperature, groznice, ... u najgorem slučaju nastupa smrt.

Krvna grupa Bjelančevine na membrani eritrocita

Belančevine u krvnoj plazmi

A

B

AB

O (nula)

ABO sistem krvnih grupa.Krvne grupe su dobile ime

prema vrsti bjelančevina na eritrocitima.

Hemofilija je bolest koju karakteriše poremećaj zgrušavanja krvi. Krvi hemofiličara nedostaju proteini, koji učestvuju u zgrušavanju. Zato čak i male posjekotine

mogu da krvare satima. Hemo-filija je urođena, nasljedna bolest, koja se najčešće prenosi sa majki na sinove, po čemu je i dobila ime (grčki, haimo – krv-ni; latinski, filio – sin)

137

Čulo ravnoteže

Čulo ravnoteže nam omogućava održavanje ravnoteže tijela u svakom momentu: dok sjedimo, hodamo, ili se vrtimo na prstima… Receptori ovog čula su smješteni u polukružnim kanalićima i mjehurićima unutrašnjeg uha.

Polukružni kanalići postavljeni su pod pravim uglom jedan u odnosu na drugi. Jedan kraj kanalića je proširen (ampula) i u njemu se nalaze čulne ćelije sa trepljama. Pri svakom pokretu tijela ili pri promjeni brzine kretanja, dolazi do pokretanja tečnosti u polukružnim kanalićima. Ovo kretanje tečnosti draži treplje i receptori stvaraju nervne impulse koji se nervnim vlaknima prenose do malog mozga.

Organi za ravnotežu

Kesica i mješinica sadrže čulne ćelije sa trepljama koje su uronjene u želatinoznu materiju, u kojoj se nalaze kristali kalcijum karbonata. Prilikom promjene položaja glave, kristali se pokreću i nadražuju treplje čulnih ćelija. Nervni impulsi prostiru se nervnim vlaknima do mozga.

Iz receptora u polukružnim kanalićima mozak dobija informacije o položaju tijela i omogućava održavanje ravnoteže.

receptori čula ravnoteže

Morska bolest je poremećaj ravnoteže koji se kod nekih osoba javlja prilikom vožnje brodom. Nastaje usljed poremećaju u aparatu unutrašnjeg uha. Znaci morske bolesti su povraćanje, vrtoglavica, nesvjestica…

136

Eustahijeva tuba. Ovaj kanal omogućava izjednačavanje pritiska sa obje strane bubne opne, što je važno za njenu funkciju.

Unutrašnje uho je najsloženiji dio uha. Sastoji se od koštanog i opnastog dijela, koji su ispunjeni tečnošću. Koštani dio čine koštani puž, trijem i tri polukružna kanala. Opnasti dio je smješten u koštanom; grade ga opna sti puž, mješinica, kesica i tri polukružna kanala. U opnastom pužu nalaze se receptori čula sluha; taj dio naziva se Kortijev organ.

Kortijev organ je smješten u opnastom pužu.

Kako čujemo?

Ušna školjka sakuplja zvučne talase i usmjerava ih u spoljašnji ušni kanal, kojim se talasi sprovode do bubne opne. Zvuk izaziva vibriranje bubne opne, koje se prenosi na slušne koščice – čekić, nakovanj i uzengiju. Baza uzengije zatvara ovalni otvor, preko koga se treperenje prenosi na tečnost u unutrašnjem uhu. Treperenje se prenosi na receptore u Korti-jevom organu. Ove ćelije proizvode nervne impulse, koji slušnim nervom stižu do slijepočnog dijela velikog mozga gdje se nalazi centar za sluh.

Ukoliko se u spoljašnjem ušnom kanalu nagomila ušna mast, zvučni talasi se ne mogu prenijeti do unutrašnjeg uha; javlja se nagluvost. Uzrok može biti i upala srednjeg uha, koja nastaje usljed prodiranja mikroorganizama iz ždrijela. Upala je praćena bolovima.Do potpunog gubitka sluha – gluvoće dolazi usljed oštećenja uha, slušnog nerva ili centra za sluh. Djeca koja su gluva od rođenja teško uče da govore; sporazumijevaju se gestovnim jezikom.

Jačina zvuka izražava se decibelima (dB). Najtiši zvuk koji možemo detekto-vati je 10 dB (disanje). Ja-čina od 120 dB može iza-zvati trajna oštećenja.

Šapat 15 dBNormalan razgovor 60 dBAutomobilska sirena 110 dBRok koncert 120 dBPetarda 140 dB

Kortijev organ

opnasti puž

puž

45

U prošlosti se dešavalo da prilikom transfuzije nastupi transfuziona reakcija, iako je primaocu data krv iste krvne grupe. Uzrok ove reakcije je posebna bjelančevina na površini eritrocita, označena kao Rh faktor. Oko 85% ljudi na eritrocitima ima ove bjelančevine; označeni su kao Rh pozitiv-ni (Rh+). Osobe koje ih nemaju Rh su negativne (Rh-). Osoba koja je Rh+ može primiti krv od Rh- davaoca; u obratnom slučaju dolazi do sljepljivanja eritrocita.

primalac

davalac

O- O- O+ A- A+ B- B+ AB- AB+

AB+

AB-

A+

A-

B+

B-

O+

O-

Krvna grupa AB označena je kao opšti primalac, a krvna grupa O kao opšti davalac.

Limfa je važan posrednik

Kada se opečemo, često se napravi plik ispunjen tečnošću. Ta bistra tečnost je limfa. Njen osnovni sastav čine limfna plazma i leukociti.

Limfa predstavlja neposredno okruženje svake ćelije. Omogućava da kiseonik i hranljive materije uđu u ćelije. Štetne materije, npr. (CO2) prela-ze iz ćelija u limfu i transportuju se prvo u krv, a zatim u pluća. Pošto sadr-ži leukocite, limfa ima veoma važnu ulogu u odbrani organizma.

Kako nastaje limfa? Najmanji krvni sudovi, kapilari, imaju zidove od samo jednog sloja ćelija. Zbog toga se krvna plazma neprekidno iz krvi cije-di u okolna tkiva. I leukociti, zahvaljujući sposobnosti da mijenjaju oblik, prolaze kroz jednoslojne zidove kapilara. Crvena krvna zrnca ne mogu da izađu iz kapilara, jer ne mogu da mijenjaju oblik. Na ovaj način nastaje teč-nost koja ispunjava prostore između ćelija – limfa.

Zašto nemamo uvijek krvnu grupu jednog od roditelja?

Krvnu grupu nasljeđujemo od roditelja. Postoje dva para gena koji određuju krvnu grupu A (AA; AO). I krvnu grupu B, takođe, određuje dva para gena (BB; BO). Ako majka ima krvnu grupu A, koju od-ređuje genski par AO, a otac ima krvnu grupu B, koju određuje genski par BO, dijete može imati krv-nu grupu O.

majka (A) otac (B)

Geni: A O B O

Djeca: AB AO BO OO

Pogrešna transfuzija – kada osoba krvne grupe B transfuzijom primi krv krvne grupe A, bjelančevine u krvnoj plazmi osobe sa krvnom grupom B počinju sljepljivanje eritrocita.

46

krv – tečno vezivno tkivo, koje svojim neprekidnim kruženjem obezbjeđuje vezu između svih organa u organizmu limfa – tečno vezivno tkivo, koje se formira od tkivne tečnosti i predstavlja posrednika u razmjeni materija između krvi i ćelijaeritrociti – crvena krvna zrnca leukociti – bijela krvna zrnca trombociti – krvne pločiceugrušak ili tromb – bjelančevine krvi, u obliku mreže u kojoj su nagomilani trombociti i eritrocitikrvni serum – krvna plazma iz koje su zgrušavanjem krvi izdvojene neke bjelančevine, trombociti i eritrociti; tečnost koja se izdvaja nakon formiranja krvnog ugruškatransfuzija – proces prenošenja krvi ili njenih produkata iz krvnog sistema jedne osobe u krvni sistem druge osobe

1. Objasni ulogu krvi. 2. Navedi sličnosti između krvne plazme i krvnog seruma.3. Sve krvne ćelije nastaju od stem ćelija, ali se ipak razlikuju. Navedi razlike

između eritrocita i trombocita.4. Zašto eritrociti nemaju jedro?5. Objasni kada se broj leukocita može uvećati i do dvadeset puta.6. Kako nastaje limfa i koja je njena uloga u organizmu?

1. AB krvna grupa ima sličnosti sa krvnim grupama A i B, ali se od njih i razlikuje. Objasni koje su sličnosti i razlike između ovih krvnih grupa?

2. Objasni zašto osoba koja je Rh+ može primiti krv od Rh- davaoca.

135

E3 Čulo sluha i ravnoteže

Čulo sluha je veoma važno za komunikaciju. Zvuci nas obavještavaju o onome što se dešava u našoj okolini, mogu da nas upozore. U nekim zvuci-ma uživamo, drugi mogu biti neprijatni. Uho prima zvučne talase, prevodi ih u nervne impulse, oni se slušnim nervom prenose do centra za sluh. U mozgu se impulsi dešifruju i mi postanemo svjesni zvuka koji smo čuli. Uho nije samo organ čula sluha, u njemu su smješteni i receptori čula ravnoteže i orijentacije u prostoru.

Građa uha

Uho se sastoji od tri osnovna dijela: spoljašnjeg, srednjeg i unutra-šnjeg uha. Spoljašnje i srednje uho su pomoćni organi, koji prikupljaju i sprovode zvučne talase do unutrašnjeg uha. Unutrašnje uho je organ u kome su smješteni receptori za sluh i ravnotežu.

Dijelovi uha

Spoljašnje uho sastoji se od ušne školjke i spoljašnjeg ušnog kanala na čijem kraju se nalazi bubna opna. Ušna školjka je ljevkasta i naborana; građena je od hrskavice i prevučena kožom. I spoljašnji ušni kanal obložen je kožom; u njemu se nalaze dlačice i žlijezde. Žlijezde izlučuju sekret – ušnu mast, koja kao i dlačice zadržava sitne čestice i mikroorganizme i podmazuje bubnu opnu.

Srednje uho je smješteno u slijepoočnoj kosti. U njemu se nalaze tri slušne koščice: čekić, nakovanj i uzengija, koje su međusobno zglobno povezane. Srednje uho povezano je sa ždrijelom kanalom koji se naziva

U starim civilizacijama i muzika se koristila za lije-čenje. Vjerovalo se da mu-zika posjeduje energiju koja ima terapeutsko dej-stvo i mijenja način kojim se tijelo bori protiv bolesti.

polukružni kanalići

ušna školjka

bubna opna

Eustahijeva tuba

nakovanj

čekićuzengija

puž

trijem

slušni nerv

spoljašnji ušni kanal

134

Mane oka

Kratkovide osobe imaju izduženu očnu jabučicu, pa slika udaljenog pre dme ta pada ispred mrežnjače. Ove osobe ne vide jasno udaljene predmete. Kratko-vidost se koriguje nošenjem kon ka v nih (udubljenih) sočiva ili naočara.

Dalekovide osobe imaju skraćenu očnu jabučicu; zato slika bliskih predmeta pada iza mrežnjače. Ne vide jasno predmete u blizini. Ova ma na oka koriguje se noš e njem konveksnih (ispu pče nih) sočiva ili naočara.

Staračka dalekovidost javlja se usljed toga što sočivo vremenom gubi elastičnost, pa se ne može akomodirati na gledanje predmeta u blizini. Česta je poslije četrdeset pete godine života.

adaptacija oka – refleksno širenje ili skupljanje zjenice u zavisnosti od jačine svjetlostiakomodacija oka – refleksno prilagođavanje sočiva pri gledanju bliskih ili udaljenih predmetačepići – receptori koji reaguju na svjetlost i omogućuju razlikovanje bojaštapići – receptori koji omogućavaju viđenje pri slabom osvjetljenjužuta mrlja – centralni dio mrežnjače u kome su koncentrisani čepići

1. Navedi tri omotača očne jabučice i njihove uloge.2. Opiši put svjetlosti kroz oko.3. Uporedi funkcije čepića i štapića.4. Ako vozimo automobil pri dnevnoj svjetlosti, zašto pri ulasku u tunel mora-

mo biti dodatno oprezni?

1. Osobe pod dejstvom droge mogu se prepoznati po raširenim zjenicama. Objasni.

2. Osoba koja je kratkovida istovremeno može biti i dalekovida. Objasni.

Kratkovidost

Normalan vid

Dalekovidost

47

B4 Srce i krvotok

Krv cirkuliše krvnim sudovima, koji obrazuju veoma razgranatu mrežu. Mreža krvnih sudova dolazi do svakog dijela našeg tijela. Možemo je upore-diti s putnom mrežom neke zemlje. Kao što se putevima kreću vozila i pre-voze ljude i robu, tako se i krvnim sudovima kreće krv i prenosi kiseonik, hranljive materije, hormone, otpadne materije...

Stalnu cirkulaciju krvi kroz krvne sudove obezbjeđuje mišićna pumpa – srce. Krvni sudovi i srce čine sistem organa za krvotok.

Krvni sistem

Srce ima dvije pretkomore i dvije komore

Srce je šupalj mišićni organ, smješten u grudnoj duplji, između dva plućna krila. Otkucaje srca osjećamo na lijevoj strani, jer mu je vrh okre-nut ulijevo. Srce ima veličinu stisnute pesnice i prosječno je teško oko 300g. Veličina i težina srca zavise od konstitucije i aktivnosti – srce sportiste veće je nego srce čovjeka koji se slabo kreće. Srce je obavijeno vezivnom op-nom – srčanom maramicom. Mišićni zid dijeli srce na dvije polovine –

arterija

srce

vena

48

lijevu i desnu. Lijeva polovina srca puni se krvlju, koja dolazi iz pluća i bo-gata je kiseonikom, a u desnu polovinu srca dolazi krv iz svih dijelova tijela i bogata je ugljenik(IV)-oksidom.

Svaka polovina srca podijeljena je tanjim poprečnim zidom na pretkomoru i komoru. Na zidu između komore i pretkomore postoji otvor, koji se zatvara i otvara pomoću srčanih zalistaka. Oni obezbjeđuju da krv protiče samo u jednom smjeru – od pretkomora prema komorama. Zatvaranje zalistaka proizvodi zvuk koji čujemo kao otkucaj srca.

Krvni sudovi

U našem tijelu postoje 3 tipa krvnih sudova. Arterije su krvni sudovi koji odvode krv iz srca. Najveća arterija u

našem tijelu – aorta izlazi iz lijeve komore srca. Aorta se grana u mnogo-brojne arterije, koje dospijevaju do svih tkiva. Arterije koje su bliže srcu su deblje; elastično vezivno tkivo u njihovim zidovima omogućava im širenje i skupljanje. Što su dalje od srca, arterije su sve tanje. U zidovima manjih arterija nalaze se glatki mišići, čijom kontrakcijom se pospješuje kretanje krvi. Najmanje arterije se granaju u tkivima u gustu mrežu kapilara, preko kojih se obavlja razmjena materija između krvi i tkiva.

Kapilari su najmanji krvni sudovi, tanji i od dlake. Gusta mreža ka-pilara postoji u svim dijelovima našeg tijela i ima površinu preko 6000 m2! Tok krvi kroz kapilare je veoma usporen, što je značajno jer se tako omogućava razmjena materija. Zidovi kapilara građeni su od samo jednog sloja epitelnih ćelija. Kroz zidove kapilara vrši se razmjena materija između krvi i ćelija tkiva. Krv iz kapilara prelazi u vene.

Vene su krvni sudovi koji donose krv iz svih dijelova tijela u srce. Zi-dovi vena su tanji i manje elastični od zidova arterija. Krv u venama kreće

aorta

gornja šuplja vena

desna pretkomora

desna komora

donja šuplja vena

plućne arterije

plućne vene

lijeva pretkomora

lijeva komora

srčani mišić

aorta

Građa srca

133

Kako vidimo?

Svjetlosni zraci se odbijaju od predmeta koji posmatramo i dolaze do oka. Prolaze kroz rož njaču, zjenicu, očno sočivo, staklasto tijelo i padaju na mrežnjaču. Na ovom putu kroz oko svjetlost se prelama i sabira.

Očno sočivo najjače prelama svjetlosne zrake i usmjerava ih na žutu mrlju, gdje nastaje umanjena i obrnuta slika predmeta. Kada svjetlosni zraci padnu na mrežnjaču, fotoreceptori se nadraže. Nadražaj se prenosi očnim nervom do centra za vid u potiljačnom dijelu velikog mozga. Mozak iz oba oka dobija obrnutu sliku, zatim je usklađuje; tada sliku vidimo u prirodnoj veličini i položaju.

Pomoćni dijelovi oka

Pomoćni dijelovi oka ne učestvuju u fotorecepciji i formiranju slike, ali su važni za normalno funkcionisanje čula vida. To su očni mišići, kapci sa trepavicama, vežnjača, suzne žlijezde, obrve.

Pokretanje očnih jabučica omogućavaju šest mišića. Ovi mišići vezani su jednim krajem za zid očne duplje, a drugim krajem za očnu jabučicu. Kapci i trepavice imaju zaštitnu ulogu. Kapci se refleksno zatvaraju i štite oko od spoljašnjih uticaja. I obrve imaju zaštitnu ulogu – sprečavaju slivanje znoja u oči. Unutrašnjost kapka, kao i beonjača, prekriveni su sluzokožom vežnjačom. Suzne žlijezde izlučuju suze – bistru, slanu tečnost koja vlaži i ispira oko. Suze se suznim kanalom slivaju i u nosnu duplju.

Nastanak slike u oku

Pomoćni dijelovi oka

PP

obrva očni mišići

trepavicekapak

vežnjača

suzna žlijezda

132

Srednji omotač oka čine sudovnjača, dužica i cilijarno tijelo. Sudov-njača je bogata krvnim sudovima; ona obezbjeđuje ishranu oka. Sudov-njača sadrži mrki pigment, koji sprečava rasipanje svjetlosti i u unutra-šnjosti oka stvara efekat mračne komore. Prednji dio srednjeg omotača je dužica. Boja dužice zavisi od količine mrkog pigmenta u njenim ćelijama. U sredini dužice je zjenica kroz koju svjetlost ulazi u unutrašnjost oka. Kontrakcijom mišića dužice sužava se i širi zjenica, čime se reguliše koliko će svjetlosti ući u oko.

Iza zjenice je očno sočivo, koje je dvogubo ispupčeno (bikonveksno), providno i elastično. Pri posmatranju predmeta koji su blizu ili onih koji su udaljeni, očno sočivo mijenja oblik, čime se postiže oštrina vida. Ovaj proces naziva se akomodacija. Očno sočivo je povezano sa cilijarnim tijelom, čiji mišić mijenja oblik sočiva. Unutrašnjost očne jabučice iza

sočiva ispunjena je provi-dnom pihtijastom supstan-com _ staklastim tijelom.

Unutrašnji omotač očne jabučice je mrežnjača. U ovom omotaču nalaze se fotoreceptori. Postoje dvije vrste fotoreceptora: čepići i štapići. Čepići su odgovorni za viđenje pri dnevnoj svjetlosti i za raspoznavanje boja. Štapića ima mnogo više, važni su za viđenje u sumrak i pri slabom osvje-tljenju. Na zadnjem dijelu mrežnjače je mjesto koje sadrži samo čepiće; naziva se žuta mrlja. U žutoj mrlji se formira jasan lik gleda-nog predmeta. Nervna vlakna koja polaze iz mre-žnjače obrazuju očni nerv. Mjesto gdje nerv napušta očnu jabučicu naziva se slijepa mrlja; ona ne sadrži fotoreceptore. U mrežnjači ima oko 120 miliona štapića

i 5 miliona čepića.

Poremećaj u prepoznavanju boja naziva se daltonizam. To može biti neprepoznavanje crvene, zelene ili plave boje. Daltonizam je nasljedni poremećaj. Gen se nalazi na X hromozomu, pa mnogo češće obolijevaju muškarci. Izučavanje daltonizma započeo je engleski hemičar Dalton, koji je i sam imao ovaj poremećaj.

Čepići i štapići

49

arterija

kapilari

kapilari

vena

kapilari

Kontrakcija mišića potiskuje krv koja

otvara zaliske.

Zatvaranje zalista-ka sprečava vraćanje krvi.

se u suprotnom smjeru od smjera djelovanja sile Zemljine teže i zato u ve-nama postoje zalisci, slični srčanim. Zalisci propuštaju krv u jednom smjeru – prema srcu i sprečavaju da se krv vraća nazad ka tkivima. Kretanje krvi u venama pomažu i okolni mišići – grčenjem povećavaju pritisak koji potis-kuje krv u pravcu srca.

Osnivač fiziologije je engleski lje-kar Vilijam Harvi (1587-1657). Radeći eksperimente na životinja-ma otkrio je da srce radi kao pumpa koja pokreće krv da kruži cijelim tijelom. Harvi objašnjava „...puls koji osjećamo u arterijama nije ništa drugo do naviranje krvi koju srce u njih pumpa“. Ono što nije mogao da objasni je prelazak krvi iz arterija u vene. Harvi je u svojim eksperimentima koristio uveličavajuće staklo, ali nije vidio kapilare.

50

Rad srca

Tokom cijelog života srčani mišić ritmično se grči i opušta. Grčenje srca zove se sistola, a opuštanje dijastola. Za vrijeme sistole krv iz srca se pumpa, a za vrijeme dijastole krv dotiče u srce. Važno je shvatiti da se ne grče (kontrahuju) svi mišići srca odjednom. Mišići pretkomora i komora grče se i opuštaju naizmjenično – kad su pretkomore zgrčene, komore su opuštene, i obrnuto. Kada su pretkomore raširene, u njih se uliva krv koja do srca dolazi venama. Grčenjem pretkomora krv prelazi u komore. Zatim slijedi grčenje komora, pri čemu se krv istiskuje u arterije. Nakon toga slije-di kratka pauza, a potom se proces ponavlja.

Ritmički rad srca odražava se i na zidove arterija. Kada se mišići ko-mora zgrče, krv prelazi u arterije, vrši pritisak na njihove zidove i izaziva širenje arterija. Kada se mišići komora opuste, komore se pune krvlju, a arterije se vraćaju u prvobitni položaj. Ritmičko pulsiranje arterija naziva se puls ili bilo i odražava brzinu srčanih otkucaja. Broj otkucaja srca u minuti zavisi od starosti i aktivnosti. Srce odrasle, zdrave osobe u stanju mirovanja napravi 60-80 otkucaja u minuti.

Dok su mišići komora zgrčeni, krv djeluje na zidove arterija najvećom silom. Tada je pritisak u arterijama najveći i označava se kao sistolni ili „gornji“ pritisak. Najmanji pritisak krvi na zidove arterija je kada se mišić komore širi, a naziva se dijastolni ili „donji“. Normalne vrijednosti krvnog pritiska su 16/10,7 kPa, tj. 120/80 mm Hg.

Stres, alkohol, ishrana sa mno-go soli i gojaznost faktori su koji mogu dovesti do pojave visok-og krvnog pritiska. Posljedice povišenog krvnog pritiska su: oštećenja srca, arterija, očiju i

bubrega. S povećanjem krvnog pritiska povećava se i rizik od infarkta i moždanog udara. Zato se i naziva „tihi ubica“, jer smrt nastaje bez upozorenja.

Zalisci se zatvaraju, ko-more se skupljaju i istis-kuju krv u arterije

Pretkomore se opuštaju i pune krvlju

Zalisci se otvaraju i krv prelazi u komore

Pretkomore se sku-pljaju i istiskuju krv u komore

131

E2 Čulo vida

Čovjek može da razlikuje više miliona nijansi boja. Boje su nam važne za izbor odjeće, hrane, uređivanje stana; bojama se reguliše saobraćaj, one utiču i na naše raspoloženje. Razlikovanje boja, oblika i veličine predmeta, njihove udaljenosti, omogućava čulo vida. Gotovo 90% informacija iz okolne sredine dobijamo pomoću ovog čula.

Čulo vida čine tri osnovna dijela: receptor, osjećajni nerv i centar. Oko je organ čula vida, u kome su smješteni fotoreceptori; oni primaju svjetlosne draži i pretvaraju ih u nadražaje. Očni nerv sprovodi nadražaje od oka do centra za vid, koji je smješten u potiljačnom dijelu kore velikog mozga. U centru se nadražaji dešifruju i mi postajemo svjesni onog što vidimo.

Građa oka

Oči su parni organi smješteni u očnim dupljama. Glavni dio oka je očna jabučica, a pomoćni dijelovi su očni mišići, kapci, trepavice, vežnjača, suzne žlijezde i obrve.

Očna jabučica ima zid koga grade tri omotača. Spoljašnji omotač čine beonjača i rožnjača. Beonjača daje oblik i

čvrstinu očnoj jabučici i štiti unutrašnje dijelove oka. Na prednjem dijelu na beonjaču se nastavlja rožnjača, koja propušta i prelama svjetlosne zrake.

Građa oka

cilijarno tijelo

dužicarožnjača

zjenica

beonjača

očno sočivo

mrežnjača

staklasto tijelo

žuta mrlja

očni nerv

sudovnjača

130

ćelija; svaka od njih osjetljiva je na posebnu hemijsku materiju. Čulne ćelije su duguljaste i na jednom kraju imaju treplje. Uronjene su u sluz koju izlučuje sluzokoža. Samo isparljive materije, koje sa vazduhom dospijevaju u nos, mogu nadražiti mirisne ćelije. Molekuli gasovitih materija rastvaraju se u sluzi, to draži cilije mirisnih ćelija, koje proizvode nadražaj. Nadražaj se prenosi mirisnim nervom do centra u kori velikog mozga. Tada nastaje osjećaj mirisa.

Receptori za miris brzo se „adaptiraju“; ako smo neko vrijeme izloženi djelovanju nekog mirisa, čulo prestaje da ga registruje. Otrovni gasovi i prejaki mirisi oštećuju čulo mirisa. Dugotrajne kijavice ili oštećenja sluzokože nosa uzrokuju sličan efekat.

čulni organ – organ pomoću kojeg organizam prima draži iz spoljašnje sredine receptor – čulna ćelija ili nervni završetak specijalizovan za prijem određene dražičulna kvržica – tjelašce u kome se nalaze receptorimirisna zona – dio sluzokože nosne duplje u kojoj su receptori za miris

1. Šta svako čulo mora da ima? 2. Kako se dijele receptori prema vrsti draži na koje reaguju? U koju grupu

spadaju receptori za ukus i miris?3. Objasni kako funkcionišu kvržice za ukus.4. Kako nastaje osjećaj mirisa?

1. Zašto je vlažnost usne i nosne duplje neophodan uslov za ukus i miris?2. Zašto ne osjećamo dobro ukus hrane kada smo prehlađeni?3. Za koje profesije je važna dobra osjetljivost organa ukusa i mirisa?

Još u starim civilizacijama mirisne materije su se upotrebljavale za opu-štanje, prevenciju i liječenje bolesti. Kupanje u vodi sa eteričnim uljima, masaže eteričnim uljima, aromatizaci-ja životnog prostora i drugi vidovi aro-materapija aktuelni su i u današnje vrijeme. Udisanje rastvora eteričnih ulja je najjednostavniji način aromote-rapije, jer se može sprovoditi bilo kad i bilo gdje. Koristi se za opuštanje, protiv malaksalosti, kod infekcija disajnih puteva.

51

Veliki i mali krvotok

Kretanje krvi kroz krvne sudove, tj. krvotok, odvija se u dva kruga koji funkcionišu istovremeno.

Grčenjem lijeve komore, krv bogata kiseonikom i hranljivim materija-ma – oksigenisana krv, biva potisnuta u aortu. Iz aorte ova krv arterija-ma dolazi do kapilarne mreže svih tkiva i organa. Kroz zidove kapilara krv predaje ćelijama kiseonik i hranljive materije, a prima ugljenik(IV)-oksid i druge štetne proizvode metabolizma. Od kada otpusti kiseonik i primi ugljenik(IV)-oksid, krv se naziva dezoksigenisana. Ova krv iz kapilara prelazi u manje vene, koje se spajaju u sve veće. Dvije šuplje vene donose krv iz svih dijelova tijela u desnu pretkomoru srca. Gornja šuplja vena dovo-di krv iz gornjih, a donja šuplja vena iz donjih dijelova tijela. Ovaj put krvi od lijeve komore, kroz tijelo, do desne pretkomore naziva se veliki krvotok.

Dezoksigenisana krv iz desne pretkomore prelazi u desnu komoru. Grčenjem desne komore krv se potiskuje u plućne arterije, a njima do ka-pilarne mreže u plućima. U plućima se obavi razmjena gasova – krv se „os-lobodi“ ugljenik(IV)-oksida, a obogati kiseonikom. Oksigenisana krv se plućnim venama vraća u lijevu pretkomoru srca. Put krvi od desne komo-re srca, kroz pluća, do lijeve pretkomore označen je kao plućni ili mali kr-votok.

Za jedan minut krv dva puta prođe kroz veliki i mali krvotok, a u toku jed-nog dana kružeći po tijelu krv pređe put od 19 000 km.

52

Limfni sistem

Limfa cirkuliše kroz poseban sis-tem sudova – limfotok. Limfni kapilari sakupljaju limfu iz tkiva i spajaju se u sve veće limfne sudove, koji se u blizini srca ulivaju u vene.

Limfa protiče mnogo sporije od krvi, jer limfni sistem nema pumpu kao što je srce. Cirkulacija limfe zavisi od mišića kroz koje prolaze limfni sudovi – mišići kontrakcijom vrše pritisak na li-mfne sudove. Limfa teče u jednom smje-ru – od tkiva prema srcu, što joj obezbjeđuju zalisci u limfnim sudovima.

Na putu limfnih sudova nalaze se limfni čvorovi ili limfne žlijezde, u kojima se proizvodi jedan tip leukocita – limfoci-ti. Limfni čvorovi „prečišćavaju“ limfu – uništavaju mikroorganizme iz limfe prije nego što se ona vrati u vensku krv. Otok limfnih čvorova može da ukaže na neku infektivnu bolest. Tada se žlijezde u pre-djelu pazuha, prepona, ispod uha ili vili-ca mogu lako napipati.

Limfnom sistemu pripadaju i kraj-nici i slezina. Krajnici predstavljaju grupe limfnih čvorića. Nalaze se u ždrijelu i sadrže limfocite koji nas štite od mikroorganizama. Slezina se nalazi u gornjem, lijevom dijelu trbušne duplje. U slezini nastaju limfociti, razgrađuju se istrošeni eritrociti, a ima i funkciju depoa krvi.

Limfni sistem

limfni sud

slezina

limfni čvor

Hočkinov limfom

Limfociti su bijela krvna zrnca koja štite organizam od virusa i mikroorganizama. Ali, ponekad se dogodi da se limfociti počnu nekontrolisano dijeliti i umnožavati. Oni se nagomilavaju u limfnim čvorovima koji se uvećavaju i otiču. Ovo oboljenje naziva se limfom. To je maligno oboljenje od kojeg u svijetu

boluje više od milion ljudi različitog uzrasta. Bolest je dobila ime po Tomasu Hodžkinu koji ju je opisao, 1932. godine. Uzrok pojave limfoma nije poznat, ali se pretpostavlja da to mogu biti virusi, oslabljena odbrambena sposobnost organizma, uz djelovanje nekih nasljednih faktora. U 50-80 % slučajeva bolest je izlječiva; procenat zavisi od vrste limfoma, stadijuma bolesti i starosti bolesnika.

129

Receptori čula ukusa smješteni su u sluzokoži jezika; ima ih i na nepcu i u ždrijelu. Ove čulne ćelije grupisane su u kvržice različitog oblika, zbog kojih je površina jezika hrapava. Hrana se u ustima miješa sa pljuva č-kom; rastvorene materije dovode do stvaranja nadražaja u receptorima za ukus. Osjećajnim nervnim vlaknom nadražaj se prenosi do centra čula uku sa u kori velikog mozga. U centru se nadražaj dešifruje, te imamo osjećaj ukusa.

Razlikujemo četiri osnovne vrste ukusa: slatko, gorko, kiselo i slano. Za svaki od njih postoje posebni receptori, koji su grupisani u vidu zona na jeziku. Tako je vrh jezika naročito osjetljiv za slatko i slano, bočne strane za kiselo, dok bazom jezika osjećamo gorko. Kombinacijom osnovnih vrsta ukusa formiraju se ostali osjećaji ukusa. Na određivanje ukusa utiču i druga čula, a posebno čulo mirisa.

Sinestezija je pojava da nenadraženo čulo osjeti nadražaj ne-kog drugog čula. Kod ljudi sa sinestezijom miješaju se impulsi iz čula vida, sluha, mirisa, ukusa. Zato osobe sa sinestezijom, dok slušaju muziku, mogu da osjećaju ukus ili da tonove mu-zike vide kao boje. Drugi, dok posmatraju sliku, mogu da osje-te miris, ili riječi u tekstu osjećaju kao ukus. Sinestezija je ri-jetka pojava, koja nije sasvim razjašnjena.

Čulo mirisa

Čulo mirisa je mnogo osjetljivije od čula ukusa. Njime možemo da osjetimo 3 000 različitih mirisa. Čulom mirisa ispitujemo kvalitet hrane, pića, vazduha. Prijatni mirisi izazivaju pozitivne emocije. Neprijatni mirisi nas upozoravaju na moguću opasnost: pokvarena hrana neprijatno miriše, miris paljevine upozorava na blizinu požara...

Receptori čula mirisa nalaze se u gornjem dijelu nosne duplje, označenom kao mirisna zona. Postoji na stotine različitih vrsta mirisnih

mirisna ćelija

mirisni nerv

Čulo mirisa

128

E1 Čulo ukusa i mirisa

Čula nam omogućavaju da upoznajemo svijet oko sebe, da uživamo u prijatnoj muzici i ukusnoj hrani, upozoravaju nas na opasnost… Čovjek ima pet osnovnih čula: vid, sluh, dodir, miris i ukus. Svako čulo se sastoji od čulnog organa, osjećajnih nervnih vlakana i čulnog centra u mozgu. Čulni organi, koji primaju informacije iz spoljašnje sredine povezani su sa nervnim sistemom. Svaki čulni organ ima receptore, koji primaju samo određenu vrstu draži. Hemijske draži primaju hemoreceptori, mehaničke draži mehanoreceptori, toplotne draži termoreceptori, dok svjetlosne draži primaju fotoreceptori. Pod uticajem draži u receptorima nastaju nervni impulsi, koji se osjećajnim nervnim vlaknima prenose do centra čula u velikom mozgu. Kada impulsi stignu do mozga, nastaje osjećaj toplote, dodira, mirisa...

Čulo ukusa

Čula ukusa i mirisa veoma su važna za opstanak. Ova čula nas upu ćuju na jestivu hranu, upozoravaju na materije koje su opasne, a utiču i na emocije i raspoloženje.

Ukus hrane ima značaja za varenje; kada uzimamo hranu čiji nam ukus prija, refleksno se pojačava lučenje sokova za varenje.

Na površini jezika postoji oko 10 000 čulnih kvržica

zaduženih da registruju četiri vrste ukusa.

slatko / slano

kiselo kiselo

gorko

53

krvotok – tok krvi kroz tijelolimfotok – poseban sistem sudova kroz koji protiče limfa limfociti – bijela krvna zrnca koja stvaraju antitijela ili protivotrovesrčani zalistak – elastična opnasta tvorevina koja obezbjeđuje kretanje krvi samo u jednom smjeruarterija – krvni sud koji odvodi krv iz srca aorta – najveći arterijski krvni sud kapilar – najtanji krvni sud, koji povezuju arteriole sa venulamavena – krvni sud koji dovodi krv u srcesistola – grčenje srčanog mišića; tada se krv iz srca istiskuje u krvotokdijastola – širenje srčanog mišića; tada se komore i pretkomore srca pune krvljupuls (bilo) – ritmičko širenje arterija nakon kontrakcija srčanog mišića oksigenisana krv – krv bogata kiseonikomdezoksigenisana krv – krv bogata ugljenik(IV)-oksidom

1. Na koji način krv doprema materije do tkiva?2. Objasni izgled srca.3. Svaka sistola (grčenje) praćena je dijastolom (opuštanjem). Ako su pretko-

more u sistoli, šta se dešava sa komorama srca?4. Koja je razlika između pulsa i krvnog pritiska?5. Navedi razliku između šupljih vena i plućnih vena.6. Objasni put krvi u velikom krvotoku.

1. Na koji način je najlakše odrediti broj otkucaja srca u jednoj minuti?2. Objasni sličnosti u građi limfnih sudova i vena.

Najčešće oboljenje krvnih sudova je ateroskleroza. Na unutrašnjim zidovima ar-terija talože se masti i soli kal-cijuma, što dovodi do sužava-nja krvnog suda. Zidovi arteri-ja postaju neelastični, uspora-va se protok krvi i na suženom mjestu se lijepe trombociti. Ovo dovodi do stvaranja krvnog ugruška, koji može da začepi arteriju. Posljedica ateroskleroze je oštećenje tki-va, koje usljed začepljenja ne dobija dovoljno krvi. Pojavi ateroskleroze doprinose ne-pravilna ishrana, pretjerana tjelesna težina, pušenje, slaba fizička aktivnost.

Srčani udar (infarkt) javlja se kao posljedica začepljenja krvnog suda u srcu. Dio srčanog mišića ne prima dovoljno kiseonika i hranljivih materija i odumire. Bolesnik osjeća bolove u predje-lu grudnog koša, malaksalost; u težim slučajevima nastupa smrt.

Pokretanje krvnog ugruška može dovesti do pucanja krvnog suda u mozgu – moždanog uda-ra. Krv se izliva u moždano tki-vo i to izaziva različite probleme, zavisno od položaja krvnog suda koji je pukao: jake glavo-bolje, gubljenje svijesti, otežan govor, nemogućnost pomjeranja poje-dinih dijelova tijela. U najtežim slučajevima nastupa smrt.

54

B5 Imuni sistem

Patogeni mikroorganizmi nalaze se svuda oko nas – u vazduhu, vodi, hrani, i svakodnevno dospijevaju u naše tijelo. Oni mogu da izazovu različite pro-mjene u organizmu. Zdravstvene probleme mogu izazvati ne samo virusi, bakterije i njihovi otrovi, već i neke protozoe, polen, čestice prašine... Kako se naše tijelo štiti? Postoji čitav niz mehanizama, koji čine jedinstveni sis-tem odbrane našeg tijela – imuni sistem.

Različite linije odbrane

Koža i sluzokoža predstavljaju prvu liniju odbrane. Koža je barijera za prodor mikroorganizama u tijelo. Osim toga, luči materije koje uništa-vaju mnoge mikroorganizme sa kojima je u kontaktu. Sa mikroorganizmi-ma koji dospiju u disajne puteve „bori“ se sluzokoža. U sluzi, koju luči sluzokoža, nalazi se enzim koji razara ćelijske zidove mnogih bakterija.

Postoje i druge materije kojima organizam pokušava da spriječi prodor mikroba: oči luče enzim koji razara bakterije, pljuvačka ima antibakterijsko dejstvo, hlorovodonična kiselina ubija bakterije koje hranom dospiju u želudac...

Ako patogeni mikroorganizmi uspiju da prođu prvu liniju odbrane, ak-tivira se sljedeća odbrambena linija.

Bijela krvna zrnca stupaju u akciju

Sva strana tijela koja prodru u naš organizam i izazovu reakciju imu-nog sistema nazivaju se antigeni. Različite vrste leukocita bore se protiv stranih tijela. Jedna vrsta leukocita – fagociti prolaze kroz zidove kapilara, ulaze u napadnuta tkiva, gutaju mikroorganizme i razlažu ih. Ako fagociti ne uspiju da zaustave mikroorganizme, na scenu stupa druga grupa bijelih krvnih zrnaca – limfociti. Limfociti proizvode antitijela, proteine koji onemogućavaju djelovanje antigena. Za svaki antigen limfociti proizvode odgovarajuća antitijela; to znači da u našem tijelu nastaje hiljade različitih antitijela.

Potrebno je određeno vrijeme da imuni sistem, tj. limfociti proizvedu antitijela. Prehlada obično traje nedjelju dana, jer je toliko vremena potrebno limfociti-ma da proizvedu odgovarajuća anti-tijela.

Ukoliko se ne zaštiti, rana predstavlja otvorena vrata za mikroorganizme.

Fagocit se kreće na isti način kao ameba.

127

E1. Čulo ukusa i mirisa

E2. Čulo vida

E3. Čulo sluha i ravnoteže

E4. Koža

Kako spoznajemo svijet oko sebe

126

E

55

Imunitet

Neka antitijela ostaju u našoj krvi i nakon što se eliminišu uzročnici bolesti. Ako kasnije u životu ovi mikroorganizmi opet prodru u naše tijelo, antitijela koja već postoje u cirkulaciji uništiće ih veoma brzo, prije nego što se razbolimo. Ako smo jednom bolovali male boginje, zauške ili veliki kašalj, drugi put se ne možemo razboljeti. Postali smo otporni na ove bole-sti, tj. stekli smo prirodni imunitet.

Da bismo se zaštitili od nekih bolesti dobijamo vakcine. Vakcinaci-jom se stiče vještački imunitet. Vakcina sadrži uzročnike bolesti koji su prethodno oslabljeni ili umrtvljeni, tako da ne mogu dovesti do razvoja bole-sti, već samo do stvaranja antitijela. Vakcine se daju protiv tuberkuloze, malih boginja, velikih boginja, dječije paralize… Vakcinacija koja se sprovo-di u školi obavezan je vid zdravstvene zaštite.

Ako je čovjek već obolio, vakcinacija nije efikasan način liječenja. U tom slučaju, bolesniku se može dati imuno serum, koji sadži odgovarajuća antitijela. Imuno serum se najčešće dobija iz krvi životinja. Na primjer, se-rum koji se koristi kod ujeda zmije može se dobiti iz krvi konja. Kada se ubrizgaju male količine zmijskog otrova u krv konja, u njegovoj krvi proiz-vode se odgovarajuća antitijela. Poslije određenog vremena uzme se krv ko-nja i nakon prečišćavanja se koristi kao imuno serum.

Postoje dvije vrste limfocita – B i T limfociti. U krvi se nalazi na hiljade različitih B limfocita i svaki je naoru-žan antitijelima protiv od-ređenog antigena. Kada dođe do kontakta sa antige-nom, B ćelije se razmnoža-vaju i oslobađaju velike količine odgovarajućih an-titijela, koja lociraju antige-ne da bi ih fagociti lakše „pojeli“. Zadatak T limfoci-ta jeste da prepopoznaju ćelije u kojima su „skrive-na“ strana tijela (npr. viru-si) i da ih unište. I među T ćelijama postoje dvije vrste: ćelije „ubice“ i ćelije „poma-gači“. Ćelije „pomagači“ prepoznaju ćelije koje su napadnute i aktiviraju uz-bunu. Ćelije „ubice“ uništa-vaju napadače.

antigen – svako strano tijelo koje u organizmu izaziva imunološku reakcijufagocit – bijela krvna zrnca koja imaju sposobnost da gutaju i razgrađuju antigeneantitijelo – materija koja se stvara u organizmu kao odgovor na prisustvo antigena imunitet – otpornost organizma prema uzročnicima bolesti vakcina – preparat koji sadrži oslabljene ili umrtvljene uzročnike bolestiimuno serum – preparat koji sadrži odgovarajuća antitijela

1. Kako sluzokoža štiti tijelo od prodora mikroorganizama?2. Objasni ulogu limfocita.3. Na koji način možemo steći imunitet?4. Zašto vakcinu ne smijemo dati oboljeloj osobi?

1. Neke vakcine, kao što su vakcine protiv tuberkuloze ili dječije paralize, primamo više puta. Zašto je potrebna ponovna vakcinacija (revakcinacija) protiv ovih bolesti?

2. Vakcina pod nazivom Di-Te-Per koristi se u borbi protiv više bolesti, tj. njihovih uzročnika. Saznaj kojih.

56

B6 Razmjena gasova Kiseonik je čovjeku potreban isto toliko koliko i hrana. Za razliku od hrane, kiseonik moramo dobijati neprekidno. Svakog minuta u naše tijelo uđe pet do šest litara vazduha i isto toliko izađe; pri fizičkim aktivnostima ta koli či-na je još veća. Zašto? Disanjem tijelo dobija kiseonik, koji je našim ćelijama potreban radi dobijanja energije. Disanjem se i otklanja ugljenik(IV)-oksid koji nastaje u svim ćelijama, kao rezultat njihove aktivnosti. U plućima kiseonik iz vazduha prelazi u krvotok. Krv raznosi kiseonik do svih tkiva, odakle preuzima ugljenik(IV)-oksid i donosi ga do pluća.

Da bi vazduh iz spoljašnje sredine stigao do pluća, treba da prođe kroz disajne puteve. Disajne puteve gradi niz šupljih organa: nos, ždrijelo, gr-kljan i dušnik. Unutrašnje površine ovih organa obložene su sluzoko žom sa trepljastim epitelom. Treplje ćelija i dlačice u nosu zadržavaju česti ce pra šine i mikroorganizme koji sa vazduhom dospijevaju u organe za disanje.

Organi za razmjenu gasova

nos

dušnik

plućno krilo

dijafragma

ždrijelo

grkljan

125

4. Ustajanje kao izraz poštovanja predstavlja:a. urođeni refleks b. automatski refleksc. stečeni refleksd. bezuslovni refleks

5. Centri vegetativnog nervnog sistema nalaze se u:a. kori velikog mozgab. kičmenoj moždinic. srednjem mozgud. međumozgu

6. Snopovi nervnih vlakana u zajedničkoj ovojnici grade:a. neuritb. nerv c. neurond. nervni centar

7. Ganglije parasimpatikusa nalaze se:a. s obje strane kičme b. u unutrašnjim organimac. u moždanom stablud. u kičmenoj moždini

8. Gigantizam nastaje kao posljedica pojačanog lučenja hormona:a. nadbubrežne žlijezdeb. grudne žlijezdec. štitne žlijezde d. hipofize

9. Za funkciju jedne žlijezde važno je unošenje joda. To je:a. hipofizab. grudna žlijezdac. štitna žlijezdad. polna žlijezda

10. Pojačanu maljavost i dubok glas kod žena izaziva poremećaj u lučenju:

a. hipofizeb. nadbubrežne žlijezdec. štitne žlijezded. polnih žlijezda

IV Tačno/pogrešno

Napiši T ako je tvrdnja tačna. Ako je tvrdnja netačna promijeni podvučenu riječ, tako da tvrdnja postane tačna.

1. Nerv se naziva i nervno vlakno, koje nervni impuls sprovodi samo u jednom smjeru.

2. Kada učimo, angažovani su centri viših nervnih djelatnosti u kori velikog mozga.

3. Moždanim stablom nazivaju se kičmena moždina, moždani most i srednji mozak.

4. Put nadražaja od receptora do centra, i od centra do efektora, naziva se refleks.

5. Simpatikus reaguje kad smo u opasnosti, a parasimpatikus kada se odmaramo.

6. Ako pankreas luči dovoljno insulina, nivo šećera u krvi se povećava.7. Kora nadbubrežne žlijezde luči hormone koji pomažu da organizam

savlada stres. 8. Psihoaktivne supstance djeluju na centralni nervni sistem.

124

PovezivanjeI

Pronađi ključnu riječ iz spiska koja najviše odgovara objašnjenju.

draž narkoman sinapsa nadražajnerv likvor efektor neurotransmiter osjećaj akson insulin egzokrina žlijezdareceptor droga refleks povratna spreganervni centar zavisnost hormon motorna ploča prag nadražaja refleksni luk nervni impuls endokrina žlijezda

Nervna ćelija specijalizovana za prijem određene vrste draži.Bistra tečnost koja ispunjava moždane komore i prostor između moždanih ovojnica.Hormon pankreasa koji smanjuje nivo glukoze u krvi. Brzi pokret, bez učešća volje.Električna pojava provođenja nadražaja u vidu impulsa kroz aksone nervnih ćelija.Svaki uticaj spoljašnje sredine koji naše tijelo može da registruje.Žlijezda koja svoje produkte izlučuje u krv.

II Prepoznaj veze između riječi

Objasni u kakvoj su vezi riječi u svakom paru.

1. nervni impuls, neurotransmiter2. produžena moždina, disanje3. simpatikus, parasimpatikus4. koka, kafa5. adrenalin, krvni pritisak6. hipofiza, hipotalamus

IzborIII

Zaokruži slovo ispred one riječi ili izraza koji kompletira rečenicu.

1. Impulsi stižu iz drugih neurona kroz tijelo nervne ćelije i:a. aksonb. dendritec. mijelinski omotačd. sinapsu

2. Koji od sljedećih dijelova nije dio mozga?a. talamusb. srednji mozakc. mostd. produžena moždina

3. Kada osoba ne može da funkcioniše bez psihoaktivne supstance, ona jea. fizički zavisna b. hemijski zavisnac. psihički zavisnad. nije zavisna

D

BiokvizSve odgovore

napiši u svesci

57

Put vazduha

Vazduh ulazi u tijelo kroz dva otvora na nosu – nozdrve. U njima se nalaze dlačice koje zadržavaju prašinu i mikroorganizme. Čestice prašine i mikroorganizme slijepljene sa sluzi dlačice i treplje epitela pomjeraju pre-ma ždrijelu. Odatle se izbacuju iskašljavanjem ili se slivaju u jednjak. U nosnoj duplji, čija je sluzokoža bogata sluznim žlijezdama i krvnim sudovi-ma, vazduh se zagrijava i vlaži.

U nosu se vazduh zagijava, vlaži i prečišćava.

nos

ždrijelo

grkljan

dušnik

Postoji oko 200 vrsta virusa koji mogu da izazovu prehladu. Dovoljno je da se prehlađena osoba zakašlje ili kine, pa da se vi-rusi rasprše u vazduhu. Raspršivanje kapljica na udaljenosti i do nekoliko metara predstavlja ključni faktor u širenju prehlade. Simptomi prehlade su: često kijanje, curenje iz nosa, glavobolja, blaga groznica, crveno grlo i ponekad kašalj.

Iz nosne duplje vazduh dolazi u ždrijelo – organ u kome se ukrštaju put vazduha i put hrane. Ždrijelo pripada i sistemu organa za disanje i sistemu organa za varenje. Vazduh iz ždrijela ulazi u početni dio dušnika – grkljan, a hrana iz ždrijela u jednjak. Grkljanski poklopac osigurava da hrana ne uđe u dušnik. On se pokreće nezavisno od naše volje. Za vrijeme gutanja grkljanski poklopac zatvara ulaz u dušnik, a meko nepce onemogu-ćava da hrana uđe u nosnu duplju. Prilikom udisanja, grkljanski poklopac je

58

podignut. Od grkljanskih hrskavica najveća je štitasta hrskavica. Kod muškaraca ova hrskavica izaziva Adamovu jabučicu i može se opipati sa spoljašnje strane vrata. Grkljan je organ u kome se stvara glas. U njemu se nalaze sluzokožni nabori – glasne žice.

I u zidu dušnika postoje hrska vice, u obliku potkovice. Dušnik se u grudnoj duplji grana u dvije dušni ce – bronhije, koje ulaze u pluća.

Kakve su građe pluća?

Pluća su smještena u grudnoj duplji. Postoje dva plućna krila, koja su režnjevita; lijevo plućno krilo ima dva režnja, a desno tri. Pluća su obavi-jena dvolisnom plućnom maramicom. Jedan list plućne maramice naliježe na pluća, a drugi na zidove grudnog koša. Listovi su vlažni i prilikom disan-ja klize jedan preko drugoga. Pluća imaju sunđerastu građu, meka su i zbog prisustva velikog broja krvnih sudova ružičaste boje.

U plućima, bronhije se granaju u sve uže cjevčice; najuže cjevčice na-zivaju se bronhiole. Ove brojne cjevčice čine zamršenu mrežu i završavaju se plućnim mjehurićima – alveolama. Alveole se mogu vidjeti samo mi-kroskopom. Obavijene su mrežom kapilara kroz koje neprestano protiče

Alveole su funkcionalne jedinice pluća

123

taj nadražaj za njega ima poseban značaj. Ova pojava poznata je kao parcijalna budnost. Česta je parcijalna budnost mozga majke za plač bebe - majka se budi i pri slabom zvuku bebinog plača, a ne budi se zbog znatno intenzivnijeg nadražaja.

Da li ćemo se probuditi odmorni i naspavani, ne zavisi samo od toga koliko dugo smo spavali, već i od niza drugih faktora. Ako se spavanje prekine dok smo u REM fazi sna, budimo se neispavani i mrzovoljni (čak i ako smo spavali dovoljno dugo). Alkohol negativno utiče na kvalitet sna; čovjek je pospan, ali je san plitak, istrzan i ne donosi odmor. Neka sredstva za spavanje remete REM fazu sna, te nakon dužeg korištenja izazivaju probleme sa spavanjem i dovode do zavisnosti od tableta. Temperatura prostorije u kojoj spavamo takođe je bitna za dobar san. Najugodnija temperatura za spavanje je između 18 i 25 stepeni Celzijusa. Interesovanje za snove postoji još od perioda starih civilizacija: stari Grci i Rimljani tumačili su snove i vjerovali u poruke koje im snovi šalju. Aleksandar Veliki je u ratne pohode sa sobom vodio tumača snova. Iako su u prošlosti postojale brojne teorije o tumačenju snova, tek je Sigmund Frojd, početkom 20. vijeka, postavio naučnu teoriju psihologije sanjanja. On je smatrao da snovi nijesu slučajne tvorevine; osmislio je i specifičan način liječenja, koristeći snove svojih pacijenata.

I dalje među naučnicima ne postoje jedinstveni odgovori na mnoga pitanja o snovima. Zašto sanjamo? Zašto se nekih snova sjećamo, a nekih ne? U kojoj mjeri su snovi vezani sa našom stvarnošću, željama, strahovima? Neki smatraju da se naši snovi temelje na dva principa: sanjamo ono što bismo željeli da nam se desi ili ono što želimo da zaboravimo, ali se nalazi u podsvijesti. Drugi misle da snovi predstavljaju nesvjesnu projekciju dnevnih aktivnosti.

Relativitet (Ešer)

122

Spavanje i san

Na javi svi ljudi slično misle i liče jedni na druge, samo u snu smo poseban identitet.

Aristotel

Rekord u nespavanju je 18 dana, 21 sat i 40 minuta. Postavio ga je jedan od posjetilaca rok maratona u Ajovi. Posljednjih dana je imao halucinacije, smetnje u govoru, bio je dezorijentisan. Dovoljno je da ostanemo budni samo 24 sata da shvatimo da je san neophodan za normalno funkcionisanje

organizma.

Tokom spavanja odmara se cijeli organizam: tonus mišića se smanji, sporije dišemo, sporije radi srce, krvni pritisak se snizi, manja je potreba za energijom ­ preovladava dejstvo parasimpatikusa. Značajno je i što se tokom spavanja smanji funkcija kore velikog mozga: dok spavamo, prestaje naš kontakt sa okolinom, a tako se ćelije mozga štite od iscrpljujućeg djelovanja nadražaja. Ali, mozak ne odmara jednako u svim fazama sna. Kada osoba tokom spavanja sanja, mogu se uočiti pokreti očnih jabučica, a bioelektrična aktivnost mozga slična je budnom stanju. To je REM faza sna. Stručnjaci smatraju da je ova faza važna za pamćenje, učenje i učvršćivanje memorije. Faze sna u kojima ne sanjamo zovu se NREM faze i tada je bioelektrična aktivnost mozga manja nego u budnom stanju. Postoji više nervnih struktura koje učestvuju u uspavljivanju i buđenju. Smatra se da se najvažnija struktura za kontrolu

ritma spavanja nalazi u moždanom stablu. Ova struktura, koja se naziva „biološki sat“, obezbjeđuje pravilno smjenjivanje raznih bioloških procesa. Kod odraslog čovjeka „biološki sat“ diktira ritam od oko 8 sati spavanja i 16 sati budnog stanja tokom dana. Djeci je potrebno više sna: novorođenče spava oko 20 sati, djeca u uzrastu od 5 do 12 godina spavaju 10 sati, dok je adolescentima dovoljno 9 sati sna. Oko trećinu života čovjek provede spavajući. Tokom spavanja dubina sna varira. Kod nekoga je maksimalna u prva 2­3 sata, dok drugi spavaju u dubokom snu cijelih 6­7 sati. I kada je u dubokom snu, čovjek može reagovati na nadražaj malog intenziteta, ukoliko

San okrepljuje i odmara organizam.

59

krv. Zidovi alveola, kao i zidovi kapilara, građeni su od samo jednog sloja epitelnih ćelija. Alveole su mjesta na kojima se odvija razmjena gasova u plućima. Pluća sadrže oko 300 miliona alveola u svakom plućnom krilu, a njihova površina iznosi 60-80m².

Mehanizam disanja

Pluća su elastična, ali ne sadrže mišićno tkivo i nijesu sposobna da se sama šire i skupljaju. Prilikom disanja, pluća prate pokrete grudnog koša. Nje-ga pokreću međurebarni, trbušni mišići i prečaga - dijafragma. Kada se ovi mišići kontrahuju, a dijafragma spusti – grudni koš se širi. Zbog širenja grudnog koša šire se i pluća, a vazuduh ulazi u njih (udisaj). U pluća odraslog muškarca može da stane gotovo 6 l vazduha. Kada se grudni koš vraća u pre-thodni položaj, skupljaju se i pluća, i tada izdišemo vazduh u spoljašnju sredi-nu. Udisaj i izdisaj se naizmjenično ponavljaju od rođenja do smrti. Pokrete tr-bušnih i međurebarnih mišića, kao i dijafragme, kontroliše centar za disanje.

U stanju mirovanja, svakih 4–6 sekundi unesemo oko pola litra vazduha. Trećina ovog vazduha zadrži se u bronhijama i bronhiolama, a preostali dio do-lazi do alveola. Iz pluća nikada ne izdahnemo sav vazduh, u njima uvijek osta-je 1-1,5l vazduha.

Upala pluća je bolest koju naj-češće izazivaju bakterije, ali mogu je izazvati i virusi. Simp-tomi ove bolesti se javljaju postepeno. Oboljela osoba neko-liko dana osjeća slabost, ima blagu temperaturu, slab apetit. Kasnije se javlja temperatura, kašalj, otežano disanje, bol u grudima. Upala pluća se liječi antibioticima.

Astma nastaje kao posljedica dejstva nekih materija (prašina, polen, buđ, perje...). Ispoljava se otežanim disan-jem, osjećajem nedostatka vazduha i pritiska u grudnom košu, kašljanjem. Astma je hronična bolest; kontroliše se lijekovima i načinom života.

Pokreti disanja: udisaj i izdisaj

60

Razmjena gasova

Kada vazduh dođe do pluća, kiseonik iz alveola prelazi u krv. Do prelaska kiseon-ika dolazi zbog toga što je pritisak kiseonika veći u alveolama nego u kapilarima. U krvi se kiseonik vezuje za hemoglobin, gradeći oksihemoglobin.

Istovremeno, iz svih tkiva do alveola stiže krv bogata ugljenik(IV)-oksidom. Ta krv sadrži karboksihemoglobin, jedinjenjekoje nastaje vezivanjem ugljenik(IV)-oksida za hemoglobin. Zbog većeg pritiska u krvi, ugljenik(IV)-oksid prelazi u alveole, a izdis-ajem se izbacuje u spoljašnju sredinu. Razmjena gasova između alveola i plućnih kapilara naziva se plućno disanje.

U tkivima se iz oksigenisane krvi oslobađa kiseonik. U isto vrijeme iz ćelija u krv prelazi ugljenik(IV)-oksid, koji krv dop-rema do alveola. Razmjena gasova između ćelija i krvi, kao i procesi razgradnje hran-ljivih materija i oslobađanje energije označavaju se kao ćelijsko disanje.

Kako nastaje glas?

Pri udisaju glasne žice su razmaknute i između njih se nalazi otvor kroz koji prolazi vazduh. Kada govorimo, glasne žice su primaknute i vazduh iz pluća prolazi kroz mali prostor između njih. Pod pritiskom vazduha glasne žice trepere i proizvode glas. Ako su glasne žice jače zateg-nute, treperenje je brže, a glas je viši. Jačina glasa zavisi i od pritiska vazduha na glasne žice. Treperenje vazduha iz grkljana prenosi se na ždrijelo, nos i usnu duplju u kojoj se uz pomoć zuba, jezika, nepca i usana oblikuju razni glasovi i govor.

Razmjena gasova u plućima i tkivima.

Zašto hrčemo? Zvuk koji nastaje vibriranjem mekog nepca naziva se hrkanje. Iako se hrkanje smatra beznačajnim, a ponekad i zabavnim problemom, može da bude i rani simptom učestalih zastoja disanja u snu. Zašto štucamo?Ako se dijafragma naglo zgrči i ne ostavi dovoljno vremena da se glasne žice razdvoje, vazduh udara u zatvorene glasne žice. To izaziva karakterističan zvuk štucanja.

121

REZIME D

D1. Nervna ćelija (neuron) sastoji se od tijela ćelije i nastavaka: dendrita i aksona (nervnog vlakna). Neuroni su međusobno povezani sinapsama. Snopovi aksona obavijeni tankom ovojnicom su nervi. Tijela nervnih ćelija i dendriti grade sivu masu nervnog sistema, a snopovi aksona grade bijelu masu. Uticaji iz spoljašnje sredine – draži, izazivaju promjenu naelektrisanja membrane neurona. Ova promjena zove se nadražaj ili nervni impuls. U nervnom sistemu razlikujemo centralni i periferni nervni sistem.

D2. Centralni nervni sistem čine mozak i kičmena moždina. Mozak grade: veliki mozak, međumozak, moždano stablo i mali mozak. Kora velikog mozga obavlja najsloženije funkcije u našem organizmu; u njoj se nalaze senzitivni i motorni nervni centri, kao i centri viših nervnih djelatnosti. Međumozak sadrži centre koji kontrolišu temperaturu tijela, rad unutrašnjih organa, osjećaj gladi, žeđi... U malom mozgu nalaze se centri za održavanja ravnoteže i za kontrolu i koordinaciju pokreta. Moždano stablo čine produžena moždina, moždani most i srednji mozak. U produženoj moždini smješteni su centri za disanje i rad srca. U kičmenoj moždini su centri refleksnih radnji.

D3. Periferni nervni sistem čine moždani i moždinski nervi. Tijela moždanih nerava nalaze se u mozgu; među njima ima senzitivnih, motornih i mješovitih nerava. Tijela moždinskih nerava nalaze se u kičmenoj moždini; svi moždinski nervi su mješoviti. Refleks je brza reakcija organizma na draž; odvija se bez kontrole volje. Refleksi sa kojima se rađamo zovu se bezuslovni, a refleksi stvoreni tokom života zovu se uslovni. Vegetativni nervni sistem čini mreža nerava i ganglija. On upravlja radom unutrašnjih organa. Čine ga simpatički i parasimpatički dio koji djeluju antagonistički.

D4. Psihoaktivne supstance utiču na nervni sistem; mnoge od njih izazivaju zavisnost. Psihoaktivne supstance su alkohol, nikotin, kofein, kokain, marihuana, LSD, heroin. Neki narkotici koriste se u medicinske svrhe.

D4. Hormoni su biološki aktivne materije koje regulišu rast, razvoj, razmjenu materija i energije, ponašanje. Hormone izlučuju endokrine žlijezde. Hipofiza utiče na lučenje drugih endokrinih žlijezda; luči hormon rasta. Štitasta žlijezda luči tiroksin koji reguliše metabolizam. Hormoni gušterače regulišu metabolizam ugljenih hidrata i nivo glukoze u krvi. Hormoni kore nadbubrežne žlijezde regulišu metabolizam, krvni pritisak i utiču na razvoj polnih karakteristika. Srž nadbubrežne žlijezde luči adrenalin; on ubrzava rad srca, povećava krvni pritisak, ubrzava disanje. Noradrenalin ima suprotno dejstvo. Polne žlijezde proizvode i polne hormone i gamete. Hipotalamus luči hormone koji kontrolišu aktivnost hipofize.

120

Hipotalamus i hipofiza reaguju na svaku promjenu količine hormona u krvi. Na primjer: kada se količina tiroksina u krvi smanji ispod određene granice, hipotalamus i hipofiza registruju ovu promje nu. Hipofiza luči hormon koji stimuliše aktivnost štitne žlijezde i štitna žlijezda počinje da izlučuje tiroksin. Kada nivo tiroksina u krvi dostigne po tre bnu granicu, hipotalamus „obavještava“ hipofizu i tada prestaje lučenje hormona koji stimuliše aktivnost štitne žlijezde. Usljed toga štitna žlijezda smanjuje izlučivanje tiroksina. Ovakav način održavanja hormonske ravnoteže u tijelu naziva se povratna sprega.

egzokrine žlijezde – žlijezde koje svoje produkte izlučuje odvodnimkanalima.endokrine žlijezde – žlijezde koje nemaju odvodne kanale, već svoje produkte izlučuju u krvhormon – biološki aktivna supstanca, koja se krvlju prenosi do mjesta gdje će djelovatipovratna sprega – kontrolni mehanizam u kome proizvodi nekog procesa deluju kao regulatori istog procesa

1. Objasni razliku između egzokrinih i endokrinih žlijezda. 2. Kako se manjak joda odražava na organizam?3. Šta se događa kada tijelo ima premalo insulina?4. Objasni princip povratne sprege.5. Po čemu se razlikuje djelovanje hipofize i štitaste žlijezde na rast

organizma?

1. Šta bi se dogodilo sa tijelom ako bi se preknula veza hipotalamusa sa nervnim sistemom?

61

bronhija – dušnicaalveola – plućni mjehurić dijafragma (prečaga) – pločasti mišić koji razdvaja trbušnu i grudnu du-plju oksihemoglobin – hemoglobin za koji je vezan kiseonikkarboksihemoglobin – hemoglobin za koji je vezan ugljenik(IV)-oksidplućno disanje – razmjena gasova na nivou alveola i plućnih kapilaraćelijsko disanje – razlaganje organskih jedinjenja uz oslobađanje energije

1. Objasni put kretanja vazduha do pluća. 2. Zašto nije dobro udisati vazduh kroz usta?3. Opiši građu pluća. 4. Objasni kako dolazi do udisaja.5. Kakva je razlika između plućnog i ćelijskog disanja?6. Kako se stvara glas?

1. Zašto nije dobro pričati tokom jela?2. Pluća sportista mogu imati površinu i do 100m2. Kako objašnjavaš ovoliko

povećanje površine?

62

B7 Izlučivanje

Metaboličkim procesima u našem tijelu proizvode se različite materije i en-ergija, koji su neophodni za njegovo funkcionisanje. Metaboličkim procesi-ma u ćelijama nastaju i štetne ili nepotrebne materije, koje iz svih ćelija prelaze u krv. Štetne materije izdvajaju se i uklanjaju iz organizma prečišćavanjem krvi. U tome se i sastoji glavna uloga sistema za izlučiva-nje. Njega čine: bubrezi, mokraćovodi, mokraćna bešika i mokraćna cijev. Sistem za izlučivanje vrši i regulaciju količine vode i mineralnih soli u tijelu. Manji dio štetnih materija izlučuje se preko kože i organa za vare-nje.

bubreg

mokraćovod

mokraćna bešika

mokraćna cijev

Organi za izlučivanje

119

Polne žlijezde

Osnovna funkcija polnih žlijezda je stvaranje gameta – polnih ćelija. Polne žlijezde izlučuju i polne hormone. Pod uticajem polnih hormona sazrijevaju polne ćelije i razvijaju se osobine po kojima se muškarci razliku­ju od žena. Polni hormoni se pojačano luče u doba puberteta.

Ženske polne žlijezde luče estrogen i progesteron. Pod uticajem ovih hormona razvijaju se sekundarne polne karakteristike: rastu grudi, kukovi se proširuju, tijelo zadobija oblije konture, glas postaje tanji, uspostavlja se menstrualni ciklus.

Muške polne žlijezde luče testosteron, hormon koji dovodi do pojave muških sekundarnih polnih karakteristika: glas postaje dublji – mutira, rastu brada i brkovi, povećava se mišićna i koštana masa.

Hipotalamus i hipofiza regulišu rad endokrinog sistema

Hipotalamus luči hormone koji kontrolišu aktivnost hipofize. Hipofiza svojim hormonima reguliše aktivnosti ostalih endokrinih žlijezda. Tako je uspostavljena veza između nervnog i endokrinog sistema, čiji se rad međusobno usklađuje.

Ako pankreas ne luči dovoljno insulina, glukoza ne može da uđe u ćelije, pa ćelije koriste svoje sopstvene proteine i masti kao izvore energije. Nivo šećera u krvi povećava se iznad nor­

malnih vrijednosti (4,44 – 6,66 mmol/l), što je označeno kao šećerna bolest - dijabetes. Znaci šećerne bolesti su osjećaj žeđi, gladi, pojačano mokrenje i mršavljenje.

Nervni i endokrini sistem kontrolišu sve procese u organizmu.

118

Grudna žlijezda

Grudna žlijezda se nalazi u grudnoj duplji, iza grudne kosti. Luči hormone koji utiču na rast kostiju i razvoj polnih žlijezda. Ima važnu ulogu u sazrije­vanju limfocita i pripada organima imunog sistema. Grudna žlijezda je aktivna samo tokom djetinjstva. Kasnije biva zamijenjena masnim tkivom. Nadbubrežne žlijezde

Nadbubrežne žlijezde sastoje se od kore i srži koje proizvode različite hormone. Kora čini veći dio nadbubrežne žlijezde i luči hormone koji se zajedničkim imenom nazivaju kortikosteroidi. Ovi hormoni regulišu metabolizam hranljivih materija i minerala i značajni su za razvoj polnih karakteristika.

Srž nadbubrežne žlijezde luči dva hormona: adrenalin i nor­adrenalin, koji imaju antagonističko dejstvo. Adrenalin se luči kada smo uplašeni, uzbuđeni; kada se nalazimo u opasnosti. Ovaj hormon ubrzava rad srca, povećava krvni pritisak, dovodi do širenja zjenica, ubrzava disanje... adrenalin priprema organizam za odbranu ili napad, izaziva razdražljivost i agresiju.

Pankreas

Osim toga što izlučuje enzime koji imaju ulogu u varenju hrane, pank­reas izlučuje i dva hormona: insulin i glukagon. Oba hormona učestvuju u metabolizmu ugljenih hidrata i regulišu nivo glukoze u krvi. Insulin smanjuje nivo glukoze u krvi, tako što stimuliše prelazak glukoze iz krvi u ćelije, kao i odlaganje glikogena u jetri i mišićima. Djelovanje glukagona je suprotno. Glukagon povećava koncentraciju šećera u krvi, jer razgrađuje glikogen iz jetre.

Osobe oboljele od šećerne bolesti moraju da primaju injekcije sa određenom količinom insulina.

Nadbubrežne žlijezde, poput kapa, naliježu

na bubrege.

Pojačano lučenje kortikosteroi­da uzrok je Kušingove bolesti. Oboljela osoba ima visok krvni pritisak, povećan nivo šećera u krvi, dolazi do zadržavanja tečnosti u tkivima. Ako je bolesna ženska osoba, pojavlju­ju se znaci karakteristični za muški pol – ćelavost, brada,

brkovi, dublji glas. Adisonova bolest ili bronzana bolest javlja se usljed smanjene funkcije kore nadbubrežne žlijezde. Bolesnici osjećaju opštu slabost, imaju snižen pritisak i nizak nivo šećera u krvi, imaju karakterističnu bronzanu boju lica.

63

bubrežna srž

bubrežna čašica

bubrežna karlica

mokraćovod

bubrežna kora

bubrežna piramida

Građa bubrega

Bubrezi su smješteni u trbušnoj duplji, ispod dijafragme sa obje stra-ne kičmenog stuba. To su parni organi pasuljastog oblika, dužine oko 12 cm i širine oko 6 cm. Bubreg je zaštićen tankom vezivnom opnom i masnim tki-vom u kome je smješten. Ispod zaštitne opne nalazi se bubrežno tkivo sa-stavljeno od bubrežne kore i bubrežne srži. Na presjeku bubrega kora se uočava kao svjetliji dio.

Bubrežno tjelašce i bubrežni kanalić čine osnovnu funkcionalnu jedinicu bubrega - nefron. U jednom bubregu ima oko milion nefrona. Sva-ko bubrežno tjelašce sadrži gust splet kapilara obavijen dvoslojnom mem-branom u obliku lijevka – Boumanovom čaurom. Boumanova čaura na-stavlja se u bubrežni kanalić, koji vijuga kroz bubrežnu koru i ulazi u bu-brežnu srž. Svaki bubrežni kanalić obavijen je gustom mrežom kapilara.

U bubrežnoj srži, uočavaju se bubrežne piramide. Njihove vrhove obuhvataju bubrežne čašice. Sve bubrežne čašice ulivaju se u centralnu šupljinu bubrega – bubrežnu karlicu.

Kamen u bubregu nastaje kada je mokraća zasićena materijama koje se mogu kristalisati. Uzrok formiranja kamena je nedovoljno unošenje vode u organizam, ishra-na bogata solima kalcijuma, ili česte infekcije. Ako je kamen ma-lih dimenzija (manje od 5mm), može se izbaciti mokraćom. Veći kamen ostaje u bubregu, uvećava se, vrši pritisak na tkivo bubrega i oštećuju ga. Simptomi ove bolesti su jaki bolovi, učestalo i bolno mokrenje, krv u mokraći.

Zapaljenje bubrega izazivaju bak-terije koje ulaze kroz mokraćnu ci-jev ili trovanje otrovnim materija-ma. Simptomi ove bolesti su jaki bolovi u leđima, visoka tempera-tura, bolno i često mokrenje. Neliječenje dovodi do otkazivanja rada bubrega i trovanja organiz-ma usljed nagomilavanja štetnih materija u krvi. Prečišćavanje krvi u ovakvim slučajevima vrši se procesom dijalize uz pomoć vještačkog bubrega – dijalizatora.

Građa bubrega

64

Kako nastaje mokraća?

Kroz zidove kapilara bubrežnog tjelašca vrši se filtracija krvne plaz-me. Iz krvne plazme filtrira se voda sa rastvorenim materijama: soli, šeće-ri, amonijak, urea, mokraćna kiselina. Ovaj filtrat krvne plazme naziva se primarna mokraća i sliva se u prostor između dva sloja Baumanove čau-re. Tokom jednog dana u našem tijelu nastane oko 180 litara primarne mo-kraće. Primarna mokraća nastavlja da teče kroz bubrežne kanaliće.

Dok primarna mokraća prolazi kroz bubrežne kanaliće, šećeri, najveći dio vode i neke soli se reapsorbuju, tj. prelaze u okolne kapilare. Reap-sorpcijom se iz primarne mokraće u krv vraćaju materije koje su potrebne organizmu. Zahvaljujući ovom procesu, od 180 litara primarne mokraće, dnevno nastane 1,5-2 litra finalne ili sekundarne mokraće, koja sadrži preostali dio vode sa štetnim materijama. Nastala mokraća sliva se bubre-žnim kanalićima u bubrežne piramide, zatim u bubrežne čašice i puni bu-brežnu karlicu.

Nastanak mokraće

Gdje odlazi mokraća iz bubrega?

Mokraća, koja se u bubrezima neprekidno proizvodi, otiče iz bubre-žne karlice u mokraćovode. To su parni cjevasti organi, dužine oko 30 cm. Oba mokraćovoda se ulivaju u mokraćnu bešiku, u kojoj se skuplja mo-kraća. Mokraćna bešika je šupalj organ smješten u karličnoj duplji. Zid mo-kraćne bešike izgrađen je od vezivnog omotača i glatkih mišića. U zidu beši-

bubrežna cjevčica

Boumanova čaura

odvodnaarterija

dovodna arterija

bubrežni kanalić

vena

arterija

mreža kapilara

sabirni kanalić

117

Ako u djetinjstvu hipofiza pojačano luči hormon rasta, djeca brzo dostižu pretjerano visok rast što se naziva gigantizam ili džinovski rast. Kao posljedica pojačanog lučenja hormona rasta kod odraslih osoba javlja se akromegalija. Oboljeli imaju uvećane periferne dijelove tijela: nos, usne, uši, šake, stopala. Ako u djetinjst­vu hipofiza ne izlučuje dovoljno hormona, osoba zaostaje u rastu (patuljast rast).

Uticaj hipofize na rast čovjeka

Hormoni

Hormoni su biološki aktivne materije, koje regulišu rast, razvoj, razmjenu materija i energije, ponašanje... Mogu biti različitog hemijskog sastava, a djeluju u veoma malim količinama. Zahvaljujući malim molekuli­ma lako prolaze kroz ćelijske membrane i ulaze u krvotok. Svaki hormon djeluje na određeno tkivo ili organ.

Žlijezde ne proizvode uvijek istu količinu hormona. Na primjer, lučenje polnih hormona u pubertetu je intenzivnije nego u ostalim periodima života.

Uravnotežen odnos hormona u krvi preduslov je za skladno funkcion­isanje organizma. Čak i zbog veoma malih poremećaja u lučenju hormona možemo imati velike zdravstvene probleme.

Hipofiza

Hipofiza je žlijezda veličine zrna graška i težine oko 1 gram. Nalazi se sa donje strane međumozga i nervnom peteljkom je vezana za hipotalamus. Hipofiza luči nekoliko hormona. Oni utiču na lučenje drugih endokrinih žlijezda, kao i na metabolizam: stimulišu rast, održavaju zapreminu krvi stalnom, regulišu promet vode, izlučivanje mokraće, lučenje mlijeka poslije porođaja...

Štitasta žlijezda

Štitasta žlijezda se nalazi u donjem dijelu vrata ispod grkljana. Luči hor­mon tiroksin, koji kontroliše razmjenu materija (metabolizam). Pošto tiroksin utiče na proizvodnju proteina, utiče i na brzinu rasta djece. Neophodan je i za razvoj nervnog sistema. Za proizvodnju tiroksina neophodan je jod.

Uz ovu žlijezdu nalaze se četiri male paraštitaste žlijezde, koje regulišu promet kalcijuma i fosfora u organizmu.

Ako hranom ne unosimo dovoljno joda, štitna žlijezda ne proiz­vodi dovoljno hormona. Tada se žljezdano tkivo ove žlijezde zamjenjuje vezivnim tkivom; žlijezda se povećava i nastaje gušavost. Usljed smanjenog lučenja tiroksina, osobe imaju usporen metabo­lizam, nižu tjelesnu temperatu­

ru, trome su… Kako bi se spriječila pojava gušavosti u kuhinjsku so dodaje se jod. Šta misliš, zašto se jodira baš ova namirnica?Pojačano lučenje hormona štitne žlijezde uzrok je Bazedovljeve

bolesti. Oboljele osobe ubrzano dišu, imaju

lupanje srca, ubrzan puls, gube na težini. Bolest često prati iskolačenost očnih jabučica - egzoftalmus.

Egzoftalmus

116

D5 Endokrini sistemAktivnosti u našem tijelu kontrolišu dva sistema – nervni sistem i en­dokrini sistem. Ova dva sistema regulišu aktivnosti na dva sasvim različita načina. Nervni sistem šalje impulse do mišićnih i žljezdanih ćelija. Impulsi se kreću veoma brzo, a odgovor na njih je trenutan. S druge strane, endokrini sistem kontroliše tijelo hemijskim materijama – hormonima. Njihovo dejstvo je sporije u odnosu na dejstvo nervnog sistema, ali efekti hormona traju mnogo duže.

Endokrine žlijezde

Žlijezde su grupe ćelija ili organi koji proizvode i izlučuju supstance. Egzokrine žlijezde, kakve su znojne žlijezde ili žlijezde za varenje, izlučuju svoje proizvode kroz izvodne kanale. Endokrine žlijezde nemaju izvodne kanale, već svoje proizvode – hormone izlučuju direktno u krv. Ove žlijezde se zovu i žlijezde sa unutrašnjim lučenjem. To su hipofiza, štitna žlijezda, paraštitna žlijezda, grudna žlijezda, nadbubrežne žlijezde, pank­reas i polne žlijezde.

Endokrine žlijezde

hipofiza

štitna žlijezda

paraštitna žlijezda

grudna žlijezda

nadbubrežna žlijezda

pankreas

polne žlijezde

65

nefron – osnovna funkcionalna jedinica bubregaprimarna mokraća – mokraća koja se stvara filtracijom krvi u bubrežnim tjelašcimasekundarna mokraća – konačna ili finalna mokraća, koja nastaje reap-sorpcijom primarne mokraće u bubrežnim kanalićimareapsorpcija – ponovno upijanje; prelazak vode, šećera i nekih soli iz bubre-žnih kanalića u krv urea – sastojak mokraće; nastaje kao proizvod razlaganja bjelančevina

1. Kakvu ulogu imaju organi za izlučivanje? 2. Objasni građu bubrežnog tjelašca i bubrežnog kanalića.3. Kojim riječima bi objasnio/la nastanak mokraće: osmoza, filtriranje, ap-

sorpcija, reapsorpcija? 4. Zašto se kroz zidove kapilara bubrežnog tjelašca ne filtriraju i krvne ćelije?5. Kada se javlja potreba pražnjenja bešike?

1. Objasni šta je prva, a šta prava mokraća?2. Primarna mokraća nastaje filtracijom vode, soli, šećera, amonijaka, uree,

mokraćne kiseline iz krvne plazme. Odakle u krvi amonijak, urea i mo-kraćna kiselina?

Transplantacija organa započela je 50-ih godina prošlog vijeka. Najbolje rezultate u presađivanju imaju identični blizanci i upravo je na njima uspje-šno izvedena prva tran-splantacija bubrega, 1954. godine. Ta operaci-ja predstavljala je poče-tak transplantacione hi-rurgije. Prve transplanta-cije srca i jetre izvedene su 1967. godine.Danas se transplantiraju krv, srce, pluća, jetra, koža, kosti, rožnjača. Do

80-ih godina prošlog vije-ka mnoge transplantacije su propale, jer su tijela primaoca odbacivala nove organe. Od tada se koriste lijekovi koji smanjuju mo-gućnost odbacivanja.Zbog sve boljih rezultata u transplantacionom liječe-nju, sve su veće i potrebe za doniranjem organa. Preko 90% organa tran-splantira se u Evropi i Sjevernoj Americi, ali i te zemlje imaju velike te-škoće u dobijanju dovolj-nog broja organa.

ke nalaze se i posebne nervne ćelije, koje reaguju na rastezanje. Kada u be-šici ima 250 ml do 300 ml mokraće, zid se rasteže, a nervne ćelije šalju si-gnale o potrebi pražnjenja. Zadržavanje mokraće u mokraćnoj bešici reguli-še mišić stezač, koji se nalazi na prelazu bešike u mokraćnu cijev. Rad ovog mišića je pod uticajem naše volje. Mokraća se kroz mokraćnu cijev iz-lučuje napolje.

66

REZIME B

B1. Hrana nas snabdijeva energijom, obezbjeđuje materijal za rast i obnavljanje tijela, pomaže u borbi protiv bolesti i održava naše tijelo zdravim. Sadrži hranljive materije, vodu, mineralne soli, vitamine i vlakna. Tri su osnovne grupe hranljivih materija: ugljeni hidrati, masti i bjelančevine. Ugljeni hidrati predstavljaju osnovni izvor energije, bjelančevine su gradivne materije, masti su izvor energije, ali učestvuju i u izgradnji ćelijskih membrana, značajni su sastojci nekih hormona, ulaze u sastav nerava…

B2. Hrana se razlaže mehanički i hemijski u sistemu organa za varenje. Varenje počinje u usnoj duplji, u kojoj se nalaze zubi, jezik, pljuvačne žlijezde. Iz usne duplje hrana dolazi u želudac, gdje počinje razlaganje bjelančevina. Varenje omogućavaju i gušterača i jetra, čiji se sokovi ulivaju u dvanaestopalačno crijevo. Varenje se završava u tankom crijevu, a nesvarene materije prelaze u debelo crijevo, gdje se odvija apsorpcija vode i mineralnih materija. Otpadne materije grade fekalnu masu, koja se kroz završno crijevo i čmar izbacuje iz organizma.

B3. Krv i limfa transportuju hranljive materije i kiseonik do svih ćelija, iz ćelija uklanjaju štetne materije, imaju ulogu u odbrani tijela; krv učestvuje i u regulaciji tjelesne temperature. Krv se sastoji od krvne plazme i krvnih ćelija: eritrocita, leukocita i trombocita. Eritrociti sadrže bjelančevinu hemoglobin, koja ima važnu ulogu u transportu kiseonika i ugljenik(IV)-oksida. Leukociti predstavljaju osnovu odbrambenog sistema. Trombociti omogućavaju zaustavljanje krvarenja. Limfa predstavlja neposredno okruženje svake ćelije. Nastaje cijeđenjem krvne plazme kroz zidove kapilara.

115

smijati ako odbijem? Moram li se odreći društva koje me nagovara da probam drogu? Probaću, samo jednom, od toga ništa ne bude... Da li makar na kratko zaboraviti porodične probleme? Postoji mnogo razloga da kažeš „ne“ ovakvim iskušenjima. Ljudi koji probaju psihoaktivne supstance često postaju zavisni, i vremenom prestaju da biraju sredstva da dođu do njih. Zadovoljstvo i opuštenost kratko traju. Posljedice su teške.

Neki sportisti koriste stimulativna sredstva da bi na vještački način povećali sportske sposobnosti. Ovoj grupi stimulativnih sredstava, poznatih kao doping-sredstva, pripa-da i testosteron. Korišćenjem testosterona povećavaju se radne sposobnosti, ali postoji i čitav niz negativnih posljedica: dolazi do poremećaja metabolizma, može izazvati moždani ili srčani udar, kod žena se javljaju muške sekundarne polne karakteristike, izaziva agresivnost... Korišćenje svih doping-sredstava štetno je po zdravlje i u sportu je strogo zabranjeno. Sprinterka Merion Džons, koja je na Olimpijskim igrama u Sid-neju osvojila pet medalja, ostala je bez odličja kada je utvrđeno da je pred takmičenje koristila doping-sredstva.

1. U čemu se sastoji djelovanje psihoaktivnih supstanci na organizam?2. Kakve zdravstvene probleme imaju alkoholičari? Može li alkohol imati

smrtne posljedice?3. Koje su posljedice konzumiranja duvana?4. Objasni korišćenje droga u medicini.5. Kako heroin utiče na organizam?6. Šta su halucinogeni?

114

Stimulanti, halucinogeni, marihuana, narkotici

Mnogi lijekovi pripadaju grupi psihoaktivnih supstanci. Šta se događa kada popijemo lijek protiv bolova? On djeluje na nervna vlakna koja prenose nervne impulse do centra za bol u mozgu, što dovodi do smanjenja ili prestanka bola. Korištenje droga u medicini je korisno, ali se mora odvijati pod nadzorom ljekara.

Poznati stimulant je kokain, koji se dobija iz listova biljke koke. U ovu grupu psihoaktivnih supstanci spada i kofein, kojeg ima u kafi, čaju, koka­koli, red bulu.

Teško je nabrojati sva dejstva marihuane, jer ne postoji organski sistem u našem tijelu na koji ona ne djeluje. Mijenja doživljavanje stvarnos­ti, remeti sluh, vid, izaziva napade smijeha ili straha i panike, ubrzava rad srca, može dovesti do problema sa disanjem… Dugotrajnim korištenjem marihuane razvija se psihička zavisnost.

LSD je sintetska droga, koja izaziva snažne halucinacije i duševne poremećaje. Ova droga je opasna, jer ima nepredvidljive efekte; često izaziva osjećaj nepovredivosti, što može biti opasno za život.

Narkotici su droge koje otupljuju osjećanja i uklanjaju bol dejstvom na koru velikog mozga. Neki od njih, npr. morfijum, koriste se u medicinske svrhe. Heroin je jedan od najjačih narkotika; veoma brzo razvija zavisnost. Neposredno nakon unošenja izaziva osjećaj sreće i nadmoći, oslobađa od bola; prati ga crvenilo kože, proširene zenice, osjećaj toplote. Nakon toga narkoman zapada u stanje depresije, pospanosti, ima zamagljen vid, srce slabije radi, disanje je usporeno. Heroin je najopasniji ako se ubrizgava u venu.

Pobijedi iskušenja

Među onima koji zloupotrebljavaju drogu najbrojniji su mladi ljudi, u uzrastu od 14 do 25 godina. Mladi ljudi postaju narkomani iz radoznalosti, iz želje da eksperimentišu, želje da dožive nešto novo, zbog uticaja drugih i potrebe za poistovjećivanjem. Najčešće ne znaju u kakvu zamku upadaju.

Narkomanija postaje vodeći društveni, ekonomski i zdravstveni prob­lem. Širi se u gotovo svim zemljama na svijetu. Vjerovatno ćete se nekada naći pred iskušenjem: da li da probam, kao i moje društvo? Da li će mi se

Opijum i morfijum se koriste u medicini

Marihuana i hašiš su droge koje se dobijaju iz indijske konoplje (Canna-bis sativa)

Zar je teško odabrati?

67

B4. Postoje tri tipa krvnih sudova: arterije (odvode krv iz srca), vene (dovode krv u srce) i kapilari (kroz njihove zidove se vrši razmjena materija između krvi i ćelija tkiva). Srce je šupalj mišićni organ koji obezbjeđuje cirkulaciju krvi. Krv u srcu protiče u jednom smjeru – od pretkomora prema komorama. Tokom cijelog života srce se ritmično grči i opušta. Krv cirkuliše kroz veliki i mali krvotok. Put krvi od lijeve komore, kroz tijelo, do desne pretkomore naziva se veliki krvotok. Put krvi od desne komore, kroz pluća, do lijeve pretkomore označen je kao plućni ili mali krvotok. Limfa cirkuliše između ćelija i kroz limfotok; kreće se znatno sporije od krvi.

B5. Postoji niz mehanizama koji čine jedinstven sistem odbrane našeg tijela – imuni sistem. Prvu liniju odbrane predstavljaju koža i sluzokoža. Ako strana tijela prođu prvu liniju odbrane, aktiviraju se bijela krvna zrnca: fagociti gutaju mikroorganizme i razlažu ih, limfociti proizvode antitijela. Neka antitijela zadržavaju se u tijelu i nakon što eliminišu izazivače bolesti. Tako se stiče prirodni imunitet. Vještački imunitet se stiče vakcinacijom i imunoserumima.

B6. Disajni putevi su: nos, ždrijelo, grkljan i dušnik. Prolazeći kroz disajne puteve vazduh se čisti i zagrijava. Vazduh iz dušnika prelazi u pluća. U plućima kiseonik prelazi u krvotok. Pluća imaju veliki broj plućnih mjehurića – alveola, u kojima se odvija razmjena gasova. Razmjena gasova između alveola i plućnih kapilara naziva se plućno disanje. Razmjena gasova između ćelija i krvi, kao i procesi razgradnje (oksidacije) hranljivih materija, uz oslobađanje energije, označavaju se kao ćelijsko disanje.

B7. Uloga sistema za izlučivanje jeste da iz organizma ukloni štetne materije, koje nastaju kao produkti metabolizma. Sistem za izlučivanje čine bubrezi, mokraćovodi, mokraćna bešika i mokraćna cijev. Bubreg sadrži više od milion bubrežnih tjelašaca u kojima nastaje primarna mokraća. Resorpcijom šećera, vode i soli u bubrežnim kanalićima nastaje sekundarna mokraća. Ova mokraća se mokraćovodima odvodi u mokraćnu bešiku, odakle se izlučuje van tijela.

68

Čudesna moć hrane

Šta god da je otac bolesti, majka joj je loša ishrana. Kineska poslovica

O značaju hrane za zdravlje čovjeka znalo se još u starim civilizacijama. U današnje vrijeme čovjek je zaboravio da „zdravlje ulazi na usta“. Tako smo se našli u eri masovne upotrebe tehnološki obrađene hrane, siromašne biološki vrijednim sastojcima. Iako je značaj ljekovitih namirnica dugo zanemarivan, u posljednje vrijeme sve se više pažnje poklanja načinu ishrane: kako ishranom očuvati dobro zdravlje, koju je hranu poželjno jesti tokom liječenja ili oporavka, koje namirnice nijesu pogodne za bolesnike... Mnogi naučnici tvrde da je hrana vodeći lijek 21. vijeka.

Možemo li se hranom boriti protiv bakterija? Odgovor na ovo pitanje dao je Luj Paster još 1858. godine. On je dokazao da bakterije umiru pod dejstvom bijelog luka. Iz bijelog luka je izolovan moćan antibiotik – alicin. To je supstanca jakog mirisa koja se prilikom obrade brzo razlaže, pa se od njega nije mogao napraviti lijek. Zbog toga se mora uzimati u prirodnom pakovanju – česanj bijelog luka. Alicin spada u grupu najjačih prirodnih antibakterijskih sredstava, uništava preko 70 vrsta patogenih bakterija. Ispitivanjima je dokazano da antibakterijsko djelovanje imaju i crni luk,

borovnica, kupus, šargarepa... Bijeli i crni luk su veoma efikasni i u borbi protiv prehlade i gripa. Najbolje ih je konzumirati preventivno, ali pomažu i ukoliko se pojave simptomi bolesti.

Ako za ručak pojedeš picu, popiješ koka-kolu, za dezert uzmeš sladoled i nakon toga učiš, možeš očekivati slabe rezultate. Bolje će biti da za ručak pojedeš piletinu, jogurt i svježu salatu. Hrana bogata bjelančevinama doprinosi mentalnoj svježini, dok namirnice koje sadrže ugljene hidrate mogu da umanje aktivnost mozga. Namirnice bogate mastima, takođe, usporavaju rad mozga, jer je potrebno dosta vremena da se svare. Nedostatak vitamina B, karotina i gvožđa u ishrani može da uspori razmišljanje, oslabi koncentraciju i pamćenje. Ovo je posebno izraženo kod starijih ljudi. Grupa naučnika iz Kembridža ispitivala je kako hrana djeluje na aktivnost mozga. Njihova istraživanja su pokazala da odgovor leži u neurotransmiterima – hemijskim supstancama koje prenose informacije između nervnih ćelija u mozgu. Proizvodnja različitih neurotransmitera zavisi i od hrane koju unosimo, tj. od hemijskog sastava namirnica. Neki neurotransmiteri podstiču rad mozga i čine nas budnijim, dok drugi izazivaju pospanost i ošamućenost.

Bijeli luk se i u starim civilizacijama koristio

za liječenje niza oboljenja.

113

Alkohol

Osobe koje konzumiraju alkoholna pića često nijesu svjesne koliko alkohol štetno utiče na cijeli organizam. Psihoaktivni sa sto jak piva, vina i drugih alkoholnih pića je etil­alkohol (C2H5OH). Brzo se apsorbuje u sistemu za varenje, prelazi u krv i prenosi se do svih ćelija. U zavisnosti od koncentracije u krvi, alkohol izaziva različite promjene. Manje koncentracije djeluju relaksirajuće. Veće koncentracije alkohola usporavaju govor i rasuđivanje, remete sluh, vid, koordinaciju pokreta…Visoke koncentracije alkohola mogu da izazovu gubitak svijesti ili da blokiraju centar za disanje, što dovodi do smrti.

Alkoholizam je zavisnost od alkohola. Alkoholičari imaju brojne zdravstvene probleme: oštećenu sluzokožu organa za varenje, slab imunitet, oštećenu jetru, slabije srce; imaju gubitke pamćenja, poremećaje u ponašanju i dr. Od alkoholizma boluju stotine miliona ljudi na svijetu. Šta misliš, zašto je alkoholizam teška bolest, ne samo za obolje-log, već i za porodicu i cijelo društvo?

Nikotin

Sve do polovine 20. vijeka smatralo se da je pušenje duvana bezopasno. Danas znamo da pušenje negativno utiče na nervni sistem i ostale organske sisteme. Cigarete sadrže brojne otrovne supstance: nikotin, katran, otrovne gasove – ugljen-monoksid (CO), cijanovodoničnu kiselinu (HCN) i druge.

Pošto udahnete dim, nikotin prvo dospijeva u pluća, a potrebno je svega nekoliko sekundi da dođe i do mozga. Nikotin izaziva zavisnost; zbog toga je pušačima teško da prekinu da puše. Katran iz duvanskog dima taloži se u plućima, a ugljen-monoksid smanjuje količinu kiseonika u hemoglobinu, što dovodi do kratkog daha; zato se pušači brže zamaraju od nepušača.

Dugotrajno pušenje izaziva probleme sistema za cirkulaciju. Posebno je poremećena cirkulacija u usnoj duplji, desni postaju osjetljivije, bakterije se lakše razmnožavaju, što često dovodi do bržeg kvarenja zuba. Koža pušača brže stari i vremenom dobija sivkastu boju. Istraživanja su pokazala da pušenje višestruko povećava rizik od kancera.

Djeca koja žive u porodici sa pušačem imaju učestalije upale organa za disanje od dje-ce koja žive u nepušačkim porodicama!

Smatra se da od bolesti koje nastaju kao posljedica pušenja duvana u Evropi godišnje umre 440 000 ljudi, što znači 1 205 ljudi dnevno! Zbog toga su posljednjih godina po-oštreni zakonski propisi koji ograničavaju upotrebu duvana. U mnogim evropskim zemljama pušenje je zabranjeno na svim javnim mjestima.

Ciroza jetre je posljedica dugotrajnog alkoholizma

Organizam žene osjetljiviji je na dejstvo alkohola od organizma muškarca. Žene imaju više masnog tkiva od muškaraca. Pošto je masno tkivo slabije prokr-vljeno, slabiji je protok al-kohola kroz njega, pa je zato veći dotok alkohola u mozak. Takođe, organizam žene sporije razgrađuje alkohol od organizma mu-škarca.

Proizvođači ne daju dovoljno informacija javnosti o tome koja jedinjenja dodaju duvanu u cigaretama i u kojim količinama.

112

D4 Bolesti zavisnosti

Zdrav nervni sistem i pravilno funkcionisanje od presudnog su značaja za psihofizičko zdravlje čovjeka. Osim bolesti i povreda, posebnu prijetnju za nervni sistem predstavljaju psihoaktivne supstance. To su supstance koje utiču na nervni sistem; neke imaju umirujuće dejstvo, druge su stimu­lativne ili mijenjaju stanje svijesti. U ovu grupu supstanci ubrajamo kafu, alkohol, cigarete, analgetike, sredstva za spavanje, marihuanu, opijate (heroin, opijum), kokain, doping sredstva i dr. Možemo reći da nema razlike između psihoaktivne supstance i droge. I u malim količinama, ove supstance štetno utiču na cijeli organizam. Mnoge od njih izazivaju zavis­nost. Kada organizam ne može da funkcioniše bez prisustva određene psihoaktivne supstance, kažemo da postoji fizička zavisnost. Osobe koje ne mogu da se odupru neprestanoj potrebi da budu pod dejstvom psihoaktivnih supstanci, jer se samo tada osjećaju prijatno, psihički su zavisne.

Psihoaktivne supstance – „začarani krug“ iz koga se teško izlazi.

Stanje koje se javlja kada se prekine uzimanje sredstava od kojih je pojedi-nac zavisan naziva se apstinencijalna kriza. Ako je riječ o psihičkoj zavisnosti, kriza se manifestuje pojačanom napeto-šću, nemirom, razdražljivošću, osjeća-njem praznine, nesanicom, depresijom i dr. Kod fizičke zavisnosti kriza se ispo-ljava kao niz vrlo specifičnih fizičkih smetnji, poput jake uznemirenosti, bolo-va u kostima i mišićima, grčeva, drhta-nja, proliva, ježenja itd.

69

Mentalna energija i koncentracija zavise od jelovnika.

Nepravilna ishrana može biti uzročnik šećerne bolesti (dijabetesa), ali se ova bolest hranom može i liječiti. Postoji zapis na papirusu, iz 1550. godine, u kojem se savjetuje liječenje šećerne bolesti pšeničnim zrnima. Specifičan režim ishrane dijabetičara je prvi, osnovni način liječenja. U zavisnosti od težine bolesti, uz dijetu se uzimaju i lijekovi. Na spisku poželjnih namirnica nalazi se preko 400 biljaka, čiji sastojci mogu sniziti nivo šećera u krvi. Brokule sadrže hrom, mineral koji značajno pomaže u regulisanju nivoa šećera u krvi. Vlakna, kojima su bogate mahunarke, obaraju nivo šećera u krvi. Ishrana bogata vlaknima je tako djelotvorna u kontroli šećerne bolesti da su mnogi pacijenti njome smanjili ili potpuno isključili potrebu za drugim lijekovima. U nekim dijelovima Evrope za regulisanje nivoa šećera u krvi koriste se gljive. Dijabetičari ne treba da jedu hranu koja izaziva nagle i dugotrajne poraste šećera u krvi: slatkiše, med, krompir, bijeli hljeb, banane, suvo voće...

U vrhu spiska namirnica koje su zabranjene dijabetičarima nalazi se

šargarepa.

70

PovezivanjeI

Pronađi ključnu riječ iz spiska koja najviše odgovara objašnjenju.

glukoza aminokiselina avitaminoza hemijsko varenje peristaltika krvni serum krv tromb kapilari sistola puls limfotok imunitet vakcina dijafragma ugljeni hidrati nefron reapsorpcija urea primarna mokraćakalorija apsorpcija antitijelo transfuzijalimfa arterije alveola antigen

Prelazak vode, šećera i nekih soli iz bubrežnih kanalića u krv.Najtanji krvni sudovi. Poremećaj koji nastaje zbog nedostatka vitamina. Osnovna funkcionalna jedinica bubrega.Osnovni izvor energije za ćelije. Otpornost organizma prema uzročnicima bolesti.Pločasti mišić koji razdvaja trbušnu i grudnu duplju.Bistra žuta tečnost koja se izdvaja pri zgrušavanju krvi. Osnovni sastojak mokraće koji nastaje razlaganjem bjelančevina.Ritmičko širenje arterija nakon kontrakcija srčanog mišića.

II Prepoznaj veze između riječi

Objasni u kakvoj su vezi riječi u svakom paru.

1. glukoza, glikogen2. uravnotežena ishrana, piramida ishrane3. mehaničko varenje, hemijsko varenje 4. hlorovodonična kiselina, pepsin5. krv, limfa6. vakcina, imuno serum7. arterije, vene

IzborIII

Zaokruži slovo ispred one riječi ili izraza koji kompletira rečenicu.

1. Bjelančevine u želucu razlažu se dejstvom enzima:a. proteinazeb. pepsinac. amilazed. tripsina

2. Hemijsko varenje započinje u: a. jetrib. želucuc. ustimad. tankom crijevu

3. Štetni proizvod ćelijskog metabolizma je:a. glukozab. znojc. urind. urea

B

BiokvizSve odgovore

napiši u svesci

111

ove promjene izaziva simpatički nervni sistem. Kada opasnost prođe, usporava se rad organa i uspostavlja isti ritam rada kao prije opasnosti. Za usporavanje rada organa zadužen je parasimpatički nervni sistem, koji dovodi do opuštanja organizma. Parasimpatikus je odgovoran za vraćanje tjelesnih funkcija u „normalu“ i za održavanje funkcija na tom nivou. Simpatikus i parasimpatikus djeluju antagonistički.

organ simpatikus parasimpatikuszenica širi sužava

krvni sudovi sužava širi

srce ubrzava usporava

bubrezi usporava ubrzava

crijevo usporava ubrzava

mišići povećava snagu nema dejstvo

Ganglije simpatikusa obrazuju dva lanca, koji se pružaju duž obje strane kičmenog stuba. Ganglije su povezane kraćim nervnim vlaknima sa vegetativnim centrima u moždanom stablu i međumozgu. Od centara polaze duga nervna vlakna do svih unutrašnjih organa.

Ganglije parasimpatikusa nalaze se u unutrašnjim organima ili uz njih. Nervna vlakna koja povezuju ove ganglije sa centralnim nervnim sistemom su duga, dok su vlakna prema organima kratka.

nerv – skup nervnih vlakana obavijenih zajedničkom ovojnicomrefleks – brzi pokret, bez učešća volje, koji predstavlja odgovor organizma na dražiprijemnik (receptor) – nervna ćelija specijalizovana za prijem određene vrste dražiefektor – organ koji vrši radnju, najčešće mišić ili žlijezda refleksni luk – put koji nadražaj pređe od receptora preko osjećajnog nervnog vlakna do centra refleksa i zatim preko pokretačkog nervnog vlakna do efektora

1. Po čemu se razlikuju moždani nervi od moždinskih nerava?2. Koja je osnovna uloga vegetativnog nervnog sistema? 3. Uporedi dejstvo simpatikusa i parasimpatikusa na jednom primjeru.4. Definiši komponente refleksnog luka, objasni ulogu svake od njih.5. Po čemu se razlikuju bezuslovni i uslovni refleksi?

1. Simpatikus usporava rad bubrega i crijeva. Objasni.2. Samo pogled na limun može izazvati lučenje pljuvačke. Da li će se to

dogoditi i kod osobe koja nije probala limun? Objasni.

110

Vegetativni nervni sistem

Vegetativni nervni sistem čini mreža nerava i ganglija, čije djelovanje ne zavisi od naše volje; zato se naziva i autonomni ili nezavisni nervni sistem. Upravlja radom unutrašnjih organa i usklađuje njihov rad prema potre­bama čitavog organizma.

Kada se čovjek nađe u opasnosti, srce počinje ubrzano da mu radi, ubrza­va se i disanje, osjeća hlađenje kože jer su se suzili krvni sudovi u koži, povećava se snaga mišića – tako se organizam priprema za odbranu. Sve

Uslovne reflekse objasnio je ruski nauč-nik Pavlov, vršeći oglede na psima. Kada se psu daje hrana (bezuslovna draž), on luči pljuvačku (bezuslovni refleks). Pavlov je, tokom eksperimenta, prije davanja hrane palio svjetlo. Nakon što je eksperi-ment ponovio više puta, pas je počinjao da luči pljuvačku čim se svjetlo upali. U ovom eksperimentu paljenje svjetla je uslovna draž koja izaziva uslovni refleks. Pavlov je radio slične eksperimente u kojima je koristio različite bezuslovne i uslovne draži. Zaključio je da uslovni refleksi nijesu postojani i stabilni kao bezuslovni. Uslovni refleksi se mogu formirati, nestati i opet se formirati.

Simpatikus reaguje u stresnim situacijama, a

parasimpatikus kada smo opušteni i kada se

odmaramo.

Simpatikus Parasimpatikus

71

4. Primarna mokraća nastaje filtracijom krvi u:a. bubrežnim tjelašcimab. bubrežnim kanalićimac. bubrežnoj karlicid. bubrežnoj piramidi

5. Razmjena gasova odvija se u:a. grkljanub. bronhiolamac. nosud. alveolama

6. Reakciju imunog sistema izazivaju:a. fagocitib. antigeni c. limfociti

d. antitijela

7. Normalna vrijednost krvnog pritiska je:a. 120/ 80 kPab. 80/120 kPac. 16/10, 7 kPad. 10,7/16 kPa

8. Komponenta krvi koja transportuje hranljive materije je:a. krvna plazma b. leukocitic. eritrocitid. krv ne transportuje hranljive materije

9. Koja od navedenih riječi odražava funkciju tankog crijeva:a. apsorpcijab. reapsorpcijac. filtracijad. atsorpcija

10. Voda se iz organizma ne gubi:a. disanjemb. varenjemc. znojenjem

d. mokrenjem

11. Hemijsko razlaganje hrane završava se u: a. dvanaestopalačnom crijevu b. jetri c. debelom crijevu d. tankom crijevu

IV Tačno/pogrešno

Napiši T ako je tvrdnja tačna. Ako je tvrdnja netačna promijeni podvučenu riječ.

1. Zidovi alveola građeni su od jednog sloja ćelija kao i zidovi kapilara.2. Nabori sluzokože u grkljanu pod pritiskom vazduha trepere i

proizvode glas.3. Žuč koju proizvodi jetra pomaže u varenju bjelančevina.4. Hemoglobin za koji je vezan kiseonik naziva se dezoksihemoglobin. 5. Finalna mokraća proizvodi se filtracijom krvne plazme u čahuri

bubrežnog tjelašca. 6. U desnu polovinu srca dolazi krv iz pluća.7. Kontrakcijom glatkih mišića u zidovima arteriola pospješuje se

kretanje krvi.8. Bikarbonatni joni, koje luči jetra, neutrališu hlorovodoničnu kiselinu. 9. Osoba koja je Rh+ može primiti krv od davaoca koji je Rh-.

72

C

109

Refleksi

Ako slučajno rukom dodirnemo vreli predmet, ruku ćemo trgnuti prije nego što postanemo svjesni tog pokreta. Ovaj brzi pokret, koji smo napravili bez kontrole volje, naziva se refleks. Refleks je brza reakcija organizma na draži. Kako se odvija refleksni pokret?

Specijalizovane nervne ćelije u koži, prijemnici ili receptori, prime draž i proizvedu nadražaj. Osjećajnim (senzitivnim) vlaknom nadražaj se prostire do centra refleksa, koji se nalazi u sivoj masi kičmene moždine. Odavde se nadražaj provodi pokretačkim (motornim) vlaknom do mišića, koji se kontrahuje i izvede pokret. Organ koji reaguje naziva se efektor. Istovremeno se senzitivnim vlaknom nadražaj provodi do mozga, gdje nastaje osjećaj bola. Put koji nadražaj pređe od receptora do centra u kičmenoj moždini, i zatim od centra do efektora, naziva se refleksni luk.

Dijelovi refleksnog luka su: receptor, osjećajni nerv, centar refleksne radnje u kičmenoj moždini, pokretački nerv i efektor.

Mnogi životni procesi: kijanje, kašljanje, gutanje, treptanje, sisanje… odvijaju se refleksno, bez kontrole velikog mozga. Ovi refleksi su postojani, sa njima se rađamo i zovu se urođeni ili bezuslovni refleksi. Imaju veliki značaj u održavanju osnovnih životnih potreba i u zaštiti tijela. Postoje refleksi koji se stvaraju tokom života, naučene reakcije koje zavise od iskustva. Zovu se stečeni ili uslovni refleksi. Kada hrana dospije u usnu duplju, izaziva lučenje pljuvačke, što predstavlja refleksnu radnju. Međutim, nekad je dovoljno samo da čujemo zveckanje kašika i počinje izlučivanje pljuvačke.To je stečeni refleks – tokom života smo naučili da je to zvuk koji asocira na hranu.

1. receptor

2. osjećajni nerv

4. pokretački nerv

3. centar u kičmenoj moždini5. organ koji

reaguje (efektor)

108

Svi nervi koji polaze iz mozga i kičmene moždine čine periferni nervni sistem. Ovaj dio nervnog sistema povezuje organe i organske sisteme i usklađuje rad svih organskih sistema. Periferni nervni sistem sadrži osjećajne, pokretačke i mješovite nerve; pripadaju mu i ganglije – nervni čvorovi koji su izgrađeni od tijela nervnih ćelija. U perifernom nervnom sistemu razlikujemo moždane (lobanjske) nerve i moždinske (kičmene) nerve.

Moždani nervi

Moždani (lobanjski) nervi dobili su ime po tome što se tijela njihovih nervnih ćelija nalaze u mozgu. Iz velikog mozga i moždanog stabla izlazi 12 pari moždanih nerava. Svaki nerv ima svoje ime, a označavaju se i rimskim brojevima od I do XII. Među njima ima senzitivnih, motornih i mješovitih nerava. Mirisni nerv pripada senzitivnim nervima. On sadrži samo senzi­tivna vlakna, kojima se nadražaji kreću od čulnih ćelija u nosu do centra u velikom mozgu. Nerv koji inerviše mišiće jezika je motorni nerv. Jezično-ždrijelni nerv je mješovit – sadrži i senzitivna i motorna vlakna. Ovaj nerv kontroliše pokrete mišića ždrijela i sprovodi osećaje ukusa od jezika do velikog mozga.

vratni nervi

ramenski nervi

grudni nervi

slabinski nervi

krstačni nervi

Moždinski nervi

Iz kičmene moždine polazi 31 par moždinskih (kičmenih) nerava. Moždi­nski nervi dobili su ime po tome što se tijela njihovih nervnih ćelija nalaze u kičmenoj moždini. Svi mo ždi nski nervi su mje-šoviti, jer sadrže i motorna i senzitivna nervna vlakna. Motorna nervna vlakna polaze iz prednjih rogova sive mase, dok senzitivna vlakna ulaze u zadnje rogove. Moždinski nervi prolaze kroz međupršlje n-ske otvore, a zatim se granaju i formiraju spletove nerava koji dolaze do sva kog dijela našeg tijela: kože, mišića, žlijezda i nekih unutrašnjih organa.

Splet nerava koji polazi iz završnog dijela kičmene

mo ždine naziva se „konjski rep“.

D3 Periferni i vegetativni nervni sistem

73

C1. Kosti daju potporu

C2. Skelet

C3. Muskulatura

C4. Kretanje

Kretanje i potpora

74

C1 Kosti daju potporu

Kosti čine snažan oslonac našeg tijela. Zajedno sa mišićima omogućavaju da držimo tijelo u uspravnom položaju i izvodimo raznovrsne pokrete. Kosti imaju i druge važne funkcije: štite unutrašnje organe, u kostnoj srži nekih kostiju nastaju krvne ćelije, u kostima se stvaraju rezerve minerala važnih za tijelo.

Zašto su kosti tvrde?

Kosti su građene od koštanog tkiva, koje se sastoji od zvjezdastih ćelija i čvrste međućelijske mase. Međućelijsku masu čine mineralne soli (oko 65%), bjelančevina osein (oko 25%) i voda (oko 10%). Mineralne soli daju kostima tvrdoću. Najviše zastupljeni minerali u koštanoj masi su kal-cijum-karbonat i kalcijum-fosfat. Bjelančevina osein daje kostima elasti-čnost. Procentualno učešće mineralnih materija i bjelančevina u kostima tokom života se mijenja. U kostima djece ima više bjelančevina nego u kos-tima starih ljudi, zato su dječije kosti elastičnije i teže se lome.

Na prvi pogled se čini da su kosti neosjetljive, tj. da nijesu žive. To nije tačno. Kosti su živi organi; u njima se nalaze krvni sudovi koji omogu-ćavaju ishranu i eliminaciju štetnih materija. U kostima se nalaze i nervi, koji kostima daju osjetljivost. Slomljena kost boli jer su u njoj prisutni ner-i jer su u njoj prisutni ner-vi. Krvni sudovi i nervi nalaze se u koštanim kanalima, koji prožimaju međućelijsku koštanu masu.

ćelije koštanog tkiva

Kalcijum je važan mineral. Ukoliko hranom ne unosi-mo dovoljno kalcijuma ili vitamina D, ili ako postoje poremećaji u njihovom me-tabolizmu, organizam „crpi“ kalcijum iz kostiju, čime se kosti demineralizu-ju, postaju krte. Ove promjene su simptomi bolesti koja se zove osteo-poroza. Od osteoporoze najčešće obolijevaju starije osobe, posebno žene.

Presjek kosti

kanal

krvni sud

107

nervni centri – grupe nervnih ćelija koje primaju istu vrstu nadražaja, raspoznaju ih, tumače i izdaju precizna naređenja da bi organizam odgovorio na adekvatan načinlikvor – bistra tečnost koja ispunjava moždane komore i prostor između paučinaste i meke moždane ovojnice mozga i kičmene moždine

1. Kako su mozak i kičmena moždina zaštićeni od potresa i udaraca?2. Navedi uloge kore velikog mozga.3. U kojoj hemisferi mozga se nalazi centar za pisanje kod ljevaka?4. Da li se centri za koordinaciju pokreta nalaze u sivoj ili u bijeloj masi

malog mozga? Kako se povreda malog mozga odražava na kretanje? 5. Opiši građu kičmene moždine.6. Danas djeca rijetko obolijevaju od dječije paralize. Objasni zašto.

1. Koja strana mozga je oštećena ako je paralizovana desna strana tijela? Objasni.

2. U mnogim sportovima, npr. u boksu i karateu, zabranjeni su udarci u potiljačni dio glave. Objasni zašto.

Povrede kičmene moždine najčešće se dešavaju kao posljedica saobraćajnih i avionskih nesreća, nezgoda kod skijanja, skokova u vodu i sl. Pri povredi kičmene moždine dolazi do gubitka motorne ili senzitivne funkcije dijelova tijela ispod mjesta oštećenja. Kod paraplegije bez motorne i senzitivne funkcije ostaju do-nji djelovi tijela (gubi se pokretljivost nogu, funkcija crijeva i bešike, seksualna funkcija).

106

Moždano stablo

Produžena moždina, moždani most i srednji mozak čine moždano stablo. Raspored nervnih masa je drugačiji u odnosu na veliki i mali mozak. Siva masa se nalazi u unutrašnjosti, a spolja je bijela masa. Produžena moždi­na spaja mozak sa kičmenom moždinom. U njoj se ukrštaju osjećajna i pokretačka nervna vlakna koja povezuju mozak sa ostalim dijelovima tijela. Zato desna hemisfera velikog mozga kontroliše lijevu polovinu tijela i obr nu to. U produženoj moždini nalaze se centri osnovnih životnih funkcija: disanja i rada srca, gutanja, sisanja, pa se produžena moždina naziva „čvor života“. Iznad produžene moždine je moždani most. Dio mozga između moždanog mosta i međumozga naziva se srednji mozak. On ima značajnu ulogu u održavanju tonusa mišića; u njemu se nalaze primarni centri vida i sluha.

Kičmena moždina

Kičmena moždina ima oblik vrpce, zaštićena je kičmenim kanalom izgrađenim od pršljenova. Počinje od produžene moždine i pruža se do drugog slabinskog pršljena. Kao i mozak, zaštićena je trima ovojnicama; između paučinaste i meke ovojnice cirkuliše likvor.

Sredinom kičmene moždine pruža se centralni kanal, koji je povezan sa moždanim komorama. Oko centralnog kanala nalazi se siva masa kičmene moždine, dok se bijela masa nalazi spolja. Na poprečnom presjeku siva masa ima oblik slova X. Na njoj se razlikuju prednji i zadnji rogovi. U zadnje rogove sive mase ulaze osjećajna nervna vlakna, a iz prednjih rogova izlaze pokretačka vlakna. Ova vlakna se po izlasku iz kičmene moždine spajaju sa osjećajnim vlaknima i grade mješovite nerve.

Bijela masa kičmene moždine sadrži dvije vrste nervnih vlakna. Ushod­na nervna vlakna sprovode nadražaje u pravcu mozga, dok nishodna nerv­na vlakna sprovode nadražaje iz mozga ka organima i periferiji tijela. Zato se kaže da je kičmena moždina most koji povezuje tijelo i mozak. U sivoj masi kičmene moždine nalaze se centri refleksnih radnji.

bijela masa siva masa

centralni kanal

ovojnice

Kičmena moždina

osjećajna nervna vlakna

pokretačka nervna vlakna

mješoviti nerv

75

Imamo kosti različitog oblika

Kosti se dijele u tri osnovne grupe, prema obliku. To su duge (cjevaste), kratke i pljosnate kosti.

Duge kosti ulaze u sastav skeleta udova. Sastoje se od cjevastog tijela kosti koje na krajevima ima proširenja – jabučice. Tijelo kosti prekriva vezivna opna, pokosnica. Is-pod pokosnice je čvrsto koštano tkivo, a u sredini centralna šupljina, koju ispunjava kostna srž. U mladosti, kostna srž proizvodi krvne ćelije; oko 18. godine kostna srž gubi tu ulogu. Jabučice kostiju prekriva hrskavica. Ispod nje se na-lazi tanki sloj čvrstog koštanog tkiva, a unutrašnjosti je sunđerasto koštano tkivo. U šupljinama sunđerastog koštanog tkiva nalazi se crvena kostna srž, koja proizvodi krvne ćelije tokom cijelog života.

Kratke kosti izgrađuju skelet šake i stopala. Imaju sličnu građu kao jabučice dugih kostiju, ali nijesu oblo-žene hrskavicom.

Pljosnate kosti grade lobanju, u kojoj je smješten mo-zak, kao i karlični pojas i grudni koš koji štite unutrašnje or-gane. Ove kosti su izgrađene iz dva sloja čvrstog koštanog tkiva između kojih se nalazi tanak sloj sunđerastog koštanog tkiva. Na površini se nalazi pokosnica.

Rast i zarastanje kostiju

Do trećeg mjeseca embrion čovjeka ima skelet građen od hrskavice. Nakon trećeg mjeseca počinje okoštavanje skeleta, koje traje 18-20 godina. Tokom okoštavanja, hrskavica se postepeno zamjenjuje koštanim tkivom. Dok traje okoštavanje, naše tijelo raste i to na račun hrska vičavih dijelova. Kada se okoštavanje završi, završava se i rast tijela.

Kosti debljaju radom pokosnice. Ćelije unutrašnjeg sloja pokosnice dijele se i tako nastaje nova koštana masa. Na sličan način dolazi i do zarastanja prelomljene kosti – ćelije pokosnice stvaraju koštanu masu, koja spaja kost na mjestu preloma. Da bi kost mogla pravilno da zaraste, prelomljeni dijelovi se ne smiju pokretati. Zbog toga se na prelomljene kosti stavlja gips, koji ih fiksira.

Rahitis se javlja usljed nedo-voljnog taloženja kalcijuma u kostima, u djetinjstvu. Zbog nedovoljne mineralizacije kosti nijesu dovoljno čvrste i krive se, naročito one koje nose težinu tijela. Rahitis je najčešće posljedica nedostatka vitamina

D, jer je ovaj vitamin neopho-dan za odlaganje kalcijuma. Po-java rahitisa sprečava se pravil-nom ishranom, unošenjem vi-tamina D, kao i boravkom na suncu, jer se pod uticajem sunčevih zraka u koži sintetiše vitamin D.

hrskavica

sunđerasto koštano tkivo

pokosnica

čvrsto koštano tkivo

centralna šupljina (sadrži kostnu srž)

Uzdužni presjek duge kosti

Okoštavanje počinje u centrima okoštavanja odakle se širi na os-tale dijelove kosti.

76

Veze između kostiju

Rame možemo pokretati u različtim smjerovima: naprijed-nazad, gore-dolje, kružno… Koljeno možemo pokretati naprijed-nazad, ali ne i u stranu. Kosti lobanje uopšte se ne mogu pokretati. Pokretljivost različitih dijelova tijela zavisi od vrste veze između kostiju _ zglobovi. Zglobovi se dijele na nepokretne (šavovi, hrskavičavi spojevi) i pokretni.

Pljosnate kosti lobanje povezane su šavovima. Nazubljene ivice jedne kosti uklapaju se u nazubljene ivice druge kosti i čvrsto srastaju. Šta misliš, zašto su lobanjske kosti povezane nepokretnom vezom? Između nekih kosti-ju nalazi se hrskavica; te kosti su elastično spojene. Na ovaj način spojeni su rebra i grudna kost, kao i kičmeni pršljenovi.

U našem tijelu postoji više od 200 zglobova.

Zbog slabije konstrukcije koljena i slabijeg skeleta žene su osam puta sklonije povredama koljena od muškaraca.

jabučica

čašica

hrskavicačaura

Pokretni zglob sačinjavaju najmanje dvije kosti, od kojih najčešće jedna ima ispupčenje – jabučicu, a druga udubljenje – čašicu. I jabučica i čašica pokrivene su hrskavicom, koja svojom glatkom površinom olakšava pokrete zgloba. Kosti zgloba povazane su ligamentima i obavijene zglobnom

Pršljenovi su povezani elastičnim vezama.

Kosti lobanje povezane su šavovima i ne mogu se pokretati.

Građa zgloba

hrskavičavi disk

105

Mali mozak

Mali mozak se nalazi u zadnjem donjem dijelu lobanje. I on ima dvije hemisfere, povezane središnjim dijelom – crvom. Mali mozak grade siva i bijela masa. Bijela masa se nalazi u unutrašnjosti i ispunjava međuprostor između sive mase, što na poprečnom presjeku podsjeća na razgranato drvo („drvo života“). Siva masa na površini gradi koru, koja ima paralelno postav­ljene vijuge i brazde. U malom mozgu se nalaze centri za održavanja ravnoteže i za kontrolu i koordinaciju pokreta.

Međumozak

Međumozak se nalazi iznad srednjeg mozga a pokrivaju ga hemisfere velikog mozga. Centralna šupljuna međumozga je treća moždana komora. Kroz dio međumozga koji nazivamo talamus, prolaze nervna vlakna na putu ka velikom mozgu. Talamus selektuje te informacije, ima ulogu u regulisanju pažnje i svijesti itd. Donji dio međumozga nazivamo hipotala­mus. U hipotalamusu se nalaze centri koji kontrolišu temperaturu tijela, rad unutrašnjih organa, osjećaj gladi, žeđi... Hipotalamus je povezan sa glavnom žlijezdom endokrinog sistema – hipofizom.

Međumozak je pokriven velikim mozom, pa se raspored njegovih dijelova može vidjeti tek nakon odstranjivanja dijela velikog mozga.

Dječiju paralizu izaziva virus; prenosi se zaraženom hranom ili vodom. Virus napada moždane ovojnice i nervno tkivo: najčešće prednje rogove sive mase kičmene moždine.

Bolest se manifestuje paralizom udova ili paralizom disajnih puteva. Vakcinacija protiv dječije paralize je obavezna, pa je bolest danas vrlo rijetka.

talamus

hipofiza

moždani mostprodužena moždina

hipotalamus

104

Većina nervnih centara je parna, tj. nalaze se i u lijevoj i u desnoj hemis­feri. Neparni centri nalaze se samo u jednoj hemisferi, pa je ta hemisfera dominantna za određenu funkciju. Smatra se da je lijeva hemisfera većine ljudi dominantna u kontroli govora, dok je desna hemisfera zadužena za umjetnost, kreativno mišljenje, orijentaciju u prostoru.

Bjesnilo je teška zarazna bolest koju izaziva virus koji napada nervni sistem. Čovjeka može da zarazi bijesan pas, vuk, lisica. Prvi znaci bjesnila javlja­ju se poslije dva mjeseca, pošto su rane od ujeda već zarasle. Bolesnik postaje razdražljiv i

agresivan, a bolest se ne može izliječiti. Bolest se rijetko javlja od kada je Luj Paster napravio vakcinu protiv bjesnila. U cilju suzbijanja bjesnila sprovodi se zaštitno vakcinisanje pasa i mačaka.

Težina i veličina mozga ne utiču na intelektualne sposobnosti čovjeka. Ove sposobnosti su genetički uslovljene, ali u velikoj mjeri zavise i od intelektualnog okruženja. Tokom ranog djetinjstva stvaraju se milioni veza između neurona u mozgu djeteta. Ako je dijete više uključeno u aktivnosti sa okolinom: čitanje, razgovor, kreativna igra, druže-nje... razviće se veći broj veza. Što je veći broj neurona umrežen, to je funkcionalnost mozga veća. Istraživanja su pokazala da se tokom cijelog života zadržava slično pra-vilo – korištenje mozga povećava mentalne sposobnosti. Zbog toga je korisno da svom mozgu što češće postavljamo nove zadatke i izazove koje mora riješiti.

Nervni centri u kori velikog mozga su lokalizovani –

svaki centar zauzima tačno određeno mjesto.

senzitivna oblast

pokretačka oblast

centar za pisanje

centar za mišljenje

centar za govor

centar za miris

centar za ukus

centar za sluh

centar za pamćenje

centar za vid

77

čaurom, građenom od vezivnog tkiva. Zglobna čaura je značajna za stabili-zaciju zgloba. U čauri se nalazi tečnost koja smanjuje trenje prilikom kre-tanja.

Nijesu svi zglobovi jednako pokretljivi. U zglobovima prstiju vrši se samo pregibanje i opružanje. Najpokretljiviji zglobovi u našem tijelu su zglob kuka i ramena.

Pri radu ili nezgodnom pokretu zglob se može iščašiti. Tada se poki- daju zglobne veze i jabučica iskoči iz zglobne čašice. Iščašeni zglob boli, a javlja se i otok. Potrebno je obratiti se ljekaru, koji će zglob vratiti u pravi položaj.

kost – organ koji čini sastavni dio skeleta kičmenjakatijelo kosti – središnji dio kosti, koji se nalazi između dva kraja jedne kostijabučica – prošireni kraj kostipokosnica – vezivna opna koja oblaže kostokoštavanje – proces zamjenjivanja vezivnog ili hrskavičavog tkiva koštanim tkivomšav – nepokretni spoj dvije kostizglob – spoj dvije kosti ili više kostijučašica – udubljenje na kraju kosti koje ulazi u sastav zgloba zglobna čaura – vezivni omotač koji obuhvata sve koštane dijelove zgloba

1. Koje sve uloge imaju kosti u čovjekovom tijelu?2. Koje uloge imaju komponente međućelijske koštane mase?3. Objasni razliku u građi duge i pljosnate kosti. 4. Kako kosti rastu, a kako debljaju? 5. Opiši građu zgloba.6. Kako se mijenja skelet tokom embrionalnog razvoja?

1. Kada neko iščaši zglob, važno je da miruje nakon ljekarske intervencije. Šta misliš, zašto?

2. Navedi pokrete koje možeš da napraviš zglobom kuka. Zašto bi takav zglob u koljenu otežao naše kretanje?

78

C2 Skelet

Skelet čovjeka izgrađen je od 208 kostiju. Spojevima i zglobovima kosti su međusobno povezane u skladnu cjelinu, koja daje oblik našem tijelu. Skelet, zajedno sa mišićima, omogućava pokretanje tijela. On ima i mehaničku ulogu – štiti i daje potporu unutrašnjim organima. Skelet čovjeka čine: kos-ti glave, kosti trupa i kosti udova.

glava

ramenski pojas

grudni koš

karlični pojas

kosti nogu

Od 208 kostiju čovječijeg skeleta, 126 kostiju nalazi se u rukama, nogama, ramen-skom i karličnom pojasu.

kičmeni stub

kosti ruku

103

Veliki mozak

Veliki mozak zauzima najveći dio lobanje i prekriva ostale dijelove mozga. Površina mu je vijugavo naborana, a na presjeku se jasno razlikuju siva i bijela masa. Siva masa na površini naziva se kora velikog mozga. Veliki mozak se sastoji od dvije polovine ili hemisfere – lijeve i desne. Međusobno su spojene snopovima nervnih vlakana preko kojih se infor­macije prenose iz jedne u drugu hemisferu. Svaka hemisfera velikiog mozga ima pet režnjeva.

Funkcije kore velikog mozga

Kora velikog mozga obavlja najsloženije funkcije u našem organizmu: nastanak osjećaja (dodira, zvuka, boje, oblika, ravnoteže), omogućavanje svih vrsta voljnih pokreta, kao i složenih aktivnosti (govor, učenje, pamćenje, orijentaciju u prostoru...)

U kori velikog mozga nalaze se nervni centri – grupe ćelija koje su specijalizovane za obavljanje određenih funkcija. U senzitivne (osjećajne) centre stižu informacije iz čulnih organa i mi ih postajemo svjesni tek kada se „dešifruju“ u ovim centrima. Zato, ukus i miris hrane osjećamo tek kada nervni impulsi stignu do centara za ukus i miris u kori velikog mozga. Iz motornih (pokretačkih) centara kore velikog mozga kreću informacije za pokretanje skeletnih mišića. Ne možemo obavljati voljne pokrete ako su ovi centri oštećeni. Najsloženiji dijelovi kore velikog mozga, koji objedinjuju sve njene funkcije, jesu centri viših nervnih djelatnosti. To su učenje, razmišljanje, logičko zaključivanje, orijentacija.

Dijelovi centralnog nervnog sistema

mali mozak

veliki mozak

moždano stablo

međumozak

kičmena moždina

Mozak teži samo 2% ukupne tjelesne mase, ali troši oko 20 % kiseonika i hranljivih materija koje svakodnevno unosimo u organizam. Zbog toga je za dobro funkcionisa-nje mozga veoma važna zdrava ishrana i redovna fizička aktivnost.

102

D2 Centralni nervni sistem

Mozak i kičmena moždina čine centralni nervni sistem. Sve informacije iz tijela i spoljašnje sredine stižu u ove organe. U njima se, kao u nekom moćnom računaru, informacije obrađuju, dešifruju, memorišu, a kao rezul­tat nastaju odgovori koji se šalju do različitih organa. Mozak kontroliše sve procese u organizmu; omogućava nam da komuniciramo i osjećamo, izvor je naše svijesti, kreativnosti, inteligencije.

U sastav centralnog nervnog sistema ulaze mozak i kičmena moždina.

Mozak

Mozak je najsloženiji dio nervnog sistema. Štite ga lobanja i moždane ovojnice. Spoljašnja ovojnica je tvrda, naliježe na kosti lobanje. Ispod tvrde ovojnice nalazi se tanka paučinasta ovojnica. Treća ovojnica je meka, naliježe na površinu mozga i bogata je kapilarima. Prostor između paučinaste i meke ovojnice ispunjen je likvorom. Ova tečnost štiti mozak od potresa i udaraca, a ima i ulogu u transportu materija. U mozgu postoje četiri moždane komore, koje su takođe ispunjene likvorom. To su međusobno povezane šupljine, koje se nastavljaju u kanal kičmene moždine. Mozak grade: veliki mozak, međumozak, mali mozak i moždano stablo.

mozak

meka ovojnica

kičmena moždina

Upala moždanih ovojnica naziva se meningitis. Bolest izazivaju virusi ili bakterije. Najčešći simptomi bolesti su jaka glavobolja, povišena temperatura, ukočenost vrata, mučnina i povraćanje. Upalni

proces može zahvatiti i tkivo mozga. Meningitis se liječi antibioticima. U nekim slučajevima, zbog oštećenja moždanog tkiva, ova bolest može ostaviti i trajne posljedice.

79

Kosti glave

Kosti glave se dijele na kosti lobanje i kosti lica. Kosti lobanje su pljosnate, blago zakrivljene, međusobno spojene

šavovima; grade lobanjsku duplju koja štiti mozak. Lobanju grade četiri neparne i dvije parne kosti. Neparne kosti su: čeona, sitasta, klinasta i potiljačna, dok su tjemene i sljepoočne kosti parne. Na donjoj strani potiljačne kosti nalazi se otvor kojim je lobanja povezana sa kičmenim ka-nalom.

Kosti lica oivičavaju otvore usne, nosne i očne duplje. Postoji šest parnih kostiju i tri neparne kosti lica. Najveća parna kost je gornja vilica. Sve kosti lica su nepokretno spojene, osim najveće neparne kosti - donje vi-lice. Ona je sa lobanjom povezana zglobom. Donja i gornja vilica sadrže ja-mice u kojima su smješteni korjenovi zuba

Kosti trupa

Kičmeni stub je oslonac i potpora svim kostima, drži tijelo u us-pravnom položaju i štiti kičmenu moždinu. Izgrađena je od 33 ili 34 kosti – kičmena pršljena. Razlikuju se: vratni, leđni, slabinski, krsni i trtični pršljenovi. Svaki pršljen ima nekoliko koštanih nastavaka i pršljenski ot-vor. Otvori svih pršljenova obrazuju koštani kanal u kome je smještena kičmena moždina. Između pršljenova je hrskavica u obliku diska. Ona, poput amortizera, ublažava pritisak i omogućava pokrete kičmenog stuba. Pršljenovi su povezani i ligamentima i mišićima, koji im daju stabilnost.

Prva dva pršljena razlikuju se po obliku i građi od ostalih vratnih pršljenova. Prvi pršljen ima otvor kroz koji prolazi šiljasti nastavak drugog pršljena. Prvi pršljen je nosač, a drugi obrtač glave.

Pet krsnih pršljenova međusobno su srasli i grade krsnu kost. Trtični ili repni pršljenovi, koji su zakržljali, grade trtičnu kost, koja je

Naša najmanja kost nazi-va se uzengija, dugačka je nekoliko milimetara, a na-lazi se u uhu. Najveća, naj-duža i najteža kost u na-šem telu je butna, može da bude dugačka i do 60 cm Podjezična kost je jedina kost koja nije povezana ni sa jednom drugom kosti.

čeona kost

nosna kost

jagodična kost

gornja vilica

donja vilica

tjemena kost

potiljačna kost

Skelet glave

klinasta kost

sljepoočna kost

80

zglobljena sa vrhom krsne kosti. Ove dvije kosti zajedno čine zadnji zid karlične duplje.

Za grudne pršljenove zglobno je spojeno dvanaest pari rebara. Deset pari rebara, na prednjoj strani, povezani su preko hrskavice sa grudnom kosti i grade grudni koš, koji štiti srce i pluća. Dva donja para rebara ima-ju slobodne krajeve.

U doba intenzivnog rasta zbog nepravilnog držanja tijela može doći do krivljenja kičme. Kriv-ljenje kičme u stranu naziva se skolioza, a čest deformitet je i kifoza – pogrbljenost. Defor-

miteti mogu nastati i kao posljedica rahitisa. Bavljenjem sportom i pravilnim držanjem tijela mogu se spriječiti defor-miteti kičme.

hrskavičavi disk ligamenti zglobne površine

nastavci

Kičma je u obliku slova S, što joj omogućava dobru statiku i ravnotežu, ali i da tijelo drži u uspravnom položaju.

vratni pršljenovi

grudni pršljenovi

slabinski pršljenovi

krsna kost

trtična kost

Grudnu kost i rebra povezuje hrskavica.

rebra

grudna kost

101

draž – svaki uticaj koji izaziva promjenu naelektrisanja na membrani nervne ćelijenervni impuls – bioelektrična pojava koja nastaje kao reakcija nervne ćelije na odgovarajuću dražprag nadražaja – najmanja količina draži koja je u stanju da izazove nadražajprovodljivost – fiziološki proces provođenja nadražaja koz aksone nervnih ćelijaneurotransmiter – hemijski aktivna supstanca koja prenosi nervni impuls sa jedne na drugu nadražljivu ćelijusinapsa – mjesto spajanja dvije nervne ćelije na kojem se ostvaruje prenoše­nje nervnog impulsa

1. Uporedi dendrite i aksone.2. Navedi osobine nervne ćelije. 3. Objasni građu sive i bijele mase nervnog sistema. 4. Uporedi osjećajna i pokretačka nervna vlakna.5. Koja je razlika između nerva i nervnog vlakna?

1. Objasni prostiranje nervnog impulsa.

100

završetaka aksona. Da bi nervni impuls prešao na sljedeći neuron, neopho­dan je neurotransmiter. Ova hemijska supstanca nalazi se u završecima aksona. Nadolazeći nervni impuls izaziva oslobađanje neurotransmitera u prostor između dvije nervne ćelije. Na susjednoj ćeliji neurotransmiter izaziva promjenu naelektrisanja membrane – nervni impuls.

Nervno vlakno sprovodi nervni impuls samo u jednom smjeru. Osjećajno nervno vlakno sprovodi nadražaj od periferije tijela i iz unutrašnjih organa prema mozgu i kičmenoj moždini. Pokretačko nervno vlakno sprovodi nadražaj iz mozga i kičmene moždine prema organima. Na primjer, ako dotaknemo rukom vrelu peglu, nervni impuls se preko osjećajnog vlakna prenosi do centralnog nervnog sistema, dok mozak pokretačkim vlaknom šalje „naredbu“ da trgnemo ruku.

Nervna masa i nervi

U mozgu i kičmenoj moždini postoje zone koje su izgrađene samo od tijela neurona i dendrita. To je siva masa nervnog sistema. Druge zone sadrže samo snopove nervnih vlakana; oni čine bijelu masu nervnog sistema.

Snopovi nervnih vlakana obavijenih tankom ovojnicom grade nerv ili živac. U zavisnosti od vrste nervnih vlakana koji ih grade nervi mogu biti: osjećajni, pokretački i mješoviti. Osjećajni nervi sadrže samo osjećajna nervna vlakna, pokretačke nerve izgrađuju samo pokretačka vlakna, dok mješoviti nervi sadrže obje vrste nervnih vlakana.

Postoji preko 50 različitih neurotransmitera, koji

imaju zadatak da prenose nervne impulse

neurotransmiter

sinaptička kesica sa neurotransmiterom

membrana ćelije

Išijas je oboljenje najdužeg nerva – sjedalnog nerva (išijadikusa). Najčešći uzrok bolesti je pomjeranje hrskavičavog diska u kičmenom stubu, koji vrši pritisk na ovaj nerv. Bolesnici imaju bolove u donjem dijelu kičme, dužinom noge i u stopalu. Nekad je neophodno izvršiti operaciju da bi se otklonio pritisak na nerv.

Nervni impulsi putuju brzinom od oko 430 km/h. Najvećom brzinom kreću se nadražaji skeletnih mišića i jezika.

Najviše neurona imaš kada se rodiš (i zato pazi kako ih trošiš). Kod odraslih osoba nekoliko desetina hiljada neurona umre svakog dana. U većem nervnom stresu strada i preko milion neurona.

81

Kosti udova

Kosti ruku i nogu preko ramenskog i karličnog pojasa povezane su sa kostima trupa. Rameni i karlični pojas predstavljaju nepokretne dijelove skeleta udova; kosti ruke i noge su pokretni dijelovi ovoga skeleta.

Rameni pojas čine parne kosti: lopatice i ključne kosti. Ruka je za rameni pojas vezana ramenim zglobom. Zglob lakta grade ramena kost i dvije kosti podlaktice. Ruka se završava šakom, građenom od 27 kostiju. Šta misliš, zašto šaka ima ovako veliki broj kostiju?

Karlični pojas grade dvije karlične kosti zajedno sa krsnom i trtičnom kosti. Karlični pojas je koštani okvir za dio tijela koji označavamo kao karlica. Karlica ima oblik zdjelice, u njoj su smješteni mnogi organi: debelo crijevo, mokraćna bešika, polni organi… Karlica žene i muškarca se razlikuje. Kod žena je šira i niža, prilagođena je za nošenje ploda i rađanje.

ključna kost

lopatica

ramena kost

lakatna kost

žbica

kosti šake

karlična kostkrsna kost

butna kost

čašica

golenjača

lisnjača

kosti stopala

Lakatna kost ima izraštaj koji ne dozvoljava da se podlaktica savija unazad.

Prema izgledu karlice arheolozi određuju pol na pronađenim fos-ilima kostura.

82

Najjača i najduža kost čovječijeg tijela je butna kost. Gornji kraj but-ne kosti sa karličnim kostima gradi zglob koji se naziva kuk. Koljeno je zglob koga čine butna kost i dvije kosti potkoljenice. Čašica je trouglasta kost koja ne dozvoljava savijanje noge unaprijed. Stopalo, kojim se noga završava, izgrađeno je od 26 kostiju. Stopalo je lučno uzdignuto i ima ulogu „amortizera“, povećava gipkost i elastičnost prilikom hodanja.

skelet – sistem organa izgrađen od kostiju i hrskavice; daje oblik i čvrstinu tijelu i omogućava kretanje lobanja – kosti glave koje obrazuju šupljinu u kojoj je smješten mozak

1. Objasni ulogu skeleta u našem tijelu. 2. Zašto su kosti lobanje povezane šavovima?3. Jedna kost glave je pokretna. Koja je njena uloga? 4. Koja je uloga hrskavice između kičmenih pršljenova?5. Koja kost noge odgovara ramenskoj kosti ruke?6. Nabroj tri tipa kostiju i navedi po nekoliko primjera za svaki od njih.

1. Objasni zašto su kosti pasivni dijelovi organa za kretanje.

Ravni tabani su deformitet stopala kod kojega je spušten svod, što otežava hodanje i izaziva niz problema vezanih za skelet. Pojava ra-vnih tabana može se korigovati vježbama i nošenjem cipela sa odgo-va ra ju ćim uloškom.

99

Građa i osobine neurona

Neuroni su ćelije specifičnog izgleda. To su najduže ćelije u tijelu. Sastoje se od tijela ćelije, u kome je smješteno jedro i dvije vrste nastavaka. Kratki nastavci, koji podsjećaju na razgranato drvo, zovu se dendriti. Dugački nastavak – neurit ili akson završava se manjim ograncima. Aksoni su vrlo tanki i mogu biti duži od 1m, pa se nazivaju i nervna vlakna. Imaju mijelinski omotač koji im daje bi­jelu boju. Tijela nervnih ćelija i dendriti nemaju omotače, te imaju sivu boju. Neuroni su međusobno povezani. Veze između nervnih ćelija nazivaju se si­napse. Sinapsom se nazivaju i veze nervnih ćelija sa ćelijama mišićnog i žljezdanog tkiva.

Svi uticaji iz spoljašnje sredine koje naše tijelo može da registruje označeni su kao draži. Kada draž ima određenu jačinu i vrijeme djelovanja, u nervnoj ćeliji izaziva promjenu koja se naziva nadražaj. Sposobnost nervne ćelije da nadražajem odgovara na draž naziva se nadražljivost. Najmanja jačina draži koja može da izazove nadražaj naziva se prag nadražaja. Kada nadražaj nastane, on se nervnim vlaknom prenosi do drugog neurona ili do nekog organa. Ovo svojstvo nervne ćelije zove se provodljivost.

Kako putuje nervni impuls?

Kako nervne ćelije prenose informacije? Ćelijske membrane neurona su dvojno naelektrisane, sa spoljne strane pozitivno a sa unutrašnje negativ­no. Na mjestu djelovanja draži mijenja se naelektrisanje na membrani; ona postaje negativno naelektrisana na spoljašnjoj, a pozitivno naelektrisana na unutrašnjoj strani. Promjena naelektrisanja širi se duž membrane neurona velikom brzinom. Ova promjena naziva se nervni impuls ili nadražaj. Nadražaj se prenosi od dendrita, preko tijela nervne ćelije, do

neurit (akson)

Nervne ćelije

Osobe oboljele od multiple skleroze pate od mišićne slabosti i teško se kreću. Multi­pla skleroza je bolest u kojoj stradaju aksoni nervnih ćelija. Dolazi do oštećenja mijelinskog

omotača aksona, zbog čega je prenošenje impulsa usporeno. Pretpostavlja se da je multipla skleroza oboljenje imunog sistema.

tijelo nervne ćelije

dendrit

98

D1 Nervni sistem grade neuroni

Nervni sistem reguliše ogroman broj procesa koji se dešavaju u organizmu. Odgovoran je za složene aktivnosti koje uključuju mišljenje i učenje: sviran­je gitare, pisanje, vožnju automobila… Ovaj sistem obezbjeđuje i usagla-šavanje organizma sa spoljašnjom sredinom. Zahvaljujući nervnom siste­mu, svi organi i organski sistemi su međusobno usklađeni i djeluju kao cjelina.

Nervni sistem sastoji se iz dva dijela: centralnog nervnog sistema i perifernog nervnog sistema. Centralni nervni sistem kontroliše sve životne funkcije, dok se perifernim prenose signali iz spoljašnje sredine, ili iz tijela, do centralnog nervnog sistema i obrnuto. Nosioci svih aktivnosti nervnog sistema su nervne ćelije – neuroni.

Centralni nervni sistem čine mozak i kičmena moždina, dok periferni nervni sistem grade svi nervi koji polaze iz mozga i kičmene moždine.

mozak

kičmena moždina

nervi

83

C3 Muskulatura

Mišići čine više od trećine tjelesne težine. Svi mišići čine muskulaturu, koja tijelu daje skladan oblik. Uloga mišića zasniva se na sposobnosti mišićnih ćelija da se grče – kontrahuju. Kontrakcijom mišića vrše se pokreti u zglobovima; zato mišići predstavljaju aktivni dio sistema za kretanje. Mišići imaju i druge važne uloge: održavaju uspravan stav tijela, omogu-ćavaju rad unutrašnjih organa (srca, krvnih sudova, crijeva...), važni su za održavanje stalne tjelesne temperature, štite unutrašnje organe...

Vrste mišića

U našem tijelu postoje tri vrste mišića, koje se međusobno razlikuju prema građi mišićnog tkiva: poprečnoprugasti ili skeletni, glatki i srčani. Mišići se razlikuju i prema funkcijama koje obavljaju.

Poprečnoprugasti mišići izgrađeni su od dugačkih mišićnih vlaka-na, na kojima se pod elektronskim mikroskopom mogu uočiti pruge (po koji-ma su i dobili ime). Ovim mišićima pripada većina mišića našeg tijela. Na-zivaju se i skeletni mišići jer su tetivama vezani za kosti. U tijelu čovjeka postoji oko 600 skeletnih mišića, različitog oblika i veličine. Odgovorni su za kretanje tijela; mišići omogućavaju govor i mimiku, koja je važna u komuni-ka ciji. Poprečnoprugasti mišići se kontrahuju veoma brzo, kontrakcije traju od 1/10 do 1/100 dijela sekunde. Za razliku od srčanog i glatkih mišića, pokreću se pod kontrolom volje, pa se nazivaju voljni mišići.

Poprečnoprugaste mišiće grade cilindrične ćelije duge od 1 mm do 12 cm.

84

Glatki mišići građeni su od glatkog mišićnog tkiva. Nalaze se u zido-vima unutrašnjih organa: krvnih sudova, crijeva, mokraćne bešike... i omo-gućavaju njihov rad: protok krvi kroz arterije, peristaltičke pokrete organa za varenje, pražnjenje mokraćne bešike… Glatki mišići se kontarhuju spo-ro, a kontrakcija im traje duže nego kod skeletnih i srčanog mišića (nekada i do 90 sekundi). Rad glatkih mišića ne zavisi od naše volje, pa se ovi mišići nazivaju nevoljni mišići.

Više od 80 mišića lica po-stavljaju usta i jezik u raz-ličite položaje prilikom iz-govaranja riječi. Kada udarimo tenisku lop-ticu, aktivira se više od sto mišića ruke.

Mišićne ćelije glatkog tkiva su vretenaste i imaju jedno jedro postavljeno u središnjem dijelu ćelije.

Srčani mišić sastoji se od kratkih, razgranatih poprečno prugastih mišićnih vlakana. Vlakna srčanog mišića su međusobno povezana tako da grade jedinstvenu mrežu. Ovakva građa omogućava srcu sinhronizovano kontrahovanje, koje se odvija nezavisno od naše volje.

Poprečna ispruganost mišićnih vlakana srca nije izražena kao kod skeletnih mišića.

97

D1. Nervni sistem grade neuroni

D2. Centralni nervni sistem

D3. Periferni i vegetativni nervni sistem

D4. Bolesti zavisnosti

D5. Endokrini sistem

Regulacija

96

D

85

Građa skeletnog mišića

Na mišiću se može razlikovati tijelo ili glava mišića i dva suženja koja se nastavljaju u tetive. Neki mišići imaju dvije glave, koje su na jednoj stra-ni spojene i zajedničkom tetivom vezane za kost, a na drugoj strani razd-vojene i vezane za različite kosti posebnim tetivama. Ovakvi mišići naziva-ju se dvoglavi (biceps); takav mišić imamo na prednjoj strani nadlaktice. Postoje i troglavi (triceps) i četvoroglavi mišići (kvadriceps).

Skeletni mišići razlikuju se po veličini i obliku. Mogu biti mali, kao što su mišići koji pokreću oko ili veliki, kao što je široki leđni mišić. Najsnažniji mišići nalaze se na leđima, oko kičme; oni održavaju uspravan stav. Najbrojniji su mišići vretenastog oblika, ali mogu biti i lepezasti, trakasti, pločasti ili kružni.

Oblik mišića zavisi od uloge koju obavlja.

kružni mišić

trakasti mišić

lepezasti mišić

pločasti mišić

vretenasti mišić

86

Skeletni mišić sastoji se od snopova mišićnih vlakana, koja su postavlje-na paralelno i obavijena tankom vezivnom membranom, gradeći primarni snop. Više takvih snopova gradi snop višeg reda, takođe obavijen mem-branom. Sjedinjavanjem svih snopova višeg reda formira se mišić, koji spolja ima vezivni omotač. Ovaj vezivni omotač na krajevima mišića obra-zuje tetive, kojima su mišići vezani za kosti.

Između snopova vlakana u mišiću nalazi se rastresito vezivno tkivo kroz koje prolaze krvni sudovi i nervi. Do svakog mišićnog vlakna dolaze nervni završeci kroz koje stižu impulsi, tj. „komande“ za rad mišića. Kontrakciju mišića omogućava prisustvo proteinskih struktura – miofibrila u svakom mišićnom vlaknu. Miofibrili sa napravljeni od bjelančevina miozina i akti-na. Njihove niti postavljene su paralelno i klizeći jedne preko drugih izazivaju skraćenje miofibrila, tj. mišića.

Građa skeletnog mišića - vlakna miozina su deblja i vidimo ih kao tamnije pruge, dok su vlakna aktina tanja i vidimo ih kao svjetlije pruge.

Osobine mišića

Ako mišić opteretimo nekom silom u uzdužnom pravcu, on će se istegnu-ti. Na primjer, kada nosiš torbu u ruci, mišići ruke se istežu. Kada sila prestane da djeluje, mišić se vraća u prvobitni položaj. Ova osobina mišića naziva se elastičnost.

Važna odlika mišića je osjetljivost na draž, tj. nadražljivost. Pod utica-jem draži, mišićne ćelije se skraćuju, a mišić se grči i nabrekne. Ova osobi-na mišića zove se kontraktilnost. Kontrakcije mišića izazivaju nervni im-pulsi, koji do mišićnih ćelija dolaze nervnim vlaknima iz mozga. Pod utica-jem nervnog impulsa miofibrili u mišićnim vlaknima se skraćuju, mišić se kontrahuje. Kada nervni impulsi prestanu da pristižu, mišić se relaksira. Svaku mišićnu ćeliju dodiruje po jedan nervni završetak. Ovo mjesto spa-janja naziva se nervno-mišićna sinapsa ili motorna ploča.

Čak i kada tijelo miruje, svi mišići su u stanju napetosti; ova prirodna napetost mišića naziva se mišićni tonus.

mišićni omotač

mišićna vlakna

mišić

vlakna miozinavlakna aktina

miofibril

primarni snop

snopovi višeg reda

95

4. Krivljenje kičme u stranu naziva se:

a. skoliozab. silikozac. sklerozad. kifoza

5. Kontrakciju mišića omogućavaju: a. niti miozina b. niti aktinac. tetived. miofibrili

6. Koji od sljedećih mišića ne pravi voljne pokrete?a. bicepsb. tricepsc. srčani d. kvadriceps

7. Napetost mišića u stanju mirovanja naziva se:a. tonusb. tetanusc. kondicijad. kontrakcija

8. Starenjem, količina oseina u kostima se:a. povećavab. smanjujec. ostaje istad. osein nestane

IV Tačno/pogrešno

Napiši T ako je tvrdnja tačna. Ako je tvrdnja netačna promijeni podvučenu riječ, tako da tvrdnja postane tačna.

1. Okoštavanje počinje zamjenjivanjem hrskavičavog tkiva koštanim.2. Najjača i najduža kost čovječjeg tijela je ramena kost. 3. Lobanju grade četiri neparne i dvije parne kosti.4. Mišići su vezani za kosti ligamentima.5. Rad glatkih mišića zavisi od naše volje, pa se nazivaju voljni mišići.6. Povremeno vježbanje doprinosi pravilnom razvoju kostiju i jačanju

zglobova.

94

PovezivanjeI

Pronađi ključnu riječ iz spiska koja najviše odgovora objašnjenju.

kost pokosnica okoštavanje šavzglob skelet kontrakcija elastičnost tetiva zamor lobanja karlica osein muskulatura miofibrili motorna ploča kičma antagonizam zamor mišića tonus mišića

Kosti glave koje obrazuju šupljinu u kojoj je smješten mozak. Snop vlakana vezivnog tkiva kojim se mišić pripaja za kost. Grčenje mišića koje omogućava pokrete tijela. Pokretni spoj dvije ili više kostiju.Suprotno djelovanje mišića.Proces zamjenjivanja vezivnog ili hrskavičavog tkiva koštanim tkivom.Nervno-mišićna veza preko koje se ostvaruje veza neurita i mišića.Vezivna opna koja oblaže kost.Nagomilavanje štetnih materija u mišiću.

II Prepoznaj veze između riječi

Objasni u kakvoj su vezi riječi u svakom paru

1. kalcijum karbonat, osein2. pokosnica, prelom3. rebra, grudna kost4. kost, mišić5. glikogen, mlječna kiselina6. vježbanje, kondicija

IzborIII

Zaokruži slovo ispred one riječi ili izraza koji najbolje kompletira rečenicu.

1. U sredini duge kosti je šupljina ispunjena:a. koštanom tečnošćub. mineralnim solimac. koštanom masomd. kostnom srži

2. Kičmeni pršljenovi međusobno su spojeni:a. šavovimab. zglobovimac. hrskavicom d. pokosnicom

3. Zglobovi se glatko pomjeraju zahvaljujući hrskavici i:a. glatkim mišićimab. zglobnoj tečnostic. tetivamad. srži

C

BiokvizSve odgovore

napiši u svesci

87

kontrakcija – grčenje mišića koje omogućava sve pokrete tijela elastičnost – sposobnost mišića da se rastežerazdražljivost – svaka promjena električne provodljivosti membrane koja se javlja kao odgovor na dražmotorna ploča – nervno-mišićna tvorevina preko koje se ostvaruje veza neurita i mišića tetiva – snop paralelnih vlakana vezivnog tkiva kojim se mišić pripaja za kostnervni impuls – bioelektrična pojava, koja nastaje kao reakcija nervne ćelije na odgovarajuću draž

1. Objasni ulogu glatkih mišića u našem tijelu. 2. Zašto se skeletni mišići nazivaju voljni mišići?3. Mokraćna bešika je pretežno izgrađena od mišića. Koje vrste mišića su

zastupljene u njenoj građi?4. Navedi oblike mišića i njihovo mjesto u tijelu. 5. Objasni kako dolazi do kontrakcije mišića.

1. Ponekad mišić ne može da vrši iako su mišić i tetiva zdravi. Objasni šta može biti razlog nepokretnosti.

Mišićna distrofija je bolest u kojoj slabe i propadaju skeletni mišići. Karakterističan znak distrofije mišića je progresivna slabost mišića koja se širi u određenoj grupi mišića. Postoji više različitih oblika distrofije, a razlikuju se po tome koji su mišići zahvaćeni bolešću. Dis-trofije se javljaju zbog genetskih poremećaja, tj. zbog nedovoljne

proizvodnje određenih proteina. Zbog nedostatka proteina dolazi do poremećaja u mišićnim vlaknima; mišićno tkivo propa-da i biva zamijenjeno vezivnim i masnim tkivima. Najpoznatiji oblik je Dušeneova distrofija kod djece, koja je uzrokovana poremećajima gena na X hromo-zomu.

88

C4 Kretanje Kada promijenimo položaj nekog dijela tijela, napravili smo pokret. Prav-ljenje različitih pokreta: govor, trčanje uz stepenice, igranje tenisa i dr. omugućavaju kosti i mišići; oni čine sistem organa za kretanje. Skeletni mišići vezani su za kosti tetivama i njihova kontrakcija dovodi do pokreta u zglobovima. Mišići i kosti funkcionišu kao skladna cjelina zahvaljujući nervnim impulsima koji stižu iz mozga.

Mišići rade u parovima

Mišići se kontrakcijom skraćuju, tako da oni mogu samo da povlače kosti – ne mogu da ih guraju. Najčešće djeluju u parovima, raspoređeni na suprotnim stranama zgloba. Antagonističko (suprotno) dejstvo mišića do-vodi do pokretanja dijelova tijela. Kada hoćemo da prinesemo čašu ustima, biceps ruke se kontrahuje i povlači podlakticu na gore; tada savijamo ruku u laktu. Istovremeno je triceps relaksiran. Kada čašu želimo vratiti na sto, napetost bicepsa popušta i on se relaksira. U isto vrijeme triceps se kontra-huje i povlači podlakticu prema dolje, u prvobitni položaj. Ova dva mišića djeluju antagonistički. Biceps je pregibač, a triceps opružač. Mišići odmicači pomjeraju ruku u stranu, dok je primicači vraćaju. Obrtači pomjeraju i obrću ruku u ramenom zglobu.

biceps triceps

Pregibanje i opružanje podlaktice

biceps

triceps

93

unutrašnjeg krvarenja; mišić je tada osjetljiv na dodir, bolan i ne radi u pot-punosti. U ovom slučaju koristi se zavoj ili neka vrsta poveza, koji potpomažu mišić. Ukoliko pukne cijeli mišić, neophodno je bolničko liječenje, koje može da traje veoma dugo. I tetive mogu da se istegnu ili puknu. Najčešće povrede zgloba su: pucanje ligamenta, upala zgloba, razd-vajanje krajeva kostiju (usljed čega pucaju ligamenti), povrede zglobne čaure. Po nekim istraživanjima, najčešća povreda u sportu je povreda zglo-ba koljena. Najteža povreda kosti je lom. Kod jednostavnijih lomova ne dol-azi do povrede okolnog tkiva, dok kod složenih lomova dolazi do povrede mišića, tetiva, kože.

U liječenju sportskih povrede najčešće se preporučuje mirovanje, zavoji ili povezi, analgetici koji ublažuju bol i ubrzavaju liječenje. Često se za liječenje koristi terapeutska masaža.

Kristijano Ronaldo je zbog pucanja mišića morao da napravi višemjesečnu pauzu u karijeri.

92

Sportska medicina

Bavljenje sportom ima višestruko pozitivan efekat na naš organizam. Sport utiče na jačanje mišića i kostiju, doprinosi pravilnom držanju tijela, poboljšava cirkulac-iju, utiče na povećanje kapaciteta pluća, pozitivno utiče na psihički razvoj i socijalizaciju ličnosti… Ali, u sva-kom sportu postoji rizik od povrede, bilo da se radi o profesionalnim sportistima, ili ljudima koji rekre ativno treniraju. Zbog toga se razvila posebna grana medicine, koja prati sva zbivanja u čovjekovom organizmu koja se odvijaju pod uticajem vježbanja i bavljenja sportom - sportska medicina.

Kao i u drugim granama medicine, tako je i u sportskoj medicini važna prevencija. Najbolja prevencija je korišćenje odgovarajuće opreme. Za klizanje koristimo duboke cipele, koje daju potporu člancima, za trča nje koristimo obuću koja amortizuje pokrete opasne za kičmu. Sastavni dio opreme za mnoge sportove su štitnici za različite dijelove tijela: fudbaleri koriste štitnike za potkoljenice, biciklisti imaju kacige, bokseri u ring ne ulaze bez gumenih štitnika za zube…

Da bismo izbjegli povrede tokom treniranja, važno je voditi računa o nizu faktora: vrsti i sadržini treninga, intenzitetu i dužini trajanja fizičkog napo-ra, starosti i polu osobe, fizičkoj spremnosti… Zbog toga je prilikom plani-ranja treninga važno konsultovati stručnu osobu, koja može da ukaže i na moguće promjene u organizmu pruzrokovane fizičkim naporom. Važna pre-vencija povreda je tvz. zagrijavanje. Vježbe zagrijavanja pomažu da se opuste mišići i zglobovi, da se postepeno ubrza cirkulacija, kao i da se osoba koja trenira koncentriše na kontrolu i koordinaciju pokreta.

Tipovi povreda koje se javljaju na treninzima, razlikuju se od sporta do sporta. Za neke sportove, npr. trčanje, veslanje, biciklizam, karakteristično je ponavljanje određene radnje. Kod ljudi koji se bave ovim sportovima problemi se obično javljaju kao rezultat mnogobrojnih ponavljanja određenog pokreta. U košarci, fudbalu i rukometu česte su mehaničke povrede, usljed grubog kontakta sa drugim igračem. I u jed-noj i u drugoj grupi sportova biva povrijeđen neki dio sistema organa za kretanje. Zbog toga se sportska medicina najviše bavi mišićima, kostima i zglobovima.

Povrede mogu biti otvorene _ rane, ili zatvorene _ nagnječenja, istegnuća, uganuća, iščašenja… Najčešća povreda mišića je istegnuće. U najtežem slučaju može doći i do pucanja mišićnih vlakana, usljed čega dolazi do

89

Za kretanje je potrebna energija

Da bi se mišići mogli kontrahovati, potrebna im je energija koju dobi-jaju oksidacijom hranljivih materija. Glavni izvor energije je glukoza, koja se razlaže u prisustvu kiseonika i tom prilikom oslobađa se energija potreb-na za rad mišića. Dio energije nastale razgradnjom glukoze oslobađa se u vidu toplote. Mjera te toplote je tjelesna temperatura.

Ne proizvodi se jednaka količina energije u svim mišićima. Kojom br-zinom možemo trčati ili koliki teret možemo podići, zavisi od strukture mišića i uvježbanosti. Fizičkim radom i vježbanjem, uz pravilnu ishranu, povećava se debljina i snaga mišićnih vlakana; to povećava radnu sposob-nost mišića.

Zašto se umaramo?

Pri napornom radu mišićima je potrebno znatno više energije nego pri umjerenom naporu. Iako pri napornom radu ubrzano dišemo, krv ne uspijeva da prenese dovoljnu količinu kiseonika do mišićnih ćelija. Zbog toga glukoza ne može da se oksiduje. Tada počinje razgradnja glikogena, rezervne ma-terije koja se nalazi u mišićima. Razgradnjom glikogena oslobađa se energija, ali nastaju i štetne materije, ugljenik(IV)-oksid i mliječna kiselina. Ukoliko intenzivna aktivnost potraje duže, krv ne uspijeva da ukloni štetne materije iz mišića. Njihovo nagomilavanje izaziva zamor (mišić gubi snagu) i bol. Sla-bljenje radne sposobnosti, kao i bol mišića su privremeni. Bol mišića prestaje kada krv ukloni višak mliječne kiseline.

Vježbanje pogoduje zdravlju

Vježbanje i tjelesne aktivnosti dio su zdravog načina života. Hodanjem, trčanjem, vožnjom bicikla povećava se snaga i gipkost mišića. Ove aktivnos-ti doprinose pravilnom razvoju kostiju, jačanju zglobova i ligamenata. Gim-nastikom, aerobikom ili penjanjem uz stepenice jača srčani mišić i smanjuje se rizik od nagomilavanja masti u arterijama. Jači srčani mišić može ispumpati veću količinu krvi pri svakom otkucaju, čime se poboljšava snab-djevenost svih organa hranljivim materijama i kiseonikom. Rekreativni sportovi u prirodi povećavaju snagu disajnih mišića, zapreminu alveola u plućima i omogućavaju bolju razmjenu gasova.

Snaga mišićne kontrakcije mjeri se vatima (W). Mak-simalna snaga koju imaju svi mišići jednog dobro pri-premljenog sprintera je oko 1100 W, ali samo u prvih 10 sekundi. Već poslije 10 sekundi snaga mišića na-glo pada, a u drugoj minuti maksimalno iznosi 650 W.

Raznovrsnim aktivnostima razvijamo različite kondi-cione sposobnosti i obezbjeđujemo zdraviji način života.

90

Redovnim vježbanjem stičemo kondiciju, koja predstavlja kombinac-iju snage, gipkosti i izdržljivosti. Ako znamo koje povoljnosti pruža neka ak-tivnost, možemo sami napraviti program za poboljšanje svoje kondicije.

AKTIVNOSTKONDICIJA

Izdržljivost Gipkost Snaga hodanje ** * *trčanje *** ** **košarka **** *** **vožnja biciklom **** ** ***aerobik *** **** *plivanje **** **** ****

Uticaj različitih aktivnosti na kondiciju Na radnu sposobnost mišića utiču i emocije. Kada smo radosni, povećavamo naše radne sposobnosti i sporije se umaramo.

antagonizam – djelovanje u suprotnom pravcuglikogen – ugljeni hidrat koji služi kao rezervni izvor energije u životinjskim ćelijamazamor – mišićna iscrpljenost nastala nagomilavanjem mliječne kiseline nakon intenzivnog rada mišića

1. Koji organi su angažovani da bismo napravili jedan pokret?2. Opiši kako rade mišići nadlaktice.3. Zašto se mišić zamara?4. Zašto je potrebno raditi vježbe zagrijavanja mišića?

1. Ako nam je zimi hladno, zašto se najbolje zagrijemo ako skakućemo ili trčimo?

* mali učinak ** dobar učinak *** veoma dobar učinak **** odličan učinak

91

REZIME C

C1. Kosti su građene od koštanog tkiva; kroz koštane kanale prolaze nervi i krvni sudovi. Mineralne soli kostima daju tvrdoću, dok im osein daje elastičnost. Kosti se dijele na duge, kratke i pljosnate. Kosti rastu na račun hrskavičavih dijelova. Rast kostiju završava se između 18. i 20. godine. Kosti debljaju i zarastaju radom pokosnice. Kosti su povezane nepokretnim i pokretnim zglobovima.

C2. Skelet čovjeka čine: kosti glave, trupa i udova. Kosti glave formiraju lobanju i lice. Lobanja štiti mozak; kosti koje je grade povezene su šavovima. Kosti lica oivičavaju otvore usne, nosne i očne duplje. Osim donje vilice, kosti su nepokretno spojene. Kičmeni stub je oslonac svim kostima; grade ga kičmeni pršljenovi. Rebra, pršljenovi i grudna kosti grade grudni koš, koji štiti srce i pluća. Ruke su za trup vezane ramenim pojasom, a noge karličnim pojasom. Rameni i karlični pojas su nepokretni dijelovi skeleta udova, dok su kosti ruke i noge pokretni dijelovi ovoga skeleta.

C3. Imamo tri vrste mišića: poprečnoprugaste, glatke i srčani. Poprečnoprugasti mišići su vezani za kosti i omogućavaju kretanje tijela. Na skeletnom mišiću razlikujemo tijelo mišića i dva suženja koja se nastavljaju u tetive. Glatki mišići grade zidove unutrašjih organa. Srčani mišić sastoji se od kratkih vlakana, koja grade jedinstvenu mrežu. Mišićna vlakna su organizovana u snopove, između kojih prolaze krvni sudovi i nervi. Kontrakciju mišića omogućava prisustvo proteina miofibrila. Važne osobine mišića su elastičnost, nadražljivost i kontraktilnost.

C4. Kosti i mišići čine sistem organa za kretanje. Mišići najčešće rade u parovima i imaju antagonističko dejstvo. Glavni izvor energije za kretanje je glukoza. Pri napornom radu energija za rad mišića dobija se iz glikogena. Razgradnjom glikogena nastaju štetne materije, čije nagomilavanje izaziva zamor i bol. Vježbanje i tjelesne aktivnosti su značajan dio zdravog života: povećavaju snagu i gipkost mišića, jačaju zglobove i ligamente, jačaju srčani mišić...