1

BEN DEĞERLİYİM Nar Taneleri: Güçlü Genç Kadınlar Mutlu Yarınlar Projesi

Güçlenme Hikayeleri Biriktiriyor

SOSYOLOJİK DEĞERLENDİRME RAPORU

Nihan Bozok

Mart 2011

2

BOYNER YAYINLARIEski Büyükdere Caddesi, Park Plaza 22,

Maslak 34398 İstanbulTel: (212) 366 89 00

by@boyner-holding.com.tr

Boyner Yayınları’nın izni olmaksızınkısmen veya tamamen iktibas edilemez

1. Basım: Mart 2011, İstanbul ISBN: 978-975-7004-62-2

Yazar: Nihan BozokEditör: İdil Türkmenoğlu

Genel Yayın Direktörü: Gülşen HeperKapak: Rafineri Reklamcılık

Kapak Fotoğrafı: 40 Haramiler (Nar Tanesi Sinem) Sayfa Düzenleme: Ali Ergün Tasarım Reklamcılık

Baskı ve Cilt: Altan Basım Ltd.

3

ÖNSÖZ“Nar tanesi nur tanesi, annesinin bir tanesi” deyişini hatırlayarak birlikte çalıştığımız genç kadınlara Nar Taneleri dedik ve onlar için hayal ettikle-rimizi de projemizin ismine taşıdık, Nar Taneleri: Güçlü Genç Kadınlar Mutlu Yarınlar.1

Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) tarafından farklı nedenlerle devlet koruması altına alınan genç kadınların bireysel güçlenmelerini ve ekonomik bağımsızlıklarını kazanmalarını hedef-liyoruz. Bunu sağlayabilmeleri için onlara kişisel gelişim, iş arama be-cerilerinin geliştirilmesi ve kadın güçlendirme eğitimleri veriyor ve bir yıl süren mentorluk sistemi2 içinde bu eğitimleri güvenebilecekleri, rol model olarak alabilecekleri kadın mentorlarıyle hayata geçirmelerini destekliyoruz. Aynı zamanda toplumda kadın- erkek eşitliğine, farklılık-ların zenginlik olduğuna, gençlerin istihdamına, dezavantajlı grupların sosyal olarak içerilmelerine dair farkındalık yaratmayı hedefliyoruz. Pro-jemizde birlikte çalıştığımız genç kadınların herbiri farklılıkların çeşitlilik olarak algılandığı bir hayat özlemindeler.

Boyner Holding ve grup şirketleri olarak kadın-erkek eşitliği ve gençlerin eğitimi konularında destek verdiğimiz sosyal sorumluluk pro-jelerinde öğrendiklerimizi, grup şirketlerimizin bir arada destekleyeceği bir sosyal sorumluluk projesinde birleştirme kararı aldık. 2005 yılında Avrupa Eğitim Vakfı desteği ile Türkiye İş Kurumu (İŞKUR) tarafından uy-gulanan “Dezavantajlı Gruplar İçin Aktif İşgücü Önlemleri Projesi” Nar Taneleri Projesi’ni geliştirmemizde örnek aldığımız pilot uygulama oldu. Projenin uzmanı Sayın Nazik Işık’ın katkılarıyla bu pilot uygulamayı ha-yata geçiren kamu kurumlarının temsilcileri ile görüştük ve bu görüş-melerden aldığımız olumlu geri bildirimlerden güç alarak proje fikrimizi bugünkü ortaklarımız ile paylaştık.

Sosyal sorumluluk çalışmalarının hayata geçirilmesinde kamu sek-törü, özel sektör ve sivil toplum işbirliğinin önemine ve yararına gönül-den inandığımız için projemizin çok ortaklı bir yapıda hayata geçmesini istedik. Büyük bir heyecanla, projenin içeriğini birlikte geliştirdik, Kadın

1 Nar; bereket, bolluk, çeşitlilik, doğru olan ve yaşamın sembolü anlamlarına geliyor. 2 Mentorluk sistemi içinde yer alan mentorlar Türkiye Personel Yönetimi Derneği Gönüllüleri’dir, menteeler ise projede birlikte çalıştığımız genç kadınlardır.Mentor: Öğrenme ortağı, yol gösteren, destekleyenMentee: Öğrenen

4

ve Aileden Sorumlu Devlet Bakanlığı’nın önderliğinde, SHÇEK ortaklı-ğında çalışmalara başladık. Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) pro-jemizin idari ve mali yürütücülüğünü üstlendi ve meslek elemanları eği-timi ve kadın güçlendirme eğitimlerini organize etti. Türkiye Personel Yönetimi Derneği (PERYÖN) proje ortağımız olarak kişisel gelişim ve iş arama becerilerinin geliştirilmesi eğitimlerini ve genç kadınlara İŞKUR’a kayıt, İŞKUR ve Halk Eğitimi Merkezleri’nin (HEM) sunduğu mesleki eği-tim hizmetleri hakkında bilgi verdiler.

Nar Taneleri Projesi, toplumun ekonomik ve sosyal açıdan dış-lanmaya maruz kalmış kesimlerine; kurumsallaşmış, bütünlüklü ve uzun soluklu bir biçimde destek olmayı hedefliyor. 18–24 yaş ara-sı, yetiştirme yurtlarında yetişmiş genç kadınların mesleki becerilerinin geliştirilmesi, cinsiyete dayalı ayrımcılıktan kaynaklanan sorunlarının çözümüne katkı sunulması ve işgücü piyasasına katılımlarını amaçlıyo-ruz. Projemiz 2009-2013 yılları arasında tüm Türkiye’ye yayılacak, ayrıca SHÇEK’e bağlı yetiştirme yurtlarında görev yapan psikolog, sosyal hiz-met uzmanı ve çocuk gelişimcilere yönelik yaptığımız eğitimlerle 18 yaş altında olan bütün yaş ve cinsiyet gruplarına yaygınlaştırılacak.

Nar Taneleri Projesi, özellikle kadın yoksulluğunun önlenme-sine, yetiştirme yurtlarından yetişen genç kadınların ekonomik ba-ğımsızlığını kazanmasına ve kadınlara yönelik şiddetin önlenmesi-ne kadar birçok olumlu sonuç yaratabilecek ve böylece toplumdaki dezavantajlı gruplar için de bir umut kaynağı olabilecek. Buna ek olarak, rol model olan Boyner Grubu Gönüllüleri ve PERYÖN mentor ve eğitmen gönüllülüleri aracılığı ile proje Türkiye’de gönüllülük çalışmala-rının yaygınlaştırılmasına katkı sunuyor.

Öncelikle fikrimizi ilk paylaştığımızda bizi teşvik eden ve destekle-yen Milli Eğitim Bakanımız Sayın Nimet Çubukçu’ya, Kadın ve Aileden sorumlu Devlet Bakanımız Sayın Selma Aliye Kavaf’a, proje ortağımız SHÇEK’in, projemizi destekleyen İŞKUR ve MEB’in değerli yöneticilerine, projeyi birlikte yürüttüğümüz UNFPA ve PERYÖN’ün yöneticilerine ve çalışanlarına, Nar Taneleri’yle bilgi ve tecrübelerini paylaşan eğitmen-lerimize, rol model olan mentorlarımıza, Nar Taneleri Projesi’ni destek-leyerek SHÇEK’te yetişen gençlere yönelik algıyı olumlu yönde değiştir-meye yardım eden değerli basın mensuplarına, bu rapor ile projemizin gelecek yıllarını çok daha iyi planlamamıza ışık tutan sosyoloğumuz Ni-han Bozok’a teşekkürlerimizi sunuyoruz.

5

Projemizin hayata geçirilmesinde bize uzmanlık desteği veren başta Zarakol İletişim Hizmetleri ve Rafineri Reklamcılık olmak üzere 40 HARAMİLER Fotoğraf Grubu, Bilin Yazılım, Filmmor Kadın Kooperatifi, Termocam, Tetra İletişim, Thomas Türkiye, Utopic Farm Interactive ve Yenibiriş’e katkılarından dolayı teşekkürlerimizi sunuyoruz.

Nar Taneleri: Güçlü Genç Kadınlar Projesi ile ilgili etkinlikleri ve gelişmeleri takip etmek için www.nartaneleri.com adresinden bizi izleyebilirsiniz

7

Nar Taneleri’ne ve gönüllü mentorlarına

1

İÇİNDEKİLERÖZET. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1ABSTRACT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1SUNUŞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5Çalışmanın Yöntemi ve Verinin Toplanması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7Nar Taneleri Projesinin Genel Çerçevesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8Projenin Gözettiği Hassasiyetler: Uygulamaya Hakim Bakış Açısı . . . . 11Bireysel ve Toplumsal Olanı Birlikte Düşünmek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13“Yurt Çocuğu Olmak” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Dezavantajlı Grup Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Dezavantajlı Bir Grup Olarak Nar Taneleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18“Yurtta Kalmış Olman Sana Ne Kazandırdı?”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Nar Taneleri’nin Sorun Alanları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Nar Taneleri’nin Olumsuz Aile Deneyimlerinin Yaşamları Üzerindeki Etkileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Aile Özlemi ve Ev Mekânının Birlikte Hayal Edilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . 24Çözüm Bekleyen Olumsuz Tutum ve Davranışlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Olumsuzluklar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Nar Taneleri Güçleniyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Nar Taneleri İstihdam Olanakları Arıyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Nar Taneleri’nin Mentorları ile Yolculukları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Mentorların Geliştirdikleri Yaratıcı Yöntemler ve Güçlenmeye Etkileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Sonuç: Küçük Adımlarla Değişen Hayatlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Ekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52Kaynakça. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

1

ÖZETBu çalışma, Nar Taneleri Projesi’ni sosyolojik bir bakış açısıyla değer-lendirmeyi amaçlamaktadır. Projenin iki ana hedefi olan güçlenme ve istihdam yaratmada gelinen son durum, proje katılımcılarının genel özelliklerine odaklanılarak tartışılmaktadır. Bu bağlamda çalışma önce-likle Nar Taneleri’nin yaşam öyküleri, geçmiş deneyimleri, sorun alanları, istihdam algıları ve güçlenme gerektiren yaşantılarına ilişkin örüntüler üzerinde durmaktadır. Diğer taraftan, Nar Taneleri Projesi sırasında de-zavantajlı gruplarla çalışma konusunda geliştirilen bakış açısı ve inşa edilen model incelenmektedir. Söz konusu model değerlendirilirken, projenin genel çerçevesi, hassasiyetleri ile eğitimleri ele alınmakta ve mentorluk sistemine odaklanılmaktadır.

Bu çalışmada Nar Taneleri Projesi’nin üç önemli sonuca ulaştığı gö-rülmüştür. Bunlardan ilki, Nar Taneleri özelinde güçlenme ve istihdam-da büyük ölçüde başarıya ulaşılmıştır. İkincisi, proje ‘yetiştirme yurdu çocuğu’ olgusuna ilişkin alternatif bir görme biçimi sunmuştur. Üçüncü-sü, proje dezavantajlı gruplar için geliştirilecek aktif istihdam tedbirleri açısından örnek teşkil eden bir model sunmaktadır.

ABSTRACTThis study aims to investigate the Nar Taneleri (Pomegranate Arils) Project from a sociological perspective. The final results concerning the two main aims of the project, empowerment and employment are examined by fo-cusing on the general characteristics of the participants. In this context, the patterns of life (her)stories, past experiences, problem areas, perceptions of employment and needs of empowerment are evaluated. On the other hand, the model and the perspective concerning the disadvantaged groups developed during the process of Pomegranate Arils Project are considered. This model is assessed by reviewing the general framework, the sensitivities and the trainings and focusing program and mentoring system.

In this study, Nar Taneleri Project seems to bring three major outcomes. Firstly, a significant success is observed in Nar Taneleri in terms of empower-ment and employment. Secondly, this project presents an alternative gaze for the fact of ‘orphan chid’. Thirdly, this project presents an ideal model for developing active employment policies for disadvantaged groups.

3

“İnsan insanı yalnızca insanda tanır.” Goethe

4

(*) Yazar Notu: Tüm metinde Nar Taneleri’ni mağdur değil madun özneler olarak tanımlıyo-rum. Çünkü mağdur kavramı haksızlığa uğrayan pasif bir özneye karşılık gelirken; madun kavramı tam anlamıyla edilgen olmayan ve kendine özgü mücadele stratejileri üretebilen öznenin durumuna karşılık geliyor.

5

SUNUŞNar Taneleri Projesi, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu koruma-sı altına alınmış ve kuruma bağlı yetiştirme yurtlarında yetişmiş 18-24 yaş arası belirli sayıda genç kadının katılımıyla gerçekleşen çok ortaklı ve uzun soluklu bir sosyal sorumluluk projesi. Proje çerçevesinde, söz konusu genç kadınların toplumsal ve ekonomik dışlanmayla baş edebilmelerine ve cin-siyete dayalı ayrımcılıktan kaynaklanan sorunlarının çözümüne katkı sun-mak amaçlanıyor. Proje kadın güçlenmesi ve istihdam gibi iki önemli ayak üzerinde yükseliyor.

Benim Nar Taneleri Projesi ile ilk buluşmam bir gönüllü katılım üzerine oldu. 2009 yılında Nar Taneleri Projesi’nin ikinci eğitim döneminde on beş gün süreyle Nar Taneleri’yle ve proje ekibiyle birlikte Anadolu Turizm Mes-lek Lisesi Etiler Uygulama Oteli’nde kaldım. Bu kısa gönüllülük döneminin ardından projeye araştırmacı olarak 2010 yılında dahil oldum. Proje içe-risinde yer aldığım süre boyunca Nar Taneleri ile birlikte zaman geçirdim. Hatalar ve doğrular yaptım, ön kabullerimle ve önyargılarımla yüzleşmeye çalıştım, konumumu sorguladım. Mülakatlar, gözlemler ve kayıtlar yaptım, notlar tuttum. Nar Taneleri’nin üzüntülerini, yaralarını, sevinçlerini, geçmiş acılarını ve gelecek hayallerini dinledim. Onlar da beni dinledi. Dinlediğim hayatlar beni şaşırttı, heyecanlandırdı, azca neşelendirdi, çokça üzdü. Her zaman araştırmanın bir paylaşım süreci olduğuna inanarak devam ettim. Bu süreç hem araştıranı hem araştırılanı ve de bir sosyal sorumluluk proje-si dolayımıyla gerçekleştiği için toplumsal algıyı dönüştürecek bir süreçti. Kendimi hep araştırdığım tablonun küçük bir parçası olarak görmeye çalış-tım. Dışarıdan ve üstte konumlandırılmış bir bakış açısına kaymamak için kendimi sorguladım.

Bu raporu kaleme alırken konuşulanları ve gözlemleri bir metine aktar-manın gerçek ve kurgu arası sularda yüzmekle eş olduğunu hep hatırladım ve Nar Taneleri’nden dinlediğim hikayelerin kendine özgü gerçekliğine sadık kalmaya çalıştım. Gayatri Chakravorty Spivak’ın “madun* konuşabilir mi?” (2009, s. 53) tartışmasına atıfla bu raporda Nar Taneleri’nin kendi seslerine ve ifadelerine yer vermeye gayret ettim. Ve “kenardakiler” ile çalışırken akıl-da tutulması gereken o soruları hiç aklımdan çıkarmamaya çalıştım: “Farklı dünyalara nasıl giriyoruz? Oralardan ne zaman, nasıl çıkıyoruz? Farklı dün-yalara girmek kolay mı? Girmek zor da çıkmak kolay mı?” (Selek, 2009 s. 119). Nihayetinde elinizdeki araştırmanın bu son halini alması, ‘araştıranın’ kendini bir dizi iç sorgulamadan geçirmesinin ardından ve Nar Taneleri’nin geleceklerine dair besledikleri umut eşliğinde gerçekleşti.

7

Çalışmanın Yöntemi ve Verinin Toplanması:

Bu rapora kaynaklık eden araştırmanın verileri nitel tekniklere dayana-rak toplanmıştır. Araştırmanın temel kaynağı Nar Taneleri ile yapılan bir kısmı yarı yapılandırılmış, bir kısmı da derinlemesine mülakat yöntemi-ne göre uygulan görüşmelerdir. 18 Nar Tanesi ile yapılan derinlemesi-ne mülakatlar ortalama 3 saat sürmüştür. Bunların bir kısmı katılımcılar projenin eğitim döneminde iken diğer bir deyişle projeyle yeni tanıştık-larında; bir kısmı da katılımcılar mentorlarıyla çalışmaya başladığı dö-nemde yani projenin etkileri görünürleşmeye başladığında yapılmıştır. Tümü projenin eğitim dönemlerinde uygulanan yapılandırılmış müla-katlar ise, 2009 ve 2010’un I. ve II. eğitim dönemi katılımcıları ile yapıl-mış ve ortalama 30 dakika sürmüştür.

Nar Taneleri ile yapılan mülakatlara ek olarak, projenin 2009-2010 eğitim dönemlerinde katılımlı gözlem yapılmıştır. Konya, Eskişehir, Ba-lıkesir, İstanbul ve Ankara’da mentorlarıyla çalışmalarını sürdüren Nar Taneleri ziyaret edilmiş ve projenin hayatlarındaki etkisi görülmeye çalı-şılmıştır. İstanbul ve Ankara’da mentorlar ile odak grup çalışmaları yapıl-mıştır. Ayrıca 16 mentor ile mentor-mentee ilişkisinin ulaştığı sonuçların tespitine yönelik yapılandırılmış görüşmeler yapılmıştır.3 Bu görüşmeler 1 saat ile sınırlandırılmıştır. Ankara’da proje kapsamında gerçekleştirilen Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’nda (SHÇEK) çalışan mes-lek elemanları eğitimi sırasında, kurumdan hizmet alan kişilerin özel-liklerini anlamaya yönelik odak grup çalışması yapılmıştır.4 Tüm bu gö-rüşmelerden elde edilen veri, Nar Taneleri’nin ve Nar Taneleri Projesi’ni kuşatan eksenlerin değerlendirilmesine ışık tutmuştur.

Görüşmelerdeki hedeflerden birincisi, yetiştirme yurtlarında kal-mış ve bu özelliklerinden dolayı projenin eğitim sürecine katılmış olan genç kadınların hangi noktalarda dezavantajlı olduklarını ve güçlenme-ye ihtiyaç duyduklarını tespit etmek olmuştur. İkinci olarak ise, projenin ana eksenlerinden biri olan ‘katılımcılara istihdam olanakları sağlama’ hedefi üzerinde durulmuştur. Bu bağlamda, Nar Taneleri’nin istihdama katılma koşullarına dair bir arka plan bilgisi toplanmaya çalışılmıştır. Bu ikinci başlık altında Nar Taneleri’nin geçmiş yaşantılarının bugünkü is-

3 Ek-1-’de mentorlarla yapılan görüşmelerin soruları yer almaktadır.4 Ek-2-‘de meslek elemanları ile yapılan odak grup görüşmesinin amacı ve soruları yer al-maktadır.

8

tihdam koşulları üzerindeki etkisi, iş arama- bulma- aramama- işten ay-rılma gibi olası seçenekler üzerinde yurt deneyiminin ve yurda gelme sebeplerinin bıraktığı izler, Nar Taneleri’nin iş yaşantısından beklentileri, özel sektör algıları, iş arama-bulma motivasyonlarını sınırlayan unsurlar gibi noktalara yönelik çıkarımlar yapılmaya çalışılmıştır.

Güçlenme ve istihdam gibi iki ana eksen üzerine odaklanan bu görüşmelerde öncelikle her Nar Tanesi tekil bir vaka olarak de-ğerlendirilmiştir. Burada her birinin yaşam öyküsü ve yaşamı üzerinde iz bırakan noktalar, kendilerinin aktarmak istediği kadarıyla, dinlenmiş-tir. Sonrasında söz konusu tekil vakalardan hareket edilerek, projeye katılan genç kadınların genel özelliklerine dair tekrar eden noktalara ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu tekrar eden noktaların saptanması, geçmi-şinde yetiştirme yurdu yaşantısı olan genç kadınlara ilişkin örüntülerin ortaya konmasına olanak vermiştir. Görüşmeler kapsamında, bir taraf-tan görüşmecilerin belirli yönleriyle güçlenmeye ihtiyaç duyan hayat hikâyeleri dinlenmiştir, diğer taraftan da, görüşmecilerin hayatla başa çıkmak adına çok güçlü stratejileriler ürettikleri görülmüştür.

Nar Taneleri Projesi’nin Genel Çerçevesi

Nar Taneleri Projesi kapsamında SHÇEK’ten farklı dönemlerde ve farklı süre aralıklarıyla bakım hizmeti almış, halen kurumla ilişkisi olan ve/ya hâlihazırda kurumla ilişkisi kesilmiş 18-24 yaş arasında 38 katılımcı ile 2009 yılında, 40 katılımcı ile de 2010’da çalışılmıştır.5 Söz konusu çalış-malar, 2009-2010 yılları içerisinde on beş gün süren eğitim dönemlerini ve bu dönemleri takiben başlayan bir yıllık mentorluk süreçlerini içer-mektedir.

Nar Taneleri Projesi kadın yoksulluğunun önlenmesi, kadın istihdamının artırılması, kadına yönelik şiddetin önlenmesi, deza-vantajlı gruplarda güçlenme sağlanması, toplumsal dışlanma ile mücadele edilmesi, kendine güvenli genç kadınların yetiştirilmesi, sivil toplum/ kamu sektörü/ özel sektör ortak çalışmalarının artı-

5 2009 yılı Nar Taneleri’nin illere göre dağılımı şöyledir: Ankara:7, Balıkesir:7, Konya: 4, Es-kişehir: 4, İstanbul 13, Bursa: 2, Kayseri: 1 kişi. 2010 yılı Nar Taneleri’nin illere göre dağılımı şöyledir: Adana: 1, Afyon: 2, Ankara: 1, Antalya: 1, Aydın: 2, Balıkesir: 1, Bilecik: 1, Bolu: 2, Bur-dur: 3, Bursa: 2, Çanakkale: 1, Edirne: 2, Eskişehir: 2, Isparta: 2, İstanbul: 3, İzmir: 7, Kırklareli: 2, Kocaeli: 2, Kütahya: 1, Manisa: 1, Tekirdağ: 1 kişi.

9

rılması gibi bir dizi toplumsal hedefe katkıda bulunmayı hedefle-mektedir.

Nar Taneleri özelinde ise, sosyal ve ekonomik dışlanmaya maruz kalmanın önlenmesi yönünde çalışılmaktadır. Katılımcıların maruz kal-dığı bu tür dışlanmaların önüne geçebilmek için dışlanma sebeplerinin ortaya konması, bu sebeplere yönelik çözüm önerileri geliştirilmesi, çözümlerin uygulamaya geçirilmesi ve uygulamanın başarı derece-sinin takip edilmesi gibi bir dizi aşama, proje çalışmalarının içinde yer almaktadır. Bu çalışmalar bağlamında katılımcı genç kadınların kişisel gelişimlerini ve iş arama becerilerini geliştirerek iş gücü piyasasına ka-tılımlarının desteklenmesi, cinsiyete dayalı ayrımcılıktan kaynaklanan sorunlarının çözümüne katkı sunulması ve mentorluk sistemini de iş-leterek sosyo-ekonomik açıdan yol göstericilerle birlikte yetiştirilmeleri amaçlanmaktadır.

Bu amaçlar doğrultusunda uygulamaya geçirilen proje faaliyetleri-ni dört ana eksen etrafında özetlemek mümkündür.

Proje kapsamında Nar Taneleri ile on beş gün süren bir eği-1) tim çalışması yapılmaktadır. Katılımcıların özelliklerine göre geliştirilen eğitim programında; kişisel gelişim (Güven, Kendini Tanıma, Motivasyon, Olumsuz Duygu ve Stres Yönetimi, İletişim, Kendini İfade Etme, Dış Görünüş ve Beden Dili), iş arama becerile-rinin geliştirilmesi (Meslek Seçimi ve Kariyer Planlama, Özgeçmiş Hazırlama, Uygulamalı Mülakat Teknikleri) ve güçlendirme (Top-lumsal Cinsiyet, Kadın Hakları, Kadına Yönelik Şiddetle Müca-dele, Kadın Sağlığı, Beden Algısı) dersleri yer almaktadır. ‘Kişisel gelişim’ ve ‘iş arama becerilerinin geliştirilmesi’ başlıklı eğitimler, Türkiye Personel Yönetimi Derneği (PERYÖN) tarafından6; ‘güç-lendirme ve bilgilendirme eğitimleri’ Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) tarafından koordine edilmektedir. Güçlendirme eğitimlerinde, farklı kadın sivil toplum kuruluşlarından da des-tek alınmaktadır. Program SHÇEK, Türkiye İş Kurumu (İŞKUR) ve Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) hakkında bilgilendirme oturumlarını da içermektedir. Bu oturumları, söz konusu kurumlardan gelen uzmanlar yönetmektedir.

6 PERYÖN tarafından koordine edilen eğitimler, PERYÖN üyesi gönüllü eğitmenler tarafın-dan verilmiştir.

10

Projenin ikinci eksenini mentorluk sistemi oluşturmaktadır. 2) Nar Taneleri’nin, aldıkları eğitimleri hayata geçirebilmeleri-ni sağlamak için her bir Nar Tanesi’ne eğitim programının ar-dından bir yıl süren mentorluk desteği verilmektedir. Men-torlar dönüşümsel mentorluk desteği verebilmek için ‘dezavan-tajlı gruplarla çalışma ve mentorluk’ eğitimi almaktadırlar. 7

Üçüncü eksen sosyal içerme desteğinin verilmesidir. Bu kapsam-3) da uygulanan sosyal içerme programı Boyner Holding ve Grup Şirketlerinin kurumsal gönüllülük programı olan Boyner Grubu Gönüllüleri8 tarafından planlanmaktadır ve proje ekibinin de ka-tılımıyla gerçekleşmektedir. Boyner Grubu Gönüllüleri birer rol model olarak sosyal, kültürel ve tarihi etkinlikler sırasında Nar Taneleri ile birlikte olmaktadırlar ve onların sosyal iletişimlerinin güçlenmesini desteklemektedirler. Tüm bu etkinlikler çerçeve-sinde Boyner Grubu Gönüllüleri ile birlikte tarihi mekânlara gezi-ler yapılmaktadır ve mentorların da katıldığı bir tanışma pikni-ği organize edilmektedir. Ayrıca Boyner Grubu şirketlerine özel sektörü tanıtmaya yönelik ziyaretler düzenlenmektedir. Eğitim dönemleri içerisinde yaratıcı atölye çalışmaları yapılmaktadır. Sosyal içerme desteğinin amacı, Nar Taneleri’nin toplumsal akışa katılmaları yönünde özgüven ve motivasyonlarının yükseltilmesidir. Nar Taneleri’nden bazıları bir radyo programı-na katılarak projeyi anlatmaktadırlar. Radyo programı etkinliği proje ekibi tarafından düzenlenmektedir.

Son eksen ise, 4) toplumsal farkındalığın sağlanmasına yönelik yapılan çalışmalardır. Bu yolla proje sonuçlarının toplumsal anlamda yaygınlaşması ve görünürleşmesi amaçlanmaktadır. Bu bağlamda, birlikte çalıştığımız gruba yönelik çoklu ayrımcı-lığı ortadan kaldırma amaçlı proje mesajları, yazılı basın yoluyla

7 Mentorluk süreci PERYÖN tarafından koordine edilmektedir. Bu süreçte yer alan men-torların tamamı projeye gönüllü destek vermektedirler. 35 yaş ve üzeri, iş dünyasını bilen, tercihen anne olan, Nar Taneleri’nin bulundukları illerde ikamet eden, duygusal zekası yük-sek ve empati kurabilen, PERYÖN üyesi veya gönüllüsü kadınlar projede mentor olarak yer almaktadırlar.8 Boyner Grubu Gönüllüleri, Boyner Grubu Şirketleri çalışanlarının birçok sosyal projeyi ge-liştirip uyguladıkları gönüllülük programıdır.

11

kamuoyu ile paylaşılmaktadır. Boyner Grup Şirketleri’nin mağa-zalarında toplumsal farkındalığı sağlamaya yönelik afiş, ürün ve etiketler kullanılmaktadır. Ayrıca, projenin bilgisinin ve mesajla-rının paylaşıldığı bir web sayfası9 yapılmıştır. Sosyal medya ka-nalları aracılığı ile toplumsal algıyı değiştirmeye yönelik yaygın farkındalık çalışmaları planlanmıştır. Bu son eksen projenin ha-len gelişmekte olan ve üzerinde yoğun çalışma sürdürülen aşa-masıdır.

Projenin Gözettiği Hassasiyetler: Uygulamaya Hakim Bakış Açısı

Nar Taneleri Projesi hedefleri doğrultusunda uygulamalar gerçekleş-tirmeye başladığı andan itibaren belirli bir sistem ve kurallar çerçevesi içinde hareket etmiştir. Söz konusu sistem ve kurallar, bir taraftan de-zavantajlı bir grupta kalıcı güçlenme elde etme mantığı çerçevesinde, diğer taraftan da çalışılan grubun kendine özgü hassasiyetleri doğrul-tusunda belirlenmiştir.

Geliştirilen sistemde öncelikle acıma duygusundan uzak bir yak-laşım benimsenmiştir. Bu yaklaşım şu şekilde özetlenebilir: Proje, Nar Taneleri’ne vicdana ve acıma duygusuna başvurarak yaklaşmamak-tadır; onların hayatlarını sevgiyle, ilgiyle ve dokunarak onarmaya çalışmaktadır. Proje, acıma duygusu merkeze alınırsa geçici çözümler üretilir ve sorunların temeline inilemez görüşüyle hareket etmektedir. Çünkü, acıma duygusunun itici güç olmasının yüzeyde kalmaya ve top-lumsal algıyı dönüştürecek adımları atamamaya yol açacağına inanmak-tadır. Dolayısıyla Proje, uzun vadeli kalıcı bir etki yaratmayı hedefleyerek Nar Taneleri’nin gelecek yıllarda sıkıntı çekmemeleri için hassasiyetler geliştirmektedir. Bu hassasiyetin temeline acıma duygusunu değil, eleş-tirel yaklaşımı ve kalıcı hedefler üretme çabasını yerleştirmektedir.

Proje bağlamında benimsenen bir diğer hassasiyet ise önyargılı olmamayı merkeze almak olmuştur. Nar Taneleri’nin geçmiş yaşantı-larını ve mevcut koşullarını merak duygusundan uzak, yargılama-dan ve özellikle önyargılı olmadan değerlendirmek bir kural olarak

9 www.nartaneleri.com

12

benimsenmiştir. Bu kural Nar Taneleri ile geliştirilecek etkili iletişimin anahtarı olarak belirlenmiştir. Çünkü ayrıntılara dikkat edildiğinde Nar Taneleri’nin hayat hikâyelerinde hassas oldukları, dile getirmekten çekindikleri, sakladıkları, yok saydıkları, yüzleşemedikleri, hesaplaşa-madıkları noktaların var olduğu görülmektedir. Bu durumda hayat hikâyelerini dinlemek ve öğrenmek konusunda aceleci olmak ve merak duygusuyla hareket etmek, henüz kapanmamış yaraları tekrar açarak yıkıcı bir etki yaratabilir. Sonuç olarak bu olumsuz etkiden uzak durma-nın yolu, merak ve önyargıları projenin tüm çalışma ve etki alanlarının dışında tutmak olarak belirlenmiştir.

Diğer taraftan, Nar Taneleri’nde arzulanan değişim kısa süreli he-deflerle sınırlandırılmamıştır; zamana yayılan uygulamalarla kalıcı dö-nüşüm hedeflenmiştir. Bu bağlamda proje süresi boyunca;

diyalog geliştirerek,•anlaşabilmek için gerekirse alternatif yollar deneyerek, •geçicilik hissi yaratmadan,•ilişkilerimizin sınırlarını ve kurallarını belirterek,•güven duygusunu zedelemeden, •duygudaşlık kurarak, dinleyerek, anlamaya çalışarak, ortak nok-•talar bularak,öğütleyici olmadan,•teşvik ederek, destekleyerek, bilgilendirerek, bağımlılık yaratma-•dan hareket edilmeye, rol model olmaya çalışılmıştır.

Sonuç itibariyle, hayatının bir döneminde yetiştirme yurdunda kalmış kişilerle gerçekleştirilen bir çalışmada önyargılardan, acıma ve merak duygusundan uzak durmak birçok açıdan kritik bir önem arz etmektedir. Şöyle ki; “yetiştirme yurdu”nun toplumsal hafızadaki yansımasına en sık eşlik eden duygular acıma, merak ve önyargılar ola-gelmiştir. “Yetiştirme yurdu çocuğu” tamlamasının alt metninden sızan anlamlar kimsesizlik, belirsizlik, yoksulluk, yuvasızlık, sahipsizlik, çaresiz-lik, itilmişlik, sevgisizlik, tehlike ve güvensizlik10 gibi olumsuz çağrışımlar içermektedir. Nar Taneleri Projesi ekseninde, toplumsal anlamlandırma

10 İfade edilen olumsuz çağrışımlar, Nar Taneleri ile yapılan mülakatlarda sorulan “Sence yetiştirme yurdu denilince insanların aklına neler geliyor?” sorusunun yanıtlarından alıntı-lanmıştır.

13

süreçlerinde böyle bir dizi olumsuzluk ile anılan bu tamlamanın yapı-söküme uğratılması hedeflenmiştir. Bu hedefin gerçekleşebilmesi için öncelikle bu tamlamanın taşıyıcılarının güçlendirilmesi, sonrasında ise toplumsal algıyı dönüştürecek adımların atılması gerekmektedir. Atılan adımların başarılı ve kalıcı bir etki bırakabilmesi için de toplumsal anlam-landırma mekanizmasının sınırlılıklarının ötesine geçmek gerekmekte-dir. Proje, “yetiştirme yurdu çocuğu” ve “acıma”, “merak”, “önyargı” arasında kurulan çetrefilli ilişki zincirini kırmayı hedeflemiştir.

Bireysel ve Toplumsal Olanı Birlikte Düşünmek

Proje kapsamında, Nar Taneleri’nin hâlihazırdaki durumlarını anlamaya ve sorunlarına çözüm getirmeye çalışılırken yapısal ve bireysel değiş-kenler, diğer bir söyleyişle makro ve mikro düzeyler arasındaki diyalek-tik belirlenim ilişkisi göz önünde tutulmaya çalışılmıştır.

Bunun nasıl yapıldığını açıklama noktasında C. Wright Mills’in Sos-yolojik İmgelem adlı çalışmasında önerdiği sosyolojik bakış açısı verimli bir arka plan bilgisi sunmaktadır. Mills, insanların özel hayatlarını tuzak-larla dolu bir yer gibi gördüklerine işaret eder. Bireyler söz konusu tu-zaklardan kurtulmaya çalışırken iş, aile, komşuluk gibi dar çemberlere hapsolmakta ve sorun çözerken devreye soktukları vizyonları ve güçleri de bu dar çemberler tarafından sınırlandırılmaktadır. Mills, insanların sıkıntılarına daha geniş açılardan bakabilmek ve de çözümleri daha ko-lektif zeminlerde arayabilmek için bireysel sıkıntılar ve kamusal mesele-leri ilişkiselliği bağlamında düşünmeyi önerir. Bu bağlamda Mills, kişisel biyografi ve yapısal süreçlerin birlikte ele alınması gerektiğini vurgular (1959, ss. 3-24). Mills’in önerdiği böyle bir sosyolojik imgelem tam da bi-reysel ve toplumsal değişkenlerin birlikte ele alınmasını gerekli kılan bir grupla çalışan Nar Taneleri Projesi için kritik bir önem arz etmektedir.

Bu arka plan ışığında, Nar Taneleri’nde bir dönüşüm yaratmaya ça-lışılırken nasıl bir yol izlendiğini açıklamaya girişirsek şöyle bir tablo su-nabiliriz: Kendilerini yalnız, ayrıştırılmış ve toplumsal anlamda dış-lanmış hissetmemeleri açısından Nar Taneleri’nin, benzer sorunlar yaşayan diğer toplumsal kesimlerin varlığından ve Türkiye’nin koşullarından haberdar olmaları büyük önem taşıyor. Bu noktada

14

Proje, onların hem kurum dışındaki hayatı ve bu hayatın gerekliliklerini, koşullarını tanımalarına yardımcı olmayı hedefliyor; hem de kendi bi-reysel sorunlarına hapsolmalarının önüne geçmek için onlara daha ge-niş çerçevelerden hayata bakabilme olanağı sunmaya çalışıyor.

Ancak burada amaçlanan, “sizin acılarınıza benzer daha nice acılar var” diyerek onların sıkıntılarını hafifletmek ya da yaşadıkları sorunları normalleştirmek değildir. Esas amaç, yaşadıkları sıkıntıları daha geniş bir düzleme taşıyabilmelerini ve çözümleri de burada aramalarını sağ-lamaktır. Diğer bir söyleyişle, öznel anlatılarının içine gömülme, sorun-larına ve geçmiş yaşam deneyimlerine saplanma, maduniyet dilini iç-selleştirme ve şikâyet söylemini sıklıkla kullanma eğiliminde olan Nar Taneleri’nin böyle bir hayat çemberini kırmalarına yardımcı olmak he-deflenmektedir.

Bu bağlamda, makro düzeyde Türkiye’nin yapısal işsizlik sorunu, kadına yönelik ayrımcılık sorunu, gençlere özgü sorunları ve mikro dü-zeyde ise Nar Taneleri’nin öz yaşam deneyimleri, gündelik hayat stra-tejileri, savunma mekanizmaları, kendilerini anlatmada kullandıkları dil birbirini doğrudan belirleyen değişkenler olarak ele alınmıştır. Örneğin, birer kadın olarak Nar Taneleri’nin kişisel sorunları, Türkiye’deki toplum-sal cinsiyet yapısı, yaşanan kadınlık deneyimleri ve bu deneyimlerin yol verdiği öznellik biçimleriyle birlikte değerlendirilmiştir. Onların da kendilerini ve sorunlarını daha geniş bir bağlamda düşünmelerini sağ-lamak açısından eğitimler boyunca toplumsal cinsiyet meselesi üzeri-ne çalışmalar yapılmıştır.11 Bir başka örnek ise Nar Taneleri’nin istihdam ihtiyaçlarına çözüm ararken, Nar Taneleri’nin Türkiye’nin yapısal işsizlik koşullarından ve genç işsizliği sorunlarından haberdar olmalarına yöne-lik bilgilendirme yapılmasıdır.12 Bir diğer örnekte Nar Taneleri birer genç olarak ele alınırken, Türkiye’de gençlere özgü sorunlar, ergenlik geçişle-ri, gençlerin gelecek beklentileri ve planları hesaba katılmıştır.13 Verilen

11 Eğitim dönemleri içerisinde, “Toplumsal Cinsiyet” dersi verilmiştir. Türkiye’de kadın çalış-malarını tanıtan kapsamlı ve etkili bir sunum yapılmıştır. 12 Eğitim dönemleri içerisinde, farklı uzmanlar tarafından “Özgeçmiş Hazırlama Teknikleri” ve “Mülakat Teknikleri” dersi verilmiştir. Bu dersler kapsamında Türkiye’de istihdam koşulları hakkında bilgi sunulmuş ve işe alım mülakatı tecrübesi edinmeleri amacıyla her bir Nar Ta-nesi ile mülakat yapılmıştır. 13 Eğitim dönemleri içerisinde, verilen “Beden Algısı” dersinin bir kısmı ergenlik geçişleri, ergenlik döneminde yaşanan sorunlar ve bunların yarattığı etkilerle mücadele etme başlık-larına ayrılmıştır.

15

bu örnekler, Nar Taneleri Projesi’nin eğitim programının içeriğinin nasıl şekillendirildiği sorusunun cevabı olarak da okunabilir.

“Yurt Çocuğu Olmak”

Proje süresince üzerinde hassasiyetle durulan bir diğer konu ise “yurt çocuğu” ifadesi ve onun tüm olumsuz çağrışımlarıyla hesap-laşmak, bu ifadenin katılımcılar üzerindeki yaralayıcı etkisini en aza indirmek ve bu ifadeye ilişkin toplumsal algıyı dönüştürmek olmuştur. Gerçekten de, bu ifadenin içini boşaltmak ve içerdiği tüm olumsuz anlamları dönüştürerek yeniden doldurmak gerekmektedir. Çünkü birlikte olunan grubun üyelerinin çoğunluğu “yaşadıkları acılar” yüzünden kendilerini “kaybetmiş” hissediyorlardı. Bedenlerine, ruhları-na, öz yaşam deneyimlerine ve gündelik hayat pratiklerine ilişkin yo-rumları kendilerini toplumsal hiyerarşinin alt basamaklarına konumlan-dırdıklarını açığa vuruyordu. Görüşülen genç kadınlar hayatta kendile-rini güçsüz, yenilmiş, güvensiz, terk edilmiş, mutsuz, çaresiz hissettikleri zamanların sık sık tekrarladığını ifade ettiler. Bu duygulara sürekli olarak eşlik eden bir de tanımlama vardı: “yurt çocuğu olmak”. Bu tanımlama-nın etkisi hayatlarının hemen hemen tüm evrelerine sızmıştı.

“Yurt çocuğu” olmayı onlardan dinleyecek olursak:

“Biz yurt çocuğuyuz. Bu çok zor. Ben hiçbir yerde söylemek istemedim. Ne okulda ne işte ne de arkadaş ortamında. Bu bir etiket gibi. Yurtla ilgili kötü bir izlenim var. Bilinmesini istemem.” “Çocukken okul arkadaşlarım yurtlu ne haber falan diyorlardı. Onlar bize yurtlu diyor. Biz de evde kalan çocuğa evci diyorduk. Ne haber evci, ev çocuğu falan derdik. Yurtlu lafı zorumuza giderdi.”

“Tabi ki diğer insanların dışlaması çok ağırıma gidiyor. Bir amir mese-la bu da mı yetimhaneden diyor. Ben de “hee yetimhanedenim” diyo-rum. Yüksek bir amir bile olsa ben bunu söylerim. O etiketi o damgayı yapıştırmalarının sebebi yurtta kalmamızdan dolayı zaten. Ben lafımı söylerim ama bu aşağılama insanın ağrına gidiyor.”

16

“Az da olsa yurtta kaldığını söyleyen vardır. O da işte buna sığınmak bunu kullanmak için söyler bence. Ben önce söylemem. Söylersem buna göre davranırlar çünkü. Ama sonra söylemem gerektiğini düşü-nürsem söylerim. Yine de yurtta kalmış olmamız bir yük olarak üstü-müzde.”

Alıntıların da gösterdiği üzere “yurt çocuğu” olmak ifadesi söz ko-nusu hayatlarda çok etkili bir belirleyen olarak varlığını sürdürüyor. Bu bilginin göz önüne alındığı proje kapsamında, böylesine olumsuz çağ-rışımlar içeren bir belirleyenin Nar Taneleri’nin tüm hayat koşullarını, kararlarını, tercihlerini ve duygu dünyalarını etkilemesinin önüne geçil-meye çalışılmıştır. Bu noktada gerekli olan Nar Taneleri’nin hayatta ba-şarılı olabilme potansiyellerinin ortaya çıkarılmasıdır. Nar Taneleri’nin olumlu adımlar atabilecekleri, eğitimlerine devam edebilecekleri, çalışmaya başlayıp ekonomik bağımsızlıklarını kazanabilecekleri, duygu dünyalarını düzene sokabilecekleri, geleceğe ilişkin rasyo-nel kararlar alabilecekleri hem kendilerine hem de topluma göste-rilmeye çalışılmıştır. Başarılı olabilme potansiyellerini açığa çıkarmala-rına yardım edebilmek için “Kendini Tanıma, Kendini İfade, Dış Görünüş”, “Olumsuz Duygu ve Stres Yönetimi”, “Motivasyon”, “Güven”, “İletişim”, “Be-den Dili” başlıklı derslere eğitim programında yer verilmiştir.

Dezavantajlı Grup Nedir?

Kendi kendine yeterli olma araçlarına ulaşma olasılığı olmayan ya da sınırlı olan bireyler dezavantajlı bireyler olarak tanımlanmakta-dır. Söz konusu bireyler toplumun çoğunluğunun ulaşabildiği ve kul-landığı otonomi, teşvik, sorumluluk, özsaygı, topluluk desteği, sağlık, eğitim, bilgilenme, istihdam, sermaye, destek sistemleri gibi bireysel ve sistemsel araçlara ulaşamamaktadırlar (Mayer, 2010, s. 2). Dolayısıyla de-zavantajlı gruplar, toplumun çoğunluğundan farklı olarak kendi kendi-ne yetemeyen, kendi sorunlarını tek başına çözemeyen ve hayatla başa çıkma noktasında yardıma ihtiyaç duyan bireylerden oluşan gruplardır. Diğer bir söyleyişle, dezavantajlı gruplar destekleyici bir mekanizmanın yardımı olmadan hayatta ilerleme kaydetmek konusunda oldukça zor-

17

lanmaktadırlar. Bu gruplarla aidiyet bağı olan kişiler genellikle ekono-mik ve sosyal bakımdan toplumun alt sıralarında yer alırlar ve büyük ölçüde toplumsal alanın dış sınırlarına itilirler. Engelliler, şiddet mağdu-ru kadınlar, eşcinseller, etnik ayrımcılığa uğrayanlar, çeşitli kurumların bakımına muhtaç olan kişiler, mülteciler, göçmenler, eski hükümlüler, uzun dönem işsizler dezavantajlı gruplara örnek olarak gösterilebilir.

Kendi Kendine Yeterli Olmanın Önündeki Engeller Nelerdir?İstihdam, sağlık, eğitim gibi kaynakların hiç olmaması ya da sı-1) nırlı olmasıVarolan kaynaklara ulaşamamak2) Toplumsal ve ailevi destek alamamak3) Önyargılarla karşılaşmak ve bunları çözememek4) Kurumsal, yapısal destek alamamak5) Topluluk halinde hareket edememek6) Bireysel sorunları toplumsal düzleme taşıyamamak7) Toplumsal dışlanmaya maruz kalmak8)

Kendi Kendine Yeterli Hale Gelebilmenin Araçları Nelerdir? Kendi kendini yönetebilir hale gelmek: Otonomi1) Bağımlılık ilişkilerinden kurtulmak2) Hayata dair karar verebilme sorumluluğunu almak3) Özsaygı geliştirmek4) Gelişmek ve bağımsızlaşmak için destek almak5) Toplumsal alanda önyargısız kabul görmek6) Sağlık hizmetlerine ulaşmak7) Eğitim alabilmek8) Fırsatlar hakkında bilgi edinerek seçim ve tercih yapabilme öz-9) gürlüğünü elde etmekİstihdama katılmak10) Birliktelikler kurabilmek, örgütlü hareket edebilmek11)

Burada kritik olan nokta, dezavantajlı grupların içinde bulunduk-ları kendi kendine yetememe durumundan kurtulmalarının her zaman mümkün olmasıdır. Bu noktada, içinde bulundukları durumdan kurtul-mak, toplumsal kabul görmek ve toplumsal alanın merkezinde yer ala-bilmek için güçlenmeye ve bilinçlenmeye ihtiyaç duyarlar.

18

Dezavantajlı grup tanımlamasının yardımıyla düşünülecek olursa Nar Taneleri Projesi dezavantajlı bir grupla çalışmaktan dolayı hem ça-lışma biçimine dair birçok hassasiyet geliştirmiştir, hem de hedeflerini grubun içinde bulunduğu durumu analiz ederek belirlemiştir. Bu bağ-lamda katılımcılara özellikle güçlenme ve istihdam başlıkları altında des-tek sağlanmaya çalışılmıştır. Bu desteğin ana hedefleri, Nar Taneleri’ne kendi kendilerine yeterli olabilme araçlarını sunmak, onları bireysel anlamda güçlendirmek ve bir grup olarak toplumsal alanda kabul görmelerini sağlamak olmuştur. Aşağıda Nar Taneleri’nin dezavantajlı bir grup olarak hangi özelliklere sahip olduğu ayrıntılandırılmaktadır.

Dezavantajlı Bir Grup Olarak Nar Taneleri

Hayatının bir döneminde yetiştirme yurdunda kalmış genç kadınlar, yurttan ayrıldıktan sonra, yurtta kalma deneyimleriyle ve yurda gelme sebepleriyle ilişkili olarak birçok güçlük yaşamaktadırlar. Ancak dene-yimlenen bu sıkıntıların sadece yetiştirme yurdu geçmişiyle ilişkilendi-rilmesi zordur. Şöyle ki; söz konusu hayatlarda Türkiye’de gençlere, ka-dınlara, yoksullara, işsizlere özgü olumsuz yaşam deneyimleri ve yurtta kalmış olmanın getirdiği zorluklar iç içe geçmiştir. Burada mühim olan iki nokta var: Birinci ve olumsuz olan nokta, yurtta kalma deneyimi kar-şılaşılan sorunların büyümesine ve daha derin etkilerle yaşanmasına neden olmasıdır. Bu durum söz konusu genç kadınların kalıcı ve etkin çözümler üretmedeki becerilerini kısıtlıyor. İkinci ve olumlu olan nokta ise, yurtta kalmış olmanın hayatta kalma ve hayata tutunma stratejilerini daha güçlü hale getirmesidir. Bu iki sonuca birden bakıldığında, yetiştir-me yurtlarından hizmet almış kişilerin, kendileriyle eş sosyo-ekonomik aidiyetlere sahip bireylerden;

sorunların deneyimlenme biçimi, •sorunların derinliği, •sorunlarla başa çıkma yetkinliği,•çözümlerin zorluğu, •çözümlerin kalıcılığı gibi noktalarda farklılaştıkları görülmekte-•dir.

19

Çalışmanın bundan sonraki bölümünde, yukarıda çizdiğim çerçe-veyi akılda tutarak ve Nar Taneleri’yle yapmış olduğum görüşmelerden yardım alarak, onların yaşadıkları ve dile getirdikleri sorunlara ilişkin bir örüntü çıkarmaya girişeceğim. Bu örüntüyü çıkarırken temsiliyet açı-sından şöyle bir yöntem izledim: Görüştüğüm Nar Taneleri’nin sıklıkla tekrarladıkları sorunları dikkate aldım; bireye özgü ve sadece onun öz yaşam deneyiminden kaynaklanan ve başka Nar Taneleri’nde görmedi-ğim noktaları fazlaca genelleme yapmamak için dışarıda bıraktım.

Ancak burada sadece sorunlar yumağından müteşekkil bir harita sunmak meselenin bir tarafını görmezden gelmek olacaktır. Çünkü yap-tığım görüşmelerde sorunların yoğunluğu kadar dikkati çeken diğer bir nokta da görüşmecilerin hayata tutunma stratejilerinin oldukça kuvvet-li olduğu idi. Tam da bu sebeple, aşağıdaki değerlendirme olumlu nok-talarla başlıyor.

“Yurtta kalmış olman sana ne kazandırdı?”

Görüştüğüm tüm Nar Taneleri’ne “yurtta kalmış olman sana ne kazan-dırdı?” sorusunu sordum. Bu sorunun iki amacı vardı. Birincisi, hemen hemen tüm görüşmecilerin kullandığı ve yoğunlukla şikâyet etme üze-rinde ortaklaşan dilde bir kırılma yaratmaktı. İkincisi ise, hizmet aldıkları yurtların ve buralardaki uzmanların, genç kadınların kişilikleri ve hayat-ları üzerinde bıraktığı olumlu etkileri ortaya çıkarabilmekti.

Aldığım cevaplar içerisinde tekrarlayan temalar üzerinden giderek, olumlu yanları Nar Taneleri’nin dilinden aktarıyorum:

“Biz küçük yaştan beri çok çeşitli insanla beraberiz. İnsanları tanıma yönümüz gelişti. Kim iyidir, kimden kötülük gelir hemen anlıyorum.”

“Yurtta kalmak, bana düştüğümde kalkmayı öğretti.”

“Kendin gibilerle beraber olmak iyi hissettiriyor. Sen terk edilmişsin, o terk edilmiş, diğeri terk edilmiş birçok çocuk. Herkes birbirini anlıyor. Acılar ortak olunca kader birliği yapıyorsun. Ortak olmasa da benziyor birbirine. Ailenin acısı unutulmaz ama destek oluyorsun birbirine.”

20

“En iyisi dertleşebiliyorsun. O seni anlıyor sen onu anlıyorsun. Bugün küsersin yarın barışırsın. Önemli olan dert ortağı olmak, birbirini an-lamak.”

“Yurt benim kimsesizliğimi hafifletti. Senin benim gibi ne çoklarının olduğunu görüyorsun. Dertleşmeye, sahiplenmeye başlıyorsun. Daya-nışma oluyor. Şimdi bir yurt çocuğu Türkiye’nin neresine gitse dışarıda kalmaz. O gittiği yerde bir yurt çocuğu varsa ona hemen kapısını açar. Bir çeşit aile gibi düşün. Her yere dağılmış, kocaman bir aile yani.”

Nar Taneleri’nin Sorun Alanları

Nar Taneleri homojen bir grup değildir. 2009 ve 2010 yılında Nar Tane-leri Projesi’ne katılan 78 genç kadının her biri, farklı geçmiş yaşantılara, gündelik hayat deneyimine ve gelecek hayallerine sahiptir. Bununla bir-likte, kişisel olarak oldukça farklı olmalarına karşın, geçmişlerinde yatan olumsuz aile koşulları ve yetiştirme yurdu deneyimi söz konusu genç kadınların belirli ortak özelliklere sahip olmalarına yol açmıştır. Aşağıda, bu ortak özelliklerden yola çıkarak Nar Taneleri grubunun dezavantajla-rı tartışılacaktır.

Bu unsurların birçoğu Nar Taneleri Projesi’nin eğitim çalışmaları, sosyal içerme etkinlikleri ve mentorluk desteği sürerken saptanmıştır. Dolayısıyla burada sıralanan tüm olumsuzluklar aynı zamanda projenin çeşitli yöntemler geliştirerek üstesinden gelmek için yoğun bir çaba har-cadığı sorunlar olarak da okunabilir. Bu eksende ortaya konan sorunlar, projenin Nar Taneleri’nin güçlenmesi ve istihdam olanaklarına kavuştu-rulması hedefleri doğrultusunda değerlendirilmiştir. Diğer yandan, Nar Taneleri’nin yüzeyde görünen olumsuz davranışlarının altında yatan sebepleri görmek ve analiz etmek proje ekseninde üretilen çözümleri daha kalıcı ve sağlıklı kılmıştır.

Proje ekibinin ısrarla altını çizdiği bir diğer hassasiyet ise, açıkça or-taya konacak bu olumsuz noktaların, grupla ya da grup üyelerinden bi-riyle temasa geçecek kişilerde bir önyargı veya acıma duygusu oluştur-maması gereğidir. Söz konusu sorunlar önyargı yaratmak amacıyla değil, karşılaşılan tablonun ayrıntılarını görmek ve etkili çözümler önerebilmek amacıyla incelenmiştir.

21

Nar Taneleri’nin Olumsuz Aile Deneyimlerinin Yaşamları Üzerindeki Etkileri

Görüşülenlerin sorunlarını ifade ederken kullandıkları temel referans noktası “aile” kavramı olmuştur. Hayatlarının farklı dönemlerine gön-dermelerde bulunarak aile meselesinin çeşitli boyutlarını ve deği-şik yüzlerini bazen insanın “içini acıtan” bir sorun olarak aktarmış, bazen de “özlenen”, “hayali kurulan bir yer” olarak tanımlamışlar-dır. Katılımcılar açısından ortaklaşan noktalardan biri, sağlıklı aile ve ak-raba ilişkilerinden yoksun durumda olmaları ve dolayısıyla aileye ilişkin genel geçer toplumsal normlara uygun bir sosyalizasyon sürecinden geçememiş olmalarıdır.

Katılımcıların yurda gelme sebepleri farklılık göstermektedir. Yok-sul aile çocuğu olmak, anne babadan birini kaybetmiş olmak, boşanmış bir anne babanın çocuğu olmak, parçalanmış bir ailenin çocuğu olmak, ihmal ve/veya istismara maruz kalmak gibi durumlar yurda gelme se-bepleri arasında sayılabilir. Yurda gelme nedenlerinin çeşitli olması gibi, aile sosyalizasyonundan geçememiş olmanın sonuçları da farklılık göstermektedir. Genç kadınlar sağlıklı bir aile ortamında yetişmemiş ol-manın getirdiği olumsuz sonuçları “mutsuzluk”, “düzensizlik”, “belirsizlik”, “güvensizlik”, “sevgi arayışı”, “aile özlemi”, “savunmasız, sahipsiz ve güçsüz hissetme” gibi tekrarlayan temalar etrafında anlattılar. Bu anlatıları kendi ifadeleri ile seslendirecek olursak:

“En gerçek sevgi anne baba sevgisi. Bu beni kırdı. Ben şimdi kimseye güvenemiyorum. Ya kötü niyetliyse, ya sapıksa? Neden bana yardım ediyor? Benden ne bekliyor? Başıma ne gelir? Sorarım hep. İlk baştan gelen bir güvensizlik var.”

“Anne yok, baba yok, akraba yok. Kimisi var ama yok. İnsan hayatında birine bağlanır güvenir ya işte o yok. İnsan en çok kime güvenir? Anne-sine, babasına hiç düşünmeden güvenir. Seni zaten bunlar terk etmiş. En çok güveneceklerin yani. Şimdi tutup kime güveneyim ben?”

“O sevgiyi hep başkalarında arıyorsun. Onu ilk baştan kaybettin ya hep sonra arıyorsun. Kardeş sevgisi aile sevgisine benziyor. Benim ab-lam her şeyim.”

22

“Anne baba olmayınca sen kendini onların yerine koyup kardeşine ve-riyorsun. O sevgiyi kardeşine veriyorsun.”

“Ben de ev ortamında yaşamak istiyorum. Yurt benim evim. Tamam ama ev yine de başka birşey. Ben bunu görmek istiyorum. Artık yirmi yaşına geldim. O düzeni istiyorum. Ev aile düzeni kurmak istiyorum.”

Aileye ilişkin eksikliklerin görünürleştiği ve probleme dönüş-tüğü bir diğer nokta da “rol model eksikliği” olarak karşımıza çıkı-yor. Projenin meslek elemanları eğitimi14 sırasında bir meslek elemanı bu sorunu şu şekilde dile getirdi:

“Ev içi alanda ve ev dışında annenin birçok rolü vardır. Çocuk kendi annesinin de bir annesi olduğunu görür. Dolayısıyla annesi de bir ço-cuktur. Anneyi ev işleri yaparken görür. Dışarıda çalışırken görür. İşe gi-der gelirken, işten döndüğünde görür. Kendisine, kardeşine bakarken görür. Annenin birçok sorumluluğu olduğunu görerek öğrenir. Oysa çocuk yuvadaki bakıcı annenin tek bir yönünü görüyor. Bu annenin tek bir rolü var ve bakıcı anneler sıklıkla değişiyor. Bu durumda hem bir bağlanma sorunu yaşanıyor hem de rol model eksikliği”.

Bu yorumdan yola çıkarak düşünecek olursak, yurtlardaki “bakıcı annelerin” bir anne figürü olarak ikame edilmesinin sıkıntılara yol açabi-leceğini görüyoruz.

Burada bir parantez açarak bir öneriye yer verecek olursak şunları söyleyebiliriz: Nar Taneleri Projesi’nin uyguladığı ve sonuçları çok büyük ölçüde olumlu olan mentorluk mekanizması, yurtlardaki “bakıcı anne” uygulamalarına ek ve destekleyici bir mekanizma olarak SHÇEK tarafın-dan devreye sokulabilir. Projenin geliştirdiği model ekseninde mentor ve Nar Tanesi sınırları, karşılıklı sorumlulukları, süresi, içeriği belirlenmiş bir ilişkide buluşuyorlar. Burada karşı karşıya gelen iki kadın (Nar Tanesi ve Mentor) belirli taraflarıyla bir anne-kız ilişkisine benzeyen, ama ka-

14 Nar Taneleri Projesi’nin başarılı çıktılarını yurtlarda kalan diğer cinsiyet ve yaş gruplarına yaygınlaştırmak ve projenin sürdürülebilirliğini sağlamak için SHÇEK kurumlarında görev yapan meslek elemanlarına eğitim yapılmıştır. Çalışma kapsamında meslek elemanları men-torluk, etkin iletişim teknikleri, mesleki yönlendirme nasıl yapılır? başlıklarını içeren bir eğitim almışlardır. Projenin gelecek her yılında yeni çalışma illerinde söz konusu eğitim çalışmaları-na devam edilecektir.

23

tılımcı her iki tarafın da bir anne-kız diyaloğu geliştirmek için bir ara-da olmadıklarını bildikleri bir iletişim kuruyorlar. Dolayısıyla Nar Tanesi mentoruyla anne aktarımı yapmaktan uzak, yol gösterici bir ilişki kur-makta güçlük çekmiyor. Sonuç itibariyle, Nar Taneleri ve mentorları-nın güçlenme hedefi doğrultusunda gerçekleşen bu yol arkadaşlı-ğını, “bakıcı anne” uygulamasının yanı sıra yetiştirme yurtlarında devreye sokulabilecek bir model önerisi olarak okumak kolaylıkla mümkündür.

Parantezi kapatarak ilişkilerdeki eksiklik konusuna geri dönecek olursak, ilişki eksikliği sadece anne ile sınırlı kalan bir problem olarak açı-ğa çıkmıyor. Görüşmecilerin çoğunluğu aynı zamanda bir baba figürü-nün ailedeki rolünü deneyimleme şansını da yakalayamamışlardı. Baba-nın vefat etmiş olması, üvey babanın varlığı, babanın başka bir kadınla birlikte olması, ruh sağlığının yerinde olmaması, alkol ya da uyuşturucu bağımlısı olması, sürekli işsiz olması gibi çeşitli durumlar görüşmecilerin baba algısı ve kavrayışında sorunlara yol açan nedenler arasında sayıla-bilir. “Sağlıklı bir baba” figüründen yoksun olmak, babayla kurulan ilişki-de eksikliklere yol açabilmektedir.

Nar Taneleri’nde gözlemlenen sıkıntı babanın rolünün, babayla ku-rulan sevgi ve sorumluluk ilişkisinin başka erkeklerde tekrar tekrar aranı-yor olmasıdır. Diğer bir söyleyişle, baba ile sorunlu ilişki içinde olan Nar Taneleri’nin hayatın akışı içinde karşılaştıkları diğer erkeklere kolaylıkla baba aktarımı yaptıkları gözlemlenmiştir. Böyle olunca Nar Taneleri’nin ataerkil kalıplara karşı direnme gücü azalmakta; direnme bilincinin orta-ya çıkması baskılanmaktadır. Şöyle ki; Nar Taneleri deneyimleyemedik-leri baba-kız ilişkisinde babanın rolünü koruyan, gözeten, sahip çıkan, korumak için yasaklar koyan, eve ekmek getiren olarak tahayyül ettik-lerinden karşılaştıkları diğer erkeklerde de bu özellikleri aramaktadırlar. Bu durum erken evliliklere, yanlış erkek arkadaş ve sevgili seçimine, be-denini koruyamama durumunun ortaya çıkması gibi sorunlara yol aça-bilmektedir.

24

Aile Özlemi ve Ev Mekânının Birlikte Hayal Edilmesi

Aile meselesiyle ilgili ortaklaşan bir diğer nokta, katılımcıların içine doğ-dukları aileyi bir sorunlar yumağının başlangıcı olarak tarif ederken; yakın gelecekte kuracakları aileyi ise bir “kurtuluş” ve “sıcak bir yuva öz-leminin sona ermesi” olarak tarif etmeleri olmuştur. Bu bağlamda, içine doğdukları aileden kaynaklandığını düşündükleri mutsuzluklarını kendi kuracakları yeni ailelerinde giderecekleri umudu, geçmişinde yetiştirme yurdu deneyimi olan kadınların yeni sorunlarla karşılaşmalarına yol aça-biliyor. Bu sorunlar şöyle sıralanabilir:

Doğru eş- partner seçimi yapamama 1) Erken evlilikler yapma2) Erken yaşta cinsellikle tanışma3) Erken çocuk sahibi olma4) Boşanma oranlarının yüksek olması5) Şiddeti normalleştirme6)

Sonuç itibariyle, içine doğdukları aileyi çok çeşitli sebeplerden do-layı hayattaki sorunların başlangıç mekânı olarak tarif eden Nar Tanele-ri, kendi kuracakları yeni aileyi hemen yanı başlarında duran güzel bir hayal, sorunları kolayca çözebilecekleri bir yol olarak görmektedirler. Burada dikkate değer bir diğer nokta ise, söz konusu ev hayalinin “ev satın almak”, bir “eve sahip olmak” gibi gelecek planlarıyla destekleni-yor olmasıdır. Görüşmeciler gelecek hayallerini anlatırken, “anneme bir ev alacağım”, “para biriktirip kendime bir ev almak istiyorum”, “kardeşimle birlikte yaşayacağım bir ev alacağım”, “para kazanınca biriktirip ev alaca-ğım” gibi ifadeleri sıklıkla tekrar ettiler. Görünen o ki; yeni bir aile hayatı kurma fikri fiziksel olarak bir eve kavuşma fikri ile desteklenmektedir. Fiziksel olarak bir eve sahip olma özleminin bu kadar merkezi bir öneme sahip olması, uzun yıllar ev ortamı dışında, yani yurtta yaşamış olmaktan kaynaklanan bir durum olarak görülebilir. Bu durumun kaynağındaki di-ğer bir sebep de, özel alan yaratarak özerkleşme talebi olabilir. Diğer bir söyleyişle, Nar Tanesi üzerinde egemenlik kurabileceği, kurallarını kendisinin koyduğu ve düzenini kendisinin belirlediği bir evi hayattaki

25

bağımsızlığının anahtarı olarak görüyor olabilir. Aile ile ilgili bir diğer nokta da, yurttan ayrılan genç kadınların

“yeniden ailelenme” gibi bir süreçle karşı karşıya kalmalarıdır. Yeniden ailelenme süreci genellikle 18 yaşını dolduran genç kadınların SHÇEK yurtlarından ayrılmaları ile başlamaktadır. Yurttan ayrılan genç kadınlar barınma ve geçinme sorunlarına çözüm bulma amacıyla çeşitli yollara başvurmaktadırlar. Hâlâ ilişki içinde olduğu aile üyelerinin yanına yer-leşme, kardeşi ile birlikte çözüm arama, kendisi gibi yurtta kalıp ayrılmış arkadaşlarıyla birlikte eve çıkma, belediyeye bağlı gençlik evlerinde kal-ma, yüksek eğitime devam ediyor ise Yüksek Öğrenim Kredi ve Yurtlar Kurumu’na (YURTKUR) bağlı yurtlarda kalma ya da “yeniden ailelenme” den kaynaklı yaşadığı uyum sorunlarından dolayı evi terketme ve so-kakta kalma bu yollardan birkaçı olarak gösterilebilir. Yurttan ayrıldıktan sonra kendilerine destek verecek bir aile yapısından yoksun oldukları için barınma, ekonomik ihtiyaçlar, duygusal destek bulma gibi noktalar-da yorucu bir mücadele vermek zorunda olmak, genç kadınları parça-lanmış aile sorunu ile bir kez daha karşı karşıya bırakmaktadır.

Katılımcılarda da gözlemlediğim üzere, uzun bir sürenin ardından aile ile tekrar buluşma aileye yabancılaşmayı beraberinde getiriyor. Fi-ziksel olarak aile ile yaşama zorunluluğu bahsedilen sorunları daha da derinleştiriyor. Bunun yanı sıra, ailenin sorunlu yapısı, üvey anne, baba ya da kardeşlerin varlığı gibi durumlar genç kadının kendi duygu dün-yasını ve gündelik hayatını bütünüyle olumsuz etkiliyor.

Diğer taraftan, kendisine geri dönülen ailenin beklentileri de bü-yük sıkıntılar yaratmaktadır. Örneğin, aile Nar Tanesi’nin “herhangi bir işe girip aileyi geçindirmesini”, “okulu bırakıp bir an önce çalışmaya baş-lamasını” ya da “bir an önce evlenerek ailesini ve kendisini kurtarmasını” talep edebilmektedir. Bu tür beklentiler, Nar Tanesi’nin kendi geleceği üzerinde bağımsız kararlar vermesi önünde engel teşkil etmekte; kendi geleceğine yönelik zaman ve mali kaynak gerektiren yatırımlar yapma-sını ve geleceğe yönelik rasyonel kararlar almasını engellemektedir.

26

Çözüm Bekleyen Olumsuz Tutum ve Davranışlar

Bu başlık altında, Nar Taneleri ile birlikte geçirilen süre boyunca on-larda gözlenen olumsuz tutum ve davranışlar sıralanacaktır. Sıralanan noktalar Nar Taneleri’nin birçoğunda gözlenen tutumlara ilişkindir ve Nar Taneleri bu tutumlarda bazen aktif özne bazen de pasif belirlenen durumundadırlar. Karşılaşılan hayat hikâyelerinin, yetiştirme yurdu de-neyiminin kendine özgü dinamiklerinden ve koşullarından derin izler taşıdığı açıkça görülmektedir. Ancak aşağıda sıralanacak tutumların ye-tiştirme yurdu geçmişinden kaynaklanıyor olması sadece çok kuvvetli bir varsayım olarak değerlendirilmelidir. Sözü edilecek tutumların ben-zer yaş grubu, sosyo-ekonomik statü, eğitim düzeyi ve yaşam deneyimi-ne sahip başka kişilerde de görülmesi mümkündür. Çünkü yetiştirme yurdu yaşantısı toplumsal bağlamdan kopuk, kesin sınırlarla yalı-tılmış ve sadece kendi iç dinamikleriyle işleyen bir deneyim değil-dir. Bu yaşantı gündelik olanın akışı içerisinde, hâlihazırdaki top-lumsal değer yargılarının, belli sınıflara özgü yaşam pratiklerinin ve ekonomik koşulların etkisi altında şekillenmektedir. Dolayısıyla yetiştirme yurdu deneyimi toplumsal, sıradan ve gündelik olanın içindedir. Diğer taraftan da toplumsal, sıradan ve gündelik olan, yetiştirme yurdu deneyiminin içinde yer alır.

Sonuç olarak bu iç içe geçmişliğin Nar Taneleri Projesi’ni götürdüğü nokta, Nar Taneleri’nin kişisel gibi görünen bu sıkıntılarının toplumsal çözümleri olduğuna dair inançtır. Dolayısıyla, olumsuz tutumlar ve dav-ranışlara ilişkin bir başlığın çalışmada bulunma sebebi yetiştirme yurdu deneyimi olan kişilere karşı ön kabuller oluşturmak değildir. Aksine, ki-şisel sorunların toplumsal çözümleri olduğuna dair inançtır.

Olumsuzluklar

Dış Dünya Karşısındakine ve dış dünyaya güvenememek.•Dış dünyadan korkmak, çekinmek ve dolayısıyla içine kapanmak, •girişken olamamak. Kendisi dışındakilerin de sıkıntıları olduğunu fark edememek.•Genellikle kaybedenleri ve alta sıralananları değil, kazananları ve •

27

kendinden daha iyi olduğunu düşündüklerini değerlendirmeye almak.Bireysel sorunları kamusal meselelere dönüştürememek.•Kendisiyle aynı sorunları yaşayan insanlarla bir paylaşım süre-•cine giremediği için bireysel sorunlarını toplumsal bir düzleme taşıyamamak. Kolektif hareket etmede zorluklar yaşamak. •

İç DünyaÖzgüven geliştirmede zorlanmak.•Duygularını anlamada, anlatmada, göstermede güçlük çekmek.•Kendi duygularına yabancılaşmak.•Hayata dair olumsuz düşünmek ve olumsuz düşünce zinciri ku-•rarak bu tutumu çıkmaza sokmak.Duygu kontrolünde zorluk yaşamak. Örneğin, ani öfkelenmelere, •aşırı tepkilere, saldırgan ve depresif bir ruh haline yatkın olmak. Yaşamın getirdiği ve bir ölçüye kadar kontrol edilmesi mümkün •olmayan süreçlerden dolayı kendini suçlu hissetmek.

Beden(Olası) maruz kalınan psikolojik, maddi, cinsel, fiziksel şiddetin •bedene bir değersizlik hissi olarak yansıması.Bedenini aşırı bir koruma çemberine almak ya da tam tersi aşırı •korumasız bırakmak.Dış görünüşünden memnun olmadığı için sosyalleşmekte zor-•lanmak.Çok güzel olduğunu düşünmek ve bunu hayattaki tüm sorunları •çözmede yeterli görmek. (Olası) geçmiş istismarlarla, sağlıklı bir yolla -örneğin yetkin bir •terapi hizmeti alarak ya da psikolojik danışmanlık eşliğinde- he-saplaşamamış olduğu için bugün hala istismara açık olma riskiy-le karşı karşıya olmak. Cinselliğin yaşanmasında bir uçta aşırı utanma duygusunu diğer •uçta ise kontrolsüz bir biçimde açık olmayı -bedenini kullandır-mayı- deneyimlemek. Duygusal olarak çekilen acı, yaşanan öfke veya kırgınlık sonucu •kendi bedenine zarar vermek. Örneğin, kendi bedenini keserek

28

ya da yakarak fiziksel acı hissetmek. Fiziksel sıkıntılardan sürekli olarak şikâyet ederek ‘ben de bura-•dayım’ mesajı göndermek.

İletişimMağduriyet söylemini içselleştirmek. Birçok durumda bu söyle-•mi bir çözüm aracı olarak görmek.Genellikle iletişimin ilk aşamalarında yüzeydeki gerçekliklerden •söz etmek. Burada söz konusu olan yalan söylemek değildir. Bir savunma ve korunma mekanizması olarak doğruları söyleme-me durumu mevcuttur. Ya da doğruları söylememeyi bir iletişim yolu olarak tercih etmek söz konusudur. Düzenli ve sürekli iletişim kurmada zorlanmak. Örneğin, ad-•resin ve telefon numarasının sürekli olarak değişmesi söz konusudur.15

İlişkilerFarklı mesafelerde ilişkiler kuramamak. Örneğin, iş ortamında-•ki hiyerarşik ilişki, öğretmen-öğrenci ilişkisi, dostluk ilişkisi gibi farklı mesafeler gerektiren ilişkilerde farklı davranamamak ve sü-rekli olarak aktarımlar yapmak. Kamusal alan ve özel alan arasında ayırım yapmada zorlanmak• 16. Dolayısıyla ortama uygun davranışlar sergilemede güçlükler ya-şamak.Odaklanma sorunu yaşamak ve bunu aşmak için sürekli olarak •özel ilgi beklemek.Tüketim kalıpları ve nesnelerle sorunlu ilişkiler kurmak. Örneğin, •aşırı savurgan ya da aşırı tutumlu olmak.İlişkilerde sıkıntılar yaşamak. Örneğin, aktarımlar yapmak, ace-•le kararlar almak, erken evlenmek, kayıtsız koşulsuz bağlanmak,

15 Bu durum, ‘kalıcı olma’ duygusuna gösterilen dirençten kaynaklanıyor olabilir. Söz konu-su durum, Nar Taneleri’nin iş arama sürecinde birçok zorluğa yol açmaktadır. 16 Kamusal alan ve özel alan ayrımında görülen sıkıntının doğrudan yetiştirme yurdu yaşa-mıyla bağlantısı kurulabilir. Eğer kamusal alanı ‘yabancı ile karşılaşma olasılığımızın olduğu yer’ olarak ele alırsak, yurt ortamında her zaman bir yabancı ile karşılaşma olasılığı mevcut-tur. Diğer taraftan da, yurt orada kalanların evidir ve dolayısıyla özel alanıdır. Bu durumda, özel alan ve kamusal alan ayrımının korunaklı sınırları yıkılmakta ve ayrım bulanıklaşmakta-dır.

29

ataerkil kalıpları yeniden üreterek kendi hayatını kısıtlayan ilişki-leri tercih etmek.

GelecekYurtta kalmalarına neden olan yaşam deneyimini merkeze yer-•leştirmek ve bu problemlere odaklanarak gerçeklerle yüzleşme-mek, fırsatları değerlendirmemek.Geçmiş deneyimiyle hesaplaşabilmek için kaderciliğe sığınmak •ve dolayısıyla geleceğe karşı kayıtsız olmak.Bireysel problemlerini hayatın merkezine oturtmak ve çözümler •değil problemler aracılığıyla hayata tutunmak.İçinde bulunduğu koşulları ve bu koşulları iyileştirme yollarını •rasyonel bir biçimde değerlendirememek.Gelecek planlarını sadece sevgi ve aile arayışı üzerine kurmak. İş •hayatına atılmak ya da kendi ayakları üzerinde durmak gibi plan-ları gündeme almamak.Geleceğe yönelik duygusal kararlar almak.•

Nar Taneleri Güçleniyor

Projenin planlama aşamasından eğitim dönemine, mentorluk sis-teminden elde edilen sonuçların izlenmesine kadar tüm aşamaları-na hakim olan mantık, Nar Taneleri’nin sorunlarına anlık, gündelik, geçici çözümler bulmaktan ziyade onlara yaşam boyu sürdürebile-cekleri çözümleri gösterebilmektir. Bu eksende daima akılda tutulan soru şudur: Nar Tanesi, proje kapsamında verilen eğitimler ve mentoruyla yaptığı çalışmalar sayesinde özyaşam deneyiminin ve yurtta kalmış olma-sının bugüne getirdiği sıkıntılar ile ne ölçüde mücadele edebildi?

Bu soru projenin hedefleri açısından kritik bir eşik oluşturuyor. Bu eşiğin atlanması ‘güçlenme’ kavramına karşılık geliyor. Güçlenmenin he-defleri ve göstergeleri şunlardır:

Ekonomik katılımın sağlanması 1. Ekonomik fırsatların bulunması2. Politik güçlenme elde edilmesi 3.

30

Eğitime erişim olanağının elde edilmesi4. Sağlıklı ve mutlu olma durumuna erişilmesi (Lopez Claros ve Za-5. hidi, 2005, s. 2).

Bu beş kriter kadın güçlenmesi ekseninde evrensel olarak bir çok çalışmada hedeflenmektedir. Ancak, Nar Taneleri Projesi’nde yer alan genç kadınların hassasiyetlerine özgü güçlenme hedefleri de belirlen-miştir. Projeye özgü bu hedefler iki başlık altında özetlenebilir:

Bireysel Bağlamda Güçlenme:Geçmiş travmalarıyla yüzleşme stratejilerini analiz ederek, bu •stratejileri sağlıklı ve kalıcı hale getirmek. Diğer bir söyleyişle, kendi özyaşam deneyimleri ile başa çıkmalarını ve barışmalarını sağlamak.Güven duygusunu yerleşikleştirmek. •Hayatta değişim olasılığının varlığını göstermek.•Kendi yaşamları üzerinde kontrol sahibi olabilme ve karar vere-•bilme becerilerini geliştirmek.Bedenini koruyabilme/kullandırtmama durumunu başarmaları-•nı sağlamak.Tüm proje süresi boyunca kendilerine örnek olabilecek rol mo-•dellerle karşılaşmalarını sağlayarak gelecek planlarını şekillen-dirmede yardımcı olmak. Kariyer planı ve gündelik hayat organizasyonu yapmalarını sağ-•lamak.Kendilerini ifade etme ve iletişim kurma becerilerini geliştirmek. •Kendi ekonomik bağımsızlıklarını kazanmalarını ve istihdamda •sürekliliklerini sağlamak.İş gücü piyasala• rında nitelikli iş bulmaları için iş arama desteği vermek.Motivasyon eksikliği ve isteksizlik nedeniyle iş gücü piyasasının •dışında kalan genç kadınların, kişisel gelişimlerini desteklemek suretiyle iş arama süreçlerine aktif olarak katılımlarını teşvik et-mek.Meslek ve kariyer konusuna odaklanarak, okul yaşamından iş ya-•şamına geçişe rehberlik etmek.

31

Toplumsal Bağlamda Güçlenme: Toplumsal dışlanma ile mücadele etmeleri için bilinç düzeylerini •yükseltmelerini sağlamak.Verili toplumsal cinsiyet rollerine karşı eleştirel tutumlar geliştir-•melerini sağlamak. Yaşam koşullarını iyileştirmek ve kalitesini yükseltmek.•Kurum dışındaki gündelik hayatı tanımalarına aracı olmak ve ‘dı-•şarıdaki’ hayat koşullarına adapte olmalarına yardım etmek. Kendilerine yönelik algılarını olumlu hale getirerek, yetiştirme •yurdu geçmişinin getirdiği “etiketlenme” ve “utanç” (Askeland, 2006, s.xvi) duygularıyla başa çıkmalarını sağlamak. Hak talep etme ve alma bilincini yükseltmek.•İstihdam olanaklarına kavuşarak ekonomik anlamda bağımsız •bireyler haline gelmelerini sağlamak.Ekonomik anlamda bağımsızlaşarak ve bireysel olarak güçlene-•rek kadına yönelik ayrımcılıkla mücadele etmelerini sağlamak.

Güçlenmenin yaratılması kadar güçlenme hedefinde ulaşılan başa-rı düzeyini ölçmek de oldukça güç bir iştir. Çünkü güçlenmenin somut göstergelerinin yanı sıra elle tutulamayan ancak hissedilebilen birçok görüntüsü de vardır. Ölçmede ve ifade etmede diğer bir zorluk ise, her bireyin hayatında güçlenmenin anlamının, görüntüsünün, tekabül et-tiği durumların ve deneyimlenme biçimlerinin farklılık göstermesidir. Başka bir söyleyişle güçlenme, hayatında değişim hedeflenen bireyin kendi özgül koşulları içinde anlam kazanır. Güçlenme hedefinin başarı-ya ulaşmasının böylesine incelikli bir uğraş gerektirmesi ve uzun soluklu çalışmaya dayanması, Nar Taneleri Projesi’nin neden belirli sayıda katı-lımcı ile birlikte çalıştığının da cevabıdır.

Proje kapsamında katılımcıların projeyle ilk buluştuğu nokta olan eğitimler güçlenme hedefi doğrultusunda şekillendirilmekte-dir. Ardından, Nar Taneleri’nin öğrendiklerine inanması ve bunları içselleştirmesi süreci gelmektedir. Değişime karar veren Nar Tane-si güzergâhını belirlerken mentorunun yardımıyla ilerlemektedir. Mentor ve Nar Tanesi’nin birlikte götürdüğü süreç proje ekibi ta-rafından izlenmekte ve gerekli noktalarda desteklenmektedir. Bu süreç bir yıla yayılmaktadır.

32

Bazı Nar Taneleri’nde güçlenmenin sonuçları hızla görünürleşirken, bazılarında adım adım ilerleme kaydedilebilmektedir. 2009 yılında bir-likte olduğumuz Nar Taneleri’nden hareketle duruma bakacak olursak, projeye katılmalarının ardından güçlenme olarak yorumlanabilecek birçok örnek duruma ulaşıldığını söylemek mümkündür. Söz konusu durumlar ancak bireyin kendi hayatı içinde değerlendirebilirsek anlam kazanmaktadır. Yine de burada örneklerin birkaçını bağlamından ba-ğımsız olarak sıralarsak şu durumlarla karşılaşmaktayız:

Barınma sorununa kalıcı çözüm bulma, •istihdama katılma,•dış görünüşüyle barışma, •sağlıklı iletişim kurmayı başarabilme, •ailesiyle barışma, •okuluna devam etme kararı alma, •gündelik hayatını düzenlemeyi başarma, •arkadaşlık ilişkilerindeki sorunları çözme, •kendi hayatına dair kararlar alabilme, •belirli ölçüde geçmiş incinmeleri ile hesaplaşma,•geleceği planlama ve bunlar gibi birçok olumlu sonuca ulaşıl-•mıştır.

Nar Taneleri İstihdam Olanakları Arıyor

Tüm dünyada ve özellikle kalkınmakta olan ülkelerde genç nüfusun yaşamı işsizlik ve yoksulluk ile kuşatılmış durumdadır.17 Nar Taneleri

17 Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), yayımladığı Global Employment Trends For Youth, Au-gust 2010 (Gençlik için Küresel İşsizlik Trendleri, Ağustos 2010) başlıklı raporda 15-24 yaş arasında çalışabilecek durumda olan 620 milyon gencin 81 milyonunun geçtiğimiz yılsonu itibariyle (2009) işsiz olduğunu duyurdu. Dolayısıyla, 2009 yılı itibariyle dünyada genç iş-sizliği oranı %13 olarak açıklandı. Raporda, gelecekte iyi bir yaşam için çalışma umudunu yitirmiş “kayıp bir neslin” oluştuğu ve ekonomik gelişmenin itici kaynağı olan gençlerin iş-siz kalmasıyla büyük bir ekonomik potansiyelin boşa gittiği vurgulandı (ILO, 2010). Dünya ölçeğinden Türkiye ölçeğine geçecek olursak, tablonun çok daha olumsuz olduğunu söy-leyebiliriz. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine dayanarak, aynı dönemde Türkiye’nin durumuna baktığımızda genç işsizliği oranının %23.5 olduğunu görüyoruz. Sonuç itibariyle, Türkiye’de genç işsizliği oranı dünya ortalamasının yaklaşık iki katı kadardır ve Türkiye’de yaşayan her dört gençten biri işsizdir (TÜİK, 2009).

33

Projesi’nin katılımcıları olan genç kadınları bu kuşatmanın etkilerinden azade düşünmek mümkün değildir. Nar Taneleri’nin istihdam olanak-larına kavuşmasında küresel ve yerel istihdam koşullarının doğrudan belirleyici bir etkisi vardır. Dolayısıyla proje, bir taraftan yapısal işsizlik koşullarının belirleyici etkisi altında katılımcılarına istihdam olanakları yaratmaya çalışırken, diğer taraftan da katılımcıların kendi özgül koşul-larının sınırlılıklarını aşmak için çaba gösteriyor.

Bu çabanın bir yılını doldurmasının ardından elde edilen sonuçla-ra baktığımızda projenin ulaştığı tabloyu şöyle özetlemek mümkündür: 2009 yılında birlikte çalıştığımız 38 Nar Tanesi’nden 15’ine özel sektörde iş imkânı yaratılmıştır. Bu Nar Taneleri’nden 1’i halen özel sektörde ça-lışmayı sürdürmektedir. 14’ü kamu sektörüne geçmiştir. 16 Nar Tanesi doğrudan kamu sektöründe çalışmaya başlamıştır. 4 Nar Tanesi üniver-site eğitimine devam etmektedir. İş ve sektör değiştirmeleri bir tarafa bırakarak tabloyu sabitleyecek olursak son durum şu şekildedir: 38 Nar Tanesi’nden 29’u kamu sektöründe, 1’i özel sektörde çalışmakta-dır. 4’ü iş arama sürecindedir. 4’ü de üniversite eğitimine devam etmektedir.18

Nar Taneleri Projesi bu tabloya ulaşma sürecinde, yapısal ekono-mik koşulların belirleyici etkisini bir elde tutarken, diğer elde de Nar Taneleri’ne özgü koşulları anlamaya ve onları dönüştürmeye odaklan-mıştır. Aşağıda, Nar Taneleri’nin istihdam konusunda yaşadıkları sıkıntı-ları, onların özyaşam deneyimlerine ve iş bulma pratiğinin söz konusu yaşamlarda kendine ait diline ve anlamına odaklanarak tartışmaya çalı-şacağım.

Nar Taneleri’nde ‘iş arama’, ‘iş aramama’, ‘iş bulma’, ‘işten ayrılma’, ‘ça-lışma düzenine ayak uydurma’, ‘çalışırken sergilenen performans’ gibi kategorileri şekillendiren kendine özgü dinamikler mevcuttur. Bu di-namiklerden en önemlisi kamu istihdam kotasıdır. Projeye katılan genç kadınlar, hayatlarının belirli bir döneminde SHÇEK’ten hizmet almış ki-şiler oldukları için kamu sektöründe istihdam edilmeleri yasalar yoluyla

18 2010 yılında projeye katılan 40 genç kadın çalışmanın yazıldığı tarih itibariyle mentorluk sürecine devam etmektedir. Dolayısıyla, 2010 yılı katılımcılarının istihdama katılımına ilişkin oranlar 2011 yılı sonunda netleşecektir.

34

desteklenmektedir.19 Kamu istihdam kotasının varlığından dolayı, Nar Taneleri’nin kamu sektöründe iş bulma olasılıkları özel sektörde iş bul-ma olasılıklarından daha fazla gibi görünmektedir. Bu kotanın varlığı ye-tiştirme yurtlarından hizmet almış kişilerin kamu kesiminde istihdamı için bir olanaktır. Ancak, söz konusu kişilerin tümünün istihdamı bu yol-la sağlanamamaktadır. Diğer taraftan, devletin küçültülmesi politikaları doğrultusunda kamu kesiminde istihdamın daraltılması çabaları, kota uygulamasının gelecekte sürdürülemeyeceğine dair bir işaret olarak okunabilir (Işık, 2006, s.25).

Hiç kuşkusuz kamu kesiminde istihdamın desteklenmesi Nar Taneleri’nin iş bulmasına olumlu yönde katkı sağlıyor. Ancak bu deste-ğin varlığı onların istihdam meselesiyle kurdukları ilişkiyi pasifleştirebi-liyor ve kolaycılığa sürükleyebiliyor. Meslek elemanları odak grup çalış-mamızda bir meslek elemanı bu durumu şu sözlerle anlattı:

“Çocuk yurda geldiği andan itibaren ben devletin çocuğuyum man-tığı ortaya çıkıyor. Bakıcı anneden tutun da burada temasa girdiği herkes ona devlette iş imkânın var sakın kaçırma, aklından çıkarma diyor. Özel sektörde iş arama, mücadele verme süreci, iş bulmanın gereklilikleri, zorlukları üzerinde durulmuyor. Dolayısıyla kurum çocu-ğuyuz, devletin çocuğuyuz, işimiz de devletten gelecek mantığı hâkim oluyor”.

Dolayısıyla Nar Taneleri’nde “iş arama sürecinin”, “işin gelmesini bek-leme sürecine” dönüştüğünü görüyoruz. Bir başka söyleyişle, iş aranarak bulunacak, başvurular yapılarak elde edilecek, çaba gösterilerek ulaşıla-cak bir durum olmaktan ziyade, gelmesi beklenen bir duruma dönüşü-yor. İşle kurulan bekleme durumundaki bu pasif ilişki, Nar Taneleri’nin söylemine şöyle yansıyor:

Devlet memuru olmak istiyorum yerine • “devletten iş bekliyorum”,Kamu sınavlarına hazırlanıyorum ya da başvurdum ve sınavım •

19 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu’na 3413 sayılı Kanun ile eklenen Ek I. Madde ile kamu kurum ve kuruluşları, reşit olana kadar Sosyal Hizmetler ve Ço-cuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü tarafından bakılan ve korunan çocuklar için hangi statüde olursa olsun serbest kadro mevcutlarının binde biri nispetindeki kısmını ayırarak, bu çocuklar arasında yapılacak giriş sınavlarında başarılı olanların atamalarının yapılacağı hükme bağlanmıştır.

35

var yerine “bana sınav geldi”,Kamu sınavlarını takip ediyorum ve başvuracağım yerine • “devlet-ten bana iş gelecek”,Sınavı kazanırsam devlet memuru olabilirim yerine • “devlette iş benim hakkım” gibi ifadelerin kullanıldığını görüyoruz.

Bu biçimde şekillenmiş olan söylem ve anlam dünyası, Nar Taneleri’nin özel sektöre ilişkin algılarını ve bu sektördeki başarı oran-larını olumsuz etkiliyor. Örneğin, Nar Taneleri’ne istihdam beklentileri-nin ne olduğunu sorduğumda, genel olarak aldığım cevap “devletten iş bekleyeceğim ya da bekliyorum” oldu. Diğer taraftan, kamu sektöründeki istihdamları ağırlıklı olarak hizmetli kadrolarında olmuş ve bu kadrola-ra yerleşenler yaptıkları işten memnun olmadıklarını ifade etmişlerdir. Sonuçta, özel sektörü ya hiç tanımadıklarını ve özel sektörde çalışmayı güvenli görmediklerini ya da hiç düşünmediklerini gördüm. Projede yer alan bir mentorun yorumuyla bu durumu şu şekilde özetlemek müm-kün:

“Bu çocukların özel sektörle ilgili büyük beklentileri yok. Kendi koşul-larına göre hayata 1-0 yenik başlamış görüyorlar kendilerini ve devlet işinde çalışmak aslında bu 1-0’lık mağlubiyeti 1-1’e getirme telaşı.”

Özel sektöre yönelik böyle bir düşünme biçiminin kaynağında iki önemli nedenin yatmakta olduğu söylenebilir. Birinci neden, yukarıda ayrıntılandırılan “biz devletin çocuğuyuz” mantığının içselleştirilmesi sonucunda kamu sektöründe çalışmak istemeleridir. Nar Taneleri genel olarak kamu sektöründe istihdam edilmenin hem kazanılmış bir hak, hem de daha güvenli bir durum olduğunu düşünüyorlar. İkinci önem-li neden ise, kendi özel sektör deneyimlerinin ya da gözlemleme şansı buldukları deneyimlerin olumsuz olmasıdır. Şöyle ki, para kazanmaları gereken durumlarda buldukları işler, garsonluk, anketörlük, tezgâhtarlık ve benzeri pozisyonlar olmuş. Dolayısıyla özel sektörde alta sıralanmış, düşük ücretli, kolayca işten çıkarılabilecek, iş güvenliğinin düşük oldu-ğu pozisyonlarda çalışmış olmaları, özel sektöre ilişkin algılarını olum-suz etkilemiş.

Böyle bir tablo karşısında Nar Taneleri Projesi öncelikle özel sektö-re yönelik bu olumsuz algıyı dönüştürmeyi hedeflemiştir. Bu bağlamda işyeri ziyaretleri yapılmıştır. Örneğin, eğitim dönemleri içerisinde Bac-

36

kup ve Altınyıldız ziyaretleri yapılmış ve Nar Taneleri’ne farklı çalışma ortamlarını görme şansı sunulmuştur. Ziyaretler sırasında farklı pozis-yonlarda çalışanlarla görüşülmüş ve onların birer örnek olarak kendi iş deneyimlerini Nar Taneleri’ne anlatmaları sağlanmıştır. Diğer taraftan, eğitim programı içerisinde yer alan “CV Hazırlama” ve “Mülakat Teknik-leri Eğitimi” derslerinde özel sektörün ne olduğuna ilişkin açıklamalar yapılmış, farklı özgeçmiş örnekleri gösterilerek kariyer kavramı açıklan-mış, özel sektörde iş başvurusu yapmanın yolları ve gereklilikleri ayrın-tılarıyla gösterilmiştir. Bunlara ek olarak İŞKUR ziyareti yapılarak İŞKUR’a nasıl kayıt yapılacağı uygulamalı olarak gösterilmiştir.

Tüm bu süreç içerisinde Nar Taneleri’nin özel sektörde istihdamı konusunda başarılı sonuçlar alabilmek için, hangi noktalarda sıkıntı ya-şadıkları ve özel sektörde başarılarını etkileyebilecek faktörlerin neler olduğu üzerinde durulmuştur. Aşağıda, farklı uzmanlarla yaptığımız ça-lışmalara atıfla, Nar Taneleri’nin özel sektörde istihdam başarısını etkile-yen unsurları sıralayacağım.

Mülakat eğitmenlerinin Nar Taneleri’nde gözlemledikleri tutumlar:20

“Ailevi durumun açıklanmasındaki tedirgin tutum işe alım ya-•pacak şirkette önyargı ile karşılanabilir. Bu açıklamayı yaparken kendinden emin, net bir tavrı olmalı.”“Özel hayata dair çalkantılı durumların mülakata yansıması •olumsuz etki yaratabilir.”“Çok duygusal ve kırılgan olduklarını fazlasıyla hissettiriyorlar. •Bu durum performansa dair kötü bir ipucu olarak okunabilir.”“Kendinizi geliştirmek istediğiniz, üstesinden gelmek istediğiniz •bir alışkanlığınız, tutumunuz, tavrınız var mı sorusunun cevabı hemen hemen hepsinde çok duygusal olmam oluyor.”“Ürkek, çekingen tutumlar beden diline, ifadelerine, konuşma-•larının içeriğine yansıyor. Bu durumdan kurtulma konusunda di-renç gösterdikleri görülüyor. Mücadele edebilme kapasitelerini

20 Nar Taneleri, eğitim dönemleri içerisinde “Mülakat Teknikleri” dersine katılıyorlar. Bu ders iki aşamadan oluşuyor: Birinci aşamada eğitmenleri ile birlikte iş mülakatları üzerine teorik çalışmalar yapıyorlar. İkinci aşamada ise profesyonel olarak işe alım mülakatları yapan uz-manlarla bire bir mülakata giriyorlar. Bu uygulamalı aşamanın sonunda, mülakat yaptıkları uzmandan hangi noktalarda gelişmeleri gerektiğine dair geri bildirim alıyorlar. Eğer isterler-se bu noktaları düzeltmeye çalışarak tekrar mülakata giriyorlar. Burada sıraladığım noktalar, Nar Taneleri ile mülakat yapan uzmanların görüşlerine dayanmaktadır.

37

mülakata yansıtmaları gerekiyor.”“Proje sürecinde farkındalıklarının arttığı görülüyor. Çünkü yeni •öğrendikleri fikir ve davranışları uygulamaya geçiriyorlar. Yeni olduğunu anlıyoruz ama bu iyi bir şey. Öğrendikleri de zamanla oturacaktır. Bu durum hem projeden öğrendiklerine ikna olmuş durumda olduklarını, hem de öğrenmeye açık olduklarını gös-terir.”“Devlet kartını ellerinde tuttukları için özel sektörde çaba harca-•ma potansiyelleri olsa bile gayretleri yok.”“Vizyon oluşturmak için doğru rol modeller görmeye ihtiyaçları •var. Doğru rol model eksikliği yaşadıkları için vizyonları oldukça sınırlı.”“Yaratıcı potansiyellerini gerçeğe çevirmek ve bunu göstermek •konusunda gayretsizler.”“Birçoğunda azim ve istek eksikliği göze çarpıyor. Ben nasılsa ya-•pamam, beni böyle bir işe almazlar mantığı yerleşmiş.”

Meslek elemanlarının çalışmaları sırasında gözlemledikleri tutumlar:

“Genelde yarına yönelik planlar yapmıyorlar. Geçmişle yaşayıp •bugün karşılarına çıkan sıkıntıyı çözmeye odaklanıyorlar. Geçmi-şi canlı tutup bugünü kurtarmaya çalışırken yarın kayboluyor.”“Gelecek planı yapabilmeleri için çok iyi bilgilendirilmeleri gere-•kir. Dışarıdaki koşulları bilmeleri gerekir.”“Hayata atılma korkusu yaşıyorlar. Adres değişikliği, evrak deği-•şikliği, telefon değişikliği gibi sorunlar yaşayıp işe başvurmuyor-lar. İşi takip edemiyorlar.”“Düşük özgüven, kontrolsüz hareketler, rahat davranışlar sergili-•yorlar. İş bulma durumu bunlardan etkileniyor.”“Kurum çocuğuyuz. Devletin çocuğuyuz mantığı var. Kurumdan •koparken panik yaratıyor.”“Yukarıdan müdahale oluyor. Okulda işte olumsuzluk olunca biz •müdahale ediyoruz. Bu durumda sorumluluk duygusu gelişmi-yor. Örnekse çorabının tekini kaybediyor, depodan yeni çorap veriyoruz. Okula yürüyerek gitmek istemiyor. Servise gönderiyo-ruz. Her eksik tamamlanınca sorumluluk duygusu gelişmiyor.”“Borç alma, işten izinsiz ayrılma, işe geç gitme, arkadaşlarıyla •

38

geçinememe, yurt çocuklarıyla ortak hareket etme durumlarıyla çok karşılaşıyoruz.”“İşe girince tüm sorunlar çözülmüyor. Daha sonra da destek bek-•liyor ve bu gerekli. Birini mahcup etmeyeyim diyerek güvendi-ğinde başarılı oluyor. Ama her çocuğun sevdiği biri oluyor. Bu destek sağlanabilir.” “Yönlendirmeyi çok reddediyorlar. Ne sorunları çözdüm bunu da •çözerim diye düşünüyorlar. Ama iş meselesi için yönlendirme ve iyi örnekler çok önemli etki yaratır.”

Sonuç olarak, Nar Taneleri Projesi bağlamında katılımcıların, özel sektöre yönelik olumsuz algılarının dönüştürülmesi ve özel sektörde de istihdam olanaklarına kavuşturulmaları ana hedefler-den biri olarak ele alınmıştır. Proje kapsamında yapılan çalışmalarda özel sektöre ilişkin olumsuz algının büyük ölçüde dönüştüğü görülmüş-tür. Özel sektör ziyaretleri ve karşılaşılan rol modeller sayesinde özel sektörde çalışmaya yönelik bir ilgi yaratılmıştır.

Bu süreç içerisinde gözlemlenen bir diğer nokta ise, güçlenme hedefinin istihdam sağlama hedefine doğrudan katkısı olduğudur. Bu bağlamda proje, Nar Taneleri’nde gözlenen ve istihdama olumsuz etkisi olabilecek tutumların sebeplerini anlamaya çalışarak ilerlemiştir. Örne-ğin, sürekli olarak yaşanan adres ve telefon numarası değişiklikleri, işe geç kalma, sorumluluk alamama ya da ast-üst ilişkilerini rayına oturta-mama gibi tutumlar sadece istihdamı etkileyebilecek sorunlar olarak değerlendirilmemiştir. Bu sorunların, çalkantılı geçmiş deneyimlerden yansıyan ve yerleşik, düzenli yaşama karşı geliştirilmiş maduniyet stra-tejileri olabilecekleri ya da gündelik hayatı bir türlü organize edeme-mekten kaynaklanan sıkıntılar olabilecekleri hesaba katılmıştır. Dolayı-sıyla, istihdam aşamasında karşılaşılan sorunların temellerine yönelik güçlenme yöntemleri geliştirilmeye çalışılmıştır. Sonuç olarak, bireysel anlamda sağlanan güçlenmelerin hayatın tüm alanlarına yansıdığı gö-rülmüştür.

Bunun en somut gözlendiği yer iş mülakatları olmuştur. Özel sek-töre duyulan ilgi bir adım geriden gelse de, istihdam ve güçlenme he-deflerinin iç içe geçirilerek yürütülmesi kamu sınavlarındaki başarıyı olumlu etkilemiştir. Kamu sınavlarına daha önceden girip kazanamayan

39

Nar Taneleri’nin projeden aldıkları destekle bu sınavlarda büyük ölçüde başarıya ulaştığı gözlenmiştir.

Bu bağlamda mentorlar, kamu sektöründen gelen iş fırsatlarının hangi görev ve sorumlulukları kapsadığının anlaşılması konusunda da genç kadınlara yardımcı olmaya çalışmışlardır. Çünkü genç kadınlar ilk aşamada, kamu sektöründen gelen bütün iş fırsatlarını yalnızca memur-luk olarak algılamak ve dolayısıyla işin niteliğini, işi yapanın görev ve so-rumluluklarını sorgulamamak eğilimindedirler. Başlangıçta ortaya çıkan bu eğilim, işe yerleştikten sonra mutsuzluğa neden olmaktadır.

Nar Taneleri’nin Mentorları ile Yolculukları

Nar Taneleri Projesi’nin ana eksenlerinden birini mentorluk mekaniz-ması oluşturmaktadır. Dönüşümsel mentorluk uygulaması proje yapı-sı içerisinde kilit bir öneme sahiptir. Nar Taneleri Projesi’nin mentorluk mekanizmasının danışmanı ve mentorluk eğitimlerinin eğitmeni Murat Akkaya dönüşümsel mentorluk mekanizmasını şu şekilde tanımlıyor:

“Dönüşümsel mentorluk programlarının uygulandığı kişiler, zaman içinde karşılaştıkları kötü bilgi, olumsuz örnekler, yanlış tavsiyeler ve yönlendirmeler, olumsuz aile ve sosyal çevre deneyiminden yansıyan sorunlar yaşayanlardır. Bu yansımanın sonuçları negatif benlik algısı, olumsuz imaj, sınırlayan inançlar ve özgüven eksikliği gibi noktalar-da görünürleşmektedir. Dönüşümsel mentorluk uygulamasında ana hedef, sorunlara sebep olan olumsuz faktörlerin pozitif benlik algısı ve olumlu imajlarla yer değiştirmesini sağlamaktır. Sonuç itibariyle, dö-nüşümsel mentorluk mekanizması dönüştürmeyi, düşüncede ve tu-tumlarda olumlu yönde bir yer değiştirmeyi hedeflediğinden risk veya yüksek risk düzeyi taşıyan bir uygulamadır. Dolayısıyla yoğun veya çok yoğun düzeyde mentorluk yapılması gereken programlar olarak tanımlanmaktadır.”

Nar Taneleri 15 gün süreyle güçlenme eğitimi aldıktan sonra, dönü-şümsel mentorluk uygulaması kapsamında kendilerine bir yıl boyunca yol göstericilik yapacak olan mentorları ile tanışıp çalışmalar yapmaya

40

başlamaktadırlar. Buradaki kritik nokta, Nar Taneleri Projesi çerçeve-sinde işletilen mentorluk mekanizmasının, iş dünyasında yaygınlaşmış mentorluk mekanizmalarının içeriğinden farklı olmasıdır. Başka bir söyleyişle, mentorluk yapılan kişilerin toplumsal anlamda çoklu ayrım-cılığa uğramalarından ve dezavantajlı bir gruba mensup olmalarından dolayı mentorluk mekanizması sosyal içerme desteği, güçlendirme ve istihdam olanakları sağlama hedeflerini de içermektedir21. Bu içeriğiyle dezavantajlı kişilere bir yıl boyunca verilen dönüşümsel mentorluk hizmeti, Nar Taneleri Projesi’ni diğer sosyal sorumluluk projelerin-den ayrı bir yere konumlandırmaktadır.

Bir yıl boyunca süren mentor-mentee ilişkisi sürecinin organizas-yonu ve işletimine dair çerçeve, projenin bir yıllık deneyiminden sonra proje ekibi tarafından daha da netleştirilmiştir. Mentorluğa dair genel çerçeve, mentorluk eğitimi sırasında yeni mentorlara ayrıntılarıyla ak-tarılmaktadır ve ayrıca kendilerine verilen projeye ilişkin bilgilendirici yazılı materyalde ayrıntılarıyla bulunmaktadır.22 Mentorluk mekanizma-sına dair ayrıntıların tamamıyla netleşmesi ve genel bir çerçevenin var-lığı, projenin sistematik, ileriye dönük ve sürdürülebilir bir biçimde yü-rütülmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Bu bağlamda mentorluk mekanizması, projenin en yoğun emek harcadığı alanlardan biri olarak gösterilebilir. Çünkü bu mekanizma Nar Tanesi ile yapılan çalışmaların 15 günlük eğitim dönemiyle sınırlı kalmamasını sağlamaktadır. Nar Ta-nesi ile yürütülen çalışmaları ve gelişim sürecinin takibini 1 yıl gibi uzun bir süreye yaymaktadır.

Mentorluk mekanizmasında sürecin işletilmesi kadar, elde edilen sonuçların projeye geri bildirilmesi de büyük önem taşımaktadır. Bu geri bildirim, projenin kendi gelişimini ölçebilmesi ve elde ettiği sonuç-ları kalıcılaştırabilmesi açısından gereklidir. Dolayısıyla bu çalışma kap-samında, mentorların menteeleri ile yürüttükleri çalışmalara odaklan-

21 Mentorluk mekanizmaları son yıllarda sosyal politikaların etkili bir parçası olarak işle-tilmektedir. Ancak mentorluk sosyal politika alanında yaygınlaşmadan çok daha önce, iş dünyasında yönetimin değişik kademeleri arasında iletişimi sağlamak, geleneksel olarak yüksek yönetici pozisyonlarına ulaşamayanları cesaretlendirmek, şirket organizasyonunu yeni gelenlere öğretmek gibi hedeflerle etkin olarak kullanılagelen bir sistemdi (Clutter-buck, 1985).22 Mentor eğitimi sırasında mentorlar sürecin nasıl işleyeceğine dair bilgilendirilmektedir-ler. Kendilerine projedeki rollerini anlatan ve dikkat etmeleri gereken hususları bildiren bir eğitim dokümanı verilmektedir.

41

dım ve özellikle Nar Taneleri ile ilişki kurarken geliştirdikleri yöntemleri derlemeye çalıştım. Sonuç itibariyle, araştırma çerçevesinde görüşme-ler yaptığım 16 mentorun mentorluk süreçlerini yürütürken birbirinden farklı ve etkili yöntemler geliştirdiğini gördüm. Söz konusu yöntemler, mentorların menteenin sorunlarına çözüm bulmaya ya da onlarla ileti-şime geçmeye yönelik buldukları yollar olarak tanımlanabilir. Aşağıda bu yöntemleri ayrıntıları ile açıklayacağım. Ancak yaptığım görüşmeler sırasında dikkate değer olan nokta, mentorların menteelerini tanıma-ya ve anlamaya yönelik yoğun bir çabanın ardından çeşitli yöntemler geliştirdikleri idi. Dolayısıyla bu yöntemlerin büyük bir kısmı ilk birkaç mentor-mentee görüşmesinin ardından uygulamaya konulmuştur.

Mentorların öncelikle aktardıkları izlenim, mentee ile ilk buluşma-larında yaşadıkları yoğun heyecan ve dikkat etme çabalarıdır. Görüşme yaptığım mentorlar ilk karşılaşmanın çok önemli olduğunu düşündük-lerini söylediler ve bunun için çok dikkatli olmak gerektiğini belirttiler. Mentorlar ilk görüşme için çeşitli hazırlıklar yapmışlardı. Örneğin, bir mentor menteesi ile tam bir iletişime geçememe ya da menteenin ko-nuşmak istememesi gibi bir duruma hazırlık olarak, mentee ile birlikte dolduracağı yazılı bir form hazırlamıştı. Diğer bir mentor ise, iletişimin akışını sağlamak için ilk görüşmede neler yapabileceği konusunda ay-rıntılı notlar almıştı. Bu gibi ön çalışmalar hem mentorun zorlanmaması açısından hem de Nar Tanesi’ne sistemli bir çalışma örneği gösterme açısından oldukça faydalı olmaktadır.

Mentorların Geliştirdikleri Yaratıcı Yöntemler ve Güçlenmeye Etkileri 1) Yazarak Çalışma: Mentorların en sık kullandığı teknik “yazı yaz-dırma” olarak karşımıza çıkmıştır. Bu uygulama menteenin kendisini daha iyi ifade edeceği bir kapı açmaktadır. Sorunlarını sıkıntılarını sakla-ma, olduğundan farklı anlatma ya da dile getirememe eğiliminde olan Nar Taneleri’nin, yazılı çalışmalar sayesinde alternatif bir iletişim yolu buldukları, iç dünyalarını açabildikleri ve önemli ölçüde rahatladıkları gözlemlenmiştir.

2) Duygu Konuşturma: Mentor menteesinin sürekli olarak geçmi-

42

şine ve gündelik hayatına dair birçok olay anlattığını ve bu olayların ay-rıntılarıyla gereğinden fazla uğraştığını fark ediyor. Mentor menteenin olaylar ve ayrıntılara sıkışan yaşam çemberini kırmak için onu duyguları-nı konuşturmaya teşvik ediyor. Menteenin her anlattığı olayın ardından mentor ‘bu durumda ne hissettin, üzüldün mü, kızdın mı, öfkelendin mi, nefret mi ettin’ gibi sorular sorarak menteesinin duygularını açığa çıkar-masını sağlıyor. Böyle bir çalışma bir taraftan Nar Tanesi’nin içinde bo-ğulduğu olaylar ve ayrıntılar zincirinin dışına çıkıp hayata dair alternatif bir bakış geliştirmesine olanak sağlıyor; diğer taraftan da, kendi duygu dünyasıyla iletişime geçmesine yol veriyor.

3) Gündelik Hayat Planı: Mentor üniversiteye yeni başlayan men-teesinin gündelik hayatını bir türlü organize edemediğini fark ediyor. Mentee görüşmelere geç kalıyor, okul derslerine yetişemiyor, yemek yeme saatlerini düzene sokamıyor, barınma konusunda sıkıntılar yaşı-yor. Menteenin hayatındaki bu gibi düzensizlikleri çözebilmek için men-tor bir ‘gündelik hayat planı’ yapmayı öneriyor. Buna göre, menteenin hangi günler dersi olduğu, sabah kaçta kalkarsa okula yetişebileceği, öğle ve akşam yemeklerini nerede yiyebileceği gibi noktalar üzerinde çalışarak beraber ayrıntılı bir plan yapıyorlar. Mentor bir süre sonra bu planın işe yaradığını ve menteesinin hayatının bir düzene oturduğunu gözlemliyor. Böyle bir uygulama hem gündelik hayata dair sorunları çö-züyor, hem de menteenin ilerideki iş hayatında düzensizliğinden dolayı karşısına çıkabilecek sorunlar için şimdiden bir çözüm geliştirilmiş olu-yor.

4) Sorumluluk Verme: Mentor menteesinin içine kapanık ve ol-dukça suskun bir kişilik yapısı olduğunu gözlemliyor ve menteenin daha girişken olmak, topluluk önünde kendini daha iyi ifade edebilmek gibi noktalarda gelişim göstermesi gerektiğini tespit ediyor. Böyle bir durumda mentor kendi çalışma alanıyla ilgili olarak menteesinin devam ettiği üniversitede bir konferans etkinliği düzenlemeye karar veriyor. Bu etkinliğin organizasyonunu yürütme sorumluluğunu menteesine veri-yor. Mentee etkinlik için üniversiteden gerekli izinleri alıyor, etkinliğin yapılacağı salonu ayarlıyor, gerekli kişiler ile görüşüyor ve etkinliğin du-yurusunu yapıyor. Sonuç itibariyle, mentee etkinliği başarıyla tamamlı-

43

yor. Bu örnekte mentor menteesine sorumluluk vererek ona güvendiği-ni gösteriyor, mentee ise dışa dönük ilişkiler de kurabileceğini ve güven desteği aldığı takdirde başarıya ulaşabileceğini göstermiş oluyor.

5) Bütçe Planı: Mentor üniversiteye giden menteesinden sürekli olarak maddi sıkıntılarına ilişkin şikâyetler dinliyor. Bu duruma kalıcı bir çözüm getirme gereğini duyuyor. Menteenin eline kendisine yetecek miktarda para geçtiğini görünce sorunun menteenin parayı nasıl kul-lanacağını bilmediğinden kaynaklandığını tespit ediyor. Bunun üzerine menteesi ile birlikte gelir-giderleri kapsayan bir bütçe düzenliyorlar. Harçlık, burslar, barınma, nerede daha ucuz ve sağlıklı yemek yiyebilir, gerekirse ek olarak ne iş yapabilir, okulda daha başarılı olursa nasıl burs elde edebilir gibi noktalar üzerine düşünerek, menteenin mevcut du-rumuna ilişkin tüm kalemlerin yer aldığı aylık bütçeler çıkarıyorlar ve mentee bu bütçeye uyarak para harcamaya gayret ediyor. Bir süre sonra mentee bu bütçeyi kendisi yapmaya başlıyor ve maddi sıkıntılarından çok daha az söz etmeye başlıyor. Böyle bir yöntem Nar Tanesi’nin eline geçen parayı daha verimli kullanmayı öğrenmesi gibi kalıcı bir etki bıra-kıyor.

6) Pasif Dinleme: Mentor iletişim sorunu olan bir mentee ile eşleşi-yor. Menteenin iletişim sorunu hiç duraksamadan, çokça düşünmeden ve karşısındakini hiç dinlemeden konuşmasından kaynaklanıyor. Men-tor menteesine ‘ulaşabilmek’, ona ‘sesini duyurabilmek’ için karşılıklı ola-rak iletişime geçecekleri bir yöntem geliştirmesi gerektiğini düşünüyor ve ilk görüşmelerinin sonunda menteeye onu ‘anlattıkları bitene kadar dinleyeceğini’ ve o ‘iletişime geçmek istediğinde karşılıklı olarak konuş-maya başlayacaklarını’ söylüyor. Mentee ilk birkaç yüz yüze görüşmede ve telefonla yapılan ilk birkaç görüşmede ara vermeden konuşmasını sürdürüyor. Bir süre sonra mentee, bir taraftan, mentorunun sabrının çok güçlü olduğunun ve hiç karşılıklı konuşmadıklarının farkına varıyor; diğer taraftan da yürüttüğü monoloğun kendi söylediklerini değersiz-leştirdiğini görüyor. İlerleyen buluşmalardan birinde mentee kendisini bu kadar sabırla dinleyen biriyle hiç karşılaşmadığını ve artık karşılıklı konuşmak istediğini mentoruna iletiyor. Daha sonra mentee karşılıklı konuşmanın tek başına konuşmaktan çok daha doğru bir iletişim yön-temi olduğuna karar veriyor ve bundan sonraki hayatında iletişim anla-

44

mında bir karar aldığını, artık karşısındakini de dinleyerek konuşacağını söylüyor. Mentor bu kararın uygulamaya geçip geçmediğini izliyor ve menteesinin artık karşısındakileri dinlemeye başladığını görüyor.

7) Şehir Hayatını Deneyimleme Etkinliği: Mentor mente-esinin aile sorunlarıyla boğulduğunu ve tüm gününü aile sorunlarıyla uğraşarak geçirdiğini gözlemliyor. Menteeye kendisine özel zamanlar yaratmasının bu sorunu hafifletebileceğini söylüyor. Mentee de evden dışarı fazla çıkamadığını, bu şehre alışamadığını ve dışarıda yapacak bir şey bulamadığını söylüyor. Bu durumda mentor menteesi ile buluştu-ğunda şehri (İstanbul) tanıma gezileri düzenliyor. Birlikte müzeye, resim sergisine ve tarihi mekânlara gidiyorlar, şehirdeki etkinlikleri takip edi-yorlar. Bunları yaparken toplu taşıma araçlarını tercih ediyorlar. Bir süre sonra mentee çok seyrek olsa da evinden tek başına dışarıya çıkmaya başlıyor.

8) Sabit Bir Yer ve Sabit Saat Formülü: Mentor menteenin buluşmalara zamanında gelmemesi, gelemeyeceğini haber vermemesi, iletişimi kesmesi, telefonlarını açmaması gibi sorunlarla karşı karşıya ka-lıyor. Bu duruma bir çözüm getirmek için menteesine o gelse de gelme-se de her ayın belirli bir gününde, belirli bir saatte ve belirli bir mekânda olacağını bildiriyor. Mentee önceleri geç de olsa bu mekâna geliyor ve her gelişinde mentorunu orada buluyor. Sonraları ise bu sabitlik formü-lü menteede mentora karşı bir güven ve sorumluluk duygusu yaratıyor ve mentee buluşmalara zamanında gelmeye başlıyor. Gelemeyeceği ya da geç kalacağı zamanları da mentoruna bildirmeye başlıyor.

9) İş Mülakatları ve İşyeri Provaları: Mentorlar Nar Taneleri’nin istihdamına katkı sağlamak amacıyla da çeşitli yöntemler geliştirmiştir. Bunlardan birisi işe alım provası yapılmasıdır. Bir örnekte mentor Nar Tanesi’ni kendi ofisine davet ediyor ve çalışma arkadaşlarıyla birlikte Nar Tanesi’ne bir işe alım mülakatı uyguluyorlar. Mülakatın ardından Nar Tanesi’ne geri bildirimde bulunuyorlar. Uygulanan bir diğer örnek ise iş yeri provasıdır. Burada mentor Nar Tanesi’ni sanki o işyerinin bir çalışanıymış gibi bir gün boyunca işyerinde misafir ediyor. Bu misafir-likten önce işyerini tanıtıyor. Nasıl davranması, ne zaman gelmesi, ne

45

giymesi gerektiği gibi noktaları aydınlatıyor. Bu bir günlük işyeri prova-sının ardından Nar Tanesi’ne davranışları hakkında geri bildirimde bulu-nuyor. Bu uygulamalar hem Nar Tanesi’nin bir işyeri ortamını tanımasına yardımcı oluyor, hem de istihdam konusunda eksiklerini gidermesi için yapıcı bir yardım almasını sağlıyor.23

10) Kendi Hayatından ya da Çevresinden Örnekler-le Anlatma: Mentor menteesinin sadece kendinden daha iyi hayat koşulları olanlar ile ilgilendiğini ve kendinden zor durumda olanların deneyimlerine hiç ilgi göstermediğini görüyor. Mentor iyi hayat koşul-larına ulaşabilmek için çalışmanın ve çaba göstermenin de çok önemli olduğunu sık sık vurguluyor ve bu durumu kendi hayat hikâyesinden ve çevresinden örneklerle anlatıyor. Bu örneklendirme tekniği mentorun menteeye öğütler vermesinden daha gerçekçi bir yöntem olduğundan işe yarıyor ve mentee hayatlarına özendiği insanların da birçok sorum-luluğu olduğunu ve birçoğunun çalışarak o noktalara geldiklerini gör-meye başlıyor.24

23 Eğer imkanı var ise ve benzer uygulamalar yapacak ise mentorun dikkat etmesi gereken bir nokta vardır: Mentor iş arkadaşlarının olası rahatsız edici sorularının ya da merakının önüne geçmek için, iş arkadaşlarını gelecek misafir hakkında (Nar Tanesi) bilgilendirmelidir. Aksi takdirde bu tür provalar amaçlananın aksi yönünde sonuç verebilir.24 Ancak bu yöntemde kullanılan dile çok dikkat etmek gerekiyor. Verilen örneklerin gerçek olması ve menteenin hayatıyla uygunluk göstermesi gerekiyor. Bu noktalara dikkat edilmez ve Nar Tanesi’nin ulaşması mümkün olmayan koşullar kendisine gösterilirse, Nar Tanesi’nin ‘baştan kaybetmişlik’ duygusuna gömülme olasılığı çok yüksektir.

47

SONUÇ:Küçük Adımlarla Değişen Hayatlar

49

Nar Taneleri Projesi’nin hâlihazırda ulaştığı sonuçlar, güçlenme ve istihdam hedefinde başarının önemli ölçüde sağlandığı yönünde-dir. Proje başlangıcından itibaren, üstün başarı hikâyesi olarak göste-rilebilecek birkaç örneğe ulaşmayı anlamlı ve yeterli bir hedef olarak görmemiştir. Proje için yeterli olan hedef, küçük değişim adımlarıyla ilerleyen birçok hayat hikâyesi biriktirebilmektir. Proje sonuçlarının so-mutlaşmaya başlamasıyla birlikte görülen, bu hedefe ulaşılmış olduğu-dur. Projenin katılımcı profilini temel alarak değerlendirecek olursak, bu durumun göze çarpan büyük değişimlerden çok daha kalıcı bir etki bıraktığını görürüz. Çünkü birlikte olunan Nar Taneleri için değerli olan, zamana yayılmış, yerleşikleşebilecek ve en önemlisi katılımcının ikna olarak attığı adımlar sonucu gerçekleşen değişimlerdir. Ancak bu deği-şimlere ulaşmak projenin varmayı hedeflediği son durak değildir. Proje bireysel değişimlerin toplumsal değişimlere aracı olması yönünde çalışmaya devam etmektedir.

Devam eden çalışmalar Nar Taneleri Projesi’nin başlangıcından iti-baren emek yoğun bir çabayla yürütülmüştür. Bu çaba çerçevesinde, birlikte çalışılan grubun kendine özgü nitelikleri ve sosyo-ekonomik koşulları analiz edilerek ilerlenmiştir. Dolayısıyla bireysel anlatılar ya-pısal sorunlarla iç içe düşünülmüştür. SHÇEK uzmanlarının görüşlerine ve deneyimlerine başvurulmuştur. Projedeki uygulamalar, bu analizler ışığında sürekli olarak güncellenmiştir. Biriken deneyim değerlendirile-rek bazı eğitimlerin içerikleri yeniden şekillendirilmiştir. Nar Taneleri’nin istihdamı ve güçlendirilmesinde karşılaşılan sorunlar, bu sorunların ne-denleri ortadan kaldırılarak çözülmeye çalışılmıştır. Projenin ayırt edici ve zamana yayılmış çözümler yaratan mekanizması olan mentorluk sü-reci, takip edilerek ve desteklenerek yürütülmeye çalışılmıştır.

Bunların sonucunda, Nar Taneleri Projesi sınırlı sayıda yaşama dokunabilen bir çalışma olmanın ötesine geçebilmek için, kendin-den sonra dezavantajlı gruplarla yapılacak çalışmalara örnek teşkil edebilecek bir model geliştirmiştir. Bu örnek model geliştirme çabası çerçevesinde uzman desteğine başvurulmuştur. Projenin eğitim sürele-ri boyunca uzman psikologlar Nar Taneleri ile bire bir görüşmeler yap-mış ve çalışma süreleri sonunda Nar Taneleri’nin psikolojik durumlarına dair genel bir çerçeveyi içeren raporlarını projeye sunarak geri bildirim sağlamışlardır. Bu raporlar ışığında projeye dahil olan ve dolayısıyla Nar Taneleri ile iletişime geçen tüm kişilerin, proje ekibinin, eğitmenlerin,

50

gönüllülerin ve mentorların dikkat etmesi ve hassas davranması gere-ken noktalar belirlenmiştir.

Psikolog desteğine ek olarak, projenin eğitim süreleri boyunca alanda katılımlı gözlem yapan ve bu sürelerin ardından Nar Taneleri ve mentorlar ile görüşmeler yapan bir sosyologun desteği de alınmıştır. Sonuç itibariyle, proje, aldığı uzman desteğiyle birlikte deneyimlerini, karşılaştığı sorunlar karşısında ürettiği çözümleri ve dezavantajlı birey-lere yaklaşım tarzını bir sistematiğe oturtarak ve kurallara bağlayarak kendinden sonraki benzer çalışmalara bir referans olmayı hedeflemiş-tir.

Tüm bu emek, hedefler, hassasiyetler ve çalışmalar ışığında Nar Ta-neleri Projesi’nin aldığı yola baktığımızda üç önemli çıktıdan söz etmek mümkündür: Birincisi, proje Nar Taneleri özelinde istihdam ve güç-lenme başlıklarına vurgu yaparak, belirli sayıda yaşamda geleceğe yönelik olumlu değişim sağlayabilmiştir. İkincisi, proje toplumun ‘yetiştirme yurdu çocuğu’nu görme biçimlerine önyargılardan, acı-ma duygusundan, olumsuzlayan ve dışlayan dilden arındırılmış, anlamaya ve kazanmaya çalışan alternatif bir bakış açısı önermiştir. Üçüncüsü, proje özellikle güçlenme vurgusundaki ayırt ediciliğiyle dezavantajlı gruplar için geliştirilecek aktif istihdam tedbirleri açı-sından örnek teşkil eden bir model sunmaktadır.

Ve burada projeyi değerlendiren son sözleri Nar Taneleri’ne bırakı-yorum:

“Kişinin bir birey olarak, bir kadın olarak önce kendisine değer ver-mesi gerektiğini sonra da diğer insanlara değer vermesi gerektiğini öğrendim. İlgi alanlarım neler, doğal yeteneğim ne, nerelerde kendimi geliştirmem gerekir bu soruları düşünmeye başladım.”

“Ben bu projede buğulanan camlarımı arada bir silmeyi öğrendim. Bu insana çok iyi geliyor.”

“Proje sayesinde çok iyi insanların da var olduğunu düşünmeye başla-dım. Sanki benim koşullarım iyi insanlarla karşılaşmama engel olmuş. Bu proje sosyal imkân bakımından, ekonomik bakımdan karşılaşması zor insanları karşılaştırdı. Mutluyum.”

51

“Bu projeden sonra aynaya baktığımda değiştiğimi göreceğim, böyle hissediyorum”

“İlk defa birinin benim için çaba harcadığını gördüm. İşte ben bu yüz-den üniversite sınavına girip kazanmayı istiyorum.”

“Yurtla ilgili hep kötü izlenim var. İşyerimde yurtta kaldığımın bilin-mesini istemem. Ben şimdi işe girdiğim gibi bilinseydi çok kötü olurdu. Geçmişim hep bende saklı. Ama toplum yurtta tertemiz, pırıl pırıl in-sanların da olduğunu bilse her şey daha kolay olabilirdi. İşte bilmeleri için bu proje çok güzel bir pencere. Keşke insanlar yurtlara hep böyle pencerelerden baksalar.”

“Zaten hayatım bana verilmiş bir ceza diye düşünürdüm. Bir de top-lum beni iterek cezalandırırsa nereye gidebilirim. Kendimden kaçsam toplum cezalandıracak, toplumdan kaçsam ben kendime cezayım. Yok şimdi böyle düşünmüyorum. Çok güzel sözler duydum bu projede. Bazen güzel sözler duymak bile güzel hayaller kurmaya yeter.”

“Sorunları çözerken süreci yönetmek diye bir şey varmış bunu öğren-dim. Yani bu sorunu ertelemek değil. Orada takılıp kalmamakmış. Şimdi ben hayatımdaki sorunları yöneterek ilerliyorum. Zaman geçtikçe çözeceğim. O gücü topladığıma inanıyorum.”

“Toplumun yardım etme biçimi yetiştirme yurdu çocuklarının mağ-duriyetlerini kullanmalarına sebep oluyordu. Yani yardım öyle bir şey oluyor ki sen mağdur olduğun zaman onu alabilirsin. Ama bu proje-nin yardımı bambaşka. Öncelikle her şey senin mağduriyetini ortadan kaldırmaya göre düzenlenmiş. Sürekli yardım edeceklerine, daha gü-zel bir şey yapıyorlar. Senin yardıma olan ihtiyacını ortadan kaldı-rıyorlar.”

52

Ek-1-

Mentor Mülakat Formu

Hedef: Mentor-Mentee ilişkisine dair 1 yıllık sürecin nasıl geçirildiğini görebilmek ve bu ilişkiye dair projeye geri bildirim sunabilmek.Yöntem: Mentorlara aşağıdaki soruları içeren yapılandırılmış mülakat uygulanacaktır.Süre: 1 saatlik görüşmeler yapılacaktır.

Uygulanan Sorular1) Menteenizin gelişim süreci hakkında ne düşünüyorsunuz?2) Menteenizin sizin yardımınızı hayata geçirememesi gibi bir durum söz konusu mu? Eğer söz konusu ise menteeden kaynaklanan ve bu yardımlaşma mekanizmasının işlemesine engel olan sorunlar sizce ne-lerdir?3) Sizin şu ana kadar olan gözlemleriniz ışığında, menteenizin hayatla mücadele sürecinde avantajları ve dezavantajları nelerdir?4) Menteenizle ilişkinizde size şaşırtıcı gelen, sizi sevindiren ya da üzen durumlar var mı?5) Menteenizin size aktardığı sorunları ağırlıklı olarak ne ile ilgili? (Örne-ğin: Aile, iş meselesi, barınma, duygusal ilişki, vs.)6) Bu projedeki mentorluk tecrübenizden yola çıkarak, projeye gelecek dönemlerde katılacak mentorların hangi noktalara dikkat etmelerini önerirsiniz?

53

Ek-2-

27- 28 Mart 2010 Meslek Elemanları Odak Grup Çalışması

Hedef: 1. Çalışma yapacağımız meslek elemanlarının deneyimlerini paylaşma-larını sağlamak.2. Meslek elemanlarının kendi aralarında diyalog geliştirmesini sağla-mak.3. Proje ekseninde karşılaştığımız sorunlar için (Nar Taneleri özelinde) olası çözüm yolları geliştirmek amacıyla, meslek elemanlarının dene-yimlerinden faydalanmak.

Yöntem:Geniş kapsamlı bir başlangıç sorusundan hareketle, serbest çağrışımlı bir diyalog ortamı geliştirilecektir. Bu bağlamda, meslek elemanların-dan gönüllü olanlar ve proje ekibi odak grup çalışmasına katılacaktır.

Süre:2 saatlik bir çalışma olacaktır. (27 Mart Cumartesi günü 20.00- 22.00 sa-atleri arasında)

Soru: Çalıştığınız kurumda hizmet verirken, kurumdan hizmet alan kişilere ilişkin deneyimlediğiniz güçlükler, sorunlar, olumlu yönler nelerdir? Örnekler üzerinden gidecek olursanız, karşılaştığınız olaylarda bul-duğunuz çözümler ya da çözümsüz kalan noktalar neler oldu?Bu soruları cevaplarken aklınızda tutmanızı istediğimiz genel çerçeve şu değişkenleri içermektedir:

Erkek ve kız çocuklar,•Olumlu ve olumsuz örnekler,•Farklı yaş dönemleri,•Farklı sosyo-ekonomik ve eğitim düzeyleri,•Farklı kurum bakımı alanları (yurt, yuva, koruyucu aile vb.),•Kurum bakımından ayrıldığı halde iletişim içerisinde olduğunuz •

54

örnekler.Diyalog akışını sağlayamazsak alternatif sorumuz:

*Bizim Nar Taneleri ile yürüttüğümüz çalışmada, Nar Taneleri’nin eğitimi ve olası sorunların çözümü ile ilgili sizlerin önerileri nelerdir? Böyle bir çalışmada hangi noktaların önemli olduğunu düşünüyorsunuz? Bizim bu alanda dikkat etmemiz gereken noktalar sizce nelerdir?

Soruya Ek Olarak Üzerinde Durulabilecek Noktalar:Mentorluk mekanizmasının içeriğine ve yöntemine dair bilgi ve-1. rilmesi. Bunun kurum içerisinde geliştirilmesine yönelik istek ve bilinç yaratılması. Kurumdan hizmet alanların istihdama katılma oranları ve yak-2. laşımları, istihdam beklentileri hakkında bilgi almak. İstihdama katılmalarını engelleyen bireysel unsurların neler olduğunu dü-şünüyorsunuz sorusuna yanıt aramak.

55

KAYNAKÇA

Askeland, L. (2006). Introduction. İçinde Children and Youth in Adoption, Orphanages, and Foster Care: A Historical Handbook and Guide. (Der. L. Askeland). London: Greenwood Press.

Clutterbuck, D. (1985). Everyone Needs a Mentor: How to Foster Talent wit-hin the Organization. Londra: Institute of Personal Management.

ILO (2010). Global Employment Trends for Youth, August 2010. Cenevre: International Labour Office.

Işık, S., N. (2006). Dezavantajlı Gruplarla Aktif İşgücü Önlemleri Uygulama El Kitabı. Ankara: Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü.

Lopez-Claros, A. ve Zahidi, S. (2005). Women’s Empowerment: Measuring the Global Gender Gap. Cenevre: Dünya Ekonomik Forumu.

Mayer, E., S. (2003). What is a Disadvantaged Group? Minneapolis: Effective Communities Project.

Mills, C., W. (1959). The Sociological Imagination. Oxford: Oxford University Press.

Selek, P. (2009). Kenardakilerle Çalışmak Mı?. İçinde Méthodos: Kuram ve Yöntem Kenarından. (Der. D. Hattatoğlu ve G. Ertuğrul). İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi.

Spivak, G.,C. (2009). Madun Konuşabilir Mi? İçinde Méthodos: Kuram ve Yöntem Kenarından. (Der. D. Hattatoğlu ve G. Ertuğrul). İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi.

TÜİK (2009). “Türkiye - Genç Nüfusta İşsizlik Oranı Ağustos 2009” Internet’ten 29.11.2010’da indirildi: http://www.tuik.gov.tr/Goster-ge.do?metod=IlgiliGosterge&sayfa=giris&id=3536.

57

ÖZGEÇMİŞ

Nihan BOZOKSosyolog. 1982 Edirne doğumlu. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyo-loji Bölümü’nde doktora tezini hazırlıyor. Artvin Çoruh Üniversitesi’nde Araştırma Görevlisi olarak çalışıyor ve sosyoloji dersleri veriyor. Beden sosyolojisi, sağlık ve yaşlanma üzerine yayımlanmış çeşitli çalışmaları bulunuyor.