D ~ A M ~ J E SA DRVENOM MUNAROM U BOSNI I HERCEGOVINI

Po osnovnoj koncepciji, diamije sa dr- venom munarom u Bosni i Hercegovini ilajEeSCe pripadaju tipu jednoprostornih diamija. Samo nekoliko diamija ima dm- gaCije rjegenje tipa diamije sa stupovima. Meáutim, da bi se zadovoljile razliiiite po- trebe vremena i mjesta, razvilo se vige varij anti koncipiranja unutragnj eg prosto- ra, pa Lemo to analizirati u ovom odjeljku.

Prostoini oblik standardne jednopros- toine diamije sa drvenom munarom obu- hvata trijem sa sofaina i glavni prostor za molitvu, koji su povezani Cetvorovodnim krovom iz kojeg izlazi drvena munara (sl. 37, 38). Ulazni trijem razliEite dubine od 2 do 5 metara foimiran je sa Cetiri ili vige drvenih stupova koji nose divenu stropnu i krovnu konsti-ukciju. Srednji dio trijema sluii ltao ulazni prostor koji vodi do por- tala, ispred koga se formira poviSen plato na koji se stupa bez obuCe. BoEni dijelovi trijema su podignuti na visinu od oko 50 cm. To su sofe koje imaju drveni pod, a sluie kao vanjski otvoreni prostor za mo- l i tw. Sofe su obiEno ogradene dwenom ogradoin, dok ulazni dio ostaje otvoren. U-lazni trijem se obicno nalazi na sjeve- rozapadnoj strani, odnosno nasuprot mi- hrabu. Iz trijema se ulazi u prostor za mo-

litvu koji moie biti kvadratnog ili pravou- gaonog oblika. Kod veCine diamija pros- tor za molitw, odnosno glavni prostor diamije, ukoliko nije kvadrat, ima oblik blago izduienog pravougaonika, jer se taj oblik moie najbolje prilagoditi potrebnoj velicini objekta, a nekad i raspoloiivoj parceli i osnovnim zahtjevima konstruk- tivne prirode. Prostor za molitvu ve6inom je formiran tako da mu je dubina veka od Sirine, Sto znaCi da je izduien prema mi- hrabu, a samo u izuzetnim slucajevima formira se po Sirini. Iina slijedece ele- mente: mihrab, minber, kurs i mahfil. Ako objekat sluii kao mesdiid, tada nema min- bera.

Mihrab je polukiuina niga, a nalazi se u jugoistoiinom zidu diamije, te omaEava pravac okretanja vjernika prilikom obav- ljanja molitve. NiSa vecinom ima zidani pravougaoni okvir koji je istaknut iz ravni zida. Ispred mihraba moie bjti drveni po- dijum Sirine oko jedan metar i duiine olto dva metra. Podijum girine jedan metar mo- i e da se proteie dui Citavog zida sa mi- hrabom. (s1.38, 39).

Minber je stepenasto postolje postav- ljeno desno od mil~raba. Sluii za odria- vanje hutbe (propovijedi) u vrijeme glavne

-- SI . 39 . Mihrab d5anlije Peltek H~isarizzldir~n L[

S1 38 . Tlocrt stnndardne jed7zopmtome dZn- Snrajevu sn stnlnktitriinz ulcrnsonz izve~ieninz u > - .

molitve petkom i na Bajram. Minber je obavezail za dzamije, a kod onih sa drve- nom munarom izveden je od drveta. (SI. 40).

urs je mala driiena kaiedra postav- Ijena u uglu, lijevo od mihraba. Sluii za odrzavanje predavanja pri Cemu predavac sjedi. ObiEno je kvadratnog oblilta veli- Cine olto 90x90 cm (sl. 41).

Mahfil je galerija na drvenim stupo- viina Itoja sluii za m~~jezina, te za po- vecanje prostora za molitvu. Mahfil ve&- noril koriste ?ene. Namahfil se penje drve- niin stepeniitem, a odatle vode diuge str- mije stepenice u potkrovlje i ila munaiu. Kod mnogih d2amija sa divenom muna- rom mahfil ima znacajnu ulogu u pove- Canju prostora za molitvu, pa zato poprima i razliCite oblike. Moze biti foimiran du5 jednog, dva ili tri zida, a negdje se razvija i u dva nivoa, Sto ne nalazimo Itod drugih diamija. (~1.42).

Gore opi sani standardni oblik diamij e ?sa di-venom inunarom doiivio je u Bosni innoge varijante u pogledu tlocrtilog rje- Senja, formiranja unutraSnjeg prostora, primjene razlititih materijala za cradnju, te arhitektonskog oblikovanja objekta kao cjeline i nsjegovil eleinenata. Unutar ove sltupiile diamija uoCavaju se mnogo veke razlike nego kod onih sa kamenom mu- narom. Ovo pivenstveno zbog Einjeilice Sto su one bile mnogo brojilije, pa je i inoguknost variranja bila veca.

U ovom poglavlju zadriakemo se ila analizi naCina formiranja unutragnjeg pro- stora za molitvu.

Kod diamija sa drvenom munarom uocljiva je teinja da se u okviiu jednog objekta, uz minimum materijalnih sred- stava, ostvari maksiinum prostomog efek- ta, te da se pnhvati Sto vjSe vjeinika. To se Cesto izvodi razlicitom postavom mah- fila, Eime se stvarajuraznovrsni unutraSnji prostori u okviiu istog tipa objekta. Upra- vo je zato poloiaj mahfila uzet za osnovni elemenat podjele objekata.

SI. 40. Minber od dn~eta u d2amiji SczgrHnd5i Alije u Sarnjei)u

Prema 11aEinu postavljanja mahfila sve - objekti sa mahfilom du2 tri zida, diamije sa drvenom munarom u Bosni - objekti sa mahfilom u potkrovlju i mo5emo podijeliti u nekoliko skupiila:

- objekti sa mahfilom u dva nivoa. - objekti bez mahfila, Pored toga u ovom poglavlju analizi- - objekti sa mahfilom ~LL? jednog zida, rakemo i pojavu diamija velikih dimenzi- - objekti sa mahfilom du i dva zida, j a.

OBJEKTI BEZ MAHFILA

Veoma je malo diamija koje nemaju inahfila. To su o b i h o objekti malih di- menzija sa manjom visinom. U njihovoj unutraSnjosti obramje se jedinstven pros- tor koji se potpuno moie obulivatiti jed- ilim pogledom ukljuCujuki zidove, pod i strop. Upravo to Sto nema mahfila u ovim ilevelikim objektima stvara iluziju veke; prostora. Nekoliko primjera to pokazuje (SI. 43).

Diamija u tvrdavi Podzvizd u Krajini izgradena je od drvenih talpi iznad kapi- kule, a sluiila je posadi utvrdenja. Prostor za molitvu veliCine 7x7,8 m i visine 2,2 m nema mahfila. Pored mihraba, tu su joS minberi i drveno stepeniste koje vodi do munare u potkrovlju. Ulazni prostor je na donjoj etaii.

Diarnija u selu Blagaj ltod Bosanskog Novog j e manj a j ednostavna gradevina bez ulaznog prostora i bez mahfila. Ima samo prostor za inolitvu sa mihrabom, a u boCnim zidovima po dva prozora. Iako je diamija mala, drvena munara je vitka.

Dizdareva diamija u Jajcu se nalazi ispred ulaza u tvrdavu. To je mali objekat od kamena koji se sastoji saino od jednog kvadratnog prostora za molitvu velicine 4,4x5 m sa mihrabom. SpecifiCnost d2a- mije je u tome Sto je porkivena kupolom koja j e utoplj ena u drvenu konstiukciju visokog krova sa poluovom od Sindre. Os- tvaren je jedinstven unutsaSnji prostor Cija je visina do tjemena kupole pribli2no jed- naka njeilom rasponu.

Sinan-begova dEamija u Gornjoj ma- hali u Jajcu ima isti prostor za molitvu kao i Dizdareva, samo je negto vekih dimenzija 5,2x5,8 m. Kupola je takoder utopljena u krovnu konstnikciju. Za razliku od pret- hodne, ova diamija ima ulazni prostor za- tvoren zidom.

U Dizdarevoj i Sinan-begovoj diamiji u Jajcu ostvareni su unutragnji prostori kakve ne nalazimo ni u jednoj drugoj dia- miji, pa ni kod onih sa kupolom.

OBJEKTI SA MAHFILOM DUA JEDNOG ZIDA - PREDNJI MAHFIL

Kod ovih diamija mahfil je redovno vima. Negdje sofe imaju poviSen pod. Du- postavljen du5 zida kqji se nalazi nasuprot bina mahfila se razlikuje od objekta do mihrabu. U pravilu to je ulazni zid, tako objekta, pa se i u ovim diamijama stvaraju da se uz njega u prizemlju mogu formirati razliCiti unutraSnji prostori. Ovaj mallfil unutraSnje sofe, a iznad njih mahfil. Sofe 6emo nazvati prednji mahfil. su odijeljene niskom drvenom ogradom U velikoj skupini diamija koje imajii od prostora za molitvu, a nekad i luko- prednji mahfil mogu se izdvojiti dvije pod-

OBJEKT1 BEZ M A H F I L A

1.Fbdrv;zd 7 x 2 8 2.Jajce 414x5 3. Jajce ~ i n c n b e g w a ~ i a m i j a u gradu Dizdarew diamija d iam [ja 5.2 x 5.8

i OBJEKT1 'SA MAHFILOM UZ ULAZNI Z I D - PREDNI1 PlAHFIL i

1.Sam~evo - Diarnk Balibega 2.SaraJevo - D?ami]o Tabak ~a lko6ev; io 8.1 8.3 Hadi1 Sulejmono 8 . 6 ~ 8.6

O 10 ,5

d5anlije sa l~iuyolanza SI. 43. Prilnjeri d?anzijn bez tnahJila i sa predrzjim nzahfilonz. Radi uporedenja date su i dvije

skupiile, jedna ima prednji mahfil srednje ili noimalne dubine koji pokriva 114 - 113, a druga ima duboki mahfil koji pokriva 113-213 prostora za molitvu.

Prednji mahfil srednje dubine je uobi- Eajena forma mahfila koja stvara karakte- ristitan unutraSnji prostor skoro u svim diamijama. VeCina diamija sa drvenom munarom ima takav mahfil. Nalazimo ga skoro u svim diamijama centralne i istoE- ne Bosne i na graniEnom podruEju prema zapadnoj Bosni, u diamijama u Sarajevu, Fojnici, Tuzli, TeSnju, Jajcu, Banjoj Luci i drugim mjestima.

Kod veCine diamija dubina mahfila iz- nosi 1,6-2,5 m, a dubina istaka za mujezina 30-100 cm. Ovaj istak je postavljen na sredini ili sa desne strane mahfila. Kod taltvih diainija nije bitno naruSeno jedin- stvo unutraSnjeg prostora, a mahfil ga svo- jim dlvenim detaljima oplemenjuje. Ma- hfil srednje dubine nalazimo naroCito u veCim gradskim naseljima gdje je bilo vige sakralnih objekata. To je tipicno rjeSenje mahfila u diamijama u centralnoj i istoE- noj Bosni, zatim u Banjoj Luci i Herce- govini, odnosilo u diamijama koje su gra- dene do XVIII vijeka. GrafiCki prilozi ilu- struju vise primjera diamija sa drvenom munarom koje imaju ovakav mahfil, uz komparaciju sa kupolnim diamijama (sl. 43, 44, 45).

Sve diamije u Sarajevu imale su pred- nji mahfil srednje dubine i obavezan istak u sredini ili sa desne strane. Neke pro- mjene koje se mogu uoEiti nastale su nak- nadnim prepravkama. U diamiji Bali-be- ga MalkoEeviCa ispod mahfila su formi- rane sofe sa podignutim podom, ogradene dlvenom ogradom. Prostor za molitvu je veliEine 8,1x8,3 m, a dubina mahfila je 1,8 m. Kod mesdiida Sinana Volodera ulaz je postavljen asimetritho, pa je for-

rnirana samo jedna sofa sa lijeve strane. Dubina mahfila je ista kao kod prethodile diamije, ali je prostor za molitvu neSto manji 7,4x8 m. Kod diainije l'abak hadii Sulejmana i I-Iubjar-age stupovi mahfila su povezani lukovima, pa su sofe i mahfil vimelno jaEe odvojeni od glavnog pros- tora. U inesdiidu Kasim Katiba nema unu- traSnji11 sofa ispod mahfila, pa je unutra- Snji prostor vise povezan.

Mnoge diamije van Sarajeva nemaju sofe ispod mahfila. Interesantno je da ~ e j h Pirijin mesdiid u FoEi, prema naci-tu koji je donio BejtiC, ima mahfil samo sa desile strane ulaza iako je prostor za molitvu mali 6,2x6,2 m.' Isti mahfil imaju i druge dia- mije u FoEi, a takoder i vekina diamija sa kupolom u k os ni' (Sl. 44).

U granitinom podruEju prema zapadnoj Bosni mahfil srednje dubine nalazimo u Ibrahim-begovoj diamiji u Jajcu, zatim u svim diamijama sa drvenom inunarom u Banjoj Luci. Skoro u svim diamijama u Banjoj Luci mahfil je obnavljan pa nema istaka. Jedino u diamijarna Behram-efen- dije i Hadii Zulfikara u Novoseliji mahfil je zadriao stari oblik sa istakom ila desnoj strani (SI. 45).

Na podruEju centralne i istotne Bosne samo izuzetno se javlja duboki prednji mahfil, samo onda kada je trebalo da dia- mija primi vige vjemika. Dva primjera to dobro ilustruju. Kod male diamije u tvr- davi KuSlat (6,8x6,5 m) mahfil dubine 3,l m pokriva skoro polovinu duiine objekta da bi time bio uvekan prostor za molitvu njene posade. Druga diamija se nalazi u selu Kariki kod VareSa. To je takoder manji objekat (6,2x7), a trebalo je daprimi mnogo vjemika prilikom povremenih re- ligioznih obreda. Mahfil bez istaka dubine 3,3 m pokriva skoro polovinu diamije.

I A. BcjtiC, Pov.jcst i umjctnost FoEc na Drini. NaSe starine III, Sarajevo. 1956, 58

2 Mahfil sa dcsnc stranc imaju viSc diamija u Bosni; Begova, Ali-pagina i Fcrhadija u Sarajcw, Ferhadija i Arnaudija u Ban-ioj Luci, Jusuf-pagina u Maglaju, Jeni diamija u Travniku, Sinan-begova u C a j n i ~ u te Glavica u Livnu i diuge.

3 Sarajevo - Sinan Voloder mesd i i d 74x 8 m

5 Fo~nlco - Atik diamrja 6.8 x 76m 6.Fok - Sejh Piri l in rnesdiid 62x 62m

8. KuSb t - Mam ila 68 x 6.5 m

1 1 ~ o r a j - Al ik d ia rn~ ja 66x7m 12.Srebrenica- E a r ~ i j h &mip 6.&6.4m

o 5 - 10 1 l

Ovdje se prilikom ovakvih obreda koristi i potkrovlje (Sl. 44).

Duboki mahfil javlja se u zapadiioj Bosni, odnosno tamo gdje je bilo potrebno poveCati prostor za molitvu u okviix jed- nog objekta. U zapadiioj Bosni najvige diamija je izgradeno u specifitnim po- lititkim i ekonomsltim uslovima u XVII i XVIII vijeku. Vojnitke diamije u tvi-da- vama morale su da prime i posadu i oltolno stanovnigtvo. Nakon Karlovackog mira 1699. godine dolazi do priliva stanovnig- tva iz Slavonije i Like. Da bi zadovoljili potrebe, graditelji pribjegavaju gradnji diamija sa razlititiin postavama mahfila velike povrsine.

Duboki prednji mahfil izvodi se u vige varijanti (sl. 45). Obitno poluiva polovinu diamije, a ispod njega se nikad ne formi- raju sofe sa ogradom, jer bi se time de- gradirao osnovni prostor za molitvu. Kod inanjih objekata rnahfil nema stupove, ne- go se oslanja na bocne zidove. Time se postiie jedinstvo unutragnjeg prostora. Kod vekih objekata oslanja se na jedan ili dva reda stupova. Produienjem mahfila iznad ulaznog dijela stvara se iluzija pro- duienog prostora, Sto je novi kvalitet en- terijera. Nekoliko varijanti pokazuju sli- j edeCi primj eri.

Kod Atik diainije u KljuEu mahfil du- biile 3,7 m pokriva skoro polovinu pros-

tora za molitvu, ali ne naruSava njegovo jedinstvo, jer nema stupova.

I u diamiji u Velikoj KladuSi mahfil takoder pokriva polovinu prostora za Ino- l i t n i nema stupova, ali se za razliku od prethodne diamije produiava iznad ulaz- nog prostora. Osim toga, mallfil je foimi- ran u potkrovlju.

Diamija u SturliCu je jedinstvena i po formi unutraSnjeg prostora u vidu izdu- ienog pravougaonika (5x1 1 m) i po formi mahfila. Prednji mahfil dubiile 7,4 in po- kriva dvije treCine prostora za molitvu, bez podupiraEa. U sredini ima istak za muze- jina dubiile 1 ,O5 m. Dalja specifitiiost ove diamije jest u tome Sto je u pothovlju ostvaren novi mahfil, Sto cemo kasnije detaljno prikazati.

U diamiji Vidoriji u Bosanskom No- vom mallfil dubine 3,5 in leii na dva zi- dana stupca. S obzirom ila veCu dubinu objekta, mahfil pokriva samo trekinu dia- mije.

Duboki prednji mahfil iinaju i dvije diamije u Prijedoru, ltoje spadaju u veke objekte. Velitina prostora za molitvu Cai-- Sijske diamije iznosi 9,2x12 m, dok se mahfil dubine 4,s m oslanja na dva reda stupova. U Gradskoj diamiji uilutragnji prostor je 8,5x10,35 m, a dubina mahfila 4,O In.

OBJEKT1 SA MAHFILOM DUZ DVA ZIDA

Nemali broj diainija sa drvenom mu- narom ima inalifil du2 dva zida. To je kombinacija prednjeg i botnog mahfila koji se prote2ii du?! sjeveroistotnog zida. Obitno se kombinuje duboki predilji mah- fil sa botnim. Kod ovih diamija ostvaren je novi prostor za molitvu koji je sa dvije strane uokviren mahfilom. Zavisno od ve- litine dkamije, dubine prednje i Sii-ine bot- nog mahfila mijenja se i svijetli prostor ispred mihraba i unutraSnji ugodaj, a pros- tor za molitvu se moie znatno poveCati.

Ovakav mahfil je karakteristitan za dia- mije u Bosanskoj kajini.

Pojava ovakvog mahfila saino u zapad- nim dijelovimaBosne, pored ostalog, upu- kuje i na to da su se graditelji, rjegavajuci problem povecanja prostora za molitvu, ugledali na monumentalnu diamiju Fer- hadiju u Banjoj Luci (sl. 46).

Ferhad-pagina diamija u Banjoj Luci izgradena je 1579. godine i sa Gazi Hus- rev-begovom u Sarajevu predstavlja dvije najmonumentalnije i arl-iitektonski najzna-

narom koje imaju mahfil dui tri zida. To su diamije velikih dimenzija koje su gra- dili .bosanske valije i carigradski sultani. To su Sulejmanija i Hadii Ali-begova dia- mija u Travniku, zatim Azizija diamija u OraSju i Bosanskoj Kostajnici, te Car~ij- ska diamija u Zenici. DanaSnji oblik ovih diamija potiEe iz XVIII i XIX vijeka, pa se i njihovo tlocrtno rjeSenje veie za opSta kretanja u osmanskoj arhitekturi toga doba (sl. 47). Arhitektonski je najvrij ednija Su- lejmanija u Travniku, kod koje je mahfil samo dopuna velikom centralnom pros- tom. Taj kvalitet prostora, medutim, nije postignut ni u diamiji sa drvenom mu- narom u Maglaju niti u Cazinu. To se nije ni moglo oEekivati od graditelja u pogra- niEnoj pokrajini u vrijeme kada je u svoj Carevini doSlo do promjene u arhitektun zbog opadanjapolitiEke i ekonomske moCi driave.

Glavna preokupacija graditelja u Bosni bila je ostvarenje velikog prostora za mo- litvu. IduCi tom cilju, neiman diamija sa divenom munarom progiruju boEne mah- file na raEun centralnog prostora. Postav- ljanje ograde izmedu stupova u prizemlju

diamija, u Maglaju i Cazinu, nema neku praktiEnu vrijednost, neg0 je to, u stvari, bilo podraiavanje uzora velikih diamija, kao Sto je Sulejmanija u Travniku. Gra- ditelj pri tom nije vodio raEuna o tome da Ce ograda u novoj koncepciji poremetiti jedinstvo prostora u prizemlju, Eemu treba da teii svaka diamija. Tako su u spe- cifiEnim uslovima nastali specifiEni unu- tragnji prostori u diamijama u Bosni.

Posebno je to izraieno kod diamjje u Buiimu, koja ima mahfil du? tri zida, ali se razlikuje od diamija u Maglaju i Cazi- nu. U Buiimskoj diamiji izrazito veliki prostor je formiran sa vise redova stupova, pa podsjeca na stare anadolske diamije sa drvenim stupovima iz X111 i XIV vijeka koje se u osmanskoj arhitekturi kasnije ne javljaju. Te vremenski i prostorno daleke diamije nisu mogle biti uzor za diamiju u Buiimu. Ona je nastala kao svojevrsno rjegenje graditelja koji je imao za cilj da jednostavnim konstrukcijama ostvari ve- liki prostor za molitvu u prizemlju i na mahfilu.

OBJEKT1 SA MAHFILOM U POTKROVLJU

U Krajini nalazimo i diamije sa dr- venom munarom koje imaju mahfil u pot- krovlju. To mogu biti diamije sa manjom visinom i jednim redom prozora, Sto odgo- vara prizemnom objektu. TraieCi moguG nost da u takvom objektu sa manjom vi- sinom poveCaju prostor za molitvu, gra- ditelji su doSli na originalnu ideju da pot- krovlje iskoiiste za mahfil. Naime, ve6 po tradiciji gradenja krovovi su bili visoki, pokriveni gindrom. Krovna konstrukcija, koja se sastoji od rogova i horizontalnih paj anti, zatvara veliki slobodan prostor po- tkrovlja, koji su graditelji dobro iskoristili.

U diamiji za gradom u Velikoj KladuSi nalazimo primjer takvog mahfila (sl. 47). Obimni zidovi imaju visinu 3,3 m, a pod mahfila je postavljen na visinu od 3 m,

tako da se iznad njega formira mali na- dozid sa vjenEanicom. Visina mahfila do pajanti imosi 2,15 m. Mahfil pokriva po- lovicu prostora za moliha i produiava se iznad ulaznog prostora. Citav mahfil i svi- jetli prostor ispred mihraba otvoreni su prema krovu. Krovna konstrukcija je vid- ljiva. Ovakav unutraSnji prostor se ne mo- i e naCi izvan Krajine.

Diamija u IzaEiCu kod BihaCa ima ma- hfil u potkrovlju, ali je ovdje dio krova iznad svijetlog prostora opgiven daskama.

U diamiji u Budelju, u blizini Kljuca, mahfil u potkrovlju proteie se du5 dva zida, ali je visina objekta negto veka (3,75 m).

Ovakav mahfil nalazimo joS kod dia- mije u StruliCu i Todorovu, ali su one izdvojene u posebnu, narednu grupu.

U zapadnoj Bosni, gdje je priliv sta- novnistva veCi, a broj diamija n~anji, dok mesdiidi nisu ni postojali, moralo se pri- bjeti diugacijem nacinu obezbjedenja pro- stora za molitvu. Vidjeli smo da su kod mnogih diamija graditelji taj problem ri- jegili postavom raznih varijanti mahfila velike povrgine. Pored toga, grade se i nove diamijevelikih dimenzija. Skoro ss7e novoizgrabene diamije imaju drvenu mu- naru.

Velike dgamije sa drvenom munarom grade se po uzom na velike diamije sa

kamenom inunarom, koje seu Bosni grade u XVIII i XIX vijeku.

Na osnovu izloienog moge se zakljuciti da su dzamije sa drvenom munarom u Bosni pratile razvojni put ostalih diamija sa Cetvorovodnim krovom u pogledu pri- mjene odrebenog tipa i sreliEine objekta, te se u tom pogledu ne razlikuju od njih. Razlike se javljaju u originalnom prisiupu priinjene razlicitih mahfila, usljed Cega su nastala specifiCna rjesenja bosanskih dZa- mija sa drvenom munarom.

OBLIKOVANJE D~AMIJA ZAVISNO OD PRIMJENE GRADEVINSKOG MATERIJALA ZA OSNOVNI KORPUS

Ako obratimo painju ila vrsiu grabe- vinskog materijala od kojeg su izvedeni zidovi d5anlija sa drvenom munarom u Bosni i Hercegovini, uoiiikemo da su pri- mjenjivani svi materijali koji su zastuplje- ni pri gradnji arhitektonskih objekata kod nas, a to su drvo, cerpii: i kamen. BuduCi da Ove objekte grade domaii majstori-dun- deri, oni primjenjuju gradevinske materi- jale prema prirodnom bogatstvu pojedinih krajeva Bosne, uglavnom na isti naEin kao Sto isti matenjal koriste za stambenu arhi- tektuiu. To nam omoguCuje da rasprostra- njenost sakralnih objekata od razlicitih materijala vegemo za rasprostranjenost stainbene kuce od istog materijala.

Rasprostranjenost drvene, kamene i ze- mljane kuCe najbolje prikazuje karta koju iz izradio S. soldo8, a dopunio M. ~ a d i C ~ (sl. 51). SrediSnji dio Bosne i Hercego- vine, koji se protege od sjeverozapada pre- ma jugoistoku, bogat je sumom, i to je zona rasprostiranja drvene kuCe, pa se u tom poj asu j avlja i d2amij a od drveta. Ovaj pojas je na jugu ogranieen linijom koja poven~je FoCu, Prozor i Bosansko Gra-

hovo, odnosno ograniEen je granicom pre- ma Hercegovini i Dinarskim planinama prema Dalmaciji. U zonu drvene kuCe ula- ze i kragka podruCja na kojima se pojav- ljuje kamena kuca i d5amija od kamena. To su polja oko Livna i GlamoCa. Zatim se kamena kuCa javlja oko Krupe, Kljuca, Jajca, Travnika, Zenice, Han-Pijeska i Vlasenice. Pojas sjeverne Bosne, koji se

S1. 5 1 . Karta ra.sprostiranja drveile, zenzljane i kanlene kude u Bosni i Hercegovini

8 3. Soldo, Tipoui kuCa i zgrada u predainjoj BiH, Beograd, 1932.

9 M. KadiE, Starinska seoska kuca u BiI-I, Swajevo, 1967, 112.

spugta prema dolini Save, jeste zona u kojoj preovladavaju kuCe od CerpiEa, a u Hercegovini je zastupljena kuCa od ka- mena. Medutim, CerpiE se ne primjenjuje samo u sjevernom pojasu Bosne, neg0 pro- dire i u srednju zonu divene kuCe, koju sve vige potiskuje. Tako nalazimo veliku primjenu cei-pica za stambene kuCe i dia- mije u dolinamarijeka i u veCim naseljima, a naroEito u Sarajevu i Foci.

Upotreba razliEitih gradeviilskih ma- terijala ne utiEe bitno na prostornu kon-

cepciju diamije, ali se to odraiava na ob- likovne karakteristike i arhitektonski izraz objekta. Ako se tome doda i materijal za pokrivanje, koji je takoder razlicit - drvo, Ceramida, crijep i kamene ploEe, uticaj je jo5 potpuniji. Upravo zbog primjene tako razlicitih materijala mnogo vise raznolik- osti ima kod diamija sa drvenom muna- rom neg0 kod ostalih. To Cemo najbolje uoEiti ako posebno obradimo svaku vrstu diamij a.

OBJEKT1 OD DRVETA

Bosna obiluje Sumama sa raznim vr- stama bjelogoriEnog i crnogoriEnog drveta pogodnog za gradnju, pa je drvo kao gra- devinski materijal imalo veliku psimjenu od najstasijih vremena. Brvnara je osnovni oblik kuCe u planinskim predjelima'O, gor- nj i dijelovi srednjovjekovnih utvrdenja, srednjovjekovna naselja Bosne, kao i sva proizvodna arhitektura bili su od drveta. Drvo je bilo i glavni materijal za pokri- vanje gradevina - Simla i Sindra. U viSim predjelima Bosne ima dosta borovih Suma i jelovine, od kojih se dobivaju dugacka brvna, a u niiim predjelima se koristi hras- tovina, od koje se izraduju kraCe talpe i stupci za gradnju. Pored drveta u srednjo- vjekovnoj Bosni se upotrebljava i kamen za gradnju utvrdenja, crkava i nekih gra- devina u naseljima.

Zato nije cudno Sto su i mnoge diamije sa divenom munarom bile izgradene od drveta. Danas je ostalo malo tih objekata, ali i ti rijetki primjeri mogu posluiiti kao

dobra ilustracija gradnje drvetom. Eviden- tirano je oko trideset diamija od drveta, od kojih postoje samo Sest. Istraiivanje ovih diamija bilo je oteiano zbog toga Sto u narodu i nekim pisanim izvorima naziv drvena diamija ima Sire znaEenje, odno- sno ne oznacava samo diamiju od drvenih talpi i brvana.

Prema podacima sa terena i iz pisanih izvora evidentirane su diamije od drveta u sljedeCim mjestima:

- u selu KariCi kod VareSa, postoji - u tvrdavi Podzvizd, postoji - u naselju Buiim, postoji - u naselju Priluk kod Tuzle, postoji - u naselju Poljice kod Tuzle, postoji - u selu Diebar kod Tuzle - u selu Tuholj kod Kladnja, postoji,

novija - u PuraCiCu kod Tuzle, od hrastovinel ' - u BanoviCima kod Tuzle, od hra-

stovine1 ' - stara PotoEka diamija u Zenici, od

hrastovineI2

10 Prema karti koju jc objavio A. Deroko, a koja prikazuje tipove seoskih kuta u Jugoslaviji, kuCa brvnara jc tipiCna za Bosnu i Slavoniju.

A. Deroko, Folklorna arhitektura u Jugoslaviji, Beograd, 1974.

11 Ibni Hasan, Diamija u Puratitu, Lukavcu i BanoviCima, Islamska misao VII, Sarajevo 1985, br. 73, 79-31

12 A. AhmiE, ZeniCke diamije, Pieporod od 15.9.1 980, 14. i 15. A. AhmiE navodi da jc prcma predanju najstarija diamija u Zenici Osman Celebijina ili PotoCka. Izgradcna jc,

odmah nakon osvojenja, od hrastovih stabala koja su sjetena u neposrednoj blizini. Kada je dotrajala, Osman telebija je izgradio novu od kamena. Temeljito je popravljena 1976. Danas ima divenu munaiu sa visokoin ogradom.

- u okolini Zenice od brvana13 - u Ostruinici kod ~ojnice ' ' - ispod tvrdave Vinac kod aj ca" - u Oborcima kod Donjeg vakufa16 - u Jezeru kod ~a j ca ' ? - u Plivi, od tesanih talpi na preklop17 - u starom Sipovu, od borovih talpi17 - u Rastoci kod JS1jueal7 - u okolini la mo ca'^ - L] Bosanskom ~ e t r o v c u l ~ - u Bosanskoj ~ o s t a j n i c i l ~ - u selu Klokot kod illat ta'^ - u selu Golubiki kod ~ ihaka l ' - u selu Turija kod ~ i h a c a ' ~ - u selu Krakaci kod pe6igrada17 - u Maloj IKladuSil7 - u tvrdavi Jezerski kod 0toke17 - u tvrdavi Mala Pek zapadno od Ca-

zina17 - u tvrdavi Todorovo, stara diamija'? - LI tvrdavi Velika JSladuSa18 - u tvrdavi ~ i - n o g r a ~ l ~

D~AMIJE U SELU WCI KOD VARESA

Usred Sumom obraslog proplanka, vi- soko iznad VareSa, u selu K a n 6 nalazi se diamija od drveta iako sada u selu nema muslimanskog stanovnigiva. Diamija se odriala zahvaljujuki redovnom odriava- nju religijskih svecanosti. Prema pisanju fra Bernardina Matika i prof. dr fra Ignja- cija Gavrana, diamiju je sagradio serif- -paSa 1716. godine.I9

To je manja gradevina sa ulaznim tri- jemom dubine 2,7 m i prostorom za mo-

l ihu velicine 6,2x7 m i visine 4 m (s]. 52, 53). Uz ulazni zid postavljen je prednji mahfil dubine 3,3 m prihvaken sa dva dr- vena stupa. Prostor za molitwi je izgraden kao samostalna konstrukcija od dugackih borovih horizontalnih talpi, koje su na u- glovima spojene na preklop, poput bivna- se. Pritesane talpe, debljine 6 cm i visine 22-30 cm, poloiene su na drvene temeljne grede velicine 16x37 i 16x46 cm, koje leie direktno na zemlji. Preklop temeljnih gre- da na uglovima iznosi 30 Cm, a zidova 18 cm. Drveni zidovi su uevrgceni vertikal- nim stupovima (10x10 cm) koji su u ra- zmacima postavljeni sa vanjske i unutra- Snje strane (SI. 53a). Bocni zidovi su zavr- Seni sa po dvije grede velicine 1 1 x20 cm, izmedu kojih su ucepljene stropne grede 14x14 cm, tako da je gornja greda ujedno i vjeneanica na koju nali jeh rogovi kro- vne konstrukcije. Preko stropnih greda po- stavljeni su SaSovci debljine 4 cm, koji ujedno Eine pod potkrovlja. Podnica drve- ne munare u potkrovlju se oslanja na jaku divenu gredu 20x23 cm, ltoja se proteie sredinom objekta preko stropnih greda. Talto se opterekenje inunare prenosi na vige stropnih greda.

Krovna konstrukcija je u vidu rogova povezanih pajantama. Visina krova je 4,4 m, a visina do pajanti 2,9 m. Ovaj veliki prostor potkrovlja sa podom od SaSovaca koristi se kao prostor za molitvu, Sto je joS jedan originalan naiiin poveCanja prostora dgamije. Krov je ranije bio pokriven Sin- drom, a sada je prepokiiven limom.

13 O postojanju dnrene diamije u okolini Zenice samajemo iz biljeSke koja jc doncsena u Glasriiku VIS XI/1960, na strani 379. "Nedaleko Zenice 13 sela saEinjavaju diemat Balino. koji je do 1959. godine imao staru diamiju gradenu od bnrana i to u jcdnoj uvali"

14 U Ostiuinici kod Fojnice izgradena je nova diamija u blizini stare iz XVII vijeka gradene od diveta. Ovo saznajemo iz biljedke u Preporodu od 15.9.1980.

15 Dr e. Truhelka, Kraljevski grad Jajce, Sarajevo, 1904, 69.

i 6 Postoji tradicija da je stara fiamija ii selu Seherdiiku. ranije Oborci, kod Donjeg Vakufa bila napravljena 06 drveta borovine. U cvidenciji Zavoda za zaBLiiu spomenika BiH stoji da je prema zabiljedci u defteiu iz 1574. godine u Oborcima izgradena sultanska diarnija. Ne navodi se iz kojih se sredstava plaEaju sluibenici diamije. Danadnja obnovljena diamija neina posebnih arhitektonskih vrijednosti.

17 Podaci prema usmenom kazivanju i crteni.

1s C. Tiuhelka, NaSi gradovi. 44-49, 57-55.

19 Fra Beinard MatiC i prof. dr fia Ignjacije Gavran, Kraljeva Sutjeska Bobovac, Turistkomerc, Zagreb, 70.

S1. 52. Tlocrt dzanzije od drverzih talpi u Karikinza kod VareSa

U vanjskom izgledu dzamije, na bo:- nim fasadama vidimo prozore u jednom redu, a na zidu mihraba Cetiri prozora u dva reda. Na fasadama se izraiavaju hori- zontalni potezi talpi sa vertikalnim stu- povima. Iako je trijem izveden kao pose- bna konstrukcija od drvenih stupova i da- saka, povezan je krovom u jednu cjelinu, pa ima istu visinu kao i prostor za molitvu. Krov iina istu visinu kao i zidovi, ali se diamij a vise doiivljava preko strukture drvenih talpi, jer je okruiena Sumom, pa se ne moie u cijelosti sagledati (sl. 54).

Diamija ima dosta ukrasnih detalja koji su izvedeni od drvenih daSCica. Prozori na ulaznoj fasadi su posebne izrade. Prozor skoro kvadraticnog oblika uokviren je Si- rokim drvenim okvirom i zatvoren drve- nom reSetltom neobicne izrade. Iznad pro- zora je izveden dvostmki prelomljeni luk, tako da veci itna skoro istu visinu kao SI. 53 . Presjek ciianzije il Karicinza

DZAMIJA U NASELJU PRILLX KOD TUZLE

U pitomoj dolini rijeke Sprete, zapad- no od Tuzle, neSto sjevernije od Banoviia postoje dvije diamije od drveta. To su diamije u Priluku i Poljicama. Drvo za gradnju dovoieno je iz planine Konjuh.

Diamija u Priluku se nalazi pored puta, na brekljku, unutar velikog harema ob- raslog crnogoricom. U haremu je veliko groblje sa starim niganima od kamena pje- SCara, Sto ukazuje na starost diamije. U neposrednoj blizini postojao je i mekteb, koji je kasnije prepravljen.

U natpisu koji se nalazi u diamiji, ure- zan na zidu desno od mihraba, na petoj talpi odozdo, navode se kao graditelji Sejh Mustafa i Sejh Hasan i godina 1148. (1735/36), Sto znati da je diamija stara 250 godina. Natpis je sada prekriven, a prepisao ga je i preveo bivSi imam Mu- harem Abdihodiii.

U tloci-tnom rjegenju diamija ima ula- zni prostor dubine 3,25 m i prostor za molitvu velitine 6,7x8,6 m sa prednjim mahfilom dubine 3,8 m. Mahfil sa malim polukruinim istakom u sredini je pridrian samo jednim stupom. Tu je joS mihrab i minber. Ulazni prostor je ranije bio otvo- ren u vidu trijema, pa je prilikom obnove zatvoren daskama Sirine 20 cm sa letvi- cama na spojevima (SI. 62).

Zidovi glavnog prostora su izvedeni od hrastovih stupova i talpi koje su postav- ljene l~orizontalno i uiljebljene u stupove. Ugaoni stupovi su 20x20 cm, a srednji 25x18 cm. Talpe imaju debljinu 7 cm i visinu 25-30 cm. Ispod zidova su postav- ljene jake drvene temeljne grede velitine oko 25x46 cm, koje su poloiene na ka- inenu podlogu. Zidovi su u visini mahfila povezani sa dvije grede postavljene jedna na dnigu, koje kao neki serklai opasuju objekat. Diamija je do 1927. godine bila pokrivena Sindrom, a tada je postavljen crijep.

S1. 61. Pogled iz tvrdave na dgarniju u Pod- zvizdu

C

S1. 62. Tlocrt dganzije od drvenih talpi u Pri- ltlktl kod Tuzle

U vanjskom izgledu ostala je vidljiva struktui-a drvenih zidova, ali su stari pro- zori, prilikom obnavljanja 1963. godine, zamijenjeni novim veiih dimenzija, koji remete izgled objekta. Ostao je samo jedan stari prozor u ulaznom zidu sa otvorom velitine 50x70 cm. Tada je zatvoren tri- jem, unutragnji zidovi obloieni lesonitom i obnovljena munara. Zadriani su mali otvoi-i na galeriji, ali je munara obloiena uskim daskama, a umjesto poligonalnog

SI. 63. Mihrab iportal cl2arnije L( PriZuku

dobila je okrugli oblik. Time je izmijenjen njen pivobitni izgled.

Na sreku, najvrijedni-ji, dijelovi diami- je, unutragnja vrata, mihrab i minber nisu izmijenieni (sl. 63). UnutraSrija vrata su ranije bila glavni ulazni portal. Imaju dvo- struki pravougaoni okvir, svaki Sirine 15 cm. Segmentno zavrSen ulazni otvor je malih dimenzija 100x 160 cm. Dvokrilna vrata imaju unutragnji okvir i ukrasili ume- tak od da3cica koje se uklapa-ju u vidu cik-cak dekoracije. Svaka diuga daSEica ima u5lijebljene linije. Jednostavnim pos- tupkom postigilut je ukras kakav nismo ilaSli u drugim diamijama.

Mihrab ima isti ukras kao i vrata. Niga mihraba je Sestougaona, pri vrhu polu- kiuino zavrSena. I niSa i okvir koji jc prati ukraSeili su dagcicaina u vidu cik-cak uk- rasa (sl. 63).

Minber je bogato iikraSen. Na boenim stranama su izvedeni veki otvori sa pro- filiranim lukovima. Goinji dio ima vise redova perfoiirane rezbarije, a ograda je u vidu rezane rezbarije sa motivom ispre- pletenih polukrugova.

Stup n~al-ifila je posebno ukraSen. Donji dio baze je Cetvltastog presjeka 17x1 9 cm, visine 10 cm. Iznad toga su tri proiilirana pojasa ukragena rezbarijom. Stablo stupa ima zarezane uglove, kapitel je samo pro- filiran bez rezbarije, dok je sedlo iznad kapitela bogato profilirano i izrezbareno.

Donedavno su portal. mihrab, minber i stup sa sed10111 imali izgled prirodnog diveta, a sada su obojsni masnom bojom.

DZAMIJA U NASELJU POLJICE KOD TUZLE

DFamija u naselju Poljice, koje se na- lazi u blizini Priluka, negto je veka po dimenzijama, ali neSto mlada od olle u Priluku. U enterijeru dEamijc, na kapitelu srednjeg drvenog stupa, postavljena je dr- vena daska sa natpisom. Ispod prve reSe- nice natpisa navedeno je hadiibaba, a pri dnu natpisa na desnoj strani navedeno je ime Mustafa-paSa i ispod imena godina 1219 (180415). Iilteresantno je da je u nat- pisu izragena zahvalnost majstorima i ko- vaEima a poscbno majstoni koji je izradio srednja vrata.

Po tlocrtno-prostornom rjegenju spada u one sa mahfilom dui tri zida, pa je to jedina diamija sa drvenom munarom sa takvim mahfilom u ovom dijelu Bosne (sl. 64). Ulazni prostor dubine 2,15 m zatvoren je daskama i ima prizemlje i sprat kao i kod prethodne diamije. Ranije je i ovdje ulami prostor bio u vidu tiijema, ali je imao jednovodan krov i manju visinu. Glav- ni prostor za molitvu je velicine 8,9x10 m i visine 4,6 m. Prednji mahfil je veoma dubok 6,26 m, dok je Sirina boEnih po 1,4 m, pa mahfil pokriva vise od dvije tretine diamije. Mahfil je pridrian sa ne- koliko drvenih stupova sa sedlima. Povr- Sina prostora za molitvu u prizemlju je 89 m', a na mahfilu 66 in2, pa diamija ima ukupno 155 m2 povrSine bez vanjskih mahfila. Da bi se olakgalo punjenje i prai- njenje diamije postavljen je poseban ulaz na mahfil, koji se nalazi u desnom uglu ulaznog prostora. Zidovi diamije su iz- vedeni od drvenih talpi i stupova na isti nacin kao i u prethodnoj diamiji. Razlika je u tome Sto su ovdje temeljne grede podignute na kameni temelj visine 50 cm. Time su drveni zidovi mnogo bolje zaSti- teni od vlage. Diamija je pokrivena cri- jepom, a ranije je bila poknvena Sindrom.

U vanjskom izgledu, imzev trijema, diamija je zadi-iala izvorni izgled sa pro- zorima velicine 62x96 cm koji imaju pro- filirane okvire. Munara je osmougaona op- Sivena je Sir okim daskama sa vertikalnim \e%x\cama. GAtfija jt n&~ pxo'S~xwa, a

njen pocetak je naznacen profiliranom da- skom. Otvori na galeriji su mali, polu- kmino zavrSeni. Iako je munara skoro pot- puno zatvorena, lijepo je oblikovana za- hvaljujuki raSclanjivanju letvicama i izra- ienoj stmktun drveta. Siroka krognja ob- liinjeg stabla nadvisuje diamiju i harmo- nira sa munarom (sl. 65).

Kod diainija u Poljicama i Priluku zi- dovi su izvedeni istim postupkom kao kod dianlije u Podzvizdu, ~Zljebljenjern lra- bih horizontalnih talpi u drvene stupove

SI. 64. Tlocrt d5amije od drvenih talpi u Polji- cama kod Tuzle

S1. 65 . Izgled ciz'arnije sa rnunarom

visine oko 2 m, ali je dobivena potpuno dmgacija arhitektura diamije. PoSto Ove diamije imaju mahfil, visina je veta, pa su na fasadama dobivena dva odvojena pojasa koja odgovaraju prizemlju i spratu. Prozori su poredani u dva reda kao kod

ostalih diamija, ali su svi pravougaonog oblika. Ovako fino ragclanjene fasade, iz- raiena strukturs diveta na horizontalnim talpanla, harmonican raspored prozora, te munara kao visinski akcent daju ovim dia- mijanla reprezentativan izgled (sl. 66).

Svi un~itragnji elementi su bi-iiljivo de- korisani. Oba portala su ukragena daSti- cama i rezbarijoin, ali svaki na poseban naCin. Glavni portal ima drveni okvir- Si- rine 20 cm i ulazni otvoï 105x185 cm zavrgen segmentnim lukoin. Na dvokril- nim vratima izveden je ukias od daSCica koje foimiraju rombove i touglove, svaki romb je obrubljen profiliranom letvicom i ukragen rezbarenom rozetom. Tome je dodata i sredignja profilirana letva i dvije manje metalne rozete sa halkama. Vrata djeluju veoma dckoratil~no. (sl. 67).

Mihrab je ukragen na isti naEin kao kod diamije u Priluku sa cik-cak ukrasinia,

O q

samo je niga negto dublja, a okvir ima -

rezbarije. Stupovi koji nose mahfil su kva- S1. 67. Portal riinniije u Poljicnnzn

naziv se upotrebljava i u Turskoj za dia- mije koje imaju drvene stupove i drvenu tavanicu bez obzira na to kakva je munara.

Sada, kada bolje poznajemo diamije, ne moiemo prihvatiti podjelu na tip ka- menih i tip drvenih, jerje ta podjela nepre- cizna. Sve d2amije se, kako smo ranije naveli, mogu podijeliti na dvije osnovne grupe: diamije sa kupolom i diamije sa Eetvorovodnim krovom. Ove druge se,

opet, dijele na one sa kamenom i one sa drvenom munarom.

Naziv drvena diamija se moie upotri- jebiti samo za diamije koje su gradene od drveta. JOS je preciznije kad se upotrijebi naziv diamija od drveta, jer je tada jasno da se to odnosi na grabevinski materijal od kojeg su izgradeni zidovi objekta. Kod nas sve diamije od drveta imaju drvenu munaru.

DZAMIJE SA DRVENOM MUNAROM U TUZLI

Donja

Oblast Tuzle je, zbog eksploatacije sla- nih izvora, bila vaino podruije kako u sredn-iem vijeku tako i u vrijeme osmanske uprave. Definitivno je zauzeta 1474. go- dine i sve do 15 12. bila je pogranitna oblast prema Srebrenickoj banovini. Stoga se razvoj naselja moie pratiti tek od 1533. godine. Za nas je ovo podrutje intere- santno jer su se na maloj udaljenosti for- mirala dva naselja, Donja i Gomja Tuzla, sa vige mahala i diamija, od kojih neke i danas imaju dwene munare.

Donja Tuzla je sredinom XVI vijeka jzrasla u kasabu sa pet muslimanskih i jednom krgCanskom mahalom i jednom diamijom, koja se naziva casna diamija, bez imena osnivaca, Sto znaEi da je carska. Sve do XVIII vijeka ta diamija se naziva i Atik ili Stara, od kraja XVII vij eka dobiva naziv Behram-begova, a od posljednjeg renoviranja 1 888. godine Sarena diamija. Do sredine XVII vijeka u Donjoj Tuzli se formiralo 13 mahala sa 13 diamija.37 Ko- l i k ~ se zna, vige od polovine tih diamija, odnosno njih osam, imalo je drvenu mu- naru. Od svih tih diamija, u Tuzli danas postoje Eetiri sa kamenom munarom - Sa- rena, CarSijska, Jalska i Turali-begova i tri sa drvenom munarom - Diindijska, Donje Brdo i Mejdanska. Za sjeveroistoE- nu Bosnu kao i za Bosansku krajinu karak-

Tuzla

teristieno je da ima veliki broj diamija sa drvenom munarom. U tuzlanskom muftij- stvu j e 1933. godine evidentirana samo 4 1 diamija sa kamenom, a 205 sa drvenom munarom. Isti odnos je i u tuzlanskom srezu, gdje su diamjje najbrojnije i gdje je evidentirano 9 sa kamenom i 50 sa dr- venom munarom. StatistiEki podaci kao i postojanje drvenih diamija u okolini Tu- zle (Priluk, Poljice i druge) govore o ve- likoj primjeni drveta u ovom kraju.

Na postoje nikakvi pisani podaci o iz- gledu najstarijih diamija u Tuzli. I tuzlan- ske, kao i veCina &amija u Bosni, svoj danainji izgled dobile su u XVIII i XIX vijeku. S obzirom na veliku primjenu dr- veta, koja ima svoju tradiciju u srednjo- vjekovnim gradnjama, Sto svjedoEi i sred- njovjekovni Drveni grad (drveno utvrde- nje) koje se spominje u Tuzli, moguCe je da su i neke diamije koje danas imaju kamenu munaru prvobitno bile sa drve- nom. Adem HandiiC pretpostavlja da je krajem XVI vijeka Tuzla stradala od po- iara, pa su tada mogle izgorjeti te prvo- bitne grabevine. Zna se da su te diamije obnavljane i krajem XIX vijeka, Sto svje- doEi njihov sadaSnji izgled.

Zato Cemo dati popis svih diamjja, a posebno Cemo opisati one za koje se zna da su imale drvenu munaru.

37 A. HandiiC, Tuzla i njena okoIine u XVI vijeku, 165-188.

1. Atik &amija-Gradska, Behram-begova, Sarena 1533- 1548.

2. Hadii Hasanova diamija-CarSjjska 1548-1600.

3. Mehmed-agina diamij a-Jalska 1548-1600.

4. Turali-begov mesdiid pnje 1572. 5. D5amija SagrakEij e

Murge 1548-1600. 6. Diamija Mustafe

Diindije 1548-1 600. 7. Mesdiid Osmana ~ e h a j e -

-Donje Brdo 1548- 1600. 8. Dielalina ili Mejdanska

diamij a 1548-1644. 9. PotoEka diamija u mahali

Mosnik 1548-1600. 10. Mosnik diamija u mahali

Mosnik 1 1. Kösundje Osman-begova

na Gornjem Brdu poslije 1600. 12. Arslan-agina diamij a-

-Vikalijska 1600-1645. 13. Diamija Ismail-efendije

u Tugnju 1548-1645.

Pored Eetiri prve diamije sa kamenom munarom, koje smo naprijed naveli, i peta diamija, koja je porugena, imala je ka- menu, a ostalih osam je imalo drvenu mu- naru.

Diindijska diamija je arhitektonski naj- vredniji objekat sa drvenom munarom. Sa- gradio ju je Mustafa Diindija u drugoj polovini XVI vijeka na sjeveinoj strani naselja. Diindije su, prema Handiiku, bili vjeSti konjanici koji su imali aktivnu ulogu u za5titi na~e l ja .~ '

Diamija je srednje velicine sa pros- torom za molitvu 6,3x7,2 m, u kome se nalazi prednji mahfil dubine 1,8 m sa is- takom za mujezina na desnoj strani. Inte- resantno je da trijem dubine 3,7 m ima

S1. 95. Tlocrt Dtindijske djamije u Suzli

prosirenje od jednog metra na tri strane (sl. 95). Progirenje je izvedeno na spratu i prihvakeno kosnicima. Tako je na spratu trijema dobiven vanjski mahfil velike po- vrgine. Fino obradeni detalji trijema, kao Sto su okrugli stupovi i drvena ograda, svjedote da je u Tuzli bio razvijen zanat obrade drveta. Diamija je nedavno ob- novljena prema starom izgledu koji vi- dimo na skici koju je donio ~ e r i n ~ e r ~ ~ (sl. 96, 97). Izgradena je od 6erpiCa i pokri- vena visokim hovom sa pokrovom od Sindre. Tamni krov kao neka kapa pokriva Eitav objekat. Iz visokog krova izlazi jed- nostavna drvena munara sa pokrivenom galerijom i otvonma srednje velicine. Diamija pruia primjer visokog stilskog izraza koji se moie postiki kod objekata koji su pokriveni Sindrom. Na svakom zi- du ima po Cetiri prozora, od kojih su donji pravougaoni, a gornji luEno zavrgeni. Ovo je danas jedina diamija u Bosni sa izba- Eenom galerijom u trijemu. Poznate su jo5 dvije koje su ranije imale ovakav trijem. To su Mejdanska diamija u Tuzli i dia- mija Tabak H. Sulejmana u Sarajevu.

Diamija Donje Brdo, koju jo5 nazivaju Kethoda ili Brdska, nastala je u drugoj polovini XVI vijeka, a 1600. godine spo-

38 A. Handiit, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, 75.

39 Meringer, Puc'ka kuta u BiH, GZM XIl1899, tabela I

SI. 96. Dfirzclijska diainija ha jem clevetna- estog vijeka sa izbaFenonz galerijorn u trijemu, prenza hferingerzr

minje se kao mesdiid Osmana cehaje.40 Nalazi se na liievoi obali Jale, vige Jalske - - diamije. Ima trijem i prostor za molitvu 7,3x8,1 m sa prednjim mahfilom dubine 1,s m (sl. 44). Prozori su rasporebeni u dva reda, a svi imaju pravougaoni oblik. Munara je slicna onoj kod Diindijske dia- mije, ali se diamija po arhitektonskom izrazu razlikuje od Diindijske i vige ima izraz stambene arhitekture (sl. 98).

Mejdanska ili Vaiz Ali-efendijina dia- mija nalazi se zapadno od Brdske, a izgra- dio ju je kao mesdiid Dielal Vaiz Meh- med-efendija prije 1644. g ~ d i n e . ~ ' To je manja diainija sa unutragnjim prostorom 5,1x5,4 m i prednjim mahfilom. Dubina trijema je oko 2 m. Sada je to jednostavna grabevina, a prema Meringeru imala je trijem sa progirenom galerijom na spratu kao i Diindijska, ali jednostavnije izvedbe (sl. 99).

Pored ovih, ranije su u Tuzli postojale i druge diamije sa drvenom munarom, Potok, Mosnik, Gornje Brdo, Vikalijska, te diamija u TuSnju. I o njima postoje neki podaci.

SI. 97. Danaiizji izgled Dii~zdijslie dzanzije na- kon restauracije

SI. 98.13rdska dianzija u Tuzli

40 A. Handiit, Tuzla i njena okolina, 184.

41 Isto, 187.

Potocka diarnija u mahali Mosnik na- lazila se na lijevoj strani Jale, zapadno od Mejdanske. Prema Meringeru, to je inanja dZamija sa tnjemorn dubine 2,5 in i pros- torom za molitvu veliEine 5,3x5,9 m, u kome je prednji mahfil. Gomji prozori pra- vougaonog oblika imaju drveni mugebak. Diamija je pokrivena Sindrom, a drvena munara ima vece otvore na galeriji. Po- ruSena je 1954. godine.

Mosnik diamija je druga diamija u mahali Mosnik. Prema Meringeru, to je mala diainija sa prostorom za molitvu 4,5x5,4 m i trijemom dubine 2 m. Po izgle- du je slitina onoj u Potoku.

Diamiju na Gomjem Brdu izgradio je SI. 99. Vaiz Ali-efendijina diamija U Tuzli Osman-beg Kesindie poslije 1600. godi- prema Meringeru

ne. Nalazila se vige Brdo Diamije. Vikalijsku diamiju je izgradio Arslan-

-aga na takozvanom Vikaliju izmedu 1600- 1645. godine, a postojala je do 1954. godine."2

Na desnoj obali Jale, u nekadagnjein selu TuSnju, postojala je diamija koju je sagradio Ismail-efendija izmeáu 1600- 1645. godine. Prema navodima mjegtana, to je bio mali mesdiid bez minbera, sa drvenom munarom.

Prema navedenim primjerima, diamije u Donjoj Tuzli, odnosno danaSnjoj Tuzli se, po osnovnoj koncepciji, ne razlikuju bitno od onih u Sarajevu. Vekinom su bile rnanje gradevine sa ulaznim trijemom i prednjim mahfilom. Gradene su od CerpiEa sa zidovima debljine 60-80 cm. Sve imaju pravougaone prozore osim Diindijske, Eiji su gomji prozori luCno zavrgeni. D2amije

su bile pokrivene Sindrorn kao i diugi ob- jekti u Tuzli. Krajem XIX vijeka u Tuzli je izgradena ciglana, pa se od tada d5amije i drugi objekti pokrivaju crijepom. Danas u Tuzli vise neina pokrova od Sindre im- zev na Diindijskoj diamiji, kojoj je vraken stari pokrov prilikom nedavne obnove.

Arhitektura diarnija u Donjoj Tuzli ima lokalno obiljeije koje se izraiava u velikoj prirnjeni drveta u trijernu, na fa- sadarna, u enterijeru. Eksploatacija slanih izvora i privredni razvoj Tuzle omogukili su angaiovanje iskusnih majstora, koji su diamijarna dali poseban arhitektonski iz- raz. Za eksploataciju slanih izvora vezana je ne samo piivreda tuzlanskog kraja neg0 i razvoj naselja i osnivanja i izdriavanja diamija. Sluibenici veCine diamija su pla- kani od zakupa slanih izvora.

Uzvodno od Tuzle, na samoj rijeci Jali, Razvoj Gomje Tuzle zavrSen je do kraja razvilo se naselje Gornja Tuzla, koje je u XVI vijeka. Tu je formirano 13 mahala sa drugoj polovini XVI vijeka bilo najrazvi- 11 diamija i me~d i ida . ?~ Ovako brzorn jeniji kulturni centar sjeveroistitne Bosne. razvoju kasabe doprinijela je okolnost Sto

42 A. Handiit, Tuzia i njena okolina, 188.

43 A. HandLit Tuzla i njena okolina, 153, 154. 189-208.

su tu do kraja XVI vijeka povremeno re- zidirali zvornicki sandiak-bezi. Medutim, vek u prvoj lovini XVII vijeka sandiak- -bezi rezidiraju u Donjoj Tuzli, Sto pospje- Suje dalji razvoj te kasabe. Od pocetka XVIII vijeka, pa sve do danas razvoj Gor- nje Tuzle neprekidno zaostaje za Donjom, koja se danas naziva Tuzla.

Popis dzamija u Gornjoj Tuzli: I . Hadii Iskenderova diamija -

Stara, CarSijska prije 1533. 2. Mesdiid Hajrudina Emina - - Bijela diamija prije 1533.

3. Mesdiid Anlila Alije - - ZagradaEka prije 1533.

4. Mesdiid Hasana sina Alijina prije 1533.

5. Hadii Bajazidova diamija - Potok 1548- 1600.

6. Hadii Husejnova diamija - Potur 1 548- 1600.

7. DrakEin diamija 1548- 1600. 8. Mesdiid Mustafa-bega 9. Hadii Hasanov mesdiid u mahali

Mostar 10. Hadii Hajdarov mesdiid 1 1. BeSir-efendijin mesdiid -

- Musala diamija poslije 1600.

Danas u Gornjoj Tuzli postoje tri dia- mije sa kamenom munarom - CarSijska, Bijela i Potur i dvije sa drvenom munarom - ZagradaEka i Potok.

Arhitektonski najvrednija je Bijela diamija, impozantna gradevina sa vitkom kamenom munarom. Diamija je, najvje- rovatnije, nastala u dlzigoj polovini XVI vijeka na mjestu ranijeg mesdiida Hajru- dina Emina. To je bila jedina diamija sa kemenom munarom. Za sedam drugih diamija se zna da su imale drvenu munaiu, a za ostale tri se ne zna kako su izgledale.

NajviSe podataka o arhitekturi diamije u Gomjoj Tuzli dao je R. M. Hadiimeha- no vi^.^^

Hadii Iskenderova, danagnja CarSijska diamija je najstarija, jer se naziva i Stara (Atik). Nastalaje negtoprije 1533. godine. Do 1971. imala je drvenu munaru. Tada je temeljito obnovljena i uz nju je izgra- dena nova betonska munara. VeliEina dia- mije je 8x8 m, ulazni prostor je zatvoren.

Mesdiid Amila Alije ili ZagredaEka diamija (za gradom) nastala je negto posli- je 1533. godine. Mesdiid, velicine 7x7 m, ima 12 pravougaonih prozora, n~ihrab bez dekoracije i skromno izraden drveni min- ber i mahfil. Ulazni trijen~ ima manju vi- sinu i krov na jednu vodu. Drvena munara je jednostavna sa lutno zavrSenim otvo- rima srednje veliEine na ga le~ j i . Obliko- vana je kao i munare u Donjoj Tuzli.

Hadii Bajazidova, ili Potok diamija izgradena je izmedu 1548-1 600. godine. UnutraSnji prostor je kao i kod prethodne 7x7 m, ali ima 14 prozora. Mihrab je bez naroEite dekoracije kao i drveni mahfil i minber. Trijem je nadograden i zatvoren. Ima jednostavnu drvenu munaru.

Hadii Husejinova, ili Potur diamija se nalazi na desnoj obali Jale, nastala je prije 1600. godine. Prije renoviranja imala je trjjem sa Eetiri stupa ograden drvenom ogradom. UnutraSnji prostor je 7x7 m. Imala je 16 prozora, od kojih su gornji luEno zavrseni. Imala je drvenu munaru. Do kraja XIX vijeka bila je pokrivena Sindrom. Ovo je siguino bilanajbolje obli- kovana diamij a.

Hadiimehanovik navodi jo5 tri diamije sa drvenom munarom koje su porugene. To su DrakEin (5x9, Hadii Hasanov mes- diid (6x6) i Musala diamija, koja je bila bez trijema, a poru5ena je 1954. godine.

44 Refik M. HadiimehanoviC, Mesdiidi i diamije u Gornjoj Tuzli, Glasnik VIS XLIVI198 1 , Sarajevo, 6 13-5 l l .

109

Sirena, dok su otvori na galeriji srednje velicine i lutno z a v r ~ e n i . ~ ~

D2a1nije od CergiEa nalazimo u onim ~laseljima u kojima su ljudi bili upukeni na taj gradevinski materijal. U svim na- seljima u kojima se stambena arhitektura gradi od Eei-pitia nalazimo i diamije od Eel-pita. Dispozicija diamije ne zavisi od tog materijala. Iz navedenih primjera vidimo da dia-

mije od CerpiCa imaju standardnu dispozi- ciju sa ulaznim trijemom i prostor za mo- litvu sa prednjim mahfilom normalne du- bine, ali to nije posljedica primjene Cer- pica, neg0 tradicije gradenja u naseljima u kojima se taj ~naterijal primjenjuje. U centralnoj i istohoj Bosni, gdje se najvige upotrebljava EergiC, razvila su se naselja sa velikim brojem dZamija, pa nije posto- jala potreba izvodenja dubokih mahfila.

Jedino ii vanjskom oblikovanju dia- mija od CerpiEa zapaiaino poseban tret- man prozora koji se oblikuju sa vige dr-

venih detalja, na isti nacin kao i kod stam- bene arhitekture koja se izvodi od Cel-pita. Suprotno urezanim otvorima kod grade- vina od kamena, ovdje su prozori uokvi- reni Sirokim drvenim okvirima, koji se jasno ocrtavaju na bijelo okreCenirn zi- dovima. Cesto se primjenjuju drveni mu- Sepci, a nekada i resetke od rezbarenog drveta.

Objekti od Eerpita mogu imati pokrov od drveta na visokom krovu ili od Cera- mide na krovu blagog nagiba. Zavisno od toga razlititi su i oblikovani izrazi. U ve- likim naseljima, Sarajevu i FoCi, gdje je Ceramida imala veliku upotrebu i diamije su pokrivene Ceramidom, dok u drugiin naseljima Bosne preovladava Sindra na vi- sokim krovovima, u Tuzli i okolnim na- seljima, i danas ima diamija i stainbenih kuca pokrivenih starim oblikom biber cil- jepa. Sada se taj crijep zamjenjuje novim, Sindre gotovo i nema, pa tako i diamije gube svoju originalnu, dokumentai-nu vri- jednost.

OBJEKT1 SA BONDRUK KONSTRUKCIJOM

ATIK D~AMIJA U SELU GORNJE VUKOVIJE

Godine 1977. postojalaje u selu Goi-nje Vukovije, kod Tuzle, stara diamija zvana Atik diamija. Ve6 preina nazivu Atik mo- Ze se zakljuCiti da je to najstarija diamija u tom kraju, ali se ne zna kada je gradena. Prema usmenom predanju, stara je 300 godina. D2amija je srednje velitine. Ima ulazni trijem koji je zatvoren, ali se vide drveni stupovi i profilirana sedla. Prostor za molitw (8,1x8,4 m) ima prednji mahfil dubine 3,2 m sa istakom na desnoj strani (SI. 10 1). Gradena je poput onih od drveta. Temeljne grede su drvene 24x28 cm, a zidovi su debljine 15 cm. Osnovnu kon-

o 5 i l

SI. 101. Tlocrt Atik diamije u Gol-i?jim Vuko- vijanza kod Tuzle, skeletni zidovi od dn~etn sa ispunom od pletere

46 Prije drngog svjetskog rata munara se prevmula, pa je n o w munaru i n o w h-ovilu konstrukciju napravio i diamiju pokrio cnjepom m.jeeitanin Alir-aga MujEiC.

strukciju zidova Eini drveni kostur od stu- pova i greda, a ispuna je od pletera. Zidovi su omalterisani i iznutra i izvana.

Prema vanjskom izgledu diamija ima sredenu kompoziciju sa 16 prozora. Svi prozori su pravougaoni, skladnih dimen- zija 65x85 cm, imaju drvene okvire. Krov ima istu visinu kao i zidovi, ranije je bio pokriven Sindrom koja je zamijenjena cri- jepom. Drvena munara je srednje vitka, u osnovi je osmougaonog oblika, ali joj je dio ispod galerije rijeSen u vidu zvijezde. Stranice su obloiene kosim daSEicama, pa munara djeluje veoma dekorativno. Prema svim detaljimavidi se daje diamiju gradio majstor sa velikim iskustvom (sl. 102).

Ovaj primjer pokazuje da se bondruk konstrukcija primj enjivala kod gradnj e diamija. Postignut je isti arhitektonski iz- raz kao kod diamija od CerpiEa. erp pit i SI. 102. Afz~nara Atik dgamije obloiena kosin? bondi-uk konstrukcija su imali veliku pri- das'2cama mjenu u stambenoj arhitekturi osmanskog periods. Ovaj naEin gradnje sve je vige gradnju. Medutim, nmsovna primjena zamjenjivao pnmj enu punog drveta, $to je bondruk konstrukcije u stambenoj arhitek- bilo karakteristiEno za gradnju u srednjem turi nije nagla tako masovnu primjenu pri vijeku. To je posljedica prorjedivanja i gradnji diamija. Znamo da su takve dia- nestajanja Suma, a time i obilja drveta za mije postojale u nekim selima.

Kamen kao gradevinski materijal na- predstavlja glavni gradevinski materijal, i Sao je veliku primjenu prilikom gradnje diamije sa drvenom munarom su od ka- diamija. U pravilu se sve diamije sa ku- mena. NajviSe ih ima u zapadnoj Bosni. polom grade od kamena. I mnoge diamije Zidovi diamija su omalterisani tako da se sa zidanom munarom su od kamena, ali kamen ne izra2ava na fasadi. NaveSCemo ima i mnogo diamija sa drvenom mu- neke pojedinatne primjere, kao i one u narom Eiji su zidovi izvedeni od kamena. okviru nekih naselja. U svim oblastima i naseljima gdje kamen

KuSlat je utvrdenje koje se nalazi na I danas se na toj litici nalaze ostaci visokoj litici u blizini uSCa rijeke Jadar u tvrdave i mala diamija koja ima samo DrinjaEu. Evlija Celebi navodi da se tu prostor za molitvu sa dubokim prednjim nalazi Ebul Fethova diamija, Sto znati da mahfilom (sl. 103). Diamija je u svemu je izgrabena za vrijeme sultana Mehmeda zadriala stari izgled. Pravougaoni otvori II Fatiha izmedu 145 1 i 148 1. godine, sva- imaju drvene okvire. Visoki krov domi- kako poslije pada Bosne 1463. godine. nira volumenom i strukturom drvenom po-

se na fasadi vide otvori u vidu oStrih ureza bez okvira. Negdje su prozori zaStiCeni metalnim demirima. Rjede su prozori uo- kvireni drvenim okvirima, kao kod dia- mije u KuSlatu. Fasade su omalterisane i bijelo okreEene kao i kod diamija od Cer- piCa, veoma rijetko je kamen vidljiv na fasadi, kao kod diamije u StruliCu. Fasade su oblikovane sa 3 ,4 ,6 i vige prozora, vek prema velicini i regiji u kojoj se nalaze. Za Krajinu su karakteristicne fasade sa

jednim redom izduienih prozora, a za ve- like diamije nizovi prozora.

VeCina diamija od kamena u Bosni imala je visoke krovove sa pokrovom od Sindre, Cime se v e k za folklomu arhitek- tum. Visoki krov sa drvenom munarom je bosanska varijanta diamije, a hercegovac- ke diamije su prepoznatljive po niskim krovovima i kamenim pokrovima.

OBLIKOVANJE UNUTRASNJIH I VANJSKIH ELEMENATA

Mihrab je obavezan elemenat svake diamije i mesdiida, pa i onih koje nemaju munaru. Mihrab je polukruina niga koja se nalazi u jugoistocnom zidu i oznaCava pravac okretanja vjemika za vrijeme mo- litve. To je mjesto za imama koji vodi molitvu. Polukruina niga mihraba je pri vrhu zasvedena, a zatim uokvirena istak- nutim pravougaonim okvirom. Kod mo- numentalnih diamija pravougaoni okvir ima vige profilacija koje prate liniju okvi- ra, a na vrhu je ukrasni zavrsetak, kruna, bogato profilirana. Sama nisa mihraba nije velika, Sirine je oko 100 cm i visine 2,5- -4,5 m. Gornji dio niSe je ukraSen stalak- titnim ukrasom precizne izrade, koji je klesan u kamenu. Pravougaoni okvir je jako naglagen, pa dostiie visinu preko 7 m.

Mihrab diamija sa di-venom munarom zadriava isti oblik, ali su ukrasi i izvedba jednostavniji. Sirina polukruhe niSe mi- hraba je ista kao i kod drugih diamija i kreCe se od 76 do 144 cm, a visina niSe moie biti od 2 do 4 m. Visina okvira je 2,2 do 4,5 m, ali visina ispod 2,5 m nala- zimo samo kod nekih diamija. Okvir mi- hraba je uvijek istaknut iz ravni zida za dubinu 10-30 cm. Tako se mihrab, po ve- licini okvira, Cesto ne razlikuje od drugih diamija. Medutim, okvir kod diamija sa di-venom munarom Cesto nema nikakvu

profilaciju, negdje je ona veoma jedno- stavna, a rijetko je ista kao kod monumen- talnih diamija. NaglaSavanjem okvira ieli se istaCi znaCaj mihraba. Iz istog razloga niga mihraba je u gornjem dijelu Cesto dekorisana plastitnim ukrasima razlicitog oblika, ali postoje i mihrabi bez ukrasa. Ukrasi su negdje precizno imedeni, a ve- Cinom je imedba jednostavna, negdje i primitivna. Ukrasi kod ovih diamija su izvedeni u malteru, veoma su raznoliki i Cesto izraiavaju originalnu zamisao maj- stora, koji je trebao da skromnim sred- stvima izrazi znaEaj mihraba.

Ukrasi u mihrabu su uvijek bojeni raz- lititim bojama. Upotrebljavaju se sve vr- ste boja, zelena, crvena, plava, oker, te- rakota, crna i druge, tako da svaki mihrab ima polihromnu dekoraciju. UspjeSnost bojenja zavisi od odabranih boja i tonova i preciznosti bojenja. Vige sklada nalazimo kod starih mihraba koji su saCuvali origi- nalnost. Kasnijim prebrojavanjem Cesto je taj sklad narngen. U posljednje vrijeme neki mihrabi se oblaiu keramitkim plo- Cicama, Sto degradira znaCaj mihraba. Ove obloge bi trebalo ukloniti.

Prema naCinu uhagavanja niSe, sve mi- hrabe moiemo podijeliti u Sest grupa koje Cemo predstaviti nekim karakteristicnim primj erima.

1 . ~ 1 3 ~ MIHRABA BEZ UKRASA l I

t r i Sarajevo-Zagriii Koraj -Ati k diamija B.Luka - H.Zulfikar T a l a - Brdska

1 Sarajevo -Hu bjaraga Sarajeva - ~ e i - r a d e Diamip u ~e i i g radu Diarnija Stijeni

1 Saajevo -1plidiik Sinan hra jevo -Gwden nisein Jajce - Sinanbeg hrajew-Mirar Sinan 1

3. UKRAS U VIDU TROUGLASTIH OMIKA

I

I i m

N

.- o.

S a a W T a b a k H. Sulejman Diamija u Cazinu ~ijedor-tar$& BLuka -Seferbeg

S1. 156. Sheme mihrabn

MAHFIL

Skoro sve diamije sa drvenom muna- rom imaju mahfil u prostom za molitvu. To je galerija na stupovima, a sluii za mujezina te za poveCanje prostora za mo- litvu. Kod monumentalnih diamija u Bos- ni mahfil ima malu povrginu i nalazi se, obicno, desno od ulaza ili du? ulaznog zida. Dubina mahfila je oko 2,5 m.

Kod diamija sa drvenom munarom po- stava mahfila u prostotu za molitvu je raznolika. Vidjeli sino da kod nekih mah- fila ima veliki znaEaj u poveCanju prostora za molitvu. Tako su pomoCu mahfila ostvareni razliEiti unutragnji prostori bez promjene osnovne koncepcije diamije. Negdje je na mahfilu dobivena ista ili Cak i veka povrgina od osnovnog prostora. Ra- nije smo vidjeli sve postave mahfila, a sada cemo se zadriati samo na njegovom oblikovanju.

Osnovnu konstrukciju mahfila Eine dr- veni stupovi i drvene grede, pomoCu kojih se formira galerija sa divenom ogradom. Kod diamija sa prednjim mahfilom nor- malne dubine i prostor ispod mahfila je Eesto ograden drvenom ogradom. Negdje boEni dijelovi ispod mahfila imajupovigen pod, pa se uzulazni zid formiraju nutragnje sofe. Na Zalost, kod veCine mahfila je ova donja ograda uklonjena, Sto umanjuje vri- jednost unutragnjeg prostora. Pored prak- tiEne uloge, mahfil oplemenjuje enterijer diamije.

Na galeiji prednjeg mahfila, u pravilu, pojavljuje se istak za mujezina, koji moie biti u sredini ili sa desne strane. Ako je u sredini, moie biti polukruino zavrSen. Is- tak moie biti manji, 30-40 cm, ali je negdje i veki od jednog metra. (sl. 168).

U diamijama koje su saEuvale origi- nalan izgled nalazimo staru ogradu, koja se sastoji od letvica i rubnih stubiCa sa profiliranim zavrgetkom. Visina ograde je 50-70 cm. Ispred ograde na galeriji nalazi se vijenac Sirine 25-50 cm, koji je pridrian drvenim konzolicama (sl. 169).

Ovakva ograda vekinom se nalazi i na Cursu, minberu i ispred mihraba, Cime je ostvareno oblikovano jedinstvo enteiijera. SliEnu ogradu, ali veCe visine ponekad nalazimo i u trijemu diamije.

Kod nekih diamija sa prednjim mahfi- lom stupovi mahfila su povezani drvenim lukovima, koji se obiCno nalaze samo u prizemlju, a mogu biti i na galeriji. Pod- noije luka uvijek je ukrageno ili sa negto profilacija kao kod CarSjjske dgamije u Srebrenici ili rezbarenim ukrasima kao kod Avdi-paSine diamije u TeSnju. Razno- likost rezbarenih ukrasa pokazuje mahfil Hubjar-agine diamije u Sarajevu, kod ko- jeg se na svakom stupu javlja drugaEija rezbarija koja naznaCava poEetak luka. Ovdje su rezbareni oblici u vidu trougla, polukruga i osmougaonih visuljaka (sl. 170, 171).

Kod diamije Tabak Hadii Sulejmana u Sarajevu nalazimo jedini primjer osli- kanog mahfila. Donji dio ima poluluu?ne, a gornji plitke viticaste lukove (sl. 172). PodnoZje lukova i ovdje je naznaceno pro- filiranim ukrasom, a Eitava povrgina lu- kova je oslikana. Motivje floralnog karak- tera neprekinuti preplet stabljika i cvje- tova. ZavrSni friz je u vidu loze sa cvje- tovima. Oslikana je i unutrainja povrSina likova. Slikarski ukras u ovoj diamiji po- kriva i sve povrgine minbera, Sto je jedin-

Minber je stepenasto postolje postav- Ijeno desno od mihraba. Nalazimo ga u svakoj diamiji, dok ga mesdiidi nemaju.

U monumentalnim diamijama minber je izveden od kamena i bogato je ukragen profilacijama, perforacijama i slikarskim ukrasom. Ima ustaljeni oblik. Na prednjoj strani je ulazni otvor sa vratima ili bez njih. Stepenigte sa boEnom ogradom vodi do podijuma, koji je uokviren sa Eetiri stubiCa koji nose pokrov. Iznad pokrova je zavrgni dio u vidu niskog osmougaonog tambura i Satorskog zavrgetka. Taj dio ima najveku visinu, pa se ispod njega formira prolaz (SI. 174).

Kod diamija sa drvenom munarom minber ima isti oblik, ali je izveden od drveta i Cesto je veoma jednostavan (sl. 174). Duiina minbera je 2-3 m, a visina 3,2-4,8 m. Kod manjili diamija minber je manjih dimenzija, jednostavne je izvedbe bez ukrasa ili sa negto profilacija. BoCne strane su zatvorene daskom. Ovakav naj- jednostavniji minber nalazimo u diamiji Hitri Sulejmana u Sarajevu, u diamiji za gradom u Velikoj KladuSi i u SturliCu. Minbere sliEnog oblika sa punim boEnim stranama nalazimo kod mnogih diamija, ali su izvedeni sa vige painje i ukrasnih detalja. (sl. 175, 176).

Minber diamije Bali-bega Malkocevi- Ca u Sarajevu ima zatvorene boEne strane i suzdrianu dekoraciju, ali su svi elementi rastlanjeni profilacijama, pa uz naglagenu visinu ostavlja dobar utisak (sl. 79).

Kod minbera u diamiji u Pecigradu boCne strane su ukragene letvicama koje formiraju kvadrate, a u podnoiju je niz niga sa prelomljenim lukovima.

Najljepge je ukragen minber diamije u Buiimu (SI. 73). BoEne strane su izdije- ljene na kvadrarna i trougaona polja, a svako polje je ukraSeno rezbarenom roze- tom. U podnoiju su Eetiri niSe bogato pro- filirane.

Neki minberi imaju boEne strane ukra- gene otvorima koji mogu biti polukruino zavrSeni, kao kod Mejdanske diamije u Tuzli, ili sa profiliranim lukovima, kao kod Atik diamije u Koraju (SI. 177).

Ima piimjera da je minber ukragen per- foriranom rezbarijom. Najbogatiji ukrasi su u gornjem dijelu minbera u Priluku, a na ogradi je rezana rezbarija u vidu ispre- pletenih polukrugova. Na ogradi minbera PetriEke diamije u Srebrenici izvedene su krupne zvjezdaste perforacije.

Pored ovih raznih vrsta ukragavanja, minber moie biti i slikarski ukrasen. Ta- kve primjere naSli sino samo u Sarajevu. Kod minbera diamije Tabak H. Sulejmana sve povrgine su slikarski ukraiene (sl. 178). Najljepgi ukrasi su na boEnim stra- nama i ogradi. Primijenjen je isti floralni motiv kao i na mahfilu iste diamije, ali je na minberu neprekinuti preplet formiran u pravougaona polja. Na ostaliin dijelo- vima dekoracija prati lukove, Slikarske ukrase ima i minber Sagr H. Alijine dia- mije u Sarajevu.

l ini

Sarajevo -Gan Huvevbegma Saralevo -Al ipai ina P

Banja Luka - F erhadila

I

I ,Saralm-Hrtr i Sulelman Sarajevo-Tabak H Sulepnan VKladuia-diamija

Tuzla-Mejdanska Pr i jedor- gradska d i Cazin - diamija

1 Pe i igrad - diamija ' Buiirn-d?amip B. Luka :H Perviz Kcraj -At1 k d iamja

SI. 174. Shenze nzinbera, pwa tri pripadaju kupolnim dzamijama

TRI JEM

Standardno tlocrtno rj egenje svake dia- mije u Bosni podrazumijeva postojanje ulaznog trijema. Diamije sa drvenom mu- narom u Bosni imaju trijem sa drvenim stupovima. ObiCno se na ulaznoj strani postavljaju Cetiri stupa koji formiraju tri otvora, a moie biti i vige stupova. Kod veCine diamija stupovi su kvadraticnog oblika bez baza i kapitela. Na vrhu se zavr5avaju profiliranirn sedlom. Sofe tri- jema su ogradene drvenom ogradom visi- ne 110-140 cm, koja je izvedena od tankih lehica sa rubnim stubikima koji imaju profiliran zavrsetak (sl. 186: 187). Ograda i profilacije su sliCne onirn na ogradi mah- fila. U nekim objektima ograda je izve- dena od SaSovaca ili dasaka.

Drveni stupovi mogu biti povezani dr- venim lukovima. Takav trijem nalazimo u diamiji Tvlakovali H. Mehmed u Sara- jevu, Avdi-paSinoj u Teinju i u dvije dia- mije u Srebrenici.

Kod nekih diarnija stupovi su vrete- nasto oblikovani i dopunjeni bazom i ka- pitelom. Takve stupove nalazimo u Difn- dijskoj diarniji u %zli i Avdi-paSinoj u TeSnju.

U pravilu trijem ima istu visinu kao i prostor za molitvu. U teinji da se taj pros- tor Sto bolje iskoristi, u trijemu se nekada izvodi galerija koja sluii kao vanjski mah- fil. Vidjeli smo da je galenja u trijemu Diindijske diamije u Tuzli proiirena na tli strane i prihvatena kosnicima, a sliCnu je ranije imala i Mej danska diamija u Tu- zli. Kod diarnije Tabak H. Sulejmana u Sarajevu galerija je bila izbaCena samo na prednju stranu, a stupovi su bili povezani lukovima. Ove diamije karakteiiie velika piimjena drveta u trijemu, Sto daje pose- ban arl~itektonski izraz ovim objektima (sl. 188).

U Krajini diamije imaju ulazni prostor poluzatvoren. Donji dio je zatvoren zi-

stupovima. Najbolji primjer takvog tnje- ma saCuvao se u diamiji u Todorovu (sl. 145).

Vek od kraja XIX vijeka poeinje pre- pravka diamije, pa se trijem Cesto zatvara zidom, a unutar njega se izvodi vanjski mahfil. Zatvaranje trijerna se nastavilo do danas, pa sada veliki broj diamija ima zatvoren trijem.

Vrijeme je nametnulo racionalno ko- ristenje prostora diamije, ali zatvaranjem trijema diamija gubi od svog originalnog izgleda. Zato bi trebalo nastojati da se stare diamije oCuvaju u izvornom obliku. Pri tome treba saCuvati sve ono Sto karakterige Ove objekte kao oblik prozora, kapke i musepke na prozorima, stara vrata, stu- pove i ogradu, kao i munam. Ukoliko su pojedini dijelovi dotrajali, treba ih obno- viti u istom obliku mijenjajuti samo one komade koji su stvarno propali. Tako Ce objekat saCuvati stvame arhitektonske vri- jednosti.

dom, a gornji dio je u vidu trijema sa SI. 186. Stara ograda trijenza

168

S1. 1 88. Stari izgled ciz'amije Tabak Hudsi Su- lejmana u Sarajevu sa galerijom u trijenzu. Crte.5 J. Pospis'ila

PORTAL

Glavni ulazni portal se, u pravilu, na- lazi u sjeverozapadnom zidu diamije. Kod vetine diamija portalu se poklanja velika painja naroeito kod onih sa kupolom.

Kod monumentalnih diamija portal je izveden od kamena i uvijek je naglasen visokim pravougaonim okvirom, koji do- stiie visinu 5-6 m. Ulazni otvor j e povuEen u niSu koja je zavrSena visokim lukom. Prema oblikovanju tog luka portali se mo- gu podijeliti u tri osnovne grupe:

1. Portal sa lukom stepenastog oblika koji -moie biti ukraSen nizom stalaktita, kao kod Ali-paSine diamije u Sarajevu.

2. Portal sa prelomljenim lukom kao kod Ferhadije diamije u Banjoj Luci.

3. Portal sa raSElanjenim lukom kao kod Arnaudije diamije u Banjoj Luci (sl. 189).

Kod diamija sa drvenom munarom ob- lici portala su vise raznoliki (sl. 189). Me- du njima ima onih najjednostavnjjih i onih koji imitiraju portale monumentalnih dia- mija. Kod svih portalaulazni otvorje dosta

malih dimenzija. Njegova Sirina je 90- -125 cm, a visina 170-220 cm. Vrata su uvijek drvena sa dva krila, eesto su bogato ukraS ena.

Najjednostavniji portali su urezani u zidu u vidu pravougaonog otvora. Stari dunderi oplemenili su ovaj portal Sirokim drvenim okvirom i drvenim vratima pose- bne izrade. Vrata mesdiida Mimar Sinana izdijeljena su u kvadratna polja i ukragena rozetama i ekserima. Kod drugih diamija vrata su jednostavnija. Mogu biti od Si- rokih dasaka sa glatkom povrginom i okvi- rima rusticne obrade ili su Citava vrata rustiEno obradena. Tome su dodate dvije metalne ukrasne rozete sa halkama. Sve je uokvireno Sirokim drvenim okvirom. U posljednje vrijeme se ova stara vrata za- mjenjuju novim bez ikakvih oblikovnih vrijednosti.

Drugi oblik portala ima lucno zavrgen otvor, koji moie biti formiran u drvenom okviru kao kod diamije Ivlakovali u Sara- jevu, ili moie biti urezan u zid kao kod diamije u Todorovu. Tu je luk iznad otvo-

'sarajev0 - AlipaSina Banja l uka - Ferhadija B. Luka - Arnaud ila l

Krasulje - diamija ~ k u k a -H.Zulfikar Peiigrad - diamija " saralevo-s as im Katib I l I

BLuka- Seferbeg Sarqjevo-Baii beq

S1. 1 89. Sheme portala, plva tri pripadaju kupokzim diamijama

ra izveden kao udubl-jenje u malteru. Vrata su ovdje ukraSena tankim drvetom u vidu valova, kapljica, pravougaonika, polukru- gova, Sestokrake zvijezde i geometrijskih oblika. Sve je obojeno u nekoliko tonova (sl. 147).

Original portal nalazimo u maloj dia- miji u selu Krasulje kod KljuCa. Polu- k m h o zavrSen otvor je zavrgen eliptiCnim lukom koji je raSClanjen na manje niSe (sl. 190).

VeCina diamija sa drvenom munarom ima por-tal naglasen pravougaonim okvi- rom koji izlazi iz ravni zida 10-30 cm. Okvir inoie biti jednostavan ili profiliran. Visina je 2,3-5 m, Cesto zauzima Citavu visinu objekta. Iznad otvora je pravou- gaona niga za natpis.

Hadii Zulfikarova diamija u Novose- liji u Banjoj Luci irna najmanji okvir por- tala visine 2,3 m. Otvor je lucno zavrgen. Luk i neSto profilacija iznad njega izve- deni su u malteru.

Izuzetno, kod diamije u PeCigradu ok- vir je uvuCen u zid, a luk iznad otvora izbacen. Nasuprot jednostavnom okviru, vrata imaju raznovrstan ukras. Svako krilo je podijeljeno u dva pravougaonika. Donji dio je izdijeljen u Sestougaona polja sa ukrasnim ekserima. U gomjem dijelu Si- roki okvir od kosih da5Cica obuhvata ver- tikalni niz Sestougaonih polja sa rezba- renim rozetama i ukrasnim ekserima. Tu su jo5 i dvije metalne rozete sa halkama i metalni okov. Svi detalji pokazuju veliko umijeCe majstora izvodaEa (sl. 19 1, 192).

Portal mesdiida Kasim Katiba u Sara- jevu ima okvir visine 3,5 m. Vrata su lutno zavrSena, a svako krilo je izvedeno od jednog komada dweta Sirine 35 cm koji je ubaCen u okvir Sirine 15 cm. Vrata ne- maju nikakvih dodatnih ukrasa, ona dje- luju svojom drvenom strukturom.

Kod nekih diamija portal je raden po uzom na monurnentalne diamije, sa vi- sokim okvirom i lukom.

S1. 1 90. Portal dzamije u selu Krasulje

Portal mesdiida Iplidiik Sinanau Sara- jevu irna naglasen okvir visine 4,4 m. Ulazni otvor je pravougaoni, a visoki luk iznad njega je stepenasto zavrSen kao kod mnogih diamija u Sarajevu. Vrata su izdi- jeljena u polja i ukrasena rozetama.

NajuspjeSnije oblikovan portal irna mesdiid ASik Memije u Sarajevu (sl. 88). Visina poi-tala je 5 m, a velitina ulaznog otvora 120x180 cm. Visoki stepenasti luk je ukraSen nizom stalaktita. Vrata su ukra5ena metalnim ekserima, rezbarenim rozetama i geometrijskom kompozicijom od letvica. SliCno rjegenje portala nalazi- mo i kod Ali-paSine diamije u Sarajevu.

Portal istog oblika sa stepenastim lu- kom, ali ukraSenim gutarna nalazimo u Avdi-paSinoj diamiji u TeSnju. Izveden je po uzom na portal Ferhadije diamije u TeSnju.

Kod portala Sefer-begove i Mehdi-be- gove diamije u Banjoj Luci niga iznad portala zavrSena je visokim lukom po uzo-

SI. 1 9 1 . Portal dznmije u PeCigradu SI. 192. Detalj ubasa na vratirnn

ru na portal Ferhadije diamije u Banjoj polukmhim nigama. Slican zavrgni luk E U C ~ . nalazimo u portalu Ferhadije diamije u

Kod diamije Bali-bega MalkoceviCa u Sarajevu, Arnaudije u Banjoj Luci i Jusuf- Sarajevu zavrgni luk portala je raSClanjen -paSine diamije u Maglaju.

NIUNARA OD DRVETA

Dlvena munara je karakteristican ele- menat sakralnih objekata koje posmatra- mo. Kao Sto se kamena munara, u pravilu, nalazi na desnoj strani, tako se i drvena postavlja u desni dio krova.

Munara zauzima razliEite poloiaje i po Sirini i po dubini objekta, Sto zavisi od Sirine objekta i dubine trijema. Majstor je teiio da munaru postavi na ulazni zid, te da se udalji od sljemena i grebena krova.

Munara izlazi iz krova, a postavljena je na osnovicu od poduinih i poprecnili divenih greda. Osnovica ima pribliine di- menzije 1,5x 1,5 m, leii na stropnim gre- dama, a Cesto i na ulaznom zidu. Na os- novicu se postavlja konstrukcija munare

koja se sastoji od srednjeg drvenog jarbola i rubnih stupova, koji formiraju vigeugao- nik. Na odredenoj visini drveni kostur se Siri u galeriju-Serefe. Oko jarbola se po- stavljaju drvene spiralne stepenice koje vode do galerjje. Citav kostur munare je opgiven daskarna. Spiralne stepenice po- vezuju jarbol sa rubnim stupovima, pa se na taj naCin dobiva prostorna divena kon- strukcija koja djeluje kompaktno. Mnogo rjede se munara izvodi od talpi bez pri- mjene nibni11 stupova. IVa nljestu izlaza munara se fiksira za krovnu konstnikciju. Tako se stvara sprega munare sa stropnom i krovnom konstrukcijom, Sto omogukava izvodenje vitkih munara.

1 MUNARE SA POKRIVENOM GALERIJOM

I Sarajevo- ip l i d i i k %)evo-Arab Atlk sinan A

( Tuzla- Brdska Tajrii:-Atik diarnija TeSanJ-Avdipatire Todorovo- diarni ja Stur l i i - diarnila I

1 Bos Novi-Vidorija

StatiEki munara djeluje kao konzola stropnim gredama. Slobodno dejstvo kon- koja treba da se odupre boEnom pritisku. zole djeluje iznad prodora kroz krov. Ova Ukotvljena je u osnovicu koja leii na konzola se odriava u ravnoteii prostornim

dejstvom Citave konstrukcije munare koja je elasticna, pa munara pod dejstvom vje- tra radi, Sto se prenosi i na kromiu i stropnu konstrukciju. I pored pokrivene galerije javlja se mogucnost prodiranja atmosfe- rilija u tavanski prostor, narocito kod onih kod kojih nema letvica na sastavima da- saka.

Rad munare i atmosferilije dosta utiCu na razna ostekenja munare i Citave gra- devine, pa je potrebno neprekidno odria-

vanje i povremeno obnavljanje munare i Eitavog objekta. Pri obnavljanju bi trebalo zadriati proporcijske odnose stare munare i sve karakteristicne detalje, koji daju po- sebno obiljeije svakoj od njih, pa time zadrZati oblikovne varijacije starih mu- nara.

Prema osnovnom obliku, drvene mu- nare u Bosni moiemo podijeliti u dva os- novna tipa, sa pokrivenom i sa otvorenom galerijom (sl. 193).

MUNARE SA POKRIVENOM GALERIJOM

Munare sa pokrivenom galerijom pred- stavlj aju standardan oblik drvene munare u Bosni. Mogu se razlicito oblikovati. Uo- Cavaju se tri varijante oblikovanja galerije:

- munare sa velikim otvorima - munare sa otvorima srednje velicine - munare sa malim otvorima.

Mzrrzare sa velikzm otvorima na galeriji nalazimo u Sarajevu i okolini. U Sarajevu su najljepie oblikovane.

Sarajevske munare su raznovrsne po obliku. Mogu imati 8, 10, 12, 13 i 16 stranica, odnosno uglova. S obzirom na konstrukciju i visinu, u Sarajevu se grade dvije vrste munara. One Ciju konstrukciju Cine stupovi imaju visinu sa galerijom oko osam metara, a Sirina donjeg dijela iznosi 120-146 cm. Proporcijski odnos Sirine i visine je oko 1:6. To je munara srednje vitkosti koja je najEeSCa. Munare bez stu- pova su neSto niie, imaju visinu oko 6 m i Sirinu 115-130 cm. Odnos Sirine i visine je oko 1 :5, pa su ovo manje vitke munare.

Sarajevske munare se prepoznaju po prozracnoj galeiiji sa velikim otvorima. Visina galerije je 2 m, a visina ograde 90- 100 cm, Sto stvara harmonican odnos zatvorenog i otvorenog dijela. Otvori ga- lerije su uvijek zavrgeni profiliranim lu- kom. Galerija je pokrivena gatorastim kro- vom sa dva nagiba. Krov se zavriava ale- mom koji je uobieajen za sve munare.

Nekoliko primjera iz Sarajeva pokazuje raznovrsnost oblikovanja.

Munara mesdiida Iplidiik Sinana u Sa- rajevu ima 16 stranica (sl. 194). Osnovnu konstrukciju Cine osam stupova 12x12 cm sa zakoSenim vanjskim stranama. Stupovi su povezani prstenovima koji formiraju Sesnaestougaonik. Stranice su zatvorene daskama i iubnim letvicama. sirina mu- nare je 146 cm, a galerije 180 cm. Prelaz ka galeriji je profiliran i opSiven horizon- talnim dastiicama. Galerija je izvedena od 16 stupova, njena ograda takoder ima ver- tikalne letvice. Letvice na uglovima mu- nare doprinose boljem oblikovnom izrazu i Cine munaru vitkijom.

Dvanestougaona munara mesdiida Arabi Atik postavljena je uz sam boEni zid (sl. 195). Osnovnu konstrukciju cine 12 stupova 8x8 cm. Svakom stupuje odsjeten unutraSnji ugao da bi se povecala svijetla Sirina munare. Svaka strana poligona je zatvorena jednom daskom Sirine 30 cm, a sastavi su zatvoreni letvicama. Sirina mu- nare je 120 cm, agalerije 162 cm, Sto znati da je progirenje galerije 20 cm sa svih strana. PoCetak galerije je naznacen sa dvi- je profilirane daSCice.

Kod mesdiida Mimar Sinana izvedena je munara bez stupova. Njena specificnost je i u tome Sto se oslanja na mahfil (sl. 196, 197). Konstrukciju munare Eine 1 1

REGIONALNE ARHITEKTONSKE SPECIFI~NOSTI

Na osnovu iznesenih primjera i svih smislu mogu se izdvojiti tri osnovna re- podataka o diamijama, mogle su se zapa- giona i neka uia podrueja unutar njih. Prvi ziti mnoge specifitnosti kod diamija sa region Cini centralna i istocna Bosna, drugi drvenom munarom, koje su vezane za Siri zapadna Bosna, a treti Hercegovina, pa ili uii region Bosne i Hercegovine. U tom Cemo posmatrati diamije u tim oblastima.

CENTRALNA I ISTOCNA BOSNA Geografski ovaj region moiemo ogra-

niEiti rijekom Drinom na istoku i rijekom Vrbas na zapadu. Da bismo shvatili sve specificnosti u gradnji diamija, moramo se ukratko osvrnuti na drugtveno-ekonom- ske i politicke prilike, koje su podloga svakoj ljudskoj djelatnosti pa i razvoju arhitekture.

Ovaj region je doSao pod osmansku vlast odmah nakon pada Bosne 1463. go- dine i do 1512, odnosno 1528. godine bio je prema sjeveru i zapadu ogranieen Sre- breniEkom i JajaEkom banovinom, kada i te oblasti dolaze pod tursku upravu. Nakon toga produiavaju se osvajanja na sjever preko Save i na zapad, naroEito poslije zauzimanja Jajca i Banje Luke 1528. go- dine. Tako je ova oblast ostala u pozadini osvajanja, Sto je omoguCilo dug i miran razvoj u XVI vijeku i kasnije. To je ujedno i vijek najveCeg prosperiteta Carevine, ka- da dolazi do urbanizacije naselja i procvata arhitektonske djelatnosti. Razvijaju se mnoga naselja sa vise diamija i mahala. Od 1 5 1 8. godine grade se monumentalne diamije sa kupolama kao produietak ova- kvih gradnji u Makedoniji i Kosovu, gdje su vet u XV vijeku nastala znaEajna arhi- tektonska ostvarenja. NajviSe diamija sa kupolom izgradeno je u XVI vijeku u ovom regionu i u samom Sarajevu kao politickom, privrednom i kulturnom cen- tm toga doba. Ove nevelike ali arhitekton- ski znaEajne diamije i prisustvo poznatih neimara Carstva, koji su ih gradili, imali su odraza i na gradnju drugih vrsta diamija i drugih objekata, te na razvoj dunderskog zanata. Od sredine XV vijeka grade se diamije sa kamenom munarom, zatim

mnogo diamija sa drvenom munarom u svim naseljima i vetim i manjim.

U ovom regionu se gradi standardni tip jednoprostorne diamije sa drvenom mu- narom, koja ima ulazni trijem i prostor za molitvu sa prednjim mahfilom dubine do 2,5 m. To su vetinom diamije srednje veliEine sa unutragnjim prostorom od 50- 90 m', ima i malih, ali se ne grade diamije velikih dimenzija. U XIX vijeku je izgra- dena samo jedna veta diamda sa stupo- vima u Maglaju. Uz visinu glavnog pros- tora od 3,6-5 m diamija je formirana kao jednospratna gradevina skladnih propor- cija. Sto se tiEe vanjskog oblikovanja, naj- viSe ima diamija sa standardno obliko- vanim fasadama sa po Eetiri prozora, rjede su one sa po Sest prozora na boenim fa- sadama, a ima i onih sa razliEitim brojem prozora, pa i manjih diamija sa jednim redom prozora.

U centralnoj i istoenoj Bosni diamije imaju drvenu munaru odmjerene vitkosti koja izlazi iz krova i skladno je ukom- ponovana u cjelinu objekta. Munara je uk- raSena letvicama i profilacijama, a na ga- leriji ima velike otvore, Sto ostavlja utisak prozraEnosti.

Za gradnju diamija primjenjuju se svi gradevinski materijali kao drvo, Cerpic, kamen i bondruk konstrukcija. ~e rp iE se dosta upotrebljava u Sarajevu, FoEi, Ze- nici i Donjoj Tuzli. Tamo gdje ima vige kamena kao u Srebrenici, Koraju, Trav- niku i drugim naseljima, diamije su od kamena. Posebnu grupu Eine diamije od drvenih talpi. Na oblikovne karakteristike diamija veliki uticaj ima oblikovanje kro- va i primjena razlicitih pokrova. Za ovo