RÖNESANS

İçimdeki iki adamın birbirlerine üstün gelmek içindüşüncelerimdeverdiklerio inatçıvehenüz galibi belli olmayansavaşşiddetlesürüyor.

Petrarca,Dionigi

De’Roberti’yeMektup

Karakterini biçimlendirmeye çalıştığım kişi Romalılarınanladığı anlamda “bilge kişi” olmalı, yani teorik çalışmalardadeğil, fiiliyatta ve geçirdiğimiz deneyimlerde kendini gösterengerçekbirdevletadamı.

Quintilian,BelagatinEsasları

Talihçoğuzamanyarışınortalarında,bazendesonunadoğrukırılgan ve kibirli hedeflerimizi hayal kırıklığına uğrattı; bazenlimanıçokuzaktanbilegöremedenonlarısularagömdü.

Nedim

Yani,okuyucu,bukitabınkonusubizzatbenkendimim.

Montaigne,Denemeler

Tümobarbarlık,tümçürüme,tümoaklıbaştanalan,gözüköredenLatinyozluğubudünyanıniçinesokulduveTully[Cicero]veSallustius ve Virgilius veTerence’in zamanında kullanılan, AzizHieronymus ve Aziz Ambrose ve Aziz Augustine’in kendidönemlerinde öğrendikleri eski Latin hitabetini ve Roma dilinizehirledi.Ben,görüşübilahareperdelenmişbudünyatarafındanortayaatılanveedebiyatdeğil,ayıbiyatolarakadlandırılabilecektüm bu küfürleri bu okulda yasaklıyorum ve hocalarınöğrencilerine bilgeliklerini saf ve namuslu bir belagatledestekleyenyazarlarıöğretmeleriniistiyorum.

JohnColet,AzizPavlus

OkuluNizamı

I

RÖNESANSVE“İNSANCI”AKIMLAR

Şair ve edebiyat eleştirmeni İngiliz John Addington Symonds(1840–1893),Rönesanshakkındaşöyleyazmıştır:“Avrupahalklarınınortaya koyduğu insani ruh tarafından ortaya çıkartılan bilinçliözgürlüğe ulaşmanın tarihidir. (…) Rönesans döneminde anidenbüyük önem kazanan sanat eserleri ve icatlar, bilgi ve kitaplar OrtaÇağ dediğimiz Ölü Deniz’in kıyılarında ihmal edilip bırakılmıştı.”Symonds’a göre Rönesans, “bugünün milletleri olarak bizlerin,demokrat düşüncenin oluşumu içerisinde hâlâ evrilmeye devamettiğimiz”büyüközgürlüktiyatrosununilkperdesinitemsiletmektedir.{1}Busöylem,tarihçileringenelolarakçokyakınzamanlarakadarkabulettikleri ve ders kitaplarının ölümsüzleştirdiği “klasik” Rönesanskavramıdır. Kavramın temellerini atan ”yeniden doğuş” mecazınınmucitleriİtalyaninsancılar,tarihideeski,ortavemodernolmaküzereüçdönemeayırır.Bununlaberaber,klasikkavramtamifadesini,JakobBurckhardt’ın usta işi eseri İtalya’da Rönesans Uygarlığı‘nın 1860baskısındanöncebulmayacaktır.İngilizSydmondgibi,İsviçrelitarihçiiçin de Rönesans modern tarihin ilk bölümünü, yani bireyin OrtaÇağın otoriterliğine, kolektivizmine ve çileciliğine karşı ayaklanmasürecinitemsileder.Burckhardt,kısmendeyaşadığıdöneminkaydınıtutmak içinyazmıştır. İlerlemeye inanmaklabirlikte,modernkültürüntekdüzeliği ve bayağılığından müteessirdir, Rönesans süreciruhaniyetininhatırlanmasındayararolduğunudüşünür.

Rönesansın klasik yorumu yakın zamanlarda epeyce bir tashiheuğramıştır. Evrimci düşüncenin tarihçiler üzerindeki etkisi, Orta Çağaraştırmalarının artması, Orta Çağ ile Rönesans arasındaki çizgileribulandırmış, Rönesans’ın entelektüel ve kültürel tarihinoluşmasındakibelirleyici rolünazaltmıştır.C.H.Haskins’inOn İkinciYüzyıl Rönesansı (1927) ile Huizinga’nın Orta Çağın Günbatımı(1919) başlıklı kitapları, gidişatın yönünü işaretleyen eserlerdir.

HaskinsgibiOrtaÇağuzmanlarıRönesans’ıgeriye,OrtaÇağadoğruiterlerken,OnBeşinciyüzyılBurgonyasınıinceleyenHuizinga’yagöreOrta Çağ, Rönesans’ın içinde yer alır. Douglas Bush, “Orta Çağdinselliği ile Rönesans’ın paganizmi arasındaki çarpıcı tezat”şeklindekialgıyaitibaretmezken,E.M.W.Tillyard,ElizabethDönemiDünyaİmgesiadlıeserindeRönesans’tan,“sonzamanlardakimliğinikaybetmeeğilimindeolanvegiderekOrtaÇağınsondönemlerindenibaretbirkültürevresi”olarakbahseder.{2}

Bana gelince, Bush ve Tillyard’n yorumlarını aşırı bulmaklaberaber, Rönesans’ın genel anlamda sanıldığından daha az dinkarşıtı, buna karşın doğa bilimlerine de sanıldığından daha uzakolduğunudüşünüyorum.AncakbuRönesans’ınbirOrtaÇağhareketiolduğuanlamınadagelmez.İçindeOrtaÇağkalıntılarıtabiikivardır,ancak Rönesans insancıları büyük ölçüde kendi yarattıklarıdünyalardayaşamıştır.BudünyakesinlikleneClairvauxluBernard’ınne de Aziz Thomas Aquinas’ın dünyası olmadığı gibi, FrancisBacon’ın,Galileo’nun,Descartes’ındünyasıdadeğildi.Rönesanspekçok bakımdanmodern bilimin ışımasına tanıklık etti, ancak kendisiışık değildi. İstisnai durumlar olmakla birlikte, genel olarak ifadeedersek, insancılar bilimselden fikirlerden ziyade, insancı–dinselkavramlar çerçevesinde çalışmıştır. Skolastik düşünceyi alaya alıpKilise’yi eleştirmişlerdi, ancak evrensel bir dindarlıktan yoksundeğillerdi ve neredeyse hepsi, sürekli vurgulamasalar da Hıristiyandünyagörüşününanahatlarınıbenimsemişlerdi.

Rönesans’ınOrtaÇağkurumlarınınçöküşüyleaynızamanadenkgeldiğihatırlanmalıdır.Kilise,BabilEsareti{3},BüyükHizip{4}ve İtalyanPapalığının toprak hırsı yüzünden saygınlık kaybediyordu. Feodalülkedenbağımsızlıklarınıilanedenkimikentler,feodalülkeyeaitkimibölgeleri de kontrolleri altına almaktan kaçınmıyorlardı. ÖzellikleFloransa gibi uluslararası ticaretle uğraşan kentlerdeki Orta Çağmeslek loncaları; bankacılar ve kapitalist girişimciler karşısında güçkaybetmekteydiler. İtalya’nın bu dönemi, Makyavelli’nin demesiyle,prensin,condottiere{5}’ninvesonradangörmezorbanın,yani“kuzeyinyeni monarşisi”nin dönemiydi. “Novi homines” (yeni adamlar) heryerdeydi,ekonomikvepolitikgücedoğruilerliyorlardı.

Diğerbirdeyişle,Rönesansentelektüelleri,OrtaÇağlardayaşayanmevkidaşlarınakıyaslaçokdahalaik,hattaörfveâdetlerinufalandığıbirdünyadayaşamaktaydı.OnDört veOnAltıncı yüzyıllar arasındaKilise kültür üzerindeki tekelini kaybetmiştir. Yeni aydın kesim,çoğunlukla laiklerden,orta tabakadanhattaalt sınıftanoluşmaktadır.

Sanatçıları,yazarlarıhimayeedendinadamlarıvefeodalaristokratlaryerlerini, ünlerini artırmak üzere entelektüel istihdam eden “yenibüyük”lere bırakır. Yeni entelektüel kurumların en önemlileri olanklasik okullar, büyük oranda laik baniler tarafından kurulmakta veyönetilmektedir.

Yakın zamanlarda hayli popüler olan bu sosyo–ekonomik yorum,Rönesans düşüncesinin tüm veçhelerini izaha asla yetmeyecektir.Nitekim,enparlakbaşarılarınnedendoğabilimlerindedeğildebeşeribilimlerde yaşandığını veya dini duyguların nasıl olup da güçkaybetmediklerini açıklamaz. Lakin, Orta Çağ’dan Rönesans’auzanan süreçte entelektüel yapıda meydana gelen değişim hiçbirkuşkuya meydan bırakmayacak şekilde aşikârdır; entelektüeldeğişiminçağdaşsosyaldeğişimle ilintiliolduğudaşüphegötürmez.Alp Dağları’nın ister güney, ister kuzey yamaçlarında yaşasınlar,entelektüellerin vurguları insancıdır: İnsan ve günlük yaşam, soyutdeğil,somutveuygulamayadayalı;ortaklaşakotarılandeğil,bireyselolarakbaşarılan;düşünseldeğil,eylemselolan.Birzamanlarilahiyatşemsiyesi altındabirleşenbilgi, tasnif edilir. Eski çağların etiketlerinitaşımayı sürdürmelerinin nedeni, Yunan ve Roma’nın, yeniinsancılara referans sağlayabilecek bir büyük insancı kültürüntemsilcileri olmalarıdır. Her halükârda, burada tanımlanan insancılıkbir kimsenin ruhbanlığa dayalı ve kırsal toplumla bağdaştıracağı birdüşünceyapısıdeğildir.

Rönesans büyük bir felsefe çağı değildi, fakat ortaya çıkardığıfikirler kesinlikle insancı bir etiket taşımaktaydı. Orta Çağ’daevrensellikler (tümeller) konusunda yaşanan büyük tartışma ile OnYedi ve On Sekizinci yüzyıllardaki bilimadamlarını zora koşan bilgisorunu,Rönesans’ıetkilemiştir.Erasmusgibiinsancılar,beşeriahlakladoğrudan ilgilenmeyen bütün felsefeleri mahkûm etmiştir. Bu denlieleştirel olmasalar da, örneğin Pico, Floransalı Eflâtuncular, hattaNeo–Aristocu Pomponazzi gibi diğerleri de insanoğlunun doğasını,özgür iradesinin ölçüsünü ve ruhunun ölümsüzlüğünü tartışmayıseçmiştir. Ekonomik ve siyasi fırsatlar çağında insan doğasınıneredeyse Pelagiusçu{6} bir bakış açısıyla ele almaları şaşırtıcıdeğildir: “İnsana boşu boşuna mikrokozmoz veya küçük evrendenmemiştir. Bu sebeple bazı kimseler insanın büyük bir mucizeolduğunu söyler, çünkü insan dünyanın bütünüdür ve doğanın hertürlüsüne dönüşebilir, zira hangi özelliği tercih ediyorsa, o özelliğeulaşmagücüylemücehhezkılınmıştır.”Nevarki,buvebunabenzerdiğer ifadeler, insanoğlunun dış olaylar üzerindeki değişmez gücünügöstermez. İnsancılar, Kader veya Talih’in sırlarından fazlasıyla

haberdardı ve bunların insanoğluna oynayabilecekleri ve sıklıklaoynadıkları oyunların bilincindedir. İnsancıların irade özgürlüğündenkasıtları, varoluşunun tehlikeleri içinde, siyasi ve ekonomikdeğişkenliklerin dişleri arasında boğuşan insanoğlunun her şeyerağmenhaysiyetveerdemeulaşmakapasitesidir.Öğretilerindekiyenişey, olumludan çok olumsuzdu: İnsanın çok yönlü doğasınıvurgulamaksuretiyleDüşüş[cennettenkovulma]doktrininiveinsanınyapısında günahkârlık olduğu öğretisini fiilen reddediyorlardı. Keza,Floransalı Eflâtuncular, ruhun ölümsüzlüğünü savunurken insanınbireyselliğini öne çıkarıyorlardı ki bu, o sıralarda VenediküniversitelerinehâkimolanİbniRüştçülerin{7} (Averroescular) insanınölümden sonra ancak insanlığın ortak zihninde yaşamaya devamettiğişeklindekikolektivistgörüşlerinetersti.

İnsanındoğasıhakkındaki iyimserlikleri insancılarıneğitime büyükönemvermelerinigetirdi.Onlaragöre“insandoğası”kutsaldır,ancakkapasitesinin en yüksek seviyeye gelebilmesi için “beslenme”yeihtiyacı vardır. “İnanın bana,” der Erasmus, “insanlar doğmaz, imaledilir.” “Educatio superat omnia.”{8} “Mumu yumuşakken şekillendir,çamuru ıslakken kalıba dök, yünü lekelenmeden boya.” İtalyanGuazzo’ya göre “insan doğası” her zaman en iyiye meyletmiştir; buyüzden, iyiebeveynden iyiçocuklarınmeydanagelmeleribeklenirveeğerbazenbununtersiolursa,suç insandoğasınaatılamaz.Nitekim,meselenin dikkatle incelenmesi halinde, nahoş durumun doğuştandeğil,yetiştirme sonucu olduğu görülecektir. Bu öncülden yola çıkaninsancıların eğitim hakkında yazdıkları risaleler rafları doldururken,kendilerideokullarınbüyükkurucularıoldu.Belkideonlarınenözgünentelektüelkatkısıbuolmuştur.

İnsancıların ortaya çıkarmaya çalıştıkları insan, yaşadıkları çağıyansıtır. O, Cicero’nun devlet adamı, Quintilian’ın{9} “konuşma yeteneği yüksek olan düzgün adam”ıdır. Kısacası, ahlaki veentelektüel kusursuzluğun getirdiği erdemle, Avrupa’nın yeniülkelerinden birinde iyi bir vatandaş veya yönetici olmaya uygun birkişidir bu. İnsancıların bu ideal insanın oluşturulmasında eskizamanlardaki örneğe başvurması çok doğaldır. Bilgi sahibi olduklarıRoma, en büyük uygarlığı temsil etmiştir ve dolayısıyla onun devletadamları ve hatiplerinin tekrar yaratılması yeni bir altın çağbaşlatacaktır. İnsancıların sosyal reformu yeni kurumlar bağlamındadeğil de yeni insanlar anlamında düşünmesi onların tipik özelliğidir.Alberti, Palmieri, Erasmus, Sör Thomas Elliot ve aslında bütüneğitimcilersiyasetebireyinaçısındanyaklaşmıştır.Bukişilikkültününen sofistike ifadesi Baldassare Castiglione’nin Nedim’idir (the

courtier).Castiglione’yegöregeleceğinnedimadayı,prensinsarayınayakışır halde olmak ve prense doğru ve güvenilir tavsiyelerdebulunabilmekiçinönceliklekendienyüksekpotansiyelineulaşmalıdır.Bir konuda uzmanlaşanların tersine, becerilerinin hepsini kalbini,beyninivevücudununsesinidinleyerekgeliştirmelidir.

Bazı“nezaket”kitaplarınınbaşlıkları -BirHıristiyanPrensinEğitimi,Nedim, Vali, Kusursuz Centilmen- Rönesans’ın eğitim idealinin nederece aristokratik olduğunu gösterir. Ancak bu yeni bir türaristokrasiydi: Feodal asaleti yerinden eden novi homines’e (yeniadamlar)yeraçılmasıgerektiğiiçin,doğuştandeğilmarifetle,yeteneklegelenbiraristokrasi.İnsancılarınpekazıherkesiçineğitimeinanıyordufakat “doğuştan olan ve başkalarından alınandan ziyade hakça eldeedilmişvekazanılmışolan“asaleteğilimi”nehayranlıkduymaktaydı.”{10}Ayrıcainsancılargenelliklefaalyaşamı,düşünceodaklıyaşamatercihetmiştir. Bu bağlamda Nikomakhos’a Etik{11} yerine Cicero veQuintilian’u takip etmişlerdir. Bu yüzden Palmieri, dini tek başınayaşamayı, bilinçli bir vatandaşlığın “medeni yaşamı”ndan çok dahaaşağılarda tutmuştur ve Alberti çalışkan bir hayatın, eğer halka birfaydasıyoksa,eksikolduğunubelirtmiştir.

BugünkübireğitimciyeRönesansmüfredatıveyaçalışmaprogramı“gerici” gözükebilir. Ancak konuyu bağlamı dışında ele almamalıyız.Zamanında bu köklü bir değişimdi ve niyeti uygulamaya dayalıydı.Modernkonularda(bilim,anadiller,moderntarih)yetersizolsadaOrtaÇağın soyutlamalarını antik döneme özgü insancıl bilgelikledeğiştirmiştir. Hitabet (antik edebiyat ve söz sanatları) mantığa yerbırakmamıştır. Felsefe ahlak demek olmuştur. Biyografik olarak elealınan antik dönem, erdemin ve kötülüğün örneklerini göstermiştir.Bütün bu çalışmalar gitgide daha Makyavelci olan bir dünyada asilruhlubirharekete rehber olmaamacını taşıyordu. İnsancıların antikçağların büyüsü altında yaşadığını hatırladığımızda, eğitimlerindenedengözlemdenziyadekitaplarınağırbastığınıanlayabiliriz.

Birey ve insan manzarası Rönesans düşüncesinin diğeralanlarındadaönemlibiryeresahiptir.Tarihçilertopluluklaraveulus-devletlere ısrarla dikkat çekerek, bunların kalkınmasında büyükkişilerin oynadığı belirleyici rolü kaydetmiştir. Siyasi düşüncedeözellikle İtalya’da eğilim daha gerçekçi analiz yönündeydi. ÖrneğinMakyavelli “aslagörülmeyenveyagerçektevarlığıbilinmeyen”prensveya prenslikler hakkında yazı yazmama kararını özellikle almıştır.Siyasi başarının reçetesini teolojinin veya doğa kanunununsoyutlamalarına göre değil, kendi gözlemlerine ve antik dönem

hakkında okuduklarına göre oluşturmuştur. Makyavelli bireye kendisiyasi kaderini belirlemesi için bir hayli serbestlik vermiştir, ancak“talih”e de büyük saygısı vardır. “Sanırım talihin eylemlerimizinyarısınaegemenolduğudoğruduramadiğeryarısınıveyabirazdahaazını bizim yönetmemize izin verir.” Ayrıca Rönesans dönemindeyaygın olan, tarihin döngülerden oluştuğu yönündeki inancıpaylaşıyordu. İnsancıların çoğu (gerçi Makyavelli bunlardan birideğildi) büyük bir kültürel canlanma döneminde yaşadıklarınınfarkındaydıamabunundevamedeceğinidüşünmüyorlardı.

Bireysellik bilinci belki de en çok edebiyat ve güzel sanatlardagörselleştirilmiştir. Birey, kişisel aşk şiirlerinde, Elizabeth dönemitiyatrosunda, Donatello’nun heykellerinde, Masaccio veyaLeonardo’nun resimlerinde, gotik sanatçılar tarafından habire içinedaldırıldığı alegorinin içinden büyük oranda veya tamamen avdetediyordu.Hümanizmiçinenuygunaraçolduğundan,resimenbaskınsanatdalıolmuştu.Hemresimhemdeheykel,Kilise’ninhimayesindeOrta Çağ boyunca birleştirilmiş oldukları mimariden ayrılaraközgürlüklerini ilan ettiler. Böylece sanatlar da politik düşünce vefelsefede gözlemlediğimiz biçimde kısımlara ayrılma eğilimisergiliyordu.AyrıcaRönesansresmivesanateleştirisi, bireysel olanıbütünün kendisinden daha çok vurguluyordu; örneğin manzaralargenelde insan figürüne zemin olarak kullanılmıştı. Aynı şekilde OnAltıncı yüzyıldaki yeni tiyatronun mucizevi ve ahlaki konuları işleyenoyunlardan aşamalı olarak özgürleşmesini seyretmek büyüleyicidir.York temsillerini{12} veya Everyman’in Çağrılması{13} oyununu Kyd’inİspanyol Trajedisi’yle yahut daha iyisi Shakespeare’in ‘tarihleri’ vetrajedileriyle veAyakkabıcının Tatili ile karşılaştırın. Soyut erdem vegünahların eski düzeneği ikinci grupta yerini bireysel karakterlerineylemvetutkularınıanlatanserbestvezinlekafiyesiz yazılmış tiyatroeserlerinebırakmıştır.Ayrıcabirçokörnektesahne, İngiltere’ninyakıntarihinde yaşamış prenslerin saraylarına, Londra ticaret hayatına verüstik köylere kaymıştır. Rönesans, Elizabeth dönemi İngilteresi’ndeeskiahlakitiyatrooyunlarınınmevcudiyetinesonvermiştir.

Bumakalenin başlarındaRönesans düşüncesinin tamamenOrtaÇağaaitolmasadaDinÇağı’naaitolduğunusöylemiştik.Yukarıdakikanıtlar ışığında bu nasıl olabilir? Bunun cevabı bu döneminhümanizminin büyük oranda “Hıristiyan hümanizmi” olmasıgerçeğinde yatar – bu hümanizm Orta Çağ dininden ziyade gitgidelaikleşenbirtoplumauygunbirtürdindarcadavranıştır.

Rönesans düşüncesinin dini yanını göstermek için kanıtları

zorlamayagerekyoktur.Bush,RönesansdönemindepagangeleneğinHıristiyan geleneğini tahtından etmediğini ama onun tarafındansoğurulduğunu söylerken şüphesiz abartmaktadır{14} amasöylediklerinde büyük bir gerçek payı da vardır. İlahiyat o dönemdefelsefe; sanat, politika ve tarihi düşünce üzerindeki kontrolükaybediyordu. Ayrıca havada bir eleştiri ruhu da vardı: Rahiplerin,keşişlerin ve biraderlerin eleştirisi (Boccaccio, Rabelais), Vulgataİncili{15} veKonstantinBağışı{16} gibi, Orta Çağmetinlerinin eleştirisi,azizlere dua etmek, hac ziyaretleri gibi dini geleneklerin eleştirisi.Şüpheciliğinsavunucularıdayokdeğildi;Pomponazzigibidüşünürlerruhun ölümsüzlüğünü inkâr ediyor, antik şüphecilerden etkilenenMontaigne kütüphanesinin kirişlerine Sextus Empiricus’un{17}öğretilerini yazıyordu. Makyavelli’nin politik analizinin Hıristiyan’danziyade pagan olduğunu söylemek paganlara haksızlık olur, çünküonunyazdıkları seküler vedindışı olmakla kalmayıpaynı zamandaahlakdışıdırda.

Ancak insancılarınbüyükbölümüFrancisBacon’ın, “Biraz felsefeinsan zihninin ateizmemeyletmesine neden olabilir ama felsefedekiderinlik insan zihnini dinegetirir,” sözünümuhakkak kabul ederlerdi.Ateizm ve dini şüphecilik her zaman insancı düşüncenin aşırı birnoktası olarak kaldı. İtalya’da bile… Pomponazzi{18} dahi bir eliyleyıktığınıdiğereliyledüzeltiyordu:Felsefizemindekişiselölümsüzlüğüreddediyordu ama bunu dini inanışın bir parçası sayıyordu, enazındanöylesöylüyordu.MontaignetümşüpheciliğinerağmenRomaKilisesi’nin sadık bir evladı olarak kaldı. Yani Rönesans dönemindedin konusunda belirgin bir kayıtsızlık vardır; neredeyse hiç kimsealternatif bir Hıristiyan dünya görüşü önermez ve az sayıda kişiKilise’ninöğretilerineaçıkçakarşıçıkar. İnsancılarınen iyileri kişinindini hayatını küçümsemek değil, derinleştirmek için çalışmıştır.Vittorino daFeltre’den JohnSturm’a kadar eğitimcilerin esas amacıhep pietas literata [bilge ve nazik dindar] yetiştirmek olmuştur.Okulların ders programları gramer ve retoriğin yanı sıra değişmezbiçimdeilmihalegiriş,günlükdualarvepazarayinlerinideiçeriyordu;OnAltıncıyüzyıldabunlaraçoğuzaman “kutsal”dillerbilgisive İncilokuma da eklenmişti. İnsancıların çoğunun, amacı ve çabayı temelalanAristocu-Hıristiyanevrenindegüvenlibiçimdeyaşamayadevamettiğini ve kötü davranışların cezalandırılacağı bir ahlak düzeniöngördüklerini söylemek sanırım doğru olur. Shakespeare’in İngiliztarihine ilişkin iki dörtlemesinin (II. Richard’tan V. Henry’ye, VI.Henry’nin ilk bölümünden III.Richard’a) ve Sör Walter Raleigh’ninDünya Tarihi’nin temelinde yatan felsefe budur. Rönesans’ın

dindarlığıkonusundabaşkadelile ihtiyaçvarsa insancılarınçoğununyaşadığı zihinsel çelişkiden bahsedilebilir. Örneğin Petrarca{19}, ikidünyanıntalepleriarasındasıkışmışolduğunuiddiaeder:“İçimdekiikiadamın birbirlerine üstün gelmek için düşüncelerimde verdikleri oinatçı ve henüz galibi belli olmayan savaş şiddetle sürüyor.”Petrarca’nın “iki adam”ından biri Aziz Augustine’in İtiraflar’ında tarifettiği ruhani adam, diğeri ise edebi şöhret ve doğanın güzellikleriniarzulayan dünyevi adamdır. Petrarca’nın şizofrenisi modernliğinigösteriyorsa da aynı zamanda insan doğasının dini tarafına ilişkinderinfarkındalığıylabarizbiçimdeçatışmaktadır.

Ancakdahaöncedeaçıklandığıgibi,Rönesans’ındinidüşüncelerisadeceOrtaÇağdakidinianlayışındevamıdeğildi.AslındaHıristiyaninsancıları,özellikledeFransa’dakiMeauxgrubuveErasmusileonunİngilizarkadaşları,erkendönemHıristiyanlarınınbasitdininedönmeyivazedenAzizPavlusOkulu’nundekanıJohnColet’in tanımladığıgibiskolastisizmi “edebiyat” değil, “ayıbiyat” olarak görüyor veonaylamıyorlardı. Hıristiyan hümanizmi -vurgu eyleme yönelik vesomut olan üzerinde olmak kaydıyla- Erasmus’un “Hz. İsa’nınfelsefesi” olarak adlandırdığı olguyla Yunan ve Romamedeniyetlerinin ahlaki bilgeliğinin bir bileşimi olarak tanımlanabilir:İlahiyat ve dogma yerine ahlak, zahiri kilise âdetleri yerine içseldindarlık.Erasmus’un liderliğindebudüşünceBatı toplumunubaştanaşağıyayenilemeküzeretasarlanmışbirprogramadönüşür.

Sör Thomas More’unÜtopya’sı 1516’da Batı Avrupa’nın açgözlütoplumuna zehir gibi sözlerle saldırmıştır: Mütemadiyen savaşhalindekiprenslertarafındantemsiledilensonmodadevletadamlığı,ticari kapitalistlerin ve fahiş kira bedelleri alan arazi sahiplerinin sonmoda ekonomileri ve -ima yoluyla da olsa- Kilise’deki son modatamahkârzihniyetbundannasibinialmıştır.{20}Hıristiyaninsancılartümbunlarlamücadeleetmekiçinkapsamlıbiryenibaştaneğitimprogramıileri sürmüştür. Lefèvre d’Étaples ve Erasmus -insanları tekrarHıristiyanlığınsaf“fontes”ine{21}ulaştırmaumuduyla-ilimveirfanlarını,İncil’inveHıristiyanlığınerkendönemindeyaşamış“KiliseBabaları”naait metinlerin gözden geçirilip düzeltilmiş baskılarını yayımlamayavakfettiler.JohnColet’inAzizPavlus’unMektuplarıüzerineOxford’daverdiğidersler,bugrubunherşeydenönceuygulamayadayalıahlakibiramacıolduğunugösterir.Coletmetninmecazi anlamı yerine lafzianlamını vurgulayarak ve metinden ilahiyat yerine insani derslerçıkartarak mecazi geleneklerden uzaklaşmıştır. Kendisi başka biryerde,mesellerharicindeYeniAhit’inanlamınınyüzeydebelirdiğini,birşeysöylendiğindebaşkabirşeyinkastedilmeyipbizzatsöylenenşeyin

kastedildiğini ve anlamın bir bütün olarak gerçek anlam olduğunuyazmıştır.AyrıcaColetruhbansınıfını,özellikle1511tarihliünlüÇağrıVaazı’nda, ihmalkârlıkları ve ahlaksızlıkları yüzünden kınamıştır veHıristiyan hümanizmini öğretmek için Londra’daki Aziz PavlusOkulu’nu kurmuştur. Burada da vurgu yine (yeni eğitim kurumlarıhariç) yeni kurumlardan ziyade yeni kişiler üzerineydi. Hıristiyaninsancılar, dünyaya dağılacak ve Roma kültüründeki insan sevgisi(philantropia) ve Hıristiyan kültüründeki Tanrı sevgisi (agape)kavramları yordamıyla Kilise ve Devleti canlandıracak “HıristiyanŞövalyeler” yetiştirmeyi umuyordu. Bu, onların Makyavelli’ninPrens’inde tarif edilen siyasi anarşiye ve çok geçmeden ProtestanReformu’ndaAvrupa’yıelegeçirecekdinianarşiyeverdiklericevaptı.

Sonuç olarak Rönesans, Reform döneminde sönmeye yüztutmamış,tamtersine,yabuhareketlekaynaşmışyadaonaparalelveyazıtbiryönizlemiştir.Her ikidurumdadaBatıdüşüncesininanaakımınakarışmıştır.

Bütün bunlara rağmen Rönesans’ı Din Çağı parantezinealdığımızda,Logos’un(uslakavrama)eskiputperestuygarlığındaveHıristiyanlıkdönemindeçalıştığınıgöstererekHıristiyanlığı sarsmayayardımcı olduğunu ve ayrıca felsefe ve dini ayırma eğilimini debaltalamış ve böylece Hıristiyanlığı entelektüel olarak savunmasızgöstermiş olduğunu görürüz. Genel anlamda bilim karşıtı bir ruhasahip olsa da eski uygarlık metinlerini canlandırarak (Hipokrat,Galenos, Öklid, Arşimet) ve doğuştan gelen günah damgasının birkısmını doğadan silerek, gelmekte olan bilimsel devrimin zuhurunakatkıda bulunmuştur. Rönesans yolunun İlk Hıristiyanlığı Orta ÇağHıristiyanlığına tercih etmesi, Reform hareketine doğrudan zeminoluşturmuştur.

FranklinLeVanBaumer,“MainCurrentsofWesternThought”,AlfredA.KnopfPublishers,NewYork,1964.

A.FİKİRAYRILIKLARI

İnsancı düşüncenin babalarından olduğu kabul edilen FrancescoPetrarca, Avrupa’da klasik metinlere ve ruha yeniden dönüşünöncülerindendir. Hukuk eğitimi almış olmasına karşın, asıl uğraşı

insana duyulan sevgiyi konu edinen edebiyattır. Geleneksel şiiranlayışından koparak sone tarzında eserler veren Petrarca’nınaşağıda sunduğumuz metni, Secretum Meum’dan [İç Dünyam]alınmıştır. Secretum Meum büyük hayranlık duyduğu, İtiraflar’ınıyanından ayırmadığı Aziz Augustine’le (354-430) “diyaloglar”ındanoluşmaktadır.

1.SecretumMeum*

FrancescoPetrarca

*Petrarca’nınSırrı’ndançev.W.H.Draper,s.25–6,64–5,108–9,124–5,172,176,184–5.Chatto&Windus.S.M.Draper’aulaşmaçabalarımsonuçsuzkalmıştır.

AzizAugustine:Güzelveiyiolanınbütününeduyulantutku,aşağıseviyedeki arzuların tamamından vazgeçmeden var olamaz. İnsanınhayatta kaç farklı şeyi arzuladığını bilirsin. En iyiye olan tutkuyaulaşmadan önce bütün bunları hiçe saymayı öğrenmelisin ki, bu dakişininonafaydasıolmayanbirşeyibunarağmensevdiğindeonudahaazsevmemesianlamınagelmektedir.

Petrarca:Bugörüşünnedemekistediğinianladım.

Aziz Augustine: Bana söyler misin, tüm tutkularını söndüren,söndürmeyibırak, ruhunuakıl ilebastıranve, “Artık vücudumla işimkalmadı, zamanında bana zevkli görünen şeyler benim gözümdebayağılaşmıştır.Artıkdahasoylubirmizacınkeyiflerininpeşindeyim,”demeyecesaretedebilecekkaçkişivardır?

Petrarca: Böyle adamlar gerçekten az. Hakkında beni uyardığınzorluklarınneolduğunuşimdianlıyorum.

AzizAugustine:Bütünbuihtiraslarsöndüktensonra,sönenekadardeğil, söndükten sonra, dilekler ikmal edilmiş ve özgürlüğe ermişolacaktır. Çünkü ruh kendi asaletiyle bir tarafından cenneteyükseltildiğinde,diğer tarafıcisminağırlığıvedünyanıncazibeleriyleaşağıya çekilecektir ve böylece aynı anda hem yükselmek hem dealçalmakisteyipzıttaraflaraçekilecekvehiçbiryerevaramayacaktır.

Petrarca: Peki bir kişinin ruhunun zincirlerini kırıp yükseldiktensonraodiyarlaraulaşmasıiçinyapmasıgerekenşeynedirozaman?

AzizAugustine:İlkörnektedesöylediğimgibi,buamacaulaşmakölümhakkındaderinderindüşünmekveölümlüdoğamızıhafızamızakalıcıolarakyazmaktangeçer.

(…)

Aziz Augustine: Doğanın derinliklerinde nasıl bir neşeyledolandığını hatırlıyor musun? Bazen kendini bir çayırlığa atıp deresularının kayalar üzerindeki çağlayışını dinlerdin; bazen de birtepenin ucuna oturup ayaklarının altında uzanan ovayı seyredalardın; yine zaman zaman, öğle vakti vadinin birinde ağaçlarınaltındakestiripsessizliğintadınıçıkartırdın.Aslaboşdurmayıpkendiruhunda derin düşüncelere dalardın ve aslında arkadaşlarınlaberaberken olduğundan daha yalnız sayılmazdın. Aynı Vergilius’unyaşlıadamınınkendinianlatmasıgibi:

Krallarkadarzengingünbatımında,

Mutluduroküçükkulübesininyolunda,

Masanınüzerindebirazcıkyiyecek,

Çayırçimendengeldi,nekarşılıkneemek.

Gösterişsiz yerine döner, sahip olduğun iyi şeylerden hoşnut,kendini ölümlü insanların en zengini ve mutlusu olarak görmezmiydin?

Petrarca: Ah, ne günlerdi! Şimdi hepsi gözümde canlandı vepişmanlıklaahediyorum.

AzizAugustine:Ne ah etmekten bahsediyorsun?Senin dertleriniyazan kim? Bu aslında uzun süredir kendi doğasının gerçekkanunlarını takipetmeye cesaret edemeyen ve zincirlerini kırmadığıiçinkendinibirmahkûmolarakgörenseninkendi ruhundanbaşkasıdeğil.Şuandakontroldençıkmışbir at gibi seni sürüklüyorve eğerdizginleri ele geçirmezsen yıkıma götürecek. Yapraklarla doluağaçlarından, basit yaşam biçiminden ve kırsal topluluktanaçgözlülüğün tahrikiyle bıktığından beri, her defasında şehirleringürültülü hayatının ortasına daha da derin saplandın. Yüzünden vekonuşmandannasılmutluvehuzurlubiryaşamgeçirdiğiniokuyorum;peki o zamandan beri katlandığın acılar neden? Deneyiminöğretilerinekarşıisyankârolduğuniçinhâlâtereddütiçerisindesin.

Petrarca:Heyhat,zannettiğimdendahabiçarehaldeyim.Ruhumunhiçfarkındaolmadığımikizincirilebağlıolduğunumusöylüyorsun?

Aziz Augustine: Ortada apaçık görünüyorlar, ancakgüzelliklerinden başın dönmüş ve onların zincir değil, hazineolduğunu düşünüyorsun ve aynı şekilde elleri ve ayakları altınkelepçelerle bağlı biri gibi onlara keyifle bakıyorsun ve kelepçeolduklarını asla görmüyorsun. Evet, sen de görmeyen gözlerinleprangalarınabakıyorsunamanasılbiryanılgıyla!Seniölümegötürenzincirlerdenbüyülenmişsinveenkötüsü,bununlaiftiharediyorsun.

Petrarca:Bubahsettiğinzincirlernedenoluşuyorolabilir?

AzizAugustine:Aşkveşöhret.(…)

AzizAugustine:O[Laura]seninzihniniilahişeylereolansevgidenayırıpYaratan’dançokyaratılanısevmeyemeylettirdi:Vebuyolsenisadece,hepsindendahadahızlıbirşekilde,ölümegötürür.

Petrarca:Yalvarırımhemenyargıyavarma.OnahissettiğimsevgişüphesizkibeniTanrı’yısevmeyolunagötürdü.

AzizAugustine:Ancakbuasılsırayıtersineçevirmiş.

Petrarca:Nasılpeki?

AzizAugustine: Her canlı bizi Tanrı’ya olan sevgimizden dolayısevmelidir. Ancak senin durumunda tam tersi olarak, yaratılanınçekiciliğine esir olan sen, Tanrı’yı sevmen gerektiği gibi sevmedin.İlahi Sanatkâr’ı sanki bütün çalışmalarında senin sevgi nesnendendahagüzelbirşeyyapmamışgibisevdinkizatenbedeningüzelliğiensondikkatealınmasıgerekenşeydir.

(…)

Petrarca: Filozofların tartışadurduğu dünyanın küçücük birnoktadanibaretolduğu,ruhunsonsuzyıllarboyuncayaşadığı,şanınne dünyayı ne de ruhu doldurabileceği nevinden zihni güzelliğeduyulan sevgiden uzaklaştırmak amacıyla söylenmiş daha birçoksıradan hikâye biliyorum. Ama iddia ediyorum, eğer yapabiliyorsanbunlardan daha sağlam görüşler üreteceksin, çünkü deneyimlerimbana gösterdi ki bütün bunların tamamı inandırıcı değil, yanıltıcıdır.Tanrı gibi olmayı veya sonsuzluğa ulaşmayı veya cennet vecehennemi kucaklamayı düşünmüyorum. İnsanların sahip olduğugüzellikler bana yeter. İçimi rahatlatan şeylerin hepsi bunlar. Fani(ben),faninimetleriister.

AzizAugustine: Eğer dediğin gerçekten buysa yazık sana! Eğerölümsüz şeyleri istemiyorsan, ebedi şeyleri düşünmüyorsan, sen

gerçektende tamamenyeryüzününbirparçasından ibaretsin:Seniniçinherşeybitmiş,hiçumutkalmamış…

Petrarca:Bakışaçımınseninzannettiğinkadarakılsızcaolduğunudüşünmüyorum. Burada, aşağıda umut ettiğimiz güzellik hakkındakonuşmak gerekirse, bence bunu umut etmek şu anda aşağıdaolduğumuz sürece doğrudur. Bir kişi cennetteki daha göz alıcıgüzelliklerin keyfini ise oraya vardığında ve dünya güzellikleri içinherhangi bir isteği kalmadığında çıkarabilir. Bu yüzden fani insanınöncelikle fani şeylerle ilgilenmesi vebugeçici şeyleri ebedi şeylerintakipetmesiherşeyingerçeksıralanışıdır, çünküebediyetten tekrarzamana geçmek için bize yol açılmış olmasa da buradan orayageçmek,bizebuyrulduğuşekildehareketetmekdemektir.

AzizAugustine:Ahevlat,içinboş,oradahiçbilgelikyok!Ozamancennettevedünyadaherzevkintadınıçıkaracağınıveherşeyinherzamanveheryerdehayırlıverefahdoluolacağınımısanıyorsun?Buyanılgı pek çok kişiyi ziyadesiyle aldattıve cehennemebir sürü ruhsürükledi.Birayağınıdünyada,diğerinicennettetutmakisteyenlerneburada(aşağıda)durabildinedegöklereyükseldi.

(…)

Aziz Augustine: Hangi ayağının üzerinde durmak istersin,bilmiyorum. Kendini kimsesiz bırakmaya meyillisin. Ben kendiaçımdanüzerimedüşeniyapmışolacağımvevicdanımrahatolacak.Dahayüksekdoruklarayükselemez,ancakalçalabilirsin.Buyüzdenhepsinibirtarafabırak,kendinebaştanaşağıyasahipolvebaşlangıçnoktamıza geri dön ve sen farkında olmadan adım adım yaklaşansonun hakkında derin derin düşün. Perdeyi yırt, gölgeleri dağıt,gözlerinivezihninibütündikkatinlesadeceyaklaşanaodakla.Hiçbirşey senin dikkatini dağıtamasın. Kâinat, dünya, deniz – hiçbirisideğişimkarşısındadayanamaz.Bütüncanlılarınenzayıfıolaninsannebekleyebilirki?

B.YENİMERAKLAR,YENİTUTKULAR

1.İtalyanİnsancılarveHamileri

FloransalıVespasianodaBisticci(1421–1498)insancıdüşünceninönde gelen bir diğer ismidir. Tutkulu bir sahaf ve kütüphaneci olanBisticci,beşeribilimlerin(litteraehumaniores)hamileri içinYunanveLatin elyazmalarını satın almış, Eski Çağ klasiklerini döneminentelektüellerinin uğrak yeri olan ünlü dükkânında (bottega{22})çalıştırdığı kâtiplere kopyalatmak suretiyle çoğaltmıştır. Papa I.Nicholas’ınseçtiğiilahiyatveduakitaplarındanoluşanbirkoleksiyonuyirmi ikiaygibikısabirsürede ikiyüzcilthalindeçoğaltmışolmaklaünlüdür. Hayatlar (Vitae) adlı eseri, Papa V. Nicholas, Cosimo deMedici gibi sanatın büyük hamilerinin yaşamlarının “şöhretleri yokolmasın diye” kaleme aldığı kısa tasvirlerini içerir. Vitae, Rönesansyaşamınaışıktutmaktadır.

OnBeşinciYüzyılınTanınmışKişilerininHayatı*

VespasianoDaBisticci

*VespasianoAnıları, (çev.)WilliamGeorge veEmilyWaters, s. 223–4, 227–8, 351–3,395–7,400–1,416–8,RoutledgeveKeganPaulLtd.,1926TekrarbasımRoutledgeveKeganPaulLtd’ninizniyleolmuştur.

COSIMODEMEDICI(1389–1464)Herşeyedairokadarçokşey

bilirdi ki, her insanla konuşacak bir şey bulurdu:Okumuş insanlarlaedebiyat, fıtratındaki temayül ve Kutsal Kitap’ı okumuş olmaktangelenmalûmatsayesindeilahiyatçılarlailahiyat.Durum,felsefeiçindeaynıydı ve ayrıca Maestro Pagolo ve diğer astrologlarla yaptığıçalışmalardandolayıhakkındaeksiksizbilgiyesahipolduğuastrolojiiçindebugeçerliydi.Gerçektendebukonuyaolan inancı tamdı vebundan ilişkilerinde her zaman yararlanmıştır. İçtenlikle bütünmüzisyenleri dikkate almış ve sanatlarından büyük haz duymuştur.Ressam ve heykeltıraşlarla iştigal etmiş ve evinde çeşitli büyükustalarınçalışmalarınıbulundurmuştur.Özellikleheykeltıraşlığayatkın

olup kıymetli ustaların hepsine büyük saygı göstermiştir.Heykeltıraşların çalışma alanları dardı ve Donatello’nun ve bütünheykeltıraş ve ressamların arkadaşı olarak Cosimo, keskisi boştakalmasındiyeDonatello’yuS.Lorenzo’dakibronzkürsülerinvekutsaleşya odalarının kapılarının yapımında görevlendirmiştir. Bankaya,Donatello ve yanında çalışan dört kişinin sürdürdükleri çalışma içinherhaftayeterliödemeninyapılmasıdirektifinivermiştir.

Cosimo, özellikle de yetenekli insanlara karşı her zaman açıkfikirliydi.

Edebiyatlauğraşan,gelirgetirenbaşkameslekleriolmayanmübarekdinadamı,tarikatehliKeşişAmbrogiodegliAgnoligibiinsanlarınçoğumaddieşyalarbakımından yoksuldur.Cosimo onunmanastırının hertürlü ihtiyacında yardımcı olmuştur ve Nicolao Nicoli’yi ve kardeşiLorenzo’yu bulabileceği Agnoli’ye uğrayıp onlarla birkaç saatgeçirmediğigünsayısıçokazdır.(…)

Hayatı’nda da okuyabileceğimiz gibi, Nicolao servetinin çoğunukitaplaravezaruriihtiyaçlaraharcamıştır.BunuduyanCosimo,ondankendini zorlamamasını rica etmiş, bankaya kendisine ödemeyapılması için talimat verildiğini belirtmiştir. Nicolao, Cosimo’nuncömertliğinden dürüst bir şekilde faydalanırken, onun gibi şereflibirinin ihtiyaçlarını giderdiği için Cosimo’nun hareketi de takdireşayandır. Nicolao, ömrü boyunca bankadan, Cosimo olmasabulamayacağıbeşyüzdukaaltınıçekmeksuretiyledünyayaiyiörnekolurken,vebasalgınındankurtulmakiçinVerona’yakaçanCosimodayanına soytarısını ya da habercilerini değil, birlikte edebiyattartışabilecekleri Nicolao Nicoli ve Messer Carlo Arezzo’yu almayıtercih etmiştir. Cosimo beş yüz duka altın için Nicolao’dan hiçbirtalepte bulunmamış ve bu borcu bir hediye olarak görmüş ve buşekilde ihtiyaç içindeki tüm iyi ve bilgili kimselerin yardımınakoşmuştur.ZatenbukişilerdeCosimogibicömertinsanlardı.

NICOLAONICOLI(ölümü1437):Zenginbirtüccarınhepsitüccardörtoğlundanbirisiydi.Gençliğindebabasının isteğiyle ticareteatıldıve bu yüzden zamanını istediği şekilde edebiyata ayıramadı.Babasının ölümünden sonra amaçlarını gerçekleştirmek içinkardeşlerindenayrılmıştır.

Onurlu bir hayat yaşamıştı ve doğrunun tarafında durupahlaksızlığı kınardı. Güzel bir kütüphane oluşturmuştu; fiyatınıdüşünmeden nadir kitapları toplardı. Tüm bunları babasının onabıraktığıservetileyaptı,sadecehayatınıdevamettirmekiçingerekenkadarını kenara ayırırdı. Çiftliklerinden bazılarını sattı ve

kütüphanesini oluşturmaya devam etti. Sadık bir Hıristiyan’dı. (…)Yunanistan veya Fransa’ya veya başka bir yere giden öğrencilerolduğunuduydumuonlaraFloransa’dabulamadığıkitaplarınadlarınıverir ve kendisi için herhangi bir şey yapacak herkese Cosimo deMedici’ninaracılığıylayardımtedarikederdi.Birkitaptansadecebirnüsha bulabildiyse, el yazısıyla veya matbu harfler kullanarak birkopyasını çıkartırdı; çok iyi bir el yazısına sahipti; bu iki tür harfsistemindenbiriyleyazılmışonunelindençıkmaçoksayıdakitapSanMarco’da görülebilir. Tertullian’ın ve İtalya’da bulunmayan diğeryazarların eserlerini kendi cebinden ödeyerek satın alırdı. AyrıcaAmmianusMarcellinus’unkötübirkopyasınıbulupkendieliyletemizeçekmişti. De Oratore ve Brutus adlı eserler Nicolao’yaLombardiya’dan Papa Martin döneminde Dük Filippo’nun barışistemekiçinyolladığıelçilerlegönderilmişti.Kitap,bazıkadimhalklarailişkin tarihi deliller aranırken çok eski bir kilisenin epey zamandıraçılmamışbirsandığındabulunmuştu.ParçalanmışhaldebulunanDeOratore Nicolao’nun gösterdiği özen sayesinde bugün mükemmeldurumdadır. Ayrıca birçok kutsal eseri ve Tullius’un (Cicero) bazınutuklarınıyenidenkeşfetti…

Nicolao gelecek vaat eden öğrencileri edebi bir yaşam yönündedaimacesaretlendirirdivebuöğrencilereöğretmenvekitapsağlamakonusunda çaba gösterenlere asilce yardım ederdi, çünkü onundönemindekitapveöğretmençokdeğildi.OnunFloransa’daYunanve Latin harflerini yeniden canlandıran kişi olduğu söylenebilir;Petrarca, Dante ve Boccaccio bu harflerin itibarını geri vermek içinuğraşmışlarsa da uzun süredir tarihe gömülmüş bu harflerNicolao’nun farklı sebeplerle canlandırmaya çabalaması neticesindehiçolmadıklarıkadarpopüleroldular.

Nicolao yazarları koruduğu gibi ressamları, heykeltıraşları vemimarları da koruyordu ve onların zanaatları konusundaderinlemesine bilgi sahibiydi; özellikle Pippo di Ser Brunellesco,Donatello,LucadellaRobbia,LorenzodiBartolaccio’yuseviyorduveonlarlaoldukçayakındı.Tümgüzelşeylerdegerçektendeuzmandı.RahipAmbrogio,MesserPoggio veCarlo d’Arezzo ile arkadaştı veonun sayesinde bu dâhi adamlar Papa Eugenius dönemindeFloransa’da öğretmenlik yapabildi. İtalya’nın neredeyse tüm eğitimliadamlarıyla arkadaştı ve onlarla hem yurtiçindeyken hem deyurtdışındaykenyazışıyordu.

Bukadariyişeyyaptıktanveyüksekbilimlere{23}ilişkinçoksayıdaYunanca ve Latince kitap topladıktan sonra bu eserlere herkesin

ulaşmasını arzuladı. Ölümünden sonra da bu kitapların herkesehizmet vermesini istediği ve vasiyetinde bunların bir halkkütüphanesinde herkesin kullanımına açılması için kırk vatandaşıgörevlendirdi.Toplamsekiz yüzYunancave Latince kitapmevcuttu.Bu kırk vatandaşa verdiği talimatlarla kitapların San MarcoKütüphanesi için Cosimo de Medici’ye verilmesini istedi, vasiyetinyerine gelmesi için bu kitapların isteyen herkesin erişebileceğikamusalbiryerdetutulmalarınıdiledi.

POGGIOBRACCIOLINI(1380-1454)MesserPoggio,Floransa’nınbir köyü olan Terranuova’da doğdu. Babası onu üniversiteyegönderdi. Latin dilini çok iyi öğrendi veYunancayı iyi konuşur halegeldi.Antikharflerimükemmelenyazıyordu,gençliğindehayatınıkâtipolarakkazanmakveböylecekitapsatınalacakvediğer ihtiyaçlarınıkarşılayacakkadarparakazanmakistedi.Roma’dakisarayçevresininancak çok seçkin kişilerin çalışabileceği ve gayretlerinin ödülünüalabileceğibiryerolduğu iyibiliniyordu,buyüzdenorayagitti.Temizve hızlı yazdığı fark edilerek papalık sekreteri olarak atandı. Bugörevleberaberbirarzuhalcidükkânıaçtıvebuiki iştededürüstbiradam olarak iyi bir şöhret kazandı. Rahip olmak veya dini alandayükselmek aklında yoktu. Bunun yerine Floransa’nın en asilailelerinden biri olan Buondelmonti ailesinden bir kadınla evlendi;ondandörtoğluvebirkızıoldu…

KonstanzKonsilitoplandığındaPoggiodaorayagittiveNicolaovediğer eğitimli adamların ısrarlarıyla kayıp birçok Latincemetnin dinimekânlarda aranması gibi zahmetli bir işten uzak kalamadı.Cicero’nunaltınutkunubulduvekendisininsöylediğikadarıylaonlarıçöplerin arasındaki bir kullanılmış kâğıt yığınında fark etti. ŞimdiyekadarsadecebazıkısımlarıbilinenQuintilian’ın tümeserlerinibulduvebukitabıalamayacağıiçinotuzikigündekendielleriylekopyaladı.Bukitabıntemizeçektiğielyazmasıhalinigördüm.Oradahergünbirkopyalamadefteridolduruyordu.Uzunsüredirkayıpolanve sadecebazı parçaları bilinen Cicero’nun De Oratore’sini, Silius Italicus’u,kahramanlık şiiriDeSecundoHelloPunico’yu, Marcus Manilius’unnazım haldeki Astronomi’sini, Lucretius’un şiirlerini, De RerumNatura’yıbuldu;bunlarınhepsi çok önemli eserlerdi. AyrıcaValeriusFlaccus’un nazım haldeki Argonauticon’unu, Asconius-Pedianus’unCicero’nunnutuklarıhakkındaki yorumlarını,Columella’nınTarım’ını,Cornelius Celsus’un Tıp adlı eserini, Agellius’un NoctiumAtticarum’ını, Tertullianus’un bazı ilave eserlerini, Statius’un nazım

haldeki Silvae’sini ve Girolamo ve Prospero’nun el yazmasıilaveleriylebirlikteEusebius’unDeTemporibus’unubuldu.DahasonraKonstanz’da Cicero’nun Atticus’a yazdığı mektupları buldu amabenim bunlar hakkında bilgim yok; Messer Lionardo ile MesserPoggio birlikte Gregorio Corero, Poggio ve başka bazı kişilerinbahsettikleri Plautus’un son on iki komedisini buldular ve şimdi bilekullanılan sıraya koydular. Cicero’nun Verrine Nutukları daKonstanz’dan geldi ve İtalya’ya Lionardo ve Poggio tarafındangetirildi. Bu âlimlerin çabaları sayesinde ne çok asil eserekavuştuğumuz, onlara ne kadar borçlu olduğumuz ve bu buluşlarsayesinde günümüz öğrencilerinin ne kadar çok aydınlandıklarıaçıkça görülebilir. İtalya’da hiç Plinius kopyası yokken Nicolao’yaAlmanya’nınLübeckşehrinde iyi durumdavemükemmel bir kopyaolduğu haberi geldi; Cosimo de Medici aracılığıyla o kadar etkilibiçimdeçalıştıki,oradayaşayanbirakrabasısayesindekitabasahippederlerlepazarlıkyaparakkitabıyüzRheindukaaltını karşılığındasatınaldı.

MATTEOPALMIERI(ölümü1433)OrtasınıfbirFloransaailesininçocuğudur.Kendi ailesi için unvan kazandı ve ailesini değerli eşiyledahadaasilleştirdi. Latinceöğrendive iyi bir âlimoldu.Çalışmalarısırasında şehirde yüksek bir makama sahip oldu ve bu makamınsağladığı onurla yaşadı. Ancak şehrin içinde ve dışında farklıgörevlerivardı.(…)MeziyetlerisayesindeKralAlfonso’nunsarayınaelçi olarak gönderildi, bilgisi ve bilgeliği sayesinde orada daonurlandırıldı.ÇalışmalarıdolayısıylaNapoli’deMatteo’yutanıyançoksayıdabilgiliinsanvardı.

Hem Latince hem de İtalyancada mükemmel bir yazım stilinesahipti.(…)İtalyancabirkitapyazarakhemhalkahemdeaileyenasılhükmedileceğini anlattı; diyalog şeklindeki bu eseri MesserAlessandro degli Alessandri’ye ithaf etti. Son olarak Dante’ninüslubuyla İtalyanca şiirler yazdı, zor bir konu hakkında yazdığındançok emek harcadı; yeteneğini şiirlerde gösterdiği çok sayıda güzelpasaj bulunmaktadır. Ancak bu kitabın din konusundaki kısımlarınıyazarkenkutsalşeylerhakkındahiçbilgisiolmadığındanyoldançıktıve dinimize ilişkin konulardaki meselelerde büyük hatalar yaptı. Budurum,AzizPavlus’undediğigibi,buhayattakişeylerhakkındabilgeolan kişilerin durumu gibiydi, bu kişiler dünyanın deliliği yüzündendelirir,çünküO’nunyolundansapanlaraTanrıbilgisinikaybettikleriiçindeli denir. Matteo da neredeyse kesin bir şekilde söyleyebiliriz ki,cahilliği yüzünden bu hataya düştü; eserinin sonunda hiçbir şekildeyoldan çıkmayı arzulamadığını Kilise’ye itiraf etti ve doğru olanları

onaylamalarınaveyanlışolanlarıonaylamamalarınaizinverdi.

2.Bir“YenidenDoğuş”(Rönesans)Kavramı

Giorgio Vasari (1511-74) “rinascita,” rönesans, kelimesini yazılımetinde kullanan ilk yazardır. İtalya’nın ilk sanat tarihçisi, nispetenmeşhur bir mimar ve ressam olan Vasari, ününü LeVite delle piùeccellenti pittori, scultori, ed architettori (En Mükemmel Ressam,Heykeltıraş ve Mimarların Hayatı) adlı eserine (1550) borçludur.Yukarda yaşamını kısmen okuduğumuz Cosimo Medici’ye ithafedilmişeser,sanattakullanılantekniklerianlatır.OrtaÇağsanatınailkbaşkaldırıdan, yani Michelangelo’dan başlayarak İtalyan Rönesanssanatınıorganikbirbütünolarak inceler.Aşağıdakimetin, Vasari’ninbueserininönsözündenalınmıştır.

EnMükemmelRessamların,HeykeltıraşlarınveMimarlarınHayatları*

GiorgioVasari*GiorgioVasari:EnMükemmelRessamların,HeykeltıraşlarınveMimarlarınHayatları,(çev.Everyman’sLibrary;yay.E.P.Dutton&Co.,Inc.,NewYork)I.cilt,s.5-6,9-10,12,17,19.Telifhakkı:1927,J.M.Dent&SonsLtd.J.M.Dent&SonsLtd.izniyleyenidenbasılmıştır.E.P.Dutton&Co.,Inc.,NewYork

Sanırımbukonuyudikkatleinceleyenherkesbenimleaynısonucavarır:Sanatınkaynağıdoğanınkendisidir,bugüzelyaratımileDünyabize ilkmodeli vermiştir ve ilk öğretmen de bizi diğer hayvanlardanüstünyaratanilahizekâdır,yaniTanrı’dır.Bizimzamanımızdagörüldüki, umarım kısaca anlatabilirim, neredeyse vahşi doğaya bırakılansıradançocuklarbilekendiliğindenresimyapmayabaşlamıştır;kendidoğal dehâları sayesinde sadece doğanın o güzel resim veheykellerini taklitetmişlerdir.Bunedenle, ilahidoğasındandaha azuzaklaştırılan ilk insanın mükemmelliğe daha yakın olması, dahaparlak bir zekâya sahip olması ve doğa gibi bir kılavuz ve Dünyakadar güzel bir model sayesinde bu asil sanatlara yönelmişlerdir;zaman içinde olgunlaşan eserleri küçük başlangıç denemelerindenmükemmelliğeerişmiştir.Bunları icatedenbirkişiolmasıgerektiğiniinkâretmiyorum,çünküiyibiliyorumkibirilerisayesindebirbaşlangıçnoktası olmalıdır. (…) Ancak antik döneme ait olduklarından çokmuğlak olan bu meseleleri şimdilik geçelim ve daha net sorularlailgilenelim;yanisanatlarınmükemmelleşmesüreci,düşüşdönemiveardından yeniden iyileştirilmeleri yahut rönesansı… İşte bunlardanbahsedersekdahasağlambirzeminüzerindedevamedebiliriz.SanatRoma’dageçbaşladı,söylendiğinegöreilkfigürlerCeres’inmetaldenyapılma tasvirleriydi ve kral olabilmek amacıyla komplolar kurduğuiçin babası tarafından hiçbir pişmanlık duyulmadan ölümemahkûmedilen Spurius Cassius’a aitlerdi. Ancak resim ve heykel, on ikisezardansonuncusununölümünekadarçokgelişmişolsadabaşarılıimparatorların dönemlerindeki binalarda örneklerini gördüğümüzkarakteristiközellikleriolanmükemmelliklerinikoruyamadılar.Bundansonra sanatlar günden güne düşüşe geçti, aşamalı olarak

tasarımlarındaki mükemmelliği tamamen kaybettiler. KonstantindönemindeRoma’dayapılanheykelvemimarieserlerbununaçıkbirdelilidir.(…)

Feleğin çarkı bazen keyif için bazen de pişmanlıktan, en yukarıçıkardığı insanları döndürüp en aşağıya indirir; gün geldi dünyanınçeşitli yerlerindeki tüm barbar milletler Roma’ya karşı ayaklandı.Bununneticesindeobüyükimparatorlukhızlayıkıldı,hattaRomabileyerle bir oldu. Bu yıkılış o mükemmel sanatçıları, heykeltıraşları,ressamları ve mimarları, eserleriyle birlikte o kutlu şehrin yıkıntı veenkazınınaltınagömdü.(…)Ancakbugüzelsanatlarınaleyhindekienzararlıveyıkıcıgüç,yeniHıristiyandininincoşkunhevesiydi;uzunvezalim bir sürtüşmeden sonra birçok mucize ve amellerin içtenliğisayesinde kâfirlerin eski inancını yendi ve yok etti. Hatalara sebepolabilecek en ufak şeyler bile kaldırıldı ve insanların hayatındantamamen çekilip çıkarıldı; yani sadece muhteşem anıtlar, heykeller,resimler, mozaikler ve asılsız pagan tanrıların süsleri yok edilmeklekalmadı;mükemmelkişilerinhatırasınaonlarıonurlandırmakiçinAntikÇağın erdemli dönemlerinde kamusal alanda yapılan anıt ve diğerhatıralar da yok edildi. (…) Kendi barbar milletleri için, “gotik”dediğimiz stilde, bizim asri gözle bugün komik bulduğumuz amakendilerininhayranolduğubinalaryaratan

yenimimarlardoğdu.(…)

Belli yerlerin havasında var olan bazı niteliklerin yardımıylabüyüyüpgelişenvebukabastilinkendilerinebulaşmasınıengellemişbirkaç ruh mevcuttu; Toscana güneşinin mütemadiyen ürettiği bunitelikli zihinlerdenbirkaçına1250 yılındagöklermerhamet gösterdive onları orijinal biçimlere yönlendirdi. Önceki nesiller, önlerindeRoma’nın yaşadığı yağma, saldırı ve yangınlardan artakalankemerler, büyük heykeller, anıtlar, sütunlar ve yontulmuş taşlarolmasına rağmen, bahsettiğimiz döneme kadar bunlardanyararlanamamış veya onlardan bir fayda sağlayamamıştır. Dahasonra gelenler iyi ile kötüyü ayırt etmeyi başarmış ve eski stilibırakarak tüm gayret ve güçlerini antik stili kopyalamayayönlendirmişlerdir. Antik ile eski arasında nasıl bir ayrım yaptığımışöyle açıklayabilirim: Konstantin’den önce ve Neron, Vespasianus,Traianus,HadrianusveAntoninus’unhükümsürdüğügünlerekadarkidönemde Korint, Atina, Roma ve ünlü diğer şehirlerde üretilmişeserlere “antik” diyorum; “eski” dediklerim ise Aziz Silvesterzamanında varlıklarını sürdüren ve sanatları boyamaktan ziyadegölgelendirmek ve renklendirmekten oluşan Yunanlılara atfedilen

eserler.(…)

Şu ana kadar heykelin ve resmin kaynağı hakkında, belki de buaşamadagerekliolmadığıkadarçokkonuştum.Sanatıbukadarçoksevdiğimiçindeğil,bugünküsanatçılaraküçükbaşlangıçlarınnasılenyüksekzirvelere çıkmayı sağlayabildiğini veasilken tamamen harapbir hale düşülebileceğini ve buna bağlı olarak bu sanatların doğan,büyüyen,yaşlananveöleninsanvücuduörneğindegösterilendoğayınasıl taklitettiğinigöstererekyardımetmekistedim;umarımböylecesanatlarınrönesansınıngelişimsürecinivebugüniçindebulunduklarımükemmeliyetidaharahattanıyabilirler.Eğeryeniden,Tanrıkorusun,böyleşeyleryaşanırsaveinsanlarınihmali,yaşanılançağınkötülüğüyahutdünyadakişeylerinsabitkalmasınıpekdeistemediğianlaşılangöklerintakdiriyüzündensanatharapvedağınıkbirdurumadüşerse,benimbuçalışmalarım(…)sanatyerinikoruyabilirvedahaiyiruhlarıbirazcesaretlendirmekiçinhertürlüyardımısağlayabilir.(…)

3.AntikDöneminİtibarı

Petrarca’nın (1304–74) ciltler dolusu yazışmalarının içinde, bazıklasik yazarlara hitaben yazılmış mektuplar da bulunmaktadır.Aşağıda bazılarını sunduğumuz bu mektuplar, On Dördüncü yüzyılinsancılarının Antik Dönem Latin edebiyatına duydukları büyükheyecanıaçıkçagöstermektedirler.

DeVirisIlustribus[ÜnlüKişilerÜzerine]*

FrancescoPetrarca*Petrarca:DeVirisIllustribus,(çev.)MarioEmilioCosenza,s.22-5,43-4,84-5,100-1.UniversityofChicagoPress,1910.

MARCUSTULLİUSCİCERO’YA:EyRomabelagatininyücebabası!Sadecebendeğil,Latindilinin

zarafetinden zevk alan herkes sana müteşekkirdir. Çayırlarımızıcanlandırmakiçinsuçektiğimizkaynaksensin.Açıkçaitirafediyoruz

ki,seninkılavuzluğundayürüyor,seninhükümlerindenyardımalıyor,seninnurunlaaydınlanıyoruzveenönemlisi,deyimyerindeyse,seninhimayendeyazarolmayeteneğini(eğervarsa)kazandımveamacımaulaştım.

Ancak şiir ülkesinde ikinci bir kılavuz daha mevcuttu. Durumundoğası gereği iki kılavuza ihtiyacım vardı; birini nesirin engelsizyollarındatakipedecektim,diğerininazımınkısıtlıyollarında.Belagativeşiirinedeniylehayranolacağımikikişiyeihtiyacımvardı.(…)

Diğer kılavuzumun kim olduğunu mu soruyorsun? Adını duyarduymazkimolduğunuanlayacaksın.BirMantuavatandaşıolan,çokbüyük işler yapacağını senin de tahmin ettiğin Publius VergiliusMaro{24} da benim diğer kılavuzumdur. Onun adını seni okurkenöğrendik; onun gençlik dönemindeki çabalarına hayran olmuş veadınıöğrenmekistemiştin,gençadamıgörüncedemutluluğunuonabildirmiştin, sonraki yıllarda da hayranlığın artmıştı. Tükenmezbelagat kaynağından aldığın kelimelerle onun hakkında bir hükümverdin, kendini de övmene rağmen onun hakkında söylediklerinonurlandırıcı ve görkemli idi: “Roma’nın diğer umudu ve dayanağı.”Bunu senin dudaklarından duymak bu genci o kadar mutlu etti vezihninde öyle bir kıskançlıkla yer etti ki, yirmi yıl, (yani) sen budünyadakiişlerinesonverdiktenyıllarsonrabucümleyioilahişiirinekelimesikelimesineekledi.

Eğer bu çalışmayı sen de görseydin, ilk gelişme işaretlerinde,gelecektekibaşarıyıbukadarkesinbiçimdetahminettiğin içinmutluolurdun.AyrıcaokibirliYunanilhamperilerikarşısındakesinbirzaferkazanan yahut onların üstünlüğünü şüpheli hale getiren Latin ilhamperilerini de kutlardın. Bu iki fikri de destekleyenler var, bunu kabulediyorum.Amaseni eserlerinden tanıyorum-ve aslında seni birlikteyaşamışızgibiyakındantanıdığımıhissediyorum-vebiliyorumkisenolsan bunun bir zafer olduğu fikrinin yavuz bir savunucusu olurdun,nasılkinutuklardaLatincedenyanaolduysan,şiirdedeöyleolurdun.

SENECA’YA

Antikdöneminşöhretlikarakteri,seninlekonuşmaktanbüyükzevkalıyorum. İzleyen bütün çağlar, eserlerinin büyük oranda ihmaledilmesinden dolayı acı çekti, ancak bizim çağımız olağandışıcehaletinedeniylebuyokluktanbilehabersiz.Kendiadımabensenin

sözlerini inanılmayacak bir dikkatle dinliyorum; bu yüzden belki budefalıkseninbenidinlemeniistememküstahlıksayılmasın.

Adının şöhretli isimler arasında bulunduğunun tamamenfarkındayım.Bubilgiyibaşkabirkaynaktanedinemesemdebüyükbirotoriteden öğrenebilirim. Bir Yunanlı olup imparator Traianus’a dersveren Plutarkhos, kendi ülkesinin ünlüleriyle bizimkilerikarşılaştırırken,MarcusVarroileEflâtunveAristo’yu(Yunanlılarilkine“ilahi”, ikincisine “ilham dolu” diyorlardı), Vergilius ile Homeros’u veMarcusTullius ile Demosthenes’i karşı karşıya getirdi. Hatta askeriliderler konusunda da şiddetli bir tartışma başlatmaya cüret etti.Ancak bir yerde Yunan dehasının bariz biçimde daha aşağıdaolduğunu kabul ederken yüzü kızarmadı, ahlak felsefesi konusundaseninle eşleştirecek kimseyi tanımadığını söyledi. Kendi soyundangurur duyan ve kendi Makedonyalı İskender’i Julius Sezar ilekarşılaştıranbirininağzındanbunlarıduymakşaşırtıcıbirayrıcalıktı.

QUİNTİLİAN’A

Daha önce adını duymuş ve senin yazdıklarından bazılarınıokumuştum, isabetli görüşlerin ile ne zaman yeniden tanınmayabaşladığınımerakediyordum.Yeteneklerinleancakkısazamanöncetanışma fırsatı buldum. Institutio Oratoria [Belagatin Esasları] adlıçalışman elime geçti ama parçalanmış ve bozulmuştu! Her şeyimahvedenzamanınelini tanıdımvekendikendimeşöyledüşündüm:“Eytahripeden zaman!Yok olması fayda getirecekler dışında hiçbirşeyiyeterinceözenlekorumadın.Eytembelvekibirliçağ,endeğersizşeylere en içten özeni gösterdiğin halde bize dâhi insanlar mirasbırakmanın sebebi bu mu? Ey bugünün kıt akıllı ve sefil insanları,neden kendinizi öğrenilmemesi gerekenleri öğrenmeye veyazılmaması gerekenleri yazmaya adıyorsunuz da bu eseribozulmadankorumayıihmalediyorsunuz?”

Ancak bu eser sayesinde senin gerçek değerini anlayabildim.Senin hakkında uzun süre hatalı düşünmüşüm ama şimdi bunudüzelttiğimiçinmutluyum.Güzelbirgövdeninparçalanmışorganlarınıgördümvehayranlığımbenisarankederekarıştı.Şuanbilebueserbirilerininkütüphanesindeolabilirvedahadakötüsü,bukişinasılbirkitaba ev sahipliği yaptığından tamamen habersiz olabilir. Bendendaha şanslı olan o kişi büyük bir değere sahiptir ve akıllıysa onubüyükhazinelerindenbiriolarakgörür.

Bu kitaplarda (şüphesiz çok sayıdadır ama ben kaç taneolduklarını bilmiyorum) bütün bir ömür boyu biriktirdiği deneyimlerlezenginleşen Cicero’nun kâmil yetenekleriyle incelediği konuyuincelemeyecesaretetmişsin.İmkânsızolanıbaşarmışsın.Çokbüyükbir adamın ayak izlerini takip etmiş ama taklidinin mükemmelliğiyledeğil,kendieserindekiorijinaldoktrinlerinindeğerisayesindeyenibirzafer kazanmışsın. Cicero’nun eserlerinde hatip savaşa hazırdır;senin eserlerinde ise Cicero tarafından ihmal edilen veyaönemsenmeyen şeyleri dikkate aldığın için hatip daha gelişmiş vemedenidir.

TİTUSLİVİUS’A

(Yukarıdan izin verilseydi) ya senin doğduğun çağda doğmakisterdimyadaseninbuçağdadoğmanı;ilkdurumsadecebenimiçiniyi olurdu, ikinci durum ise tüm çağdaşlarım için. Kesinlikle seniziyaretegelenohacılardanbiriolurdum.SenigörebilmekiçinsadeceRoma’ya değil, Galya veya İspanya’dan çıkıp yolunu bulabilirsemHindistan’a kadar giderdim. Şimdi şahsen seni değil, eserlerindekisenigörmeklemutlu olmak zorundayımama çağımızın tembelliğinerağmen eserlerindeki sen zaten yok olmadı. Biliyoruz ki Roma’dakiolaylarlailgiliyüzkırkikikitapyazdın.Nasılbirşevkveyorulmazbirhevesle çalışmış olmalısın! (Oysa) tüm bu eserlerden sadece otuztanesivarelimizde.

Kendimizi bilerek kandırmak ne kadar kötü bir huy!Otuz dedim,çünkü yaygın olarak böyle söyleniyor. Ancak bunlardan bilebazılarınıneksikolduğunubuldum.Toplamdayirmidokuztanevar,üçtane onluk gruptan oluşuyor; birinci, üçüncü ve dördüncü gruplar –sonuncusu eksik. İçinde bulunduğum zamanı, bölgeyi ve âdetleriunutmak istediğimde senden artakalan bu küçük emanetleresığınıyorum. İnsanlar altın ve gümüşten başka hiçbir şeye değervermediğinde, bedensel ve fiziksel zevklerden başkasınıarzulamadıklarında, bugünün ahlaki değerlerine karşı sık sık acı biröfke duyuyorum. Eğer insanoğlunun amacı bunlar olsaydı, sadeceçayırdaki aptal hayvanlar değil, hissiz ve hareketsiz nesneler bileinsandandahazenginveyüksekbiramacasahipdemekolurdu.Amabundanbaşkayerdebahsederiz.

Şimdi sana teşekkür etmem daha yerinde olur. Bu teşekkürünbirçok sebebi var ama bir tanesi özellikle önemli: Sık sık günümüz

şeytanlarını unutmamı sağladın ve beni o daha mutlu zamanlaragötürdün. Okurken Cornelli Scipiones Africani’nin ortasında yaşıyorgibiydim;Laelius,FabiusMaximus,Metellus,BrutusveDecius,Cato,Regulus, Cursor, Torquatus, Valerius Corvinus, Salinator, Claudius,Marcellus, Neron, Aemilius, Fulvius, Flaminius, Attilius, Quintius,Curius,FabriciusveCamillus’unyanındagibiydim.

4.BireysellikveİnsanoğlununFıtratı

Mirandola Kontu Giovanni Pico (1463-94) İtalyan Rönesansı’nınen iyi eğitim almış kişilerinden biriydi. Latince ve Yunancaya aşina,skolastisizm, İbranice,Arapça ve yerel İtalyan edebiyatı alanlarındayetkindi. İnsancılarla dosttu, bir süre Floransa Akademisi’ninEflâtuncularıyla da arkadaşlık etti. İnsanınSaygınlığına Dair Nutuk[De hominis dignitate] Roma’da ilgilenen herkesi davet ettiği birmünazaranın(1486)açılışkonuşmasıolarakyazılmıştı,insanoğlununbilgi peşinde koşmasının önemini Yeni Eflâtuncu bağlamdasavunuyordu.DokuzyüztezdenoluşanNutuk,esasitibariyledinlerinbirbirine karıştığı insancı bir “uzlaşımcılık”tı (sinkretizm) vemünazarayıPapaVIII.Innocenterteledi.DahasonrakurulanPapalıkKomisyonu,Pico’nunsavunmayıplanladığıdokuzyüztezindesapkınolduğunakararverdi.

İnsanHaysiyetineDair*

MirandolalıPico*TheRenaissancePhilosophyofMen,TheUniversityofChicagoPress1948.

Arapların ve saygıdeğer Babaların kayda geçirdiklerini okurken,

SaracenliAbdala’nın,kendisinedünyanınbudönemindeençokneyinhayranlıkuyandırıcı olduğusoruluncaşucevabı verdiğini öğrendim:“İnsan.” Bu görüşe Hermes Trismegistus{25} da katılır: “En büyükmucizeinsanoğludur.”Nevarki,busözlerinardındayatannedenidüşününce,insandoğasınınçokyönlümükemmeliyetinedairsöylene

gelenlerin -tüm yaratıkların aracısı, tanrıların mahremi, aşağıdüzeydeki varlıkların kralı; keskin duyuları, muhakeme kabiliyeti veparlak zekâsıyladoğanınmütercimi; sabit sonsuzluk ile uçup kaçanzaman aralığı ve (Perslerin dediği gibi) rabıta; Davut’a göremeleklerdenbirazaşağıdabirvarlık-beni tatminetmediğinigördüm.Bunlaresasnedenlerdeğil,çünkü insanoğlununenbüyük hayranlıkuyandıranyaratıkolduğuiddiasınıhaklıçıkarmıyorlar.Mesela,nedenmeleklere ve göklerdeki kutlu ahenge daha büyük bir hayranlıkduymayalım ki? Öyle görünüyor ki, insanoğlunun neden en şanslıyaratık ve dolayısıyla hayran olmaya değer bir varlık olduğunu,evrensel Varoluş zincirinde payına düşeni ve hangi mertebedebulunduğunu -ki, yıldızların vedünyadışı zihinlerinbile kıskanacağıbirmertebedir-sonundatamolarakanladım.Aslındabumucizevibirşeyveeskiyedayalıbirinancadayanıyor.Nedenolmasın?İnsanoğlubüyük bir mucize, muhteşem bir varlık olarak adlandırılmayıgerçektenhakediyor.

Beniduyundostmurakıplar,(yani)Babalarımız,bumertebenintamda ne olduğunu duyun, bana bu iyiliği yapın. Baba Tanrı, o YüceMimar, gördüğümüz bu kozmik evi, bu en kutlumabedini, o gizemlibilgeliğinin ürünü olan yasalarıyla çoktan inşa etmişti. Göklerin deüstündeki bölgeyi Akıllarla donatmış, göksel kürelere ebedi ruhlarvasıtasıyla hareket kazandırmış ve aşağıdaki dünyanın mülevvesbölgelerinihertürdenhayvanladoldurmuştu.AmaişibitenZanaatkâr,birilerinin bu muazzam çalışmayı görüp üstünde düşünmesini,büyüklüğüne, enginliğine ve güzelliğine hayran olmasını istedi.Dolayısıyla, (Musa ile Timaeus’un{26} tanıklık ettiği üzere) her şeybittikten sonra insanoğlunu yaratmayı düşünür oldu. Ne var ki,elindekinumuneler (arketip) istediği gibi yeni birnesep yaratmasınaelvermediği gibi, hazinesinde de bu nesebe miras olarakbahşedebileceği bir şey yoktu. Dahası, dünya üzerinde bu (yeni)varlığınoturupkainatıseyrederekdüşünebileceğiyerdekalmamıştı.Her şey tamamlanmış, tüm şeylere en yüksek, orta ve en aşağıdaolmak üzere yer tahsis edilmişti. Ne ki, Baba, son bir eser dahayaratacak kadar güçlüydü veBilgeliği fikir yoksunu biri gibi kararsızkalmasınael vermezdi. İlahi âlicenaplığına şükretmek,O’naövgüleryağdırmak için yaratmayı düşündüğü bir varlığı, diğer varlıklarınnezdinde Kendisini kınamak zorunda bırakması merhametsizlikolurdu.

Zanaatkâr sonunda doğru dürüst hiçbir şey veremediği buyaratığın, diğer yaratıkların kendine has ve birbirinden farklıözelliklerinin tümüne sahip olmasını buyurdu. Dolayısıyla,

insanoğlunudoğasıbelirsizbiryaratıkolaraktasarlayıponudünyanıntam ortasına yerleştirdi ve ona şöyle dedi: “Sana kendine has birmekânveyaşekil vermedik, Âdem.Şu nedenle ki, aklının erdiğincekendi istediğinmekâna,şekleve işleveyinekendinsahipçık.Diğertüm yaratıkların doğaları sınırlı, onlar Bizim tarafımızdan konulanyasalarlakısıtlanmışdurumda.Hiçbirşekildekısıtlanmamışolansen,kendi özgür iradene teslim edildin ve yaratılışının sınırlarını kendinbelirleyeceksin.Senidünyanıntamortasınayerleştirdikkidünyadakiherşeyigör.Seninegöksel,nedünyevi,neölümlü,neölümsüzkıldıkki,kendikendininyaratıcısıymışçasınaözgürceseçimyapvekendineistediğinşekliver.Sanayozlaşmaksuretiyleenaltdüzeydevahşibirhayvan gibi yaşama gücü vereceğiz. Sen aklın ve ruhunla yaptığınmuhakemeuyarıncayenidendoğabilecekvedahayüksekdüzeylere,ilahibiryaşamadayükselebileceksin.”

Ah o Baba Tanrı’nın âlicenaplığı, ah insanlığın en yüce ve enmuhteşemmutluluğu! İnsananasıl isterseöyleolma,ne isterseonuyapma gücünü bahşetmekte! Hayvanlar annelerinin rahmindençıkarken… sahip olabileceklerinin tümünü beraberlerinde getirir.Ruhanivarlıklaryaenbaştanitibarenyadadoğduktanhemensonra,sonsuza dek ne olacaklarsa ona evrilir. Baba, insanoğlunun içinegündelikyaşamıngerektirdiğihertürlütohumudahadoğarkenkoyar.İnsan bu tohumlardan hangisini ekip biçer ve yetiştirirse, odurolgunlaşarak büyüyecek ve meyve verecek olan. İnsanoğlu, bunlarbitkisel tohumlarsa bitki gibi, duyguysa kaba ve şehvetli, akılcıysagökselbirvarlıkolarakbüyüyecektirveşayetentelektüeliseTanrı’nınoğlu,yanibirmelekolacak,kendimerkezineçekilirveruhuTanrı ilebütünleşirse,Tanrı’nın(kiherşeyinüstündedir)ıssızkaranlığındaherşeyin üstüne çıkmak suretiyle yaratılanların olmadığı kadar mutluolacaktır. O, değişken kişiliği ve kendi kendini dönüştürebilendoğasıyla,AtinalıAsclepius’unhaklıolarakdediğigibi,Proteus’un{27}sembolizeettiğibirvarlıktır.Bumetamorfoz,İbranilerilePisagorculararasındadayaygındı.

İbranilerin okült{28} inancı bazen Hz. İdris’i, Mal’akh AdonayShebaoth adını verdikleri ilahi bir meleğe dönüştürür ve bazen dediğerlerini başka başka göksel varlıklara. Pisagorcular takva sahibiolmayanları vahşi hayvanlara, hatta biri Empodocles’e{29} inanacakolsa,onudabitkiyedönüştürür.OnlarıörnekalanHz.Muhammetdeşu sözleri dilinden düşürmez: “Allah’ın buyruğuna uymayanlar birerhayvanadönüşür.”Haklıdır.Bitkiyibitkiyapankabuğudeğil,duyarsızdoğası; hayvanı hayvan yapan postu değil, duyarlı ve fakat akılsızruhudur. Aynı şekilde, gökleri gök yapan küreselliği değil, değişmez

düzeni; meleği melek yapan bedeninden vazgeçmiş olması değil,ruhaniaklıdır.Kendinibedenselhazzakaptırıpyerlerdesürünenbirinigörürseniz bilin ki o bir insan değil, bitkidir; kendini Calypso{30} gibihayallerekaptırıpbaşkabirşeygörmezolanbirinigörürsenizbilinkiobir insan değil, hayvandır. Şayet her şeyi muhakeme sonucuaçıklayan bir filozof görürseniz, önünde eğilin, çünkü göksel birvarlıktır. Şayet bedeni unutup zihnin derinliklerine ulaşmak üzeretefekküre dalmış birini görürseniz, bilin ki o ne bu dünyaya, ne degökyüzüneaittir;oinsanderisinebürünmüş,muhterembirvarlıktır.

Etini (kendini) istediği her şekle sokup değişen ve her yaratığınözelliğine büründüğü için Musa’nın ve Hıristiyanların kutsalyazılarında, haklı olarak, bazen “et yığını”, bazen de “her mahluk”olaraktanımladıklarıbiradamahayranlıkduymayacakbirivarmıdır?Bunedenledir ki,PersliEuanthes,Babilli büyücülerin, insanların dışgörünüşlerinin doğuştan sahip olduklarıyla uyuşmadığını,yaratılışlarına ters düştüğünü söyleyerek, Chaldaean için şöyle der:“Hanorishtharahsharinas”,yani “İnsanoğlunundoğasıçokdeğişkenve tutarsız.” Neden bunun üstünde duruyoruz? Duruyoruz, çünküyaratılışımız o ki, ne istiyorsak öyle olabiliriz. Bunu iyi anlamalı veayrıcalıklı özelliklerle donatılmış olarak dünyaya gelen bizler, bununidrakiyle, akılsız hayvanlar gibi davranmak yerine, Asaphpeygamberin dediği gibi davranmalıyız: “Hepiniz birer melek ve EnYüce Olan’ın çocuklarısınız.” Baba’nın âlicenaplığını istismaretmemeli, bize bahşettiği özgür iradeyi kötüye değil, iyiyekullanmalıyız. Bırakalım ruhlarımızı kutsal arzular/tutkular sarsın ki,sıradan olanla yetinmeyelim ve tüm gücümüzle en yükseklerihedefleyelim,çünkübunamuktediriz.

Dünyevi şeyleri hafife alalım, göksel şeyleri küçümseyelim vesonunda dünyaya dair her şeye daha az itibar etmiş olarak, ötekidünyaya,Tanrı’yaenyakınyeredoğrukoşalım.Serafim,KerubimveThrones’in{31} orada en ön sırada oldukları söyleniyor; onlarıniradesine teslim olamayan ve daha aşağı bir konumda olmayatahammül edemeyen bizler, onlara benzemeye, onlar kadar saygınolmayaçalışalım.Eğeristersek,ikincisıradakiyerimizialabiliriz.

RotterdamdoğumluDesideriusErasmus(1466-1536)Rönesans’laortaya çıkan insancı akımın en büyük temsilcilerindendir. Papalığındüşünceler üzerinde kurduğu hegemonyaya karşı çıkan Erasmus,Augustine tarikatı rahiplerinden olmakla birlikte, cüppe giymemiş,ParisÜniversitesi’ndeeğitimgörmüş, İngiltere’yegiderekJohnColet,

Thomas More ve çevresiyle dostluk kurmuştur. Hıristiyanlık ruhunuantik çağın yalınlığında aramakta, güzel sanatların ve bilimlerinyayılmasına, Avrupa’nın ortak bir sanat ve bilim anlayışının çatısıaltındabirleşmesindeeğitimebüyükönemvermektedir.Eğitimle ilgiliçoksayıdarisalelerinden1529tarihliDePuerisStatimAcLiberaliterİnstituendis’te insanın fıtratına ilişkin iyimserliğini ve “eğitim”inkudretineduyduğuinancınıvurgular.

ÇocuklarınEğitimineDair*

DesideriusErasmus*W.H.Woodward:DesideriusErasmus,s.186-7,191,195-6.Telifhakkı:1904,CambridgeUniversityPress.CambridgeUniversityPress’inizniyleyenidenbasılmıştır.

İnsanı oluşturan şey akla sahip olmasıdır. Ağaçlar ve vahşi

hayvanlar kendiliğinden büyür ama inanın bana insan şekillendirilir.Eskizamanlardaormanlardayaşayan,sadecedoğalihtiyaçlarınınvearzularının harekete geçirdiği, hiçbir kanuna bağlanmadan,toplumlarındabelirlibirdüzenolmayaneski insanlardahaçokvahşihayvanlarolarakgörülmelidir.Çünküherşeyinsadeceiştahlaragörebelirlendiğibiryerdeinsanlığınişaretiolanaklınyeriyoktur.Felsefeningeliştirdiği akılla sağlam biçimde eğitilmemiş bir insan, şüphesizhayvandandahaaşağıbirvarlıktır,çünkütutkuları,arzuları,kızgınlığı,kıskançlığı veya kanunsuz doğası tarafından bir oraya, bir burayasürüklenenbirisindendaha tehlikelibirkişiyoktur.Bunedenle şimdikendioğlununen iyieğitimialmasınısağlamayankişiyeadam,hattabir insan evladı bile denemez…Doğa sana bir oğul vererek deyimyerindeyse kaba, biçimsiz bir yaratık hediye etmiştir; senin görevinonubirinsanolmaküzereşekillendirmektir.Eğerbunuihmaledersenhâlâ bir hayvansın demektir. Dürüstçe ve bilgece şekillendirilirse,neredeyse Tanrı’dan fazla uzak olmayan bir varlık olduğunuispatlayabilirsindemekistiyorum.

Akılsızbirhayvaniçgüdüselolarakkendiçocuğunakarşıgöreviniyerine getirirken, akıllı bir yaratık olan insanın doğaya, ebeveynliksorumluluğuna ve Tanrı’ya olan borcuna karşı kör olduğunu kabuletmekten daha acınacak bir durum olabilir mi? Ama şimdi bireyselgelişimi belirleyen üç koşulu kesinlikle incelemek istiyorum. Bunlardoğa, eğitim ve pratiktir. Doğa derken, kısmen eğitilmeye ilişkindoğuştan gelen kapasiteyi, kısmen demükemmelliğe yönelik doğaleğilimikastediyorum.Eğitimderken, öğretme ve kılavuzluğun yetkinbiçimdeuygulanmasınıkastediyorum.Pratikderken,doğatarafındaniçimize yerleştirilmiş ve eğitim ile ilerletilmiş faaliyetin kendimiztarafından serbestçe gerçekleştirilerek pekiştirilmesini kastediyorum.Yetkin bir eğitim olmadan doğa kusursuz değildir, eğitimin verdiği

yöntem olmadan pratik yapmak ise umutsuz bir kafa karışıklığınanedenolur.

Kuralolarak, insanındoğasıdendiğinde,akıllayönlendirilmekgibiinsanlardaortakolanniteliklerikastederiz.Amabundandahadarbirşeyi de kastedebiliriz: Her kişinin kendine özgü niteliklerine “kişilik”deriz.Bunedenle,birçocukmatematiğe,diğeri ilahiyata,birbaşkasıretoriğe veya şiire, diğeri ise savaşa doğuştan eğilimli olabilir. Bazızihinler belirli alanlar tarafından öylesine sahiplenilmiştir ki, onlarıdiğeralanlaraçekmekmümkündeğildir,buyöndekibirdenemekesinbir tiksinmeye sebep olabilir. (…) Bu sebeple öğretmenin böylesidoğal eğilimleri, böylesi kişilikleri çocukluğun erken dönemlerindegözlemesi gereklidir, çünkü en kolay öğrendiğimiz şeyler alıştığımızşeylerdir. İnanıyorum ki bir oğlan çocuğunun yüzünden vedavranışlarından nasıl bir yaratılışa sahip olduğunu anlamayıdenemekveçıkarsamayapmakdeğersizbir çabadeğildir.Doğa buaçıdanbizekılavuzlukedecekişaretlerbırakmayıunutmamıştır.

HenryPeacham(1576-1644)birokulmüdürüdür.1622’debasılanMükemmel Centilmen’in [The Compleat Gentleman] ikinci cildinioğullarınabir süreözeldersverdiği ArundelKontu’na ithaf eder. Bukitap On Beşinci ile On Yedinci yüzyıllar arasında düzenli olarakyayınlanan “adabı muaşeret” kitaplarının tipik bir örneğidir. NovilaraKontuBaldassareCastiglione’nin(1478-1529)SarayNedimininKitabı[Il libro del Cortegiano] adlı eseri gibi, Orta Çağ şövalyesininevcilleşmek suretiyle Rönesans tarzı medeni (salon adamıanlamında)erkeğedönüşümünüözetler.

MükemmelCentilmen*

HenryPeacham

*HenryPeacham:MükemmelCentilmen,(ed.)TudorandStuartLibrary,EpistleDedicatory,s.1-4,6-8,18-20.ClarendonPress,Oxford.1906.

Burada size (Arundel veSurreyKontu’nun oğluWilliamHoward)

genelolarakçalışmalarınız içinkullanabileceğinizveherasil ve

centilmen için gereken, övülmeye en değer nitelikleri kazanmanızısağlayacak ilkve temel talimatları (bubasit yöntemler sizi dahahoşyerlere götürecek anahtarları da beraberlerinde taşırlar) ve en hızlıyöntemisunuyorum.Şüphelenecekbirşeyyokamaburadaeğitimindeğerinivemükemmelliğinigördükten,asaletinekadargeliştirdiğini,cehalet yüzünden her saat nasıl hatalar yapıldığını, tarihin gördüğüenbilge insanlarlabirkonudakonuşmanınnekadarkeyifliolduğunuanladıktan ve matematik, şiir, resim, hanedan armacılığı vb. gibi(burada vücut için en fazla tavsiye edilecek egzersizleri, taşıma,seyahat gibi konulardaki genel talimatları da öğrenmenizi ricaediyorum)enkeyiflive takdireşayanbilimlerde irfansahibiolduktansonra bu eğitimden keyif alacak, Ulysses’in Minerva’yı dirseğindetaşıdığı gibi onu bilgi yolunda kılavuz edinecek ve sadece en tatlıdeğil,enmutluhayatiçindezeminolarakkabuledeceksiniz.

Tüm evrenin çerçevesi ve O’nun şeylerin biçimlerini sonsuzçeşitlilikte yaratmaktaki mükemmel bilgelik yöntemi doğru biçimdeincelenirse, etkili olan erdemin veya özün makamına bağlı olarakegemenliğe ve üstün bir hâkimiyete sahip olmak ile bir yerehükmetmek aynı üstünlüktedir. Göksel varlıklar arasında daha asilolan küreleri görürüz, daha etkililer daha yüksekte, az etkili olanlaraşağılardadır.Öğeler içinde en saf ve en etkin olan ateş en yüksekyere sahiptir; hem duyulara sahip olan hem de olmayan şeylerdenoluşan varlıklarda şekilden kaynaklanan bir mükemmellik özelliğimevcuttur,buözellikaynı türdenolanlardanbirinidiğerlerinden dahaasilkılar.

Aslanın hayvanların kralı olduğunu söyleriz, kartal da kuşların,balina balıkların, Jüpiter meşesi{32} ise ormanın kralıdır. Çiçeklerarasındaençokgülehayranlıkduyarverağbetederiz,meyvelerdennarı ve kraliçe elmasını, taşlar içinde hepsinden ziyade elması,metallerden altını ve gümüşü severiz; bunların içlerindekimükemmeliyeti ve erdemi kendi türlerine aktardıklarını bildiğimizegöre,mükemmelolan,dahaasilbiçimesahipinsanıniçindekiasaletindeonudiğerlerininprensiyaptığınıkabuletmeyecekmiyiz?(…)

Elbette,doğanın(aslındadoğanınTanrısı’nın)bizlerinarasındadaaynısınıyaratmadığınainanmak,ennadirişlerinsahibinicahilliklevetaraf tutmakla suçlamak ve kendimizi hayvanların altına düşürmekdemektir. Yani asalet bir tür zirveden ya da diğerlerinden dahayüksekteolanveiyiveyakötüamabelirginbireylemisebebiylefarkedilen birinden başka bir şey değildir; Latin şairler de buna görenobilis [asiller, ç.n.] ve ignobilis [asil olmayanlar, ç.n.] olarak ayrılır.

Dahaayrıntılıvesahicianlamdaasalet,bir ırkınveyasoyunkanınınonurudur;buonurailedenbir veyadaha fazla kişiyeoülkenin veyayerinprensi,kanunlarıveyagelenekleri tarafından,bilgileri,kültürleriyahutyaşadıklarıyerinhalkınaveyatopraklarınafaydalıolmaküzeregerçekleştirdiklerişereflibirişnedeniyleöncedenverilir.

Mademtümerdemlereylemdedirvehiçkimsesadecekendisiiçindoğmaz, biz de şunu ekleyelim, ülkesine faydalı olmak için doğar;(çokmükemmelolmasalar da) karanlıkbir fenergibi kendi ışıklarınıtefekkür içinde ve stoacı biçimde köşeye çekilerek harcayan kişilerenderolarakasilolarakkabuledilirler.(…)

Ayrıca asalet öze aittir ve doğaldır, (elmas gibi) ışığı sadecekendisinden gelebilir; onurları ve unvanları harici olarak verilir amaterk edilebilecek uşaklardır, sadece görünüştedir ve güzel birgövdeninüzerindekikumaşgibidir.

Bizim amacımız açısından bakıldığında, iç savaş sırasındaimparatorun elinden şövalyelik almış olan ve sonrasında âlimarkadaşlarını terk edip şövalyelerle arkadaşlık kuran bir âlimeİmparatorSigismund’unsöyledikleriunutulmazdır;imparatorbuâlimindavranışınıdikkatlegözlemlemiş,(törendenönce)gülümsemişveonaşöyle söylemiştir: Seni aptal, kim öğrenmeyi ve senin derecenişövalyeliğe tercih eder? Bir gün içinde binlerce kişiyi şövalyeyapabilirimamabinyıldabirkişiyibileâlimyapamam.Hernekadarbumülklerderefahiçindeyaşayanhalkıarmisveconsili{33}korusadabuağacın ikidalındanbiriaskeri ise,diğeridesivildisiplindir; ilkininne kadar değerli olduğunu ve ruh yüceliği gerektirdiğini görüyorum;diğerininaltındaadalet,consilii fons{34}olankanunbilgisi, ihtişamvebelagatvardır.

Gerçek cesaret ve ruh yüceliği için asalet kazanan cesur AtinalıIphicrates’iörnekgösterebiliriz:BirsavaştaLakedemonyalılarıyenenve Epaminondas’ın öfkesini engelleyerek Pers Kralı Artazerzes’inyardımcı komutanı olan Iphicrates, aslında fakir bir ayakkabıtamircisininoğluydu.

İskender’in en çok değer verdiği ve tavsiye istediğikomutanlarındanEumenessıradanbirnakliyecininoğluydu.

Diokletianus’un babası bir kâtip ya da ciltçiydi; Valentinianus birurgancının, Maximus bir demircinin, Pertinax bir odun tüccarının,ServiusTulliusbirkölekadının(adıbuyüzdenServius’tur),TarquiniusPriscus fakir bir tüccarın yahut Korintli bir gezgin satıcının, buisimdeki ilk Fransa kralı olan Hugh Capet ise Paris’te bir kasabın

oğluydu.(…)

Bir yabancı ve bir sürgün olan Tarquinius Priscus, şaşaası veyaşadığı yere sağladığı büyük faydalar nedeniyle asaletleödüllendirilmişti; daha sonraki bir dönemde Floransa’da yaşayanCosimodiMedicideöyle – adil bir bakışla incelendiğinde erdemlerisayesinde prens saraylarına girmişti. Bana izin verin de bir seyyaholarak biraz nefesleneyim; şimdi size sıradan bir adam olmasınarağmenMakyavelli’ninyazdığıtarihçedebulduğum,onunasillerdebileolmayan ihtişamının yüce kulelerini göstereyim. Bu Cosimo (diyorMakyavelli) sadece Floransa’da değil, tüm diğer şehirlerde bugünekadarbirinsanınhatırladığıenitibarlı,enmeşhurvatandaşmış,çünkü(kendi zamanındaki) tüm diğer insanları sadece otorite ve zenginlikaçısındandeğil,cömertlikvebilgelikaçısındandaçokaşıyormuş.Onuülkesinin önderi haline getiren diğer niteliklerinin yanı sıra diğerinsanlardan çok daha cömert ve muhteşemmiş, cömertliği öldüktensonra çok daha açıkça ortaya çıkmış. Oğlu Piero babasının tuttuğukayıtlarıbulduğundaCosimo’nunbüyükmiktarda borç verdiği tahminedilen herkesin adı oradaymış, hatta ihtiyacı olduğunu bildiğicentilmenlere de borç vermiş. İhtişamı yaptırdığı farklı binalardagörünüyormuş:Floransa’daSt.MarcoveSt.LorenzotapınaklarınıveSt. Verdiana Manastırı’nı yaptırmış, Fiesole Dağları’nda da S.Girolamo Manastırı’nı. (…) Ayrıca ona göre İtalya’daki muhteşembinalarıyeterinceşöhretsağlamadığından, fakirvehasta hacılar içinKudüs’te de bir hastane inşa ettirmiş. Bu iş için çok büyük paralarharcamış.Hernekadarbubinalarvediğer işleriprenslere layıkolupFloransa’dabirprensgibiyaşamışolsadabilgeliğisayesindemedenitevazu sınırlarını asla aşmamış. Konuşmalarında, ata binerken,çocuklarınıveakrabalarınıevlendirirkentümdiğermütevazıveihtiyatlıvatandaşlar gibiydi, çünkü biliyordu ki, tüm insanların hayranlıklaseyrettiği olağanüstü şeyler, gösterişsiz biçimde ve dürüstçe yapılanişlerden çok daha fazla kıskançlık yaratır: Bu arada unuttum, kısazamansonraFloransalıgençlerieğitmeküzerehermeslekteneğitimliadamlarıağırlamak içinbüyükvezorbirgörevüstlendi:O dönemdekonularının tek uzmanı olanYunanca uzmanıArgiropolo veMarsilioFicino’ya(Ficino’yaçalışmalarınıyürütebilmesiiçinkendievindekonukettiveCarraggi’dekievininyakınlarında değerli topraklar verdi) karşıcömert davrandı, çünkü erdemleri ona başkalarını taklit etmektense,onlarahayrankalmayıdayatıyordu.

Devamedersek, belagat için daha az saygı ve onur söz konusudeğildir; medeniyeti barbarlıktan ayıran ve kaba kalabalıklarıkulaklarından yakalayıp Kelt herküllerini etkileyerek krallıkları

tamamen sarsan belagatleriyle birçok kişi itibar ve servet kazandı.Roma İmparatorluğu için Augustus ile çekişen Marcus Antoninus,Ciceroyaşadığısürecebuamacınaulaşamayacağınıanlayıncaonuöldürtmüştü. (…)Düşüncelibirprens içinburadabirçokders vardır;sadece dürüst ve becerikli hatipleri desteklemek değil, onlarıyakınındada tutmakgerekir,böyleceonlarıdevletidesteklemek için(durum gerektirirse) dayanak olarak ve akortsuz halkı akortedebilecekbiranahtarolarakkullanabilir.

Zihnimizdeki kültürü kendisine borçlu olduğumuz “öğrenme”,asaletin temellerinden biri olduğuna göre asil olarak doğmuş kişiilimle uğraşırsa iki katı onura sahip olmayı hak eder, (…) en güzelrenklerin sancağı olarak uzaktan ayırt edilebilir, hem sevgi hem dehayranlık kazanır, yetenekleri sayesinde hayattaki imajını yükseltir,değerlivegeleceknesillereaktarılacakkadaruzunömürlükılar.

Roma en iyi günlerini, Numa, Augustus, Titus, Antoninus,Konstantin, Theodosius ve diğer eğitimli krallar ve imparatorlarınhâkimiyetindeyken yaşadı. Plutarkhos bunun nedenini şöyle açıklar:Öğrenmek hayat ve etvarı ıslah eder ve milletler topluluğununyöneticilerine en sağlıklı öğütlerini sunar. Roma’nın tüm iyiliklerininyanı sıra Licinius’un şiirlerinde (Pestes Reipublicae Literae)söylediğini,FransaKralıXILouis’ninoğlununLatincesinin“Quinescitdissimulare,nescitregnare”özdeyişinden(Yalansöylemeyibilmeyenyönetmeyi de bilmez) ibaret olmasında mahzur görmediğini bilmezdeğilim.Neki, bunlar cahil ve çürümüş yargılara sahip bir azınlığınfantezilerindenötedeğildir.

“Rönesansadamı,”hiçbirindeuzmanolmadığıbirdenfazlaalandabaşarı gösteren anlamında kullanılmaktadır; kısıtlı bir alanda “herşeyi”bilmektense,herşeyhakkında“kısıtlı”bilgisahibiolmayı tercihedentipolojiyitemsileder.Resim,şiir,dilbilim,felsefe,kriptoloji,müzikvemimarialanlarındatebarüzedenLeoBattistaAlberti (1404-1472)tüm bilgilere hükmeden Rönesans adamlarından biri olarak tanınır.Rimini’dekiAzizFranceskoKilisesi’ninmimarıolanAlberti’ninResimRisalesi (De Pictura) adlı eseri, mimari ve heykel konusundakitamamlayıcı eserleriyle birlikte sanatın bilinçli prensiplerini ilk defaformüleetmiştir.

ResimRisalesi*

LeoBattistaAlberti*LeonBattistaAlbertininRessamlığı(Londra,ThomasEldin,1726),s.1,11,13,15,17-9,21,23-5.

[Bu kitapta] sanırım ressamlar için yeterince iş yaptım, kitabımı

okurlarsa, bugüne kadar bildiğim kadarıyla hiçbir yazar tarafındantartışılmamışbuzorkonuhakkındabirtakımbilgileredinebilirler. (…)Resim tümdiğer sanatlarınefendisi, enazındanonların temel süsüdeğilmidir?(…)

Başkahiçbir sanat yoktur ki hemo konuda cahil olanlar hemdeyetenekliler tarafından öğrenilmesi ve uygulanması bu kadar zevkliolsun.İzninizlekendimdenbahsedeyim;işlerimizinverdiğindesıklıklayaptığımgibinezamankeyifalmakveeğlenmekiçinresimyapmayaotursam,okadaryoğunlaşırvekeyifalırımki, farketmedenüçdörtsaatgeçmişolur.Yanibusanat, gelişim sürecinde büyük keyif verir;mükemmelleştiğinizdeiseonur,servetveebedibirşöhretsunar. (…)Resim konusunda ustalaşmayı arzularken, antik dönemdekilerinkazandığıonuruveşöhretiherzamangözünüzünönünegetirin.(…)

Resmi üç bölümde inceleriz [çerçeve, kompozisyon ve resminrenklendirilmesi](…)Kompozisyonçizimin,resminçeşitliparçalarınınbir bütün oluşturmak üzere birleştirildiği parçasıdır. Ressamın enbüyük işi dev bir eser yaratmak değil, bir tarih oluşturmaktır. Tarihinparçaları gövdelerdir, gövdenin parçaları organlardır, organlarınparçalarıdadışyüzeyleridir.(…)Dışyüzeylerinkompozisyonundaentemel hedef güzellik ve zarafettir. Bunun nasıl elde edilebileceğikonusunda doğayı incelemekten, o olağanüstü sanatkârın dışyüzeylerden nasıl güzel organlar yarattığını uzun uzun ve gayretlibiçimdegözlemlemektendahakesinbiryöntembulamadım.(…)

Oluşturulanbirtarihparçasındabizeilkkeyifverenşeynesnelerinsayısıveçeşitliliğidir,çünküyemektevemüzikteolduğugibiyeni vebololanşeylerherzamankeyifverir,ayrıcabelkibaşkasebeplerdendolayı da bu böyledir. Özellikle sürekli alıştığımız şeylerden farklıolması,zihnintümdiğerçeşitlerdenvebolluktanzevkalmasıgibi:Buyüzdenresimde farklı figürlerve renklerolmasımakbuldür. (…)Bende sunulan konuya uygun şeylerin bolluğundan zevk alırım. Çünkübu, seyredenin gözünü hapseder ve onu ressamın hayal gücününzenginliğine hayran olmaya zorlar. Ancak çeşitliliğin yarattığı bu

bolluğubirnoktadadurdururumveölçülülükvehaysiyetnedeniyleonoktayı muhafaza ederim. (…) Ama her hikâyede çeşitliliğin zevkvermesigibi,birresimdekiçeşitlifigürlerinkonumlarınınvetavırlarınındabirbirindençokfarklıolmasıgerekir.(…)Aynışeyiyapanveaynıtavırdaikifigürübenaslakullanmam.(…)

(Vücuda ait) Bu hareketleri tasvir ederken gerçeklik ve olasılıkbazen ihlaledilir,buradabuhareketleri kullanırken ne derece ölçülüolmamızgerektiğinigöstermekiçinorganlarındurumlarıvehareketlerikonusunda doğadan ödünç aldığım bazı gözlemlerimi yazmakistiyorum. İnsanı gözlediğimde tüm davranışlarında tüm vücudunu,sankienağırorganıoymuşgibibaşınınaltınagetirdiğinigördüm.Yanitümvücudunutekayağıüzerindetaşıdığındabirsütununtemeligibidüşeyde tambaşının altına getirir vb. (…)Doğadaki gözlemlerimdeiseellerinçokenderolarakbaşınüstüneçıktığını,dirseklerinomuzuaşmadığını,ayağındizdenyukarıçıkmadığını,birayağındiğerindenenfazlaoayağınboyukadaruzakdurduğunugördüm.(…)

(Renklendirme konusunda) ressam ışığı ve gölgeyi ana çalışmakonusuolarakseçmelidir.Dışyüzeylerinışıkvuranparçasındarenginolabildiğinceparlakvegüçlüolduğunugözlemlemelidir:Işıkazaldıkçavekademeliolarakdüştükçerenkdegitgidekoyulaşmalıdırvb.(…)

Ressamın temel bilimlerde mümkün olduğunca çok eğitimalmasını isterimamaözelliklegeometri konusundabirazbilgi sahibiolmasınıarzularım.AntikvesaygınbirressamolanPamphilusilebukonuda tamamen aynı fikirdeyim; centilmenlerin oğullarına önceliklebubilimiöğretiyor,sezgiselolarakgeometriyeilgisizolanlarınaslaiyibirressamolamayacağınısöylüyordu.(…)

Yine antik bir ressam olan Demetrius, şeylerin kendilerine özgügüzelliklerini vurgulamaktansa, şeyleri tam olarak gerçeğinebenzetmeye daha meraklı olduğundan mükemmelliğe erişememişti.Bu nedenle, en güzel gövdelerin en övülesi parçalarını bir arayagetirmeliyizvegüzelinneolduğunuöğrenmek,bilmekveifadeetmekkonusundakigayretimiziasla ihmaletmemeliyiz:Bu, işinzoryanıdırçünkügüzelolanherşeytekbirnesnedebulunmaz,farklınesneleredağılmış haldedir: Ancak bunları bulmak ve bu konuda ustalaşmakiçin gayret göstermekten kaçmamalıyız. (…) Bu nedenle,resmedeceğimiz her şeyi doğadan, hem de doğadaki en güzel veitibarlıparçalardankopyalayalım.

II

İNSANCIHIRİSTİYANLARVEYENİEĞİTİM

On Dördüncü yüzyılın ortalarına doğru İtalya’da yaşam birçokaçıdan öylesine değişmiştir ki, bu değişim bazılarına yeni bir çağdayaşamaktaolduklarını düşündürmekteydi.Bu insanlar,antikdünyayıveantikdünyanındoğacısekülerkültürünükendilerinden önceki binyılınOrtaÇağmedeniyetinden farklı görmekte ve antikmedeniyetinbazıözelliklerinidahacazipbulmaktaydılar.Rönesans’ınmihenktaşı,işte bu insanların söz konusu özellikleri yaşatma kararlılığı ve buçerçevedegeliştirdiklerivizyondur.

Din,Rönesansboyuncaönemliroloynamayadevameder.Değişentek şey, ibadet şekilleri ve dinin etki alanıdır. Katolik Kilisesi maligelişimini sürdürürken, İtalyan şehirlerinin tümü, On Beşinci yüzyıltarzında inşa edilmiş yeni kiliselerle dolar. Ne ki, Kilise, bireye vetoplumayönveren,hedefgösteren,yegânekurumolmaktanyineaynıyıllarda çıkar. Sivil yönetimler ve semboller, geleneksel dinimuadilleriyle rekabete girerler. Yaşama etkin katılım yoluyla ahlakimükemmeliyete nasıl ulaşılabileceğini vurgulayan kadim eserleryeniden moda olur; insanlara rehberlik etmek üzere Roma’danyükselenses,papalığınİtalyansiyasetvediplomasisininentrikalarınabulaşmasına duyulan tepkiyle kısılır. Papalık da dahil olmak üzere,devletin temel kurumları arasında, özellikle de diplomasi alanındakiilişkiler su yüzüne çıkarlar. Yeni uygulamalar, yeni bakış açıları vekuramlargerektirmektedirler.OrtaÇağa kıyasla çok daha az sayıdainsan kendisini öncelikle Hıristiyan olarak tanımlar, Roma yerineFloransa veya Venedik yurttaşı olarak anılmayı tercih ederler. OnAltıncı yüzyılın başlarında, Makyavelli’nin Prens adlı kitapçığınıokuyanlar, Hıristiyanlık ilkelerini reddederek siyasette pragmatikyaklaşımıbenimseyenlerdir.

Değişen sosyal ve siyasal şartlar, yeni müfredatın öngördüğüamaçlarahizmetedecekyeniinsanlarıneğitiminigerektirmektedir.Bugereksinim, Rönesans İtalyası’nda insancı yüksek okulların, insancıhocalarınca karşılanır. Söz konusu okulların hedefi, sanattan vebilimden anlayan, hatta dünyanın anlamsızlığını kavradığı haldeülkesinehakkıylahizmetedebilecekolanerdemli insanyetiştirmekti.Vebueğitim,antikçağklasikedebiyatınınzarifveahlakçıüslubununüstünebinaedilecekti.Kendileriniinsancıolaraktanımlayanlar,OrtaÇağ müfredatının geleneksel disiplinlerine karşın, yeniden tercihedilmeyebaşlananhitabet,şiir,tarihveahlakfelsefesigibidisiplinleregüveniyor, dinsizlikle itham edilme pahasına, Hıristiyanlığı gününkoşullarınahizmetedecekşekildeyenidenyorumlamayagirişiyorlardı.

Rönesans heykel ve resim sanatı, işte bu yeni toplumu yansıtır.Kahramansavaşçıların ve devlet adamlarının anısına -tabii ki talepüzerine-atlı heykeller ve büstler yapılır. İleri gelen tüccarlarmalikânelerinin duvarlarını süslemek üzere aile portreleri ve klasikmitolojiden esinlenen kompozisyonlar sipariş eder. Şehirlerdekimuhteşem sarayların tasarımı kilise mimarlarını yeni becerilergeliştirmeye sevk eder. Gotik dikmelerin yerini antik çağın mimariüslubualdıkçaşehirlerinyüzüdeğişir.

Avrupa, bütün bunları İtalya’dan öğrenecektir. Kültürlü İtalyanlarıyüz yılı aşkın bir süre boyunca meşgul eden yeni sanat, eğitim vesiyaset anlayışı, Beşinci yüzyılın sonlarına doğru Kuzey Avrupakültürünü de etkilemeye başlar. Yeniyle eskinin bir ülkeden diğerinefarklı biçimlerde bir araya gelişi, insana Rönesans’ın radikal birdeğişim, yeni bir medeniyet değil de, barındırdığı seküler ve klasiköğelerin Hıristiyanlık tarihinde hiç oynamadığı kadar büyük bir roloynadığı geleneksel unsurların taze bir bileşkesi olduğunudüşündürür.

Peter Reisenberg, The Traditions of the Western World, RandMcNally&Co.,Chicago,1967.

A.HIRİSTİYANİNSANCILIĞI

OnDördüncüyüzyıliçinPetrarca,OnSekizinciyüzyıliçinVoltaireneyse,OnBeşinciyüzyıliçindeErasmus’unoolduğusöylenir.Pagan

klasikleri ve Hıristiyan Kilise Babalarının eserleri konusundakiyetkinliği, Erasmus’a “İnsancıların Prensi” unvanını kazandırmıştır.Teknikolarak,birkeşişverahipolmasınakarşın,gezginbirâlimgibiyaşamış,tümBatıülkelerininentelijansiyasıylamünasebetkurmuştur.On Altıncı yüzyılın erken dönemlerinde, ciltler dolusu eserlerinden,Kuzeyliİnsancılarınçoğunluğutarafındankabuledilendüzenliveaçıkbirprogramkotarılmış,dini,siyasivetedrisbirreformuntemeliolarakkullanılmıştır. Erasmus’un beş önemli eserinden alınan aşağıdakibölümler, Reform döneminin eşiğindeki Avrupa toplumununhastalıklarınınteşhisvetedavilerineilişkinönerileriniiçermektedir.

Erasmus,DeliliğeÖvgü [Moriasenkomionseu lausstultitiae] adlıen ünlü eserinde, yaşadığı dönemin toplumsal kötülüklerini Yunanhiciv yazarı Lucianus’un yöntemini kullanarak teşhis eder. Tümeserlerigibi,DeliliğeÖvgüdeLatinceyazılmışolmasınarağmen,çokgenişbirokurkitlesineulaşmış,kendisihayattaykenyirmiyedibaskıyapmıştır. Kitapta, Delilik Tanrıçası Ate konuşmakta, her sınıftanerkeğin kendi hâkimiyetinde olduğunu iddia etmektedir. Ate, ZeustarafındanOlympos’tan(cennetten)kovulantanrıçadır.

DeliliğeÖvgü*

DesiderusErasmus*GeorgePearson(ed.):MylesCoverdale’inYazılarıveTercümeleri,(Cambridge:

CambridgeUniversityPress,1844),s.511-2.

I.Doğrudan çok, ihtiyatsız konuştuğumudüşünebilirsiniz. Pekâlâ,insanların davranışlarını inceleyelim de bana ne kadar borçluoldukları ve toplumun tüm sınıfları tarafından ne kadar çok taklitedildiğimdahanetortayaçıksın…

Tüccarlarenaptallarıdır.Enkirliişleriyapıpenahlaksızyöntemlerikullanırlar.Gerekli olduğunda yalan söyleyip yalan yere yemin eder,çalıp hile yapar ve halkı yanlış yönlendirirler. Ancak paralarısayesindebüyüksaygıgörürler.Onlarasecdeedenve onları halkıniçindedürüstveonurluilanedenyaltakçıbiraderlerçevrelerindenhiçeksikolmaz.Bubiraderlerinamacıyeterinceaçıktır:Ganimettenpayalmak…

Avukatlarınardındancüppelerindekikürklervesakallarıyüzündensaygıgörenfilozoflargelir.Sadecekendilerininbilgeolduklarını,diğerinsanların geçip giden gölgeler olduklarını ilan ederler. Onlarınçılgınlığıkeyiflidir.Sayısızdünyalaryaratırlarvegüneşi,ayı,yıldızlarıve küreleri parmaklarıyla ölçer gibi ölçerler. Hiç tereddüt etmedenyıldırımların,rüzgârların,tutulmalarınvesebebiaçıklanamayandiğerşeylerin sebeplerini açıklarlar. İnsan onların her şeyin yaratıcısıdoğanın sırlarına vakıf olduğunu ya da tanrılar konseyinden yenigeldiklerini sanabilir. Aslında doğa onlara her zaman kahkahalarlagüler. Birbirleriyle asla anlaşamadıklarını açıklayamamaları bilegerçekleri bilmediklerinin kanıtıdır. Aslında hiçbir şey bilmezler amaherşeyibildiklerini iddiaederler.Kendilerininbile farkındadeğildirlerçoğu zaman o kadar dikkatsizdirler ki, bir adım önlerini göremezler,önlerindeki taşların ve hendeklerin farkına varmazlar. Ama aynızamandadaideaları,evrenleri,safbiçimleri,asılmaddeyiveşeylerinözünü belirsiz biçimde gördüklerini iddia ederler; Lynceus’un bilebunları algıladığından emin değilim. Üçgenlerini, dörtgenlerini,dairelerini ve diğer matematiksel biçimleri üretirken meslektaşlarınıküçümserler, onları birbirinin üzerine koyup labirente dönüştürürler,sonraharfleribirsavaşdizilimindekigibidizipdüzenitersineçevirirler.

Bunlar hep aralarına kabul edilmemiş kişileri kandırmak içintasarlanmıştır. Bu filozoflar arasında yıldızlara danışarak geleceğitahminedenlervedahadabüyükmucizelervadedenlervardır.Üstelikbuşanslıarkadaşlarkendilerineinanacakbirilerinidebulur.

Belkideilahiyatçılarısessizcepasgeçmeliyiz.Buçabuksinirlenenve kibirli arkadaşlarla uğraşmak en az Camarina Gölü’yle veyaanagyris foetida{35} ile uğraşmak kadar keyifsizdir. Size altı yüzkıyastanoluşanbir orduyla saldırabilirler vesözümügeri almazsambeni kâfir ilanedebilirler.Bu yıldırımı kullanarak sevmedikleri kişilerikorkuturlar. Onlara belirgin bir faydam dokunduğunda bile bunukabullenmekte gönülsüz davranırlar. Kendilerini o kadar büyükgörürler ki, çoktan cennete vardıklarını düşünebilirsiniz; diğerinsanlara solucana bakarcasına acıyarak bakarlar. Heybetlitanımlardan, vargılardan, sonuçlardan ve açık-örtük önermelerdenoluşan bir duvar onları korur. Gizlenecekleri öyle çok yer vardır ki,Vulcanbileağıylaonlarıyakalayamaz.Ayrımlarınarasındansıyrılırvedüğümleri Tenedos’un çift ağızlı baltasına sahipmişçesine kolaycakeserler.Birsürüirilaflarıveyeniicatedilmişterimlerivardır.

En zorlu gizemleri (kendilerine uygun biçimde) açıklarlar: Dünyanasıl yaratıldı ve nasıl bir düzen kuruldu? Asıl günah hangikanallardan sonraki nesillere geçti? Mükemmel Mesih nasıl, hangibiçimdevenesüreyleBakire’ninrahmindekaldı?Kutsalkomünyondailgili nesnelerolmadannasıl o tesadüflerolabildi?Amabunlar nedirki!Bubüyükvesözdeaydınlanmışilahiyatçılarasorulmasıgerekenlerbaşkadır. Bu sorularla karşılaştıklarında kendilerini aşmalarıgerekecektir:İlahiyaratılışbelirlibirandamıgerçekleşti?Hz.İsa’nınoğullarıolmanınfarklıderecelerivarmıdır?BabaTanrı’nınoğlundannefretediyorolduğunailişkinönermemümkünmüdür?Tanrıkadının,şeytanın, sukabağının, taşın biçimini öngörebilmiş midir? Eğeröngördüysesukabağınasılvaazvermiş,mucizelergerçekleştirmişveçarmıha gerilmiştir? Mesih’in bedeni çarmıhtayken ayini yönetmesigerekseydiPetrusneyitakdisederdi?OandaMesihbirinsanmıydı?Yeniden canlanma sonrasında yemek ve içmek yasak mı olacak?Şimdiden açlık ve susuzluğa karşı hazırlık yapıyorlar! Böyle sayısızkurnazlıkları vardır; hatta zamanın içindeki anlar, fikirler, ilişkiler,tesadüfler,özler,varlıklarhakkındadahaincevehassasönermelerdevardır; Lynceus gibi kesif karanlıkta bile orada olmayan şeylerigörebilenbirideğilseniz,bunlarıncevabınısezmekimkânsızdır.

İlaveten,Stoacıparadokslarınyanındaçocukoyuncağıgibikaldığışuahlakikurallar,dahadoğrusuçelişkilervardır.Örneğinbinadamın

gırtlağınıkesmekpazargünüfakirbiradamınayakkabısınıdikmektendahamıazgünahtır?Enzararsızıbileolsatekbiryalansöylememekiçin tüm dünyayı yıkıma götürmekmi gerekir? Bu kurnazın kurnazısorular,skolastikfilozoflarınyöntemleriyledahadakurnazlaşmıştır.Birlabirentten çıkmak bu realistlerle, nominalistlerle, Tomasçılarla,Albertçilerle, Okhamcılarla tartışmaktan kolaydır; üstelik bunlarsadece büyük okullardır. Çeşitli okullarda öyle bilgiçlikler ve öylemuğlaklıklar vardır ki, sanırım havariler bile bu konuları modernilahiyatçılarlatartışmakiçinbirazruhanidesteğeihtiyaçduyardı…

Mutlulukiçindekiilahiyatçılardansonrayaygınbiçimdekendilerine“dindarlar”ve“keşişler”diyenlergelir.Buisimleryanlıştırçünküçoğu,dinden mümkün olduğunca uzak durmaya çalışır ve kimse onlarkadar halkın içinde görülmez. Onların sıkıntısını çeşitli biçimlerdehafifletmesem,bukeşişlergerçektendeçokmahzunadamlarolurdu.Onlardan öyle nefret edilir ki, yolunuz kesişirse kötü şansgetireceklerine inanılır, ancak onlar kendilerinden çok memnundur.Okumabilmezler,buyüzdenedebiyatlahiçbirtemaslarınınolmayışınıdindarlığınzirvesiolarakkabulederler.Kilisedeböğürerekanlamadanezberledikleri mezmurları söylediklerinde Tanrı’nın kulaklarını engüzel yağlarla yağladıklarını düşünürler. Çoğu kapı kapı dolaşıpyemek dilenerek pisliklerini ve fakirliklerini paraya dönüştürür.Hanlara, gemilere ve nakliyecilerin ofislerine girip çıkarlar ve ihtiyaçsahibi hakiki dilencilerin ekmeğine mani olurlar. Bu sakinarkadaşlarımız pislikleri, cahillikleri, yabanilikleri ve cüretkârlıklarıylahavarilerinhayatlarınıtaklitettikleriniiddiaeder.

Her şeyi bir kurala göre, neredeyse matematiksel biçimdeyaptıklarını görmek eğlencelidir. Kurallardan her sapış dinsel birsaygısızlıktır. Her ayakkabı bağcığı belirli sayıda düğüme sahip vebelirli renkte olmalıdır; cüppe kesilmiş olmalı; kuşak uygun birkumaştan ve belirli genişlikte olmalı; başlık uygun stilde vebüyüklükte; saçlar bilmem kaç parmak uzunluğunda olmalıdır; kaçsaatuyunacağıbilebelirlenmiştir.Bueşitliğigörenherkes,bünyelerive huyları bu kadar farklı insanların aslında hiç de eşit olmadığınıgörüramabusaçmalıknedeniyleonlardışarıdangelenlerideğersizbulur. Papalığın bu merhamet hocaları, cüppeye bağlanan kuşakyanlış bağlanmışsa yahut bir ton fazla koyuysa olağanüstü birkargaşa içinde birbirlerini bile ayıplar. Bazıları dindarlık konusundaöyletitizdirki,sadeceKilikyakeçisitüyündendışlıkveMiletyünündeniçlik giyer, bazılarıysa yün üzerine keten giymekte ısrar eder. Bazıtarikatlarınkeşişlerisankizehirmişgibiparadankorkaramaşaraptanve kadından korkmaz. Mesih gibi olmak için değil, birbirlerine

benzememek için büyük acılara katlanırlar. Bu da farklı isimlerdenaldıklarıobüyükkeyfiaçıklar.BirtarikatınüyelerikendilerineCordelierderken, bazıları Colete, bazıları Minor, bazıları Minim, bazıları daDeğneklilerder.

Bunlara ek olarak Benediktenler, Bernardinler, Bridgetineler,Agustinciler, Williamcılar ve Jacobinler de vardır, sanki Hıristiyanolmakyetmezmişgibi.

Bunların çoğu, seremonilere ve geleneksel detaylara olanadanmışlıklarınakarşılıkolaraktekbircennetiyetersizbirödülolarakgörür.Mesih’in tümbunları ayıplayacağını ve emrettiği hayırseverlikiçinhesapsoracağınıunutuyorlar.(…)

Şimdi büyük bir keyifle krallardan ve asillerden bahsedeceğim.Onlar centilmenlere yaraşır biçimde açıkça ve samimi olarak banatapar. Bir zerre kadar dahi bilgeliğe sahip olsalardı, onlarınhayatındandahasefilvekıskanılmayacakbaşkabirhayatolamazdı.(…)

Bir süredir papalar, kardinaller ve piskoposlar büyük bir isteklesaray hayatını taklit etmeye başladı, hatta ötesine geçtiler. Birpiskopos cüppesinin, o beyaz dürüstlük sembolünün, saf bir hayatı,uçları tekbir düğümlebağlanmış iki boynuzlu piskopos tacınınEskiveYeniAhit’isembolizeettiğini,ellerinisaraneldivenlerintümdünyevikusurları engelleyerek ayinin temiz biçimde uygulanması amacıylagiyildiğini,elindekiasanınkendisineemanetedilensürüyüyönetirkenuyanık olması için verildiğini ve önündeki haçın tüm bedenseltutkulara karşı kazanılan zaferi simgelediğini gayet iyi bilir. Böylesişeyleri sürekli aklından geçirmekmutsuz ve dertli bir hayata sebepolmazmı? Ancak piskoposlar (durumu) gayet iyi idare eder, çünkükendilerine dikkat ederler. Koyunlara gelince, piskopos onlarınbakımını yaMesih’ebırakır yada yardımcıpiskoposlara veya diğervekillere teslim eder. “Piskopos”un kelime anlamı üzerindedüşünmezler{36};çalışmayı,uyanıklığı,özengöstermeyideğil,sadecekazanılacakparayıdenetlerler.(…)

Sonuncugrup,Mesih’intemsilcileriolanYücePapalıkKonseyi’dir;O’nun hayatını, fakirliğini, işlerini, öğretilerini, O’nun çarmıhını vedünyevi hayatı hor görüşünü taklit etmeye çalışırlar; Papalıkmakamının, Babalığın veya “En Kutsal” lakabının anlamınıdüşünmeyibıraksalarbudünyadakimetkilenir?Kimbu görevi eldeetmek için bu kadar çaba gösterir? Kılıçla, zehirle veya başka biryöntemle bunu elde etmek için kim uğraşır? Papalara bilgelikbahşedilse onları ne çok konfordan yoksun bırakırdı! Bilgelik mi

dedim?Mesih’in bahsettiği buğday kadar akıl bile aynı işi görürdü.Onlarıtümozenginlikten,onurdan,mülklerdenmahrumbırakırdı;tümozaferdolugelişmeler,makamlar,aflar,takdirlervemüsamaha;atlar,katırlar ve hizmetliler; kısacası tüm zevklerinden mahrum kalırlardı.Bubirkaçkelimekocabirdünyamalıyığınınıkapsıyor.Oysabilgelikbunların yerine uyanık kalmayı, oruç tutmayı, gözyaşlarını, duaları,seremonileri,araştırmaları,ahçekmeyivebinlercebenzer tecrübeyigetirecektir.Ayrıca tümoyazıcılarınvenoterlerin; tümoavukatların,destekçilerin, sekreterlerin, katırcıların, seyislerin, bankerlerin vemuhabbettellallarının-aslındadahayumuşakamamuhtemelendahamünasebetsizbir isimkullanacaktım-yaşayacağızorluklarıdüşünün.Kısacası Roma Denizi’ne utanç -şöhret diyecektim- getiren herkesekmeğinikazanmakiçindilenmekzorundakalırdı.Buhiçdeinsancaolmazdı, hatta daha kötüsü,Kilise’nin prensleri ve dünyanın gerçekışıklarıbirasayavebircüzdanadönüşürdü.

ŞimdiiseyapılacakişleribolbolzamanıolanPetrus’avePavlus’ahavale ediyorlar. Ama ihtişamı ve zevki kendilerine ayırıyorlar.Böylece, benim de yardımımla neredeyse hiç kimse onlardan daharahatveyadahaazdertliyaşamıyor.Piskoposlarıngörevlerinigizemlive gösterişli bir şıklık içinde, takdislerle ve lanetlerle ve Muhteşem,SaygıdeğerveKutsalgibisıfatlarlayerinegetirdiklerindeMesih’i tamanlamıylatatminettiklerinidüşünüyorlar.Mucizelerüzerindeçalışmakilkel, eskimiş ve tarihi geçmiş bir iş, insanlara bir şeyler öğretmekangarya, Kutsal Kitabı yorumlamak bilgiçlik, dua etmek nafile vetembelce,gözyaşıdökmekzayıflıkve üzücü, fakirlik içinde yaşamakadice, kendini aşmak utanç verici ve çok nadiren krallara kutsalayağını öptürecek kadar değerli, son olarak da ölmek keyifsiz,çarmıhtaölmekiserezillik.

Geriye kalan ise sadece silahlar ve Pavlus’un bahsettiği latifkutsamalardır. Papalar da bu konuda yeterince cömerttir. Yasakları,aforoz edilmeleri, yeniden aforozları, lanetlemeleri, lanetlemetasvirlerini ve ufak bir hareketle insanların ruhlarını cehenneminderinliklerine atan Papalığın silahlılarının korkunç tutuklamalarınıkastediyorum. Hıristiyan Babalarımız ve Mesih’in vekilleri, şeytantarafından Petrus’un mirasını kemirmek ve yok etmek üzerekandırılmış olanlara karşı gösterdikleri gayretten daha fazlasını hiçkimse için sarf etmedi ve ellerindeki güçle kimseyi bir yerekapatmadılar. Petrus, “Biz her şeyi bırakıp senin arkandan geldik,”demişti ama onlar tarlalara, kasabalara, haraçlara, vergilere vezenginlere bu mirasın adını verdi. Bu şeyler için ateşle ve kılıçlasavaştılar, Hıristiyanlık hevesiyle coştular ve Hıristiyan kanı

dökmektençekinmediler.Kendilerinigerçekhavarilerolarakgördüler,Mesih’in Gelini’ni [Kilise] savundular ve sevdikleri bir ifadeyle onundüşmanlarını tespit ettiler. Sanki Kilise’nin; sessizlikleriyle Mesih’iunutturan, para sağlamak için O’nun yasasını kullanan, O’nunsözlerini zorlama yorumlarla çarpıtan ve rezil yaşamlarıyla O’nuçarmıha geren dinsiz papalardan daha ölümcül bir düşmanı varmışgibi!

Erasmus’un reform programının temeli eğitimdi – ahlak üzerineyazılmış antik dönemmetinleri, KiliseBabalarının eserleri veKutsalKitap’laeğitimverecekti.Erasmus’unHıristiyanİnsancılığı,yaniantikpaganlar ile Hıristiyan ahlak hükümleri arasındaki özdeşliğigörebileceğimizen iyi örnekDiniZiyafet adlı eseridir. 1497 ile 1533arasında yazdığı ve genç öğrenciler için Latince ders kitabı olaraktasarlanan çok popüler Familiar Colloquies (Konuşmalar) adlıeserinden alınan diyaloglardan biri aşağıdadır. Aşağıdaki bölümdekikonuşmacılar sırasıyla Chrysoglottus, Eusebius (ziyafetin ev sahibi)veNephalius’tur.*

*DesideriusErasmus’unBilinenTümDiyalogları, (çev.)N.Bailey (Londra:Hamilton,Adams&Co.,1877),s.96-9.

2.Chrysoglottus:Düşükçenemyüzündensizlerinakşamyemeğiyemenizi engellemekten korkmasam ve adi yazarların yazdıklarıylakutsalnutuklarıbirbirinekarıştırmanınuygunolacağınıbilsem,bugünokuduğum fazla da karmaşık olmayan bir şeyi basit bir lezzetkabilindenarzetmeyecüretedebilirdim.

Eusebius: Dine uygun ve iyi tavırlara sebep olan şeylere adidememek gerekir. Elbette ilk sırada Kutsal Kitap’ın otoritesi vardıramabazenantikyazarların,hattasapkınların,hayır,hattaoşairlerinsöylediği veya yazdığı öyle temiz, öyle kutsal ve ilahi şeylererastlıyorumki,bunlarıyazarkenilahibirilhamgeldiğini,hattaMesih’inruhunun bizim tahmin ettiğimizden daha fazla yayıldığını ve bizimlistelerimizdekilerden daha fazla aziz olduğunu düşünmedenedemiyorum. Arkadaşlarımın yanında özgürce itiraf edebilirim:Cicero’nunEskiÇağÜzerine’sini,ArkadaşlıkÜzerine’sini,Görevler’inive Tusculan Soruları’nı{37} önce kitabı öpmeden ve bu ilahi ruhasaygılarımısunmadanokuyamıyorum.Amapolitika,ekonomiveetikhakkında yazan modern yazarlarımızdan bazılarını okurken amanTanrım! Ötekilerle karşılaştırıldığında nasıl da soğuk! Yazdıklarına

karşı nasıl da ilgisizmiş gibi görünüyorlar? Bir Cicero veyaPlutarkhos’a ait kitabı kaybetmektense, Scotus gibi yirmi tanesinikaybetmeyi yeğlerim. Onlara tümüyle karşı olduğumdan da değil…Ancak ilk söylediklerimden birini okumanın beni iyileştirdiğinihissediyorum. Ötekinin başından kalktığımda erdemlerin üzerindebıraktığıetkininnedenlisoğukolduğunukestiremezsemde, itirazvetartışmanın en şiddetlisine meylettiğim de bir gerçek; bu nedenlediyorumki,aklındannegeçiyorsakorkma,söyle!

Chrysoglottus: Bana daCicero’nun tüm felsefe kitaplarında ilahibirnefesvarmışgibigelsedeEskiÇağailişkinrisalesiniEskiÇağdayazdı.BubanakadimbirYunanatasözünühatırlatıyor,ölmekteolankuğununşarkısını.Bugünonuokuyordum,şusözlerbenihepsindençok etkiledi, sanki kalbime işledi: “Tanrı bana hayatıma beşiktenitibarenyenidenbaşlama fırsatıverseveyaşadığımyıllarıbir dahayaşamamaizinverecekolsa,bunuaslakabuletmem.Kendiyarışımıbitirmişken tekrar başlangıç noktasına da koşmam. Çünkü şunudüşünürüm:Buhayattazevkliolannevarki?Yadaşöylesorayım:Acısız ne var ki? Bunlar olmasaydı şüphesiz doyum ve sorun daolmazdı hayatta. Geçmiş hayatım için, eğitimli insanlar da dahilçoğununyaptığıgibiağlayıpsızlamam,ayrıcayaşadığımiçinpişmanda olmam, çünkü kıymetsiz bir hayat sürmediğimden eminim. Buhayattanayrılırkenbirhandanayrılmışgibiolacağım,meskenimdenayrılmışgibideğil.Çünküdoğanınbizeverdiğivücutlarkonaklamakiçindir, yerleşmek için değil. Bu ayaktakımından ve kirli yığındankurtulupruhlartopluluğunaveâleminegittiğimgünnemuhteşembirgün olacak!” Cato böyle demiş. Bir Hıristiyan bundan daha ilahibiçimde konuşabilir miydi? Keşke keşişlerimizin, kutsal bakireleriyleyaptıklarıdadahil,tümkonuşmalarbuyaşlıpaganıngençpaganlarlayaptığıkonuşmalargibiolsa.(…)

Nephalius: (…) Cato’nun konuşmasına gelirsek, mükemmel birkonuşmadaolsa, bence içindebirHıristiyan’a yakışmayacak kadarcesaret ve küstahlık var. Ben de aynı şekilde bir Hıristiyan’ın,Sokrat’ınzehri içmedenazönceCrito’yasöylediklerineyakınşeylersöylediğini duymadım: “Tanrı’nın gözünde yaptıklarım onaylanacakmı,onaylanmayacakmı,bilmiyorumamaeminolduğumbirşeyvar,Onumutluetmek içingönüldengayret gösterdim;gayretlerimi kabuledeceğine dair ümidim var.” Bu büyük adam kendi performansıkonusunda şüphe içindeydi ama ilahi iradeye boyu eğmeye olaneğilimi hakkında gayet bilinçliydi; bu nedenle de kendi niyetinindürüstlüğünün yüzü suyu hürmetine, Tanrı’nın inayetinin kendisinikabuledeceğinedairbirumutbesliyordu.Mesih’i veKutsalKitapları

tanımayanbiriiçinzihnigerçektendemuhteşembiryüceliğesahipti.Bu nedenle, bazılarının, “Sancte Socrates, ora pro nobis,” (AzizSokrat,bizimiçinduaet)diyehaykırdıklarınıokuduğumdazorakideolsasabredebiliyorum.

Chrysoglottus: Ben de bazenVergilius veHoratius’un ruhları içinumutbeslemektenalamıyorumkendimi.

Nephalius: İstemeden de olsa ne çok Hıristiyan’ın ölümünügördüm.Bazılarıgüvenilmeyecekşeyleregüveniyorlardı,bazılarısonnefeslerini çaresizlik içinde veriyorlardı, çünkü ya ahlak dışıyaşamlarınınbilincindeydileryadaölümsaatigeldiğindedüşüncesizbazı kişiler tarafından zihinlerine vicdan azabı doldurulmuştu, buyüzdendeçaresizlikiçindeöldüler.

HıristiyanŞövalyeninElKitabı,(EnchiridionMilitisChristiani)isimlieserinin (1503) on üçüncü bölümü, kendi zamanındaki “resmi” dinepanzehir olarak ısrarla önerdiği “Mesih felsefesi”nin bir özeti gibidir.Aşağıdaki parça Exeter Piskoposu Myles Coverdale’in 1545 tarihliEnchiridionçevirisindekiözettendir.

Her şeyde mevcut olan gizem araştırılmalıdır, ayrıca KutsalKitap’ın sadece kelimelerini değil, ruhunu da incelediğimiz gibi,Tanrı’nın zahiri yaratıkları ve işleri de incelenmelidir; hayal ederekveyabereketsizbiçimdedeğil,(Aristo’yafazlasıylabağımlıilahikişilergibi) kurnazca tartışmalarla da değil, eski âlimlerin izinden giderekincelemek gerekir. Hayatı ve özgürlüğü bahşeden Kutsal Ruholduğundan, yazdığımız her şeyde, her eylemimizde bedene veondan elde edilenlere değil, Kutsal Ruh’a ve onun ürünlerine saygıgöstermeliyiz; insanın değil, Tanrı’nın gözlerinin önünde olmayıdilemeliyiz; Tanrı’ya bedenen değil ruhumuzla ve gerçekten ibadetetmeliyiz;Mesih’inetinivekanını[komünyon]sadeceağzımızladeğil,ruhumuzladayiyip içmeliyiz;boynumuzaAzizYuhannaİncili’niveyaAgnusDei’yi[Tanrı’nınkuzusu,Hz.İsa]asıpdaiçindeKutsalRuh’unbarınmadığıdünyevişeylerdenzevkalmakyerinedirilmeliveKutsalRuh’uyaşatmalıyız; birçokayinekatıldığıhaldebir şeydemeyen vebir şey duymayan verimsiz biri değil, Mesih’in Ruhu’yla birlikte tekruh,onunvücuduylatekvücutolmalı,onunkilisesininatiküyelerindenbiri olmalıyız; vücudunu yıkayan, tuzla ovan, yağlayan ve kutsal supüskürtenlerden biri olmak yerine, temiz ve aydınlık bir zihne sahipolmalıveMesih ile yenibirhayata yürümek için çalışmalıyız; içindeMesih varmış gibi yapan, onun kutsal emanetlerine dokunmaktanzevk alan, kemiklerini onurlandıran veya gri peder cübbesiyle

gömülenlerdendeğil,azizlerinerdemlivekutsaldoktrinlerini takipvetemsil edenlerden olmalıyız; çarmıha doğru sürünmek ve onunyapıldığı odundan bir parçayı evimizde saklamak yerine, Mesih’inkendi doktrini ve hayatı ile sergilediği canlı ve gerçek görüntüsünütakip etmeliyiz; dünyevi şeylere, batıl seremonilere, geleneklere veinsan icatlarına güvenmek yerine Kutsal Ruhun mükemmelliğineyükselmeye çalışmalı, mükemmel sevgide ve merhamette ilerlemekaydetmeli ve mütevazı ve pişman kalbimizi Tanrı’ya adamalıyız;insanların gözlerine zevk veren şeyleri değil, Tanrı’nın gözleriningörmek istediklerini yapmalıyız; vücudundışsalduyularınıbeslemekyerinezihninsükûnetinivemasumiyetinisağlamalıveTanrıkelimesiniruhumuzda gerçekten duyarak, görerek ve hissederek bu zihnibeslemeliyiz;Mesih’in gizemlerini öğrenememiş olarak ve onun tatlıiçeceklerinden mahrum biçimde kirli canavarlarla birlikte yerdesürünmektense ruhun yaralarını iyileştirmek için içsel ilaçları almayıkabuletmelivesevgininkanatlarıylaKutsalRuh’auçmalıyız.

Erasmus, InstitutioPrincipisChristiani (HıristiyanPrensinEğitimi)adlı eserinde dini reformdan ayrı biçimde politik ve sosyal reformprogramınıntaslağınıçizer.BueserimparatorolmaküzereyetiştirilenV.Charles’ahitabenyazılmıştır.*

*Erasmus:HıristiyanPrensinEğitimi,(çev.veed.)L.K.Born,s.133-4,140,158-9,170,200-1, 212-3, 217-8, 238, 251. Telif hakkı: 1936,ColumbiaUniversityPress. ColumbiaUniversityPress’inizniyleyenidenbasılmıştır.

3. Eflâtun, devletin koruyucularının eğitiminde gösterdiği özenibaşkahiçbiryerdegöstermemiştir.Onlarındiğerinsanlarızenginlikte,kıymetli taşlarının güzelliğinde, giysilerinde, heykellerinde vehizmetlilerinde değil, sadece bilgelikte geçmelerini istemiştir.Dümende filozoflar yoksa yahut devleti yönetmekle görevli olanlarfelsefeyi kucaklamıyorsa hiçbir devletin kutlu olamayacağını söyler.“Felsefe”derkenilkbaşlangıçlara,ilkunsura,hareketevesonsuzluğailişkin tartışmaları değil, zihni kalabalıkların yanlış fikirlerinden vekusurlu eğilimlerinden özgürleştirmeyi ve İlahi Güç örneğine uygunbiçimdeyönetmeteorisinikastediyorum.

(…)HıristiyanteolojisiTanrı’yaüçbirincilnitelikatfeder:Enbüyükgüç,enyücebilgelikveenyüksekiyilik.Becerebildiğinizkadarıylabuüçlemeyisahiplenmelisiniz…

NasılTanrıtümlütuflarındaiyiysevehiçkimseninhizmetineihtiyaç

duymazvebirkarşılıkbeklemezse,gerçektenyüceolanbirprensdeEbedi Prens’e benzemelidir. Bir karşılık veya zafer beklemedenherkeseaçıkça iyilik yapmalıdır.Tanrı kendisinin güzel bir benzerini,güneşigöklereyerleştirmiştir.Ölümlüinsanlarınarasınadakendisininmaddivecanlıbirgörüntüsünü,kralıkoymuştur.Güneşherkesekarşıeşitdavranırve ışıklarını tümdiğer göksel varlıklara verir. Prens dekendihalkınıntümihtiyaçlarıiçinerişilebilirolmalıdır.Herkeskörleşsedeoaslakaranlıktakalmamalı,kendiiçindeeldeğmemişbirbilgelikkaynağıolmalıdır.

Tanrı hiçbir duyguya kapılmaz ama evrene üstün bir adaletlehükmeder. Prens de tüm eylemlerinde onun örneğini izlemeli, tümkişisel niyetlerini bir kenara bırakmalı ve sadece aklıyla ve adaletlekararvermelidir.Tanrıyücedir.Prensdesıradan insanlarınaltdüzeykaygılarından ve sefil arzularından mümkün olduğunca uzakdurmalıdır.

(…) İyi bir prense dair en önemli umudumuz eğitimidir, özelliklebunabakılmalıdır….Bunedenle, geleceğin prensinin henüz açık vebiçimlendirilmemiş olan zihni beşikten itibaren faydalı fikirlerledoldurulmalıdır. Ardından onun ruhunun bakir toprağına ahlaktohumları ekilmelidir, böylece yıllar geçtikçe ve prens deneyimkazandıkçaahlakıdabüyürve tümhayatı boyunca sağlambiçimdeyerindedurur.

(…) Dilin öğeleri öğretilir öğretilmez, [öğretmen] hemenSüleyman’ınMeselleri,Eklesiastes veBilgelikKitabı’nı okutmalıdır;burada amaç kendini beğenmiş bir müçtehidin talebesineilahiyatçılara özgü dört duyusuyla eziyet etmesi değil, ona iyi birprensin görevlerine dair birkaç doğru kelime öğretmektir. (…) Dahasonra, İncilleri ele almalıdır. (…) Üçüncü olarak, Plutarkhos’unApophthegmatavesonraAhlakkitaplarıişlenmelidir,çünkübunlardandaha saf eserler bulunamaz. Ayrıca onun yazdığı Hayatlar diğerhepsinden daha iyidir. Plutarkhos’tan sonra ben olsam hemen,yazdıklarıyla ahlaki bütünlüğe sahip bir hayatı mükemmel biçimdeteşvik edip heyecanlandıran, okuyucunun zihnini sefil meselelerdenuzaklaştıranveözellikleeserlerininhernoktasındatiranlığıkötüleyenSeneca’ya geçerim. Aristo’nunPolitika ve Cicero’nunGörevler adlıeserlerindenöğrenilmeyedeğerbirçokpasajalınabilir.Ancak,böylesişeylerde en saygıdeğer kaynak olduğundan, Aristo bence en sonabırakılmalıdır. Cicero, Kanunlar adlı eserinde kısmen onun izlerinitakipetmiştir,Cumhuriyetadlıkitabıisekayıptır.

Tarihçileri okuyarak önemli oranda bilgelik elde edileceğini inkâredecekdeğilimamaöncedendonanımınızyoksave ihtiyatlıbiçimdeokumazsanız, bu eserlerden yıkıcılığın özünü de öğrenebilirsiniz.Yüzyıllarınonayladığıyazarve liderlerinadlarınınsizi kandırmasınaizinvermeyin.HerodotveXenophon,ikisidepagandıveçoğunluklaen kötü prens tiplerini anlattılar; tarih yazmalarına rağmen birisianlattığı şeylerle zevk vermeyi amaçladı, diğeri ise istisnai bir liderportresi çiziyordu. Sallustius ve Livius birçok şeyi açıkça anlatır veeminolunçokdabilgilidirleramaanlattıklarışeyleritartmazlarvebirHıristiyanprensiçinaslaonaylanmayacakşeylerionaylarlar.Achilles,

Xerxes, Cyrus, Darius ve Julius Caesar hakkında duyduklarınızakapılmayınvebubüyükisimlerlebüyülenmeyin.Aslındabahsigeçenkişiler öfkeli soygunculardır, Seneca bu kişileri birçok yerde böylenitelendirir.

(…) İyi bir prens tebaasının tamamına karşı aynı tavrıgöstermelidir, tıpkı iyi bir paterfamilias’ın [aile reisi] ailesine karşıdavranmasıgerektiği gibi –bir krallıkbüyükbir ailedenbaşkanedirki?Kral,insanlarınbabasındanbaşkanedirki?(…)

Devletinkontrolünüelealmaküzereolanbirprensedevletinesasumudunun gençliğin eğitimi olduğu öğütlenmelidir. XenophonCyropaedia adlı eserinde bilgece davranıp bunu öğütlemiştir.Gençlerinesnekliğiher türlüeğitimsistemineuygundur.Bunedenle,enbüyükönemkamuokullarına,özelokullaravekızlarıneğitilmesineverilmelidir;böyleceçocuklareniyiveengüvenilireğitmenlereteslimedilmiş olur ve Mesih’in öğretilerini ve iyi edebiyat örnekleriniöğrenebilirler;budadevletiçinfaydalıdır.Buşemanınsonucundaçokfazla kanuna ve cezaya gerek kalmaz, çünkü insanlar kendi özgüriradeleriyledoğruyolutakipedeceklerdir…

Prens, zenginlik konusunda çok büyük bir eşitsizlik oluşmasınıengellemelidir. Kimseninmallarına el konulduğunu görmek istememama prens halkın zenginliğinin birkaç kişi tarafından biriktirilmesiniengelleyecek bazı önlemler almalıdır. Eflâtun, vatandaşların fazlazengin olmasını istememişti, aşırı fakir olmalarını da istememişti,çünkü fakirlerin bir faydası yoktur ve zenginler güçlerini kamuyahizmetiçinkullanmazlar.İyibirprenstoplumunenfakirüyelerininbilekullandığı mallara mümkün olduğunca hafif bir vergi uygulamalıdır;örneğin tahıl, ekmek, bira, şarap, giysi ve insan hayatının devamınısağlayandiğermaddeler.Ancakbuşeylerçoğuzamanbirkaçsebepleen yüksek vergiye tabi olurlar; birincisi genelde assisiae olarakadlandırılan vergi toplayıcıların zalimce mallara el koyması, ikincisimallara farklı biçimdeel koyulmasınanedenolan ithalat vergileri vesonolarakdaprensufacıkbir faizalabilsindiye fakirlerinparalarınıhortumlayantekellerdir.

Belirttiğim gibi bir prensin hazinesini artırmanın en iyi yolu,“Cimrilikenbüyük gelirdir,” diyen atasözüne uymak ve harcamalarıdikkatlice kontrol etmektir. Ancak eğer biraz vergilendirme mutlakagerekliyse ve insanlarla olan ilişkiler bunu zorunlu kılıyorsa,barbarlarınve yabancılarınmallarına ağır vergiler konmalıdır, çünkübunlar yaşamak için zorunlu değildir ve sadece zenginlerin keyifaldıkları, hovardalara uygun lüksler ve lezzetlerdir: Örneğin keten,

ipek, boya, karabiber, baharat, merhemler, değerli taşlar ve aynıkategorideki diğer şeyler. Ancak bu sistemde sadece vergiye gücüyetenler çimdiği hissedecektir. Bu düzen sonucunda dahamütevazışartlara sahip olmasalar da belki arzularını daha mütevazı halegetirebilirler; böylece, kaybedilen para alışkanlıklarda iyi yönde birdeğişimesebepolabilir.

(…) Hıristiyan prensler arasında, Hıristiyan olmalarındankaynaklanan, çok güçlü ve kutsal bir bağ vardır. O zaman nedenherkesbirbirinindüşmanıymışveMesih’insağlayamadığınıinsanlarınanlaşmaları sağlayabilecekmiş gibi habire anlaşmalar imzalanıyor?Birmeselebirçokyazılıanlaşmaylaçözülüyorsa,buiyiniyetinmevcutolmadığınınkanıtıdır;yasalişlemleriengellemekamacıylayapılanbuanlaşmaların sonucunda sıklıkla birçok dava açılır. Eğer ortada iyiniyet varsa ve iş dürüst kişiler tarafından yapılıyorsa, özenerekyapılmış sözleşmelere gerek yoktur. İşlem dürüst olmayan kişilerarasındaysaveiyiniyetleyapılmazsa,buanlaşmalarsadecedavayazeminoluşturmayayarar…

Yunanlıların Yunanlılarla yaptığı savaşa Eflâtun savaş değil,ayaklanma der, bu durum gerçekleşirse hiçbir sınır tanımadansavaştıklarını söyler. Birçok bağla birbirine bağlı Hıristiyanlar başkaHıristiyanlarla savaşa tutuşursa bunu hangi terimle adlandırmamızgerekir?Sadece unvan için, kişisel kinler veya aptal ve toy tutkularyüzündenher türlüzalimliğenedenolanveyıllarcasürensavaşlaranediyeceğiz?

Bazıprenslersavaşlarınınhaklıbirsavaşolduğunuve savaşmakiçin haklı bir sebepleri olduğunu düşünerek kendilerini kandırırlar.Haklı bir savaş olup olamayacağını tartışmayı denemeyeceğiz amakimkendisininhaksızolduğunudüşünürki?İnsanhayatınınbukadarbüyükvedeğişkencilveleriarasında,bir imzalananbir feshedilenbukadar anlaşmanın arasında savaşa girmenin gerçek bir bahanesiyoksa bile, bir mazeretin zikredilmediği hiç olmuş mudur? Ancakpapalık kanunları bütün savaşları reddetmez. Augustine bazıdurumlarda savaşı onaylar, Aziz Bernard bazı askerleri över. AncakMesihvePetrusvePavlusbununtamtersiniöğretirler.Nedenonlarınotoritesi Augustine veya Bernard’ınkiler kadar yanımızda değildir?AugustinebirveyaikidurumdasavaşıonaylaramaMesih’infelsefesitamamensavaşınkarşısındadır.

B.İNSANOĞLUNAUYGUNEĞİTİMNASILOLMALIDIR?

Rönesans yenilikçilerinden Coluccio Salutati (1331-1406) hemklasikleri okumuş hem hukuk eğitimi görmüş, devlet memuriyetinegirdikten bir süre sonra Floransa Cumhuriyeti Şansölyesi olmuştur.Salutati’nin bu makamda dikte ettiği Latince resmi mektuplarınharikulade üslubu başkentin tüm ihtişamını yansıtır mahiyettedir.Savaş sırasında Floransa’nın özgürlüğünü korumak ve Milano’nunİtalyanYarımadası’nıelegeçirmesiniönlemekiçinverilenmücadeledeyurttaşlarına cesaret ilham eden yine onun yazıları olmuştur.İnsancıların pek çoğu gibi Salutati de iyi bir Hıristiyan’ın nasılyaşamasıgerektiğinin tavsifineönemveren bir ahlakçıdır. Aşağıdakiiki mektup, onun insanları tedirgin eden tartışmalı bir konuda,Hıristiyanlık ilkeleriyle sivil yaşam ilişkisi hakkındaki düşünceleriniyansıtır.(PR)

GiulianoZonarini’yeMektup*

ColuccioSalutati*HumanismandTyranny:StudiesintheItalianTrecento,HarvardUniversityPress,1925.

25Ekim,1378

Ve şimdi, sevgili meslektaşım, beni epeyce sarsan bir hususagelelim. Benim için Vergil’in bir nüshasını satın almanı istediğimiyazmıştım. Cevabında, Vergil’in -senin kelimelerinle- “yalancı birkâhin”olduğunusöyleyerek,benidahaiyişeylerlemeşgulolmamaklasuçluyor, Kilise kanunlarının bu tür kitapların okunmasınıyasakladığını hatırlatarak, böyle bir sipariş vermek suretiyle senirahatsızetmememgerektiğini ilerisürüyor,bununyerinebanabirkaçcilt dinsel kitap almayı öneriyorsun. Roma hitabet sanatının prensi,şairlerin en tanrısalı ve kendi yurttaşımız olan Vergil’e hürmeten veseni içinedüştüğünyanlıştankurtarabilmek için istemeyerekdeolsa

sertbirdillehitapedersem,lütfenbeniaffetsevgiliGiuliano.

Horace’ın{38} olurdaHıristiyanmabetlerindendışlanır diye gelmişgeçmişensaf/temizruholarakbahsettiğiVergil’isavunmanıngörevimolduğunu düşündüğüm kadar, kitabını satın alırsan kirleneceğinidüşündüren seni de bu Vergil korkusundan kurtarmak zorundaolduğumuhissediyorum.

Nasıl oldu da böylesi bir korku geliştirdin, sevgili meslektaşım?Vergil’in tanrıların korkunç ve utanç verici davranışlarını, insanlarınkötüniyetli tutumlarınıkaydageçirdiğinivekendisiTanrı’nın yolundayürümediğiiçinokurlarınıdadindençıkardığınıiddiaediyorsun.ŞayetVergil’den bir kâfir olduğu için uzak durulması gerektiğinidüşünüyorsan,ozamansennedendahadabeterini,birdönekolanPriscian’ı ve tabii, Demosthenes’i okuyorsun? Dikkatimi çekmeküzeresözünü ettiğin Job,Hıristiyanmı, yoksa sünnetlilerdenmiydi?YenidendoğuşiçinvaftizsuyuylatazelenmemişolanSeneca’dandamı vazgeçeceğiz? Yahudi olmayanların (putperestlerin) mirası biryana, edebi yazım kurallarını nereden öğreneceğiz dersin? HitabetsanatınınkaynağıCicero’durveogündenberiherkesbu kaynaktanbeslenir.Augustin’unhitabetinşahikasınaulaştığıHıristiyanöğretisinedair çalışmalarını oku. Göreceksin ki, üslubunda yansıyan, Cicerogeleneğininyenilenmişhalidir. İmanatersdüşerendişesiylekâfirlerinbuluşlarını (görüşlerini) okumamak yanlış bir tutumdur, çünküokumak, özellikle de onlarla mücadeleyi kolaylaştırır. Sanma kiVergil’in barbar tanrılara dair masalları beni etkilemekte! Hoşumagidenonuneşsizüslubu!Böylesibirazametvealbenikimseyenasipolmamıştır.

Ben Vergil’in dilinin muhteşem, sözcük kullanımının mükemmel,dizelerininahenkli,anlatımınınpürüzsüz,cümlelerininyapısınıakıcı,kompozisyonunun çok zarif olduğunu düşünüyorum. Dahası, onundüşünce derinliğine, kadim bilgi havuzundan ve yüksek felsefenindoruklarındanesinlenenfikirlerinedehayranım.

Bukonununüstündebukadarduruyorsam,sapısamandanayırıpdoğrubakışaçısıgeliştirmekisteyenbiriiçin,Vergilokumanınboşbiruğraş olduğunu düşünmeni istemediğimdendir. Doğru, bu kitapHakikati arayıp bulmak için okunmaz ama Seneca’nın dediği gibi:“Bendüşmankampınamisafirolarakdeğil,casusolarakgirerim.”BirHıristiyanolarakben,Vergil’inyazdıklarınıiçindesonsuzadekyatmakveya uzun süre uzanmak üzere değil, içinde şiirselliğini gölgeleyenerdemli bir yaklaşım veya saygın bir tutum var mı diye özenleokurum. Ve şiirinde sıkça başvurduğu dokundurmalarda hakikatle

bağdaşmayanveyabelirsizlikarzeden ifadeleri,üstelikkeyif alarak,akıl yoluyla temizlerim. Şansım yaver gider demasalsı kurgusundadinimizle uyum içinde olan bir şey bulursam sevinir, şairimizindüşmanından öğrenmiş olmasını takdirle, güle oynaya kabul eder,bunubirköşeyedeyazarım.

Sanma ki, kutsalların kutsalı azizler şiir veyaVergil okumamıştır.Peder Jerome’un{39}mektuplarını okursan, her birinin çeşitli şairlerindizeleriyle süslü olduğunu görürsün. Diğerleri bir yana, Peder’inVigilantiusGallicus’ayazdığıtezyifin(sövgü)önsözündeokadarçokşairdenalıntı vardır ki,onunbirHıristiyanolduğunuunutur, adi kâfiredebiyatınınprofesörüsanırsın…

(…) Bir adam eğer güzide bir Hıristiyan’a gönderdiği kısacık birmektuptabuncaşiirsel referansa ihtiyaçduymuşsa,buşairleri ihmaletmememizgerektiğine işaretetmezmisence?Jerome’agelince, kiVergilvediğerşairlerinşiirlerionunyönetimindeyasaklamıştı,şiddetletenkit ettiği şiir ve hitabet sanatından bihaber olsaydı, Yunanca veİbraniceden akıcı, hoş bir üslupla Latinceyle çevirdiği Kutsal Yazılarbizlerekadarulaşırmıydı?Oparlakfikirlerinibirokadarbüyüleyicibirüslupla aktarabilir miydi kendisini eleştirenlere? Hitabet sanatınıeleştirirkenhitabetsanatınıngücündenyararlanabilirmiydi?

Öte yandan, Hıristiyan inancının savunucusu, AureliusAugustine’in tek bir mektup veya tezi yoktur ki şiirsel unsurlarladonatılmamış olsun. Şairler ve özellikle Vergil ile aşinalığı olmasa,Tanrı’nınŞehriadlıeserindekâfirlerinkibrinekarşıokadargüçlüveayrıntılı bir savunma yapabilirmiydi? Günümüz ilahiyatçıları, bukitaplarıAugustine’inVergil’evediğerşairlere referanslarınedeniyleanlamadıklarını itirafetmekteler.Küçümsenmeyecek ölçüde yetenekve nüfuz sahibi öyle insanlar tanıdım ki, bilgilerini artırmak üzereVergil ve diğerini okuyup, anlamak için okul çocuklarının peşindekoşuyorlar.

Eğer sen şairler hakkında hiçbir şey bilmeden, gramer ya daKutsal Babaların yazılarını -ki şiirsel telmihlerle doludur-anlayabiliyorsan, her ne kadar senin deha seviyene ulaşamamışolsamda,beniVergilveyaonungibileriniokumaktanmenetme.Eğersen,senipırılpırılaydınlatankitaplarıokumaktanhoşlanıyorsan, izinver, gözleri onca parıltıyı kaldıramayacak olan ben de kendikaranlığımı aydınlatmak için gözlerimi şiirin yıldızlarına dikip, acıkabuğunun ardında müthiş bir tatlılık barındıran bu masallardahakikatin inşasına yarayacak bir şeyler arayayım. Şayet sen bunuyapamaz veya yapmayacak olursan, tüm iyi niyetimle derim ki,

şairlerekarışma!

PellegrinoZambeccari’yeMektup*

ColuccioSalutati*StudiesintheItalianTrecento,HarvardUniversityPress,1925.

Sevgili Pelegrino, karmaşadan uzak durmanın, güzel şeylerden

kaçınmanın,kendini tecritetmenin,birkeşişgibi inzivayaçekilmeninmükemmelliğe{40} giden yol olduğuna inanma. Çalışmalarınamükemmeliyet kazandıran, sana kimsenin değmemesi vedeğemeyecek olmasını sağlayacak olan şey senin içindedir. Eğerruhun dışsal şeyleri, mesela şehir meydanını, forumu, mahkemeyi,şehrin en kalabalık yerini içselleştirmezse, gerçek bir inziva vekusursuz bir yalnızlık işte bu olurdu. Ruh kendinden uzakta olanşeyleri hatırlamak veya yakındakilerle büyülenmek suretiyle dışadöner. Yalnız bir yaşam sürmenin yararı nedir, bilmiyorum. Zira ruhhep zihnin veya arzuların tetiklediği bir şeyler düşünür. Söyle banaPellegrino,Tanrıençokkimiseviyordu?TembelPaulus{41}’umu,yoksafaal İbrahim’i mi? On iki oğlu, sürüleri, iki karısı ve tüm servetiyleYakup’unTanrı için o iki Macar’dan, Theofilus ve Hilarion’dan dahadeğerliolduğukanısındadeğilmisin?Üstünkişilerarasındakendisinifaal yaşama verenler, sadece ruhani şeylerle meşgul olanlardansayıcaçokdahafazladırlar.

(…) Dualarla yetinmemeli, bu yolla cennete yaklaştığınainanmamalı, seküler dünyanın bir parçası olduğum için benisuçlamamalısın.Şüphesizsendünyadankaçmaksuretiyledünyayagökteninmişgibiolacaksın,benisedünyadakalarakkalbimicenneteaçmış olacağım. Aileni, çocuklarını, akrabalarını ve arkadaşlarınıdüşünüp onlarla ilgilenir, onlara bakarsan Tanrı’yı daha çok mutlueder,kalbinicenneteaçmışolursun.Sıradanşeylerlemeşgulolmaksuretiyle, kendini O’na daha çok vakfedebildiğini ve böylelikle O’nudahaçokmutluettiğinidüşünüyorsunbelkiamaO’nunsanatanıdığıimkânlarla aileye, dostlara, devlete yararlı olmak için çalışmangerekiyor…

Netice itibariyle tefekkürdaha iyi,daha tanrısalvedahaulviolsa

daeylemlebiraradaolmalıdır.Tefekkürün zirvesinde çakılıp kalmakda gerekmez. Yalvarırım söyle bana, ihmal edilmiş veya natamamolsa da, Mahşer’de iyilik için yapılmış olan işlerden başka neyleyargılanırinsan?Fakirfukarayıdoyurupgiydiren,susamışasuveren,ölüyü gömen, tutukluyu serbest bırakan duyacaktır en tatlı çağrıyı:“Gel, Babamın kutsadığı, dünyanın başlangıcından beri senin içinhazırlanmışolanKrallığıntadınıçıkar.”

Rönesans,bugünbile,paganizminsekülerürünlerindedirildiği birsanathareketiolarakgörülebilmektedir.Ancakbugörüş,Rönesans’ınesas meselesinin eğitimin geliştirilmesi, değişen dünyanın dahayüksekiyilikstandartlarınaulaştırılmasıolduğunugerçeğiniıskalar.

Yenieğitimmüfredatının ifadesinibulduğu ilksistematikyaklaşım,PeterPaulVergerio’ya(1370-1444)aittir.Vergerio,geleneklereuygunolarak önce Padua’da mantık okumuş, sonra birkaç İtalyanüniversitesindedersvermiş, klasikler ilgisini çekmeyebaşlayınca daBizanslı bir âlimden Yunanca dersi alarak edebiyat dalında kendikendini yetiştirmiştir. Malûm olduğu üzere, Vergerio zamanındaüniversiteler çoğunlukla hukuk, bilim ve tıp alanlarında eğitimvermektedirler.

Vergerio,BeşeriBilimlereDair [De ingenuismoribus]adlı tezinde,eğitimde Charlamagne döneminden (742-814) On Beşinci yüzyılakadargörülengelişmelerinbüyükbirbölümünüsadeceezber tekniğiveanlatımşekli itibariyledeğil,müfredat itibariyledereddederveenönemli şey ahlaki gelişim olduğu için örnek oluşturmak suretiyleerdemöğreten tarih ve erdemin ne olduğunu araştıran etik üstündedurur. Tarih ve etik o güne kadar ihmal edilmiş veya hakkındakiçalışmalar yetersiz kalmıştır. Önerdiği müfredatta hitabetin üçüncüsıradaolması,üslupveyurttaşlıkbilgisineduyduğuilgiyeatfedilir.

Bu dönemde eğitime dair yazanlar, sadece İtalyanlar değildir.Rabelais’in Gargantua ve Pantagruel adlı çalışmaları, ParisÜniversitesi’nindurumuve İtalyaneğitimprogramlarının Fransızcayaçevrilmesini alaya alması itibariyle okunmaya değer eserlerdir. Öteyandan,dönemineğitimedairbilimseleserlerindegerekİngiliz,gerekFransız, gerekse İtalyanların Hıristiyan ahlakına ne denli önemverdiklerinigörmekdemümkündür.

CarraralıUbertinus’aMektuplar*

PeterPaulVergerio*VittorinodaFltreandOtherHumanistEducators,CambridgeUniversityPress,1897.

Sağduyusuve çalışmalarıyla öne çıkanmuhterembüyükbaban I.

Francesco, ebeveynin çocuklarına karşı üç temel görevi olduğunusöylerdihep.Bugörevlerdenbirincisi,çocuğaonuutandırmayacakbirisimbağışlamaktır,der.Nitekimbabalarınçocuklarınabelirlibirkaprisveya aldırmazlık içinde veya aile ismini ebedileştirmek için isimvermeksuretiyleonlarıhayatlarıboyuncaüstlerineyapışıpkalacakbirtalihsizliğe mahkûm ettikleri sıkça görülür. İkinci görev, çocuğununseçkin bir şehirde yetişip büyümesini sağlamaktır. Bu durum, onunileride sadece özsaygılı biri olmasına değil, bir babanın çocuğunaolan üçüncü görevinin de hakkıyla yerine getirilmesine hizmet eder.Söz konusu üçüncü görev, çocuğunun sağlam bir eğitim almasınısağlamaktır. Hiçbir servet veya ileri dönük hiçbir yaşam güvencesi,onuniyibireğitimalmasıvekültürlübirinsanolarakyetişmesikadardeğerlibirhediyedeğildir.Çünküçocuk,enmütevazıisimlebileancakbu suretle temayüz eder ve hangi şehirde doğmuş olursa olsun, oşehringururkaynağıolur.Şunudaunutmamalıyızki,birerkektalihsizbir isim veya adı sanı olmayan bir yerle ilişkilendirilmek suretiyleaşağılanmaktan, bunlardan birini veya ikisini birden değiştirerekkurtulabilirse de, zamanında iyi bir eğitim almamış olmasına çarebulamaz. Dolayısıyla, bu imkân çocuğun yaşamının ilk yıllarındanitibaren ona sunulmalı, kişiliği ve aklı gençken yoğrularak kalıcı birbiçimdeeğitilmelidir.

Herebeveyniçinsözkonusuolanbugörevler,yüksekmevkilerdeolanlar içindahadabüyükönemtaşır.Çünkübu insanlarınyaşamı,tabiryerindeyse,halkıngözetimine tabidir veonlardan,haklı olarak,kendileriyleeşdeğermevkileriişgaledenlerinliyakatvekapasitelerinimüşahedealtındatutmalarıbeklenir.Dolayısıyla,Ubertinus,kuşaklarboyuncaPadua’mız gibi kültürlü insanların yaşadığı antik bir kentinöndegelenailelerindenbirininmensubuolarak,mükemmelbireğitimalmanınnedemekolduğunueniyisenbilirsin.{42}Malum,ismimizivedoğum yerimizi biz seçemeyiz ama tıpkı kişilik gibi, kendimizigeliştirmekbizimelimizdedirvemükafatıbirokadarkalıcıdır.Teşvike

ihtiyacı olmayan birini teşvik etmeye çalıştığımın farkındayım… İlkbaşladığıngibidevamet,geçmişperformansını istikrarlıbirbiçimdegeleceğetaşı.

Gençlerineniyişekildeyetişmesi içinhangialanlardavenasılbireğitimgörmeleri,günlükyaşamdanelerigözetipnelerdenkaçınmalarıgerektiğinedair,ÖğrenimveHalveGidişadlırisalemintemelilkesinisana böylece aktarmış oldum. Sana yazdım ama bunlar yüksekamaçlar güden veTanrı’nın bahşettiği aklın hakkını vermek isteyenherkese açıktır. Zira hiçbir açık görüşlü (liberal) zihin, kolay kolaytembelliğedüşmezyadavasatbirvaroluşuniçindekaybolupgitmekistemez.

(…)Çocuklar, büyük ölçüde ailelerinin geleneksel disiplinine tabiolsalar da, kamu düzeninin denetiminden muaf değildirler. Çünküçocukların nasıl eğitildiği, ailenin de ötesinde, devleti ilgilendirir.Devletgençlerin iyivedoğrueğitimalmalarını,bazıyönleri itibariylekendisorumlulukalanınınbirparçasıolarakgörür.Benbusorumlulukalanınıngenişlediğinigörmek istiyorum.Gelelimayrıntılara:Gençlerigençlikleri icabı günaha teşvik edebilecek olan şeylerden korumakgerekiyor. Malum, yaşamın her döneminin insanı günaha teşvikedebileceknitelikte,kendinehasözelliklerivardır.Erkeklikçağı tutkuçağıdır,ortayaşihtiras,yaşlılıkisetamahçağıdır.Genelliyorumtabii!Çocukluk çağında yapılan hataların birer denetim konusu olduğuaçıktır.Çocukların safiyet düzeyini en yüksekmertebede tutabilmekiçin onların dans gibi, cinsellik çağrıştıran gösteriler gibi baştançıkarıcı şeylerden uzak tutulmaları ve özellikle de bir kural olarak,kadın topluluklarıyla temastan alıkonulmaları gerekir. Kötüarkadaşlıklar kişiliği bozabilir. Zihinsel ve bedensel tembellik günahişlemeyezeminhazırlar.İçekapanıklıkveçekingenlikterbiyeedilmeli,bunlara asla izin verilmemelidir. Çocukta zararlı imgeleme, bunalım,huysuzluk ve öfke sağlıklı arkadaşlıklara ihtiyaç duyduğuna işareteder.Çocuğunen iyiözelliklerininortayaçıkıp ifadebulabilmesi içindoğrueğitmenvearkadaşseçimiyapılmalıdırki,olasıolumsuzluklar,örnek teşkil etmek suretiyle baştan itibaren baskılanabilsin. Çokyemek,çok içmek,çokuyumakgibiher türlü ifrat, çocuğunkendineözgüihtiyaçlarıgözönündebulundurularakbaskılanmalı,bedene iyidavranılmalı ama şımartılmamalıdır. Çocukların şarap içmesinegelince, ben olsam yasaklar veya çok az miktarlarda ya da suylakarıştırarak verirdim. Bir çocuk asla tıka basa yiyip içmemeli,gereğinden fazla uyumamalı ve buna asla izin verilmemeli,özdenetimin bir alışkanlık haline gelmesi sağlanmalıdır. Hepsindenönemlisi, çocuğaerkenyaştan itibaren ilahi yasalarasaygıduymayı

öğretmektir. Bunu yaparken çocuğun mizacı dikkate alınmalı, onuzorlamak suretiyle saygınınmantıksız bir batıl inanca dönüşmesineizin verilmemelidir, zira bu imandan ziyade itaatsizliğe yol açar.Çocuğa küfrün en büyük günah olduğu öğretilmeli, kibir ve Kiliseayinlerine saygısızlık sert bir biçimde baskılanmalıdır. Bu konudaantikçağdankalmagüzelbirörnekvardır:Romalısenatörler,ŞehrinBabaları, Senato binasına giderken onlara gençler eşlik ederdi. Bugençlermüzakerelerbitinceyekadarkapıdabekler,sonrayineonlaraevlerine kadar eşlik ederlerdi. Romalıların gençlerde dayanıklılık vesabır geliştirmek için uyguladıkları bu talim hayranlık vericidir.Çocuklarınbenzerbirsaygıyımisafirleredegösterilmelerisağlanmalı,onlarayaşlıların,akranlarınınvekendilerindenküçükolanlarınuygunbiçimlerde nasıl selamlanacağı öğretilmelidir. Bu gibi hususlardadüzgün davranış sergilemek herkesin hoşuna gider, hele de budavranışı,atlı arabasındahembelirli bir saygınlık hemdedoğal birdinginlik içinde oturmak zorunda olan, prensin oğlu sergiliyorsa!Davranış kurallarının ayrıntıları gözlem yoluyla ve eğitimle öğrenilir;bueğitim, elbet, çocuğundoğal davranışlarının düzeltilmesini, şeklesokulmasını gerektirecektir. Ne var ki, bir şehrin veya devletinyönetiminetalipolanlariçinbuşarttır…

Vergerio, bu noktadan sonra, kendi kendini aldatma vepohpohlanmakonularındauyarılaryaparak,gençerkeklerinderslerinedahaiyiodaklanabilmeleriiçinevdenuzakbiryerdeeğitimgörmeleriniöğütlervemüfredatkonusunuelealır.

Beşeri ilimlere liberaliastudia{43} diyoruz, çünkü liberter{44} insanbunuhak ediyor. Bizler bu alanda öğrenimgörmek suretiyle akil veerdemli olmayı öğreniyor ve bunun tatbikatını yapıyoruz. Bu eğitimTanrı’nıninsanoğlunabahşettiğibedenivezihniuyandırıpçalıştırmakve geliştirmek suretiyle bizi yüceltir, bizi saygınlık ve erdem sahibiinsanlar yapar. Kaba bir mizacın hedefi kazanmak ve zevk içinyaşamaksa, onurlu bir mizaç ahlaki değerler, şan ve şeref içinyaşar. O halde, bu amacın çocuğun zihninde erken yaştan itibarencanlıtutulmasısondereceönemlidir.Şunutambirinançlasöyleyebilirvesizi teminederimki,böylesibirarayışaenküçükyaştan itibarengirmemişolsak,ilerleyenyıllardaedindiğimizbilgeliğiedinemezdik…

Vegerio,bundansonraöğrencilerinbaşarısızlıknedenleriüstündedururveantikçağınedebimirasınınöneminedairkısabirgirişyapar.

Bu paha biçilmez hazineyi çocuklarımıza bozmadan, olduğu gibi

aktarmanınbaşlıcagörevimizolduğunudüşünüyorum.Geçmişçağıncehaleti, o uzun ve saygıdeğer yazarlar listesinde bile bile pek çokgediğinaçılmasınayolaçmıştır!Kitaplarınkısmenveyatamamenyokolup gitmesine göz yumulmuştur. Kalanların çoğu acınacak denlibozulmuş, kesilip biçilmek suretiyle sakatlanmış ve bütünlüğünüyitirmişdurumdadır.RomatarihininkaydadeğerbirkısmınıYunancayazılmışbireserdenokuyaraköğrenmekhiçdekolaydeğildir.Dahada kötüsü, bir zamanlar soyumuzun da günlük konuşma dili olarakLatincekadaraşinaolduğuYunancanın,Yunanlıçocuklariçinbileyokolup gitmek üzere olmasıdır… Ta ki içimizden birileri, unutuştanyansıyacak bir yankılama olsa bile, gecikmeksizin bir şeylerikurtarmayaçalışsın.

GeldikBeşeri Bilimler adı altında yer alabilecek konulara: BenceTarih birinci sırada olmalı, çünkü hem çok cazip hem de işe yarar;hembilimadamlarınahemdevletadamlarına lazım.Liberaliastudiabağlamında tuhaf gelebilir ama ikinci sırada Ahlak Felsefesi var,çünkü bu disiplin gerçek özgürlüğün sırrını öğretir. O halde Tarih,felsefenin telkin ettiği kuralları, somut örneklerle ortaya koyar. Biriinsanoğlunun ne yapması gerektiğini söyler, diğeri geçmişte nedediğiniveneyaptığınıanlatarak,bugünedönükderslerçıkarmamızısağlar.Üçüncü ana konu, benceHitabet’tir ki, rafine/ güzel sanatlararasında apayrı bir yeri vardır. Felsefe yoluyla şeylerin özüne dairgerçekleriöğrenir,hitabetyoluyla farklı zihinlere inançaşılarız. Tarihtecrübenin ışığını yansıtır ve mantığın gücüyle hitabetin iknakabiliyetinitamamlayarak,birbilgelikbütünününortayaçıkmasınayolaçar. Sağlam muhakeme, akil konuşma ve ahlaklı davranışı, açıkgörüşlülüğünbileşenleriolarakdeğerlendiriyoruz.

Yunanlıların çocuklarının eğitimi için şu dört konuya önemverdikleri söyleniyor: yazın, jimnastik, müzik ve çizim. Ta ki yazıylailişkili olsun, bizde çizimin yeri yok. Çizimi ressamlığın bir parçasıolarak görüyoruz ve bizce sanatsever Yunanlılar gereğinden fazlaönemvermişler.

Amayazınsanatı bambaşkabir şey, tümzamanlara ve her türlüduruma, yeni bilgilerin araştırılmasına veya eskinin yenidenbiçimlendirilerek kullanılmasına hizmet eden bir öğreti. Bu nedenle,gramere ve kompozisyon kurallarına ilk baştan itibaren önemverilmelidir, çünkü Edebiyat’ın temelini oluştururlar. Münazaranın dabunlarla yakın ilişkisi vardır. Münazarada amaç, konuşmada neyindoğru,neyinsafsataolduğununayırdınavarabilmektir.Mantık,hernekonuda olursa olsun, sahici öğrenim metodunun temellendiği

disiplindir. Bir sonraki sırada Retorik var. Retorik, hiç şüphe yok kidüzgünbireğitiminolmazsaolmazıdır,çünküHitabetsanatınıöğretir.Nitekim Hitabet, özellikle sosyal yaşamdaki önemi nedeniylemüfredatımızdaüçüncüsıradayer almaktadır.Maalesef günümüzdeeskisi kadar önemsenmemekte; ne mahkeme salonunda, neMeclis’te, ne sunumda, ne münazarada, ne de ikna etmek içinkullanılmakta; hız, basitlik ve sadelik tercih edilmektedir.Büyükbabalarımıza ve kullandıkları dile şan ve şöhret kazandıranbelagat, bugün hor görülmekte. Ne ki, şayet gençlerimiz eğitimliolmakla övüneceklerse, bu alanda da atalarına benzemek, onlarlarekabetetmekdurumundadırlar.

Sırada,gündelikyaşamdadeğeratfedilmesedeHitabet’e katkısıitibariyle önem verdiğimizŞiir ve Şiirsel Sanatlar var. Şiir ve ŞiirselSanatlarınvaroluşunhoşyanlarıylailgilendiğideayrıbirgerçek.

Müziğegelince,Yunanlılar şarkı söyleyemeyen veya herhangi birmüzikaletikullanmayanı“eğitimli”addetmiyordu.Sokrat,ileriyaşlardamüzikaletiçalmayıkendikendineöğrenerekYunangençliğineörnekolmuş,müziğinduyulara/duygusallığahitapetmeninötesinde, ruhunahengine hizmet ettiğine işaretle müzik öğrenimini teşvik etmişti.Müzik, sağlıklı bir eğlence aracı olarak öğretiliyor olsa da, aslındahempratik hem teorik olarak eğitimde yeri olan gerçek bir liberaliastudiadır.

Rakamların/sayılarınnitelikleriyleuğraşanAritmetikveboyutların,çizgilerin, yüzeylerin ve üçboyutlu cisimlerin özellikleriyle uğraşanGeometri, ağırlıklı öğrenim alanlarıdır, zira tuhaf bir kesinlik unsuruiçerirler. Yıldız hareketleri, yıldızların büyüklükleri ve aralarındakimesafeleri konu alan Yıldızbilim yüzümüzü gökyüzünün sükûnetineçevirmemizi sağlar. Böylelikle sabit yıldızlar veya gezegenkavuşumları üstünde düşünür, güneş ve ay tutulmalarını öncedenbilebiliriz. Doğadaki canlı ve cansız varlıkların, dünyadaki vegökyüzündekişeylerinözelliklerinivetabiolduklarıyasaları,bunlarınnedenlerini, değişim ve dönüşümlerini, etkilerini, özellikle dekerametlerini (ki varsayılıyor) keşfedip öğrenmek, gençler için enyararlı ve zevkli öğrenim alanlarıdır. Bunlara üçboyutlu cisimlerinağırlığına dair araştırmaları da ekleyebiliriz ki, matematikçiler bunaPerspektifdiyor.

Buradaşuüçbüyükmesleğekısacıkdeğinmedenedemeyeceğim:Tıp, Hukuk ve İlahiyat. Bir uygulamalı bilim dalı olan Tıp, şüphesizöğrencileriçinçokcazip,amaliberalolaraktanımlanamaz.Hukuk,ki

ahlak felsefesine temellenir, saygın bir meslektir ve bir eğitim alanıolarakher türlüsaygıyıhakeder;nevarki,uygulanışşekli itibariyleticarete dönmüştür. Öte yandan, İlahiyat sadece katıksız/saf birzekânınalgılayabileceğiduyuötesikonularlailgilenir.

(…) Böylece, başlıca “disiplinler”in üstünden geçmiş olduk.“Liberal”bireğitiminsözkonusutümalanlaravakıfolmayıgerektirdiğidüşünülmemelidir, çünkü bunlardan sadece birinde bile uzmanlıkkazanmak,bazentümbiryaşamamalolur.Tıpkıservetgibi,buradada çoğumuzun mütevazı bir kapasiteyle yetinmek durumundaolduğunubilmeli,bunukabullenmeliyiz.Bilmedenseçimyapmakzorolsada,aklımızaençokyatanalanıseçmeliyiz.Buseçim,birölçüdeseçimi yapacak olanın kişiliğine ve zihinsel özelliklerine bağlıolacaktır…

Vergerio, burada bazı öğrencilerin kolay, bazılarının zor konularıseçtiklerine değinip nedenlerini irdelerken eğitimin ne işe yaradığınıanlatır.

Beşeri Bilimler’in eğitimdeki yerine önem atfeder ve saygıduyarkenAristo’yuhatırlamakgerek.Aristo,BeşeriBilimler’inyaşamadair tüm ilgi alanlarını kapsamasını/içermesini istemez, insanoğlunudoğası itibariyle bir yurttaş, yani devletin faal bir unsuru olarakgörmekte ısrarlıdır.Nitekim kendini bilime veya kurgusal düşünceyevermiş bir insan kendini önemsediği için, bir yurttaş veya bir prensolarakişeyaramaz…

Vergerio, bu bölümün sonunda formel eğitimle askeri eğitimarasındaki ilişkiyi tartışmayageçmedenönce,öğretmen/hocaseçimi,öğrenme hızı, öğrencilerin öğrenim kapasiteleri arasındaki fark,öğrenciyle ilgili olarak ebeveynle görüşme, fikir ayrılıkları ve iyi dersçalışmaalışkanlıklarındanbahseder.

Alan seçimi konusunda yazarken aklımda özellikle de mizacıitibariyle askerlikten ziyade yükseköğrenime eğilimli olanlar vardı.Sağlam/faalbirbedeniledinç/canlıbirzihninbirleştiğiyerde,gerçekeğitimherikisinideetkinbirbiçimdeeğitmeyiamaçlarki,zihin/mantıkbedeni akıllıca denetlesin ve beden buna itaat etsin… ve elindekisilahlahakkınımıkorumalı,yoksaşanşerefveyagüçadınaadammıöldürmeli, bilsin! Bu itibarla, bir prensin eğitimi özellikle önemlidir,çünküsavaşsanatıkadar,sulhsanatınadavakıfolmalıdır.Müthişbirasker ve bir prens olan Büyük İskender, Homer’in öğrencisiydi veBüyük İskender, onun tüm mısraları içinde, Agamemnon’dankahraman bir kral olarak bahsettiği ve bu yüzden gerçek bir liderolduğunusöylediğinimısralarıseçmişti.

Savaş dayanıklılık kadar hüner gerektirir. Dolayısıyla, bir asker,erken yaştan itibaren mahrumiyete ve zorluğa alıştırılmalıdır ki,büyüyünceaskerliğekatlanabilsin…

Klasiköğrenimeduyulanheves,İtalya’yaözgüdeğildi.OnBeşinciyüzyılınsonlarındanitibarenAlplerinkuzeyinedeyayılmıştı;1500’leregelindiğinde Fransız bilimadamları klasiklere duyulan heyecanı da,öğretimtekniklerinideParisÜniversitesi’netaşımışlardı.JohnColet{45}gibi İngilizler İtalya’ya gitmiş, buradaki gelişmelerden esinlenerekkendiülkelerindekigelenekseluygulamalarıdeğiştirmeyegirişmişlerdi.Dahası,kuzeyliİnsancılaröğrendikleriniİncil’eveerkendönemKiliseBabalarının yazılarına ve pagan metinlerine de uygulamayabaşladılar.

Desiderius Erasmus (1466-1536) Hıristiyan İnsancılar olarakadlandırılangrubunenünlü,enyaratıcıveOnAltıncıyüzyılınbaşlarıitibariyle kuşkusuz en etkin üyelerinden biriydi. Adagia adlı eseri, kiantik çağ yazarlarının bilge sözlerini bir araya getiren bir antolojidir,zamanında her eğitimli insanın başucu kitabı olmuştu. Erasmus’unAziz Jerome ve diğer Kilise Babalarının yazılarını ve Yeni Ahit’inYunanca versiyonunu bastırmış olması, ne denli büyük bir âlimolduğuna işaret eder. Enchridion militis Christiani adlı çalışmasıuygulanabilir nitelikli meziyetlere vurgu yapar, en ünlü eseriDeliliğeÖvgü[Moriasenkomionseulausstultitiae]zamanınakılsızlıklarınıvekötülüklerini hicveder,Colloquia{46} ahlaki eğitim ile amel arasındakiçelişkilere işaret eder. Textus Receptus{47} adlı eseri, On Altıncıyüzyılın başlarında Hz.İsa’nın yaşamı ve öğretilerinin ne anlamageldiğinedairyenibirbakışaçısıdır.

TeselliyiYeniAntlaşma’daAramak*

DesideriusErasmus

*TheOxfordReformers,LongmansGren,1896.

İnsanlarınheveslebilgininpeşindekoştuğu bu zamanlarda, nasılolupdasadeceHz.İsabazılarıtarafındanihmal,çoğutarafındanalaykonusuedilirveO’naadanmışolanazsayıda insandaO’nasoğukbakar?İnsanaklıherkonuyutümincelikleriyleöğrenmeyeçalışırkenvebuuğurdahertürlüzorluğakatlanmayarazıyken,nedenbirtekbufelsefe,hiçolmazsaHıristiyanolduğunuiddiaedenlertarafındanaynıciddiyetvesamimiyetleelealınmıyor?Eflâtuncular,Pitagorcular{48}vediğer tüm filozofların müritleri, bakıyorum da kendi mezhepleri içinmücadele vermeye pek hazır! Hıristiyanlar, ki çok daha fazlanedenleri var, kendi hocaları, ve prenslerinin davasını nedendesteklemiyor? Hz. İsa öğretisi, Aristo ve Zeno ile kıyaslanabilir mihiç? Diğer filozofların ne olduğu bir yana, göklerden inen tekhoca/eğitmenO’dur,kurutuluşumuziçinyolgösterenO’dur;yaratılışınmüellifi olarak ebedi ve ezeli olanı öğreten O’dur. Vazettiklerini tamolarakuygulayanvevaatettiğiniyerinegetirendeO’dur…Hz.İsa’nınfelsefesini, pek az zahmetle, birkaç kitaptan öğrenebiliriz, oysaAristo’yuanlamakiçinbiryığınağırveçelişkilerledoludeğerlendirmeve yorumla uğraşmak gerekir ve bunlar Hıristiyanlar için hazırlıkmahiyetindebiledeğildir.Hıristiyanlığınviaticum’u{49}basitveherkeseaçıktır…İşkitemizkalpli,safbirinsanolsun,yeterkieğitilebilirolsun,Hz. İsa’nın öğretisi sayesinde felsefede çok yol alır. Bu öğretieğitmenin ruhunu besler ve en kolay cahillere öğretilir. Oysa diğerfelsefeler, ortalama zihinlerin menzilinden uzaktır ve bu durumcinsiyete, yaşa ve hayat şartlarına göre değişmez. O’nun öğretisigüneş gibi herkese açıktır. Sanki Hz. İsa ilahiyatçıların bile zoranladığı bir dilde yazmış veya Hıristiyanlık gücünü cehalettenalıyormuş gibi, Kutsal Yazılar’ın cahil insanların o adi/kaba dillerineçevrilerek okunmasını istemeyenlere tamamen karşıyım. KrallarınsırlarınıaçıketmemekgüvenliolabiliramaHz.İsabusırlaraherkesinvâkıfolmasınıistiyordu.Keşkeenaciz/zayıfbirkadınbileMüjde’yivePavlus’unmektuplarınıokuyabilse!Keşkebunlar tümdillere tercümeedilse,sadeceİskoçyalılarveİrlandalılardeğil,TürklerveSarazenler

de{50}okusa!Buinsanlartarafındananlaşılmasınısağlamak,şüphesizilkadımdır.Büyükbirkısmıhafifealıpalayetsede,içlerindenbazılarıiknaolabilirler.İsterimki,çiftçitoprağısürerkenbölükpörçükdeolsa,bir ilahi söyleyebilsin, dokumacı mekiğinin sesine mırıldanabilirsin,yolcuyoldaonlarınhikâyeleriyleoyalansın…

Hz. İsa’nın bilgeliğini neden kendi yazdıklarından değil de,başkalarınınyazdıklarındanöğreniyoruz?AzizBenediktus cüppesinigiymişolanlar,neredeysehiçeğitimgörmemişolanbirininyasalarınıöğrenerek, bunlara tam bir inançla tercüman olmak suretiyle riayetetmişlerse, söz konusu yasalar cahiller için yazıldığı içindir. Tümbukeşişler, neden tek bir adam tarafından yazılan yasaya, HıristiyancemaatininHz. İsaMesih’in vaftiz yoluylaeşitbiçimdekucaklayaraktüm insanlığa verdiği değerden daha çok değer veriyorlar? Benceherkes Büyük Albert’i, Alexander’ı, Thomas’ı, Aegidus’u, Richardveya Occam’ı{51} ululamakta serbesttir; hiçbirinin iyi tesis edilmişbilimsel geleneğini/yöntemini tartışmak veya şöhretini küçümsemekistemem.Nevarki, inceeleyipsıkdokumalarını,bilgeliklerini, hattameleksi niteliklere sahip olduklarını kabul etsem de, Hz. İsa’nınsözlerininçokdahabüyükbirkesinlik/güvenilirlikarz ettiğiaçıktır…Görecekolsaydık,Hz. İsa’nınayak izlerinebiledizçöküptapınırdık.Bütün bunların yerine, O’nun kitaplarda yaşayan varlığını yüceltsekdaha iyi olmaz mı? Hz. İsa’nın giysisi sergilenecek olsa, neredeolursaolsungidipöpmezmiydik?Neki,Hz.İsa’nıngiysidolabıbile,O’nu İncil’deki yazılar kadar sahici ve canlı bir biçimde temsiledemez.TahtadanvetaştanyapılmışheykelleriHz.İsaaşkınaaltınlaveçeşitlikıymetli taşlarlabeziyoruz.BunlarsadeceO’nun bedeniyleilgilişeyler,amaO’nunkutsalzihninecanverenkitaplardır.O’nukendigözlerimizle görmüş olsaydık, hakkında bu kitapların verdiği bilgiye,mesela konuşmalarına, şifa dağıtmasına, ölümüne ve yenidendirilmesine,yanıbaşımızdacereyanediyormuşçasınayakındanvâkıfolamazdık.

Erasmus buraya birkaç sayfa daha ekleyerek, Kutsal Yazılarüzerinde çalışacak bir öğrencinin nasıl bir “yöntem” izlemesigerektiğini açıklayıp öncelikle nasıl bir ruh hali içinde olmasıgerektiğinianlatır.

Yeni Ahit’e kutsallıktan uzak düz bir merakla değil, derin birsaygıyla yaklaşmalı, ilk ve tek amaç/hedef, buradan öğrenilenlerinruhunanüfuzetmekveoruhubenimsemekolmalıdır.Bukitapruhungıdasıdır;işeyaramasıiçinsadecehafızayayerleşmesiveyamideyeoturmasıyetmez,aklınvekalbinderinliklerinenüfuzetmelidir.

Erasmus,bundansonradabuçalışmadaneldeedilecekenyararlışeylerinnelerolduğunuanlatır.

Öncelikle, iyi düzeyde Latince, Yunanca ve İbranice öğrenmekelbet! Öğrenci bunun zor olduğunu görüp umutsuzluğa düşmemeli.Bu üç dil, eğer öğretecek iyi bir eğitmen ve öğrencinin öğrenmearzusuvarsa,berbatbirmelezdiliyeteneksizhocalardanöğrenmeyeçalışmaktan çok daha kolaydır. Öğrencinin, bu eğitimin yanı sıra,diyalektik,aritmetik,müzik,astroloji veözellikledeKutsalYazılar’daanılandiyarlarındoğası-hayvanları,ağaçları,değerli taşlarıvb.-gibidiğer alanlarda da eğitim görmesi iyi olur. Çünkü eğer söz konusudiyarları tanırsak tarihi düşünerek öğrenir, gözümüzün önündecanlandırabilirizki,öğrendiklerimizikolaykolayunutmayalım.

Dahası, tarih çalışırken olayların geçtiği diyarların neredeolduklarını veya Havarilerin kime hitaben yazdıklarını öğrenir, sözkonusuinsanlarınorijini,yaşamşekli,inançlarıvekarakterihakkındabilgisahibiolur,öncedengözümüzekupkurugörünenmetinlerin,tabiryerindeyse,aslındanedenlicanlıolduğunuanlayarak,bundanbüyükkeyif alırız. Klasik, retorik veya felsefi, tümdiğer öğrenimdalları dabundan yararlanır, özellikle de öğrenci Kutsal Yazılar’dan alıntıyapmayıadamakıllıöğrenmişvemesela “Kilise”yi ruhbansınıf veyameslekten olmayanları “dünya” olarak yanlış tefsir etmiyor,sözcüklerin anlamını tahrif etmemeye özen gösteriyorsa! Bir metninanlamınısadecedörtbeşsözcüktenhareketleanlayamayız.Metindekimin, kime, ne dediğini anlamak için bu sözcüklerin neredengeldiğini, nerede, ne zaman, hangi sırada kullanıldığını araştırmakgerekir. Tefsire ihtiyaç varsa, Origen -ki herkesten iyidir-, Basil,Jerome,Amrosegibieniyileremüracaatedilmelidir.Neki,buinsanlarbile bazı şeyleri bilmedikleri veya yanlış bildikleri için önyargıylaokurlar.

Okullularagelince, yenilmezScotus{52} ile olmaktansa, Jerome’unyanındailahibirdindarolurum.Böylesineinceeleyipsıkdokuyanlarınbir kâfirin ihtida etmesini sağladığı görülmüş mü hiç? Okullardaistediklerikadarmünazarayapsınlaramaizinversinlerdemünazarasanatını öğrenmekten ziyade din eğitimi almak isteyenler kaynağa,Kutsal Yazılar’ın çıktığı kaynağa başvursun. Münazarada kaybedentarafolsada,ilahiolankötülüğeveyakötütutkularabaşeğmeyecekkadar “yenilmez”, Hz. İsa Mesih’in öğretisini vaaz eden hoca iseyeterince“büyük”tür.

JohnColet’eMektup*

DesideriusErasmus

ErasmusandtheAgeoftheReformation,HarperandBrothers,1957.

Cambridge,29Ekim,1511

ArkadaşıColet’eselamlarıyla:

(…) Aklıma seni güldürecek bir şey geldi. Birkaç studia{53}hocasınınhuzurundaAsistanEğitmenlerhakkındaki görüşlerimidilegetirirken içlerinden tanınmış biri gülümseyerek şöyle dedi: “İstediğiyerde, istediği gibi yaşamak varken, kim çoluk çocuk arasında birömürgeçirmekisterki?”Onagençinsanlarıedebiyatvehalvegidiş(görgü) dersleri vermek suretiyle eğitmenin gayet saygıdeğer bir işolduğunu,Hz.İsaMesih’indegençlerisevdiğini,hiçbiryaşgurubunungençlerkadaryardımamuhtaçolmadığını,hiçbirşeyingençlerkadarverimli olamayacağını, gençliğin mümbit bir tarla ve ülkeninhammaddesiolduğunusöyleyerek,imansahibiinsanlarıngençleriHz.İsa Mesih’in yolunda yetiştirmelerinin Tanrı’ya en büyük hizmetolduğunu belirttim. Burun kıvırdı ve küçümseyen bir tavırla, “Hz.İsa’ya hizmet etmek isteyenler manastıra gitsin,” diye cevap verdi.Ona Aziz Pavlus’un sahici dinin hayırseverlikten ibaret olduğunusöylediğini, hayırseverliğin ise komşularımız/yakınlarımız içinelimizdengeleniyapmakolduğunuhatırlattım.Bunlarıcahilceedilmişsözler olarak değerlendirdi ve “Bak,” dedi, “her şeyi terk ettik:mükemmellikbunda.” “Ohalde, insanlara iyilikyapabilecekdurumdaolanlar, bu görevi yerine getirmekten vazgeçmeyecek olurlarsaaşağılanacaklar, öyle mi?” dedim ve kavga çıkmasın diye bıraktımgitsin.Tekrariyigünler.

İtalyaninsancıLionardoBrunid’Arezzo’nun(ö.1443)DeStudiisetLiteris adlı eseri, insancıların antik edebiyata olan hayranlığını veRönesans’ın kadın eğitimine verdiği önemi hayranlık uyandıracakbiçimde ifade eder. Yaklaşık 1405 yılında Urbino Kontu’nun kızı ve“mükemmelbirhanımefendiolan”BaptistadiMontefeltro’yamektuplarbiçimindeyazılmıştır.

EdebiyatİncelemeleriHakkında*

LionardoBruni*W.H.Woodward:VittorinodaFeltreveDiğerHümanistEğitimciler,s.124-32.Telifhakkı:

1897, Cambridge University Press. Cambridge University Press’in izniyle yenidenbasılmıştır.

DoğrutedrisatınkaynağısağlamvekapsamlıbirLatincebilgisidir:

Bu da engin bir ruhla, hassas bir ilimle ve ayrıntılara dikkat etmeyeteneğiyle bezenmiş bir çalışma gerektirir. Bu sağlam zemingüvenceyealınmazsakalıcıbiryapıoluşturulamaz.Latinceolmadanedebiyatın büyük anıtları anlaşılamaz ve onlardan bir kompozisyonyaratmakolanaksızdır.Buhayatibilgiye erişmek için dilin gramerinegösterdiğimizdikkati asla gevşetmemeli, aksine ona hakkıyla hâkimolanakadaronunlaolan tanışıklığımızı sürekli olarak teyit etmeli vegenişletmeliyiz.Servius,DonatusvePriscian’ıneserlerindençokşeyöğrenebiliriz ama kendi okuduğumuz eserleri dikkatlicegözlemleyerek, özellikle kelime dağarcığına ve kelimelerdekideğişimlere,mecazlaravemetaforlarave incezevkleriortayakoyanritimveantitezgibi stil ustalıklarınadikkat ederekdaha fazlasını daöğrenmekmümkündür.Bunedenle,okuyacağımızyazarlarıseçerkenaşırıdikkatliolmalıyız,aksitakdirdeyazılarımızasanatsalolmayanvedeğersiz bir stil bulaşabilir ve üslubumuz kötüleşebilir; bu tehlikeyiengellemek için yapılacak en iyi şey eserleri seçerken hassas veeleştirel davranmak, hermaddenin anlamını, cümlelerin yapısını veen önemsiz maddelerde dahi kelimelerin gücünü incelemektir.Böyleceokumalarımızdoğrudanstilimizietkileyebilir.

DoğalolarakönceHıristiyanyazarlarıtercihedebilirsiniz,bunlarıniçinde en önce bariz biçimde ayrılan ve klasik-sonrası döneminherkesçekabuledilenen iyistilinesahipolanLactantiusvardır.BenözellikleAdversus Falsam Religionem, De Via Dei ve De OpificioHominis adlı eserlerini çalışmanızı öneririm. Lactantius’tan sonraAugustine, Hieronymus, Ambrose ve Cyprianus arasında seçimyapabilirsiniz; Nazianzuslu Gregorios, Krysostomos veya Basileos’uokumakistersenizelinizdekiçevirinindoğruluğunukontroletmelisiniz.KlasikyazarlardaniseCicero’yuokumakherzamankeyifverir:Dilininve fikirlerinin zenginliği ne kadar ulaşılmazdır, stilinin gücüyle biryazarda çekici olan her şeye sahiptir! Ondan sonra ulusal

edebiyatımızınzaferivesevinciolanVergiliusgelir.OnlarıustaşairlerLiviusveSallust takipeder.Bu yazarları okumak, cümle yapıları vekelimeseçimlerinizindoğruluğunusınamanızısağlayacaktır…

Ancak müfredat konusunda karşımıza daha büyük bir sorunçıkmaktadır. Bu sorun, edebi biçimden farklı olarak, daha önceolguların ve ilkelerin gerçeklikleri dediğim sorundur. Şimdi yinederinliği olan konuların her türlüsüne ilgi duyan gayretli ve yüksekiştiyakları olan bir öğrenci tahayyül ediyorum; ancak dikkatli olmaklazım. Öğrencinin heyecanını, bilginin bazı dallarında dizginlemeyitercih ederim, bazılarında ise elimden geldiğince öğrenciyicesaretlendiririm. Bu yüzden bazı konularda mütevazı bir ustalığasahip olmak arzulanmalıdır, fazla bilgi ve aşırı düşkünlük kibirli birgösterişçilik olur. Örneğin kültürlü bir zihin için aritmetik vegeometrinin inceliklerini bilmek gereksizdir, astroloji için de aynısısöylenebilir…

Budurumdabirkadıniçinhangidisiplinleruygundur?Birkadıniçinilk olarak, tamamen bağımsız bir konu olan din ve ahlak alanınıntamamıgelir.Kiliseedebiyatıonun tarafından incelenmeyi hak eder.ÖrneğinAzizAugustinegibi bir yazar, saygıdeğerve aynı zamandada ilmi bir araştırma için bir kadına en geniş ufku sağlar. Kadınınkendini adama içgüdüsü, şuandayaşamaktaolankutsaladamlarınyardımlarının ve sundukları tesellilerin değerini anlamasınısağlayabilir ama bu durum bu kişilerin yazdıklarını okuma yönündeani bir isteğe sebep olmamalıdır, çünkü Augustine ilekarşılaştırıldıklarında sesi ve melodisi açısından çok fakir eserlerlekarşılaşacaktırvebanagörebueserlerinhiçbirçekiciliğiyoktur.

Ayrıca kültürlü bir Hıristiyan hanımefendisinin bu ağır konuyuöğrenmek içindiniyazarlarlasınırlanmasınadagerekyoktur. Ahlak,gerçekten de Yunan ve Roma medeniyetlerinin en asil zekâlarıtarafından anlatılmıştır. Ölçülülük, Ilımlılık, Tevazu, Adalet, Cesaret,Ruh Yüceliği gibi konularda bize bıraktıkları eserler sizin en içtensaygınızı hak eder. Erdeminmutlu olmaya yetip yetmeyeceği yahutmutluluğunerdeminiçindemevcutolupolmadığı,işkenceyle,hapisleveya sürgünle yok edilip edilemeyeceği, bunların bir adamınmutluluğunu engellemekle kalmayıp o kişiyi sefil duruma düşürüpdüşürmeyeceği gibi sorulara girmeniz gerekir. Yineleyelim, mutlulukzevkinvarlığındanveacınınyokluğundanmıoluşur(Epikürile),yahutdoğruluğun bilincinde olmakmıdır (Xenophon ile) ya da erdemlerinhayatageçirilmesimidir(Aristoile)?Busorularhemkadınlarhemdeerkekler tarafından araştırılmaya değer sorulardır, aynı zamanda

edebialıştırmalarvekurallı tartışmalar içinuygunmalzemelerdir. Buyüzden Hıristiyan bir leydinin eğitiminde ilk sırada din ve ahlakolmalıdır.

Ancak unutmamalıyız ki, gerçekten farklılaşmak için geniş veçeşitli sahalarda çalışmak hayatın faydalı keyiflerinden biridir amabunlaraayırdığımızzamanveilgininoranınadikkatetmemizgerekir.

Böylesi alanların ilki bence tarihtir: Gerçekten kültürünü artırmakisteyenhiçkimsetarihigözardıetmemelidir.Çünkükendi tarihimizinkaynaklarınıvegelişimini,milletlerinvekrallarınbaşarılarınıanlamakbizimgörevimizdir.

Geleceği dikkatle incelemek, güncel olaylarla ilgili öngörüyeteneğimizidegeliştirirvevatandaşlarıvemonarklarıkamupolitikasıdüzeni hakkında uyarır ve onlara teşvik edici dersler verir. Ayrıcatarihtenahlakiemirlerkonusundaörneklerdealırız.

Antikedebiyatınbizeulaşananıtlarındatarihbelirginbiryer tutar.Livius, Sallust ve Curtius gibi yazarlar çok değerlidir ama belki dehepsinden fazla Julius Caesar’a değer veririz; Yorumlar adlıeserindekistilokadarşıkveokadarberraktırkiiçtenhayranlığımızıkazanır. Böylesi yazarlar eğitimli bir leydinin anlayabileceğiyazarlardır. Neticede tarih basit bir konudur: Tarih çalışmalarındakurnazlık içeren veya karmaşık bir şey yoktur. En basitmeselelerinanlatılmasından ibarettir ve bir defa öğrenildikten sonra kolaycahafızadatutulur.

Antik dönemin büyük hatipleri de listeye mutlaka eklenmelidir.Erdemlerin daha sıcak biçimde övüldüğünü, günahların daha ateşlibiçimde kınandığını görebileceğimiz bir başka yer yoktur. Ayrıcaonlardan teselli etmeyi, cesaretlendirmeyi, caydırmayı ve öğütvermeyideöğrenebiliriz…

(…) Antik dönemin büyük şairlerini tanımak [da] gerçek eğitiminesaslarındanbiridir.Çünküantikdönemdenveonlarınyazarlığındangelenveüzerimizdeetkisiolanbueserlerdedoğahakkında,şeylerinsebeplerivebaşlangıçlarıhakkındaderindüşüncelerbuluruz.Ayrıcabu eserlerde gündelik hayatın sorunlarıyla ilgili önemli gerçekleranlatılırveönerilir.Bunlarınhepsidehayranolunasıbir zarafetlevesaygınlıklayapılır…

Ancakbiliyoruzki,bilgininveedebiyatzevkinineksikolduğubazıçevrelerdeEdebiyat,ilahiolandanbirşeyleriçermesinevedolayısıylaen yüce mevkilere layık olmasına karşın, üzerinde çalışılmayadeğmezmiş gibi aşağılanmaktadır. Ne ki, en iyi şiirlerin biçiminin

güzelliğini, konularının çeşit ve ilgi alanları itibariyle çekiciliğini,çocukluğumuzdan itibarenbelleklerimizekolaycakazınmışolmasını,duygularımızave zekâmıza yakın gelen ritim ve ölçülerinin değerinihatırlayınca, doğanın bizzat kendisinin düşüncesizce dillendirilenböylesi eleştirilere karşı olduğu sonucuna varmak durumundakalıyoruz… Şairleri incelemiş olan Eflâtun ve Aristo’nun, gerekuygulamalı bilgelik, gerekse ve ahlaki ciddiyet konularında çağımızeleştirmenlerden geri kalmadıklarını kabul etmem de mümkündeğildir. Evet, onlar Hıristiyan değildiler, ama yaşamın istikrarı,kötülüğe duyulan nefret, Hıristiyanlıktan önce ve ondan bağımsızolarakdamevcuttu.

Rönesans’ın toplumun hemen her alanında kışkırttığı yenilikler,resme, Orta Çağ sanatı ikonografisinin sofu kurallarının gevşemesişeklinde yansıdı. On Dört ve On Beşinci yüzyıllarda İtalya’dabaşlayan,Batı Avrupa’ya yayılan yeni dünya görüşü doğrultusunda,insanoğlununTanrı’nınsuretindeyaratılmışolduğuşeklindekianlayış,sanatçılarıKilise’ninonayladığıkonularındışınaçıkıpçokdahagenişbir alanda eser vermelerini mümkün kıldı. Dini resimlerin katıkurallarından kurtulan ressamlar, antik çağların klasik sanatlarınıörnekalarak,biçimveşekilleriyorumlamayakoyuldular.

Leonardo da Vinci’nin (1452-1519) aşağıda yer alan notlarınınünlüsanatçınınResimHakkındaRisale (Il LibroDell’arteOTrattatoDellaPittui)adlıeseriningirişiolduğudüşünülmektedir.Burisale,daVinci’nin zaman içinde kaleme aldığı makalelerden toparlanan birderlemedir.Bubağlamda,Leonardo’nunsanatailişkindüşüncelerininpek az bir bölümünü yansıttığı söylenir. Risalenin hangi anlayış veamaçladerlendiğidebilinmemektedir.Bunakarşın,Leonardo’nunbunotları, hamisi Milano Dükü Ludovico Sforza’nın (1452-1508)sarayında, insancıların hangi sanatın daha değerli olduğunutartıştıkları bir toplantıyla bağlantılı olarak yazmış olması dahamuhtemeldir. Her hâlükârda bu notlar, Leonardo da Vinci’ningeleneksel kavramlara meydan okuyuşunu, resmin de temelsanatlardan biri olduğu görüşünü, hatta bazı açılardan diğersanatlardandahaüstünolduğuyönündekiiddiasınıgösterir.

BirSanatOlarakResimHakkında*

LeonardoDaVinci

*LeonardodaVinci‘ninEdebiEserleri,(ed.)JeanPaulRichter, I.cilt,s.33-4,37-8,54,59-60,67.

OxfordUniversityPress.1939.

Doğanın öz kızı olduğundan ve tüm duyuların en asilini

kullandığından, resmin temel sanatlar dışında tutulduğu için şikâyetetmeye elbette hakkı vardır. Ey yazarlar, onu temel sanatlara dahiletmemek bir hataydı, çünkü sadece doğanın işleriyle uğraşmaklakalmaz,doğanınaslayaratmadığısonsuzsayıdaşeyedeuzanır…

Yazarlar resim yapmanın ilmi hakkında hiçbir bilgiye sahipolmadıklarından ona hak ettiği yeri veya payı veremediler; üstelikresim, başarılarını kelimelerle ifade etmez; bu yüzden, cehaletnedeniylediğersanatlarınaltındasınıflandırılmıştır;ancakbuyüzdenilahiniteliğinikaybedecekdeğildir…

Derlerki,deneyimdendoğanbilgimekaniktir,ancakzihindedoğanvetüketilenbilgibilimseldir;bilimdenveameliişlerinyürütülmesindendoğan bilgi yarı mekaniktir. Ancak bana göre tartışmasız gerçeğinanası olan deneyimden kaynaklanmayan, deneyle test edilmeyen,başında, ortasında veya sonunda beş duyunun herhangi birindengeçmeyen tüm bilimler yararsızdır ve hatalarla doludurlar.(Duyularımızla algıladığımız şeylerin kesinliği konusunda şüpheyedüşersek duyuların isyan ettiği birçok şeyi, yani örneğin Tanrı’nındoğasını, ruhu ve benzerlerini sorgulamamız gerekir; bu, sonsuztartışmalara ve çelişkilere sebep olmaktan başka işe yaramaz.)Aldatıcı,tamamenspekülatifolanbilimlerbunubaşaramaz.Bugerçekbilimleringözlemedayandıklarıiçinmekanikolaraksınıflandırılmalarıgerektiğini, çünkü fiziksel çalışma olmadan amaçlarınaerişemediklerini söylüyorsanız, yazanların ellerinden çıkan tümsanatların da aynı durumda olduğunu söylerim, çünkü onlar daresminbiralanıolanbirtürçizimdir.

Astronomi ve diğer bilimler de resim gibi zihinde başlamasınarağmen fiziksel işlemler gerektirir. Resim de tasarlayanın zihnindeoluşuramafizikselişlemlerolmadanbaşarılamaz.Resminbilimselvedoğruprensipleriönceşunlarıbelirler:Gölgelinesnenedir?Doğrudangölgenedir?Gölgelemenedir?Işıknedir?Karanlıknedir?Işık,renk,gövde,figür,konum,uzaklık,yakınlık,hareketvediğerşeyler.Bunlarsadece akıl tarafından anlaşılır ve fiziksel bir işlem gerektirmez, bu

bilgiler tasarlayan kişinin zihninde kalan resim sanatını oluşturur,sonra bundan fiili yaratım doğar, bu yaratım ise öncülü olantasarımdanveyabilimdençokdahayüksekbirmertebeyesahiptir.

(…)Doğanıntümgörünüreserlerinitaklitedentekşeyolanresmiküçümserseniz, felsefeyioluşturanzarifbirbuluşuvegölgeyleveışıkla çevrilmiş tüm biçimlerin -denizler ve karalar, bitkiler vehayvanlar, çimenler ve çiçekler– doğasına dayanan zarif birkurguyu da küçümsemiş olursunuz. Gerçekten de resim birbilimdir, doğanın öz çocuğudur. Çünkü resim doğanın çocuğu,daha doğrusu torunudur; tüm görünür şeyler doğa tarafındanyaratılmışvebunlar,yaniçocukları,resmidoğurmuştur.Buyüzdenresmin doğanın torunu olduğunu ve Tanrı ile akraba olduğunusöylersekdoğrusöylemişoluruz.

(…)Resim, felsefe gibi gösterilebilir, çünkü eylemlerin çabukluğusırasındadevinengövdelerinhareketiyleuğraşır, felsefedehareketleuğraşır…

Resim doğa tarafından yaratılan tüm şeylerin yüzeyleriyle,renkleriylevebiçimleriyleilgilenir;felsefeiseiçselözelliklereulaşmakiçinyüzeyinaltınaineramaaynıkanaati taşımaz;buressamın işinebenzemez,çünküressambugövdelerinenönemligerçekliğinianlar,çünkügözdahaazyanılır…

Geometriileilgilenenkişi,çizgilerleçevrelenenheralanıkareyevehergövdeyiküpe indirger;aritmetikdebenzerbiçimdesayılarınküpkökünü ve karekökünü alır; bu yüzden bu iki bilim de sürekli vesüreksizniceliklerinincelenmesindenilerigidemez;dünyanınsüsünüve doğanın işlerinin güzelliğini oluşturan şeylerin niteliğiyleuğraşmazlar.

C.YENİSİYASET

1.YeniSiyasetNeKadarYeni?

İtalyan şehir devletleri ile İngiltere ve Fransa’nın merkezimonarşileriarasındaki ilişki,OnBeşinci yüzyıldan itibaren süreklilikarz etmeye başlamıştı. İtalya’ya giden, John Colet ve ThomasLinacre{54}gibiöğrenciler,klasikedebiyatveahlaköğretisikonularındayepyenibireğitimanlayışlaülkelerinedöndüvenitekim bu anlayış,OxfordveCambridgeüniversitelerinineskiveyeni tüm fakültelerinineğitimprogramlarınayansıdı.Buarada, İtalyanmimarve ressamlarda Fransa’nın kraliyet mensupları için Loire Nehri boyunca zarifsaraylarinşaetmekteydi.İtalyanşehirdevletlerininsiyasetüslubuvebuçerçevedeetikanlayışı,Venedik ileFloransa’daenazbirasırdırgözetilenkamuyararıidealiylebirlikteherikiülkeyedeyayıldı.

İtalyan eğitiminin söz konusu ideallerine dair sözleşme niteliklibelgeler,OnAltıncıyüzyıldaFransızca,İngilizcevediğerpekçokdileçevrildi; öte yandan,Fransızlarla İngilizler kamu yararı idealini kendiülkelerinin gereksinim ve koşullarına uyarlamak üzere benzerçalışmalaryaptı.

SörThomasElyot(1490-1546) İtalya’nınaşinaolduğubir insancıdiplomatvedevletmemuruydu.Eserleriarasındaçeşitliahlak tezleriveİngilizcedeilkkezeğitimkonusundayazdığıveİngiltere’debasılanbirkitapvardır.Governor (Vali/Yönetici)adlıbukitap,aslındakendinigeliştirme,sarayadabıvekamuhizmetigibikonulardaİngiltere’yehasel kitabı yazma geleneğinin bir parçasıdır. Bunlardan en önemlisiBaldassare Castiglione’nin The Courtier (Saray Nedimi) adlıkitapçığıdır.Butürçoksayıdakitapçığınyazılmışveokunmuşolması,iyiadamlarındünyeviişlereönemvermeyevehükümetleilgilenmeyebaşladıklarının göstergesi ve dolayısıyla, önemli bir tebeddülünhabercisidir. Ne ki, Elyot’u okuyanlar onun toplum ve siyasete dairOrtaçağdankalmaşeyleribirkenaraattığınısöyleyemez.Aşağıdakiseçkiler,Governor’unI.veIII.kitaplarındanalınmıştır.

GovernorAdlıKitap*

SörThomasElyot*SörThomasElyot,TheBookNamedtheGovernor,JohnHernamanandRidgwayandSons,1834.

KamuyararınınanlamıveLatincedebunanedenRespublica(Cumhuriyet)dendiği

Kamuyararı,hakkaniyetarayışıiçindekiçeşitliinsanlardanoluşancanlıbirbünyeninbelirli kurallarçerçevesindeakıllıcayönetilmesidir.Latincede bunaRespublica denir. “Respublica” sözcüğündekiRes’inçeşitli anlamları vardır. Sadece insandan farklı bir şeyi ima etmeklekalmaz,mülk,koşul/durum,özvekâranlamınadagelir.

Bizimdilimizdekâra,yarardenir.Zenginbirülke,kârlışeyleresahipolanbirülkedir.O özü itibariyle varlıklıdır.Public (Varro’nun{55} dediğigibi) İngilizcepeople’dangelir,Latincesipopulus’tur.Dolayısıyla, öylegörünüyorki,Respublicamsözcüğünümülkvekoşul/durumarasındakifarkı gözetmeksizin ortak yarar olarak kullanagelenler hata yapmış,duygusaldavranmıştır…

ŞimdidüzenininsanlararasındaveTanrıkatındakiönemini-hiçbirdil veya kalem ilahi aklın bereket ve ihtişamını yeterince tasviredemeyecek olsa da- insanların bilgisi dahilinde olan şeylerdenhareketleispatlayacağım.Tanrıyarattığıherşeydemevkivemertebegözetmemişmidir?

Kilise’nindeteyitettiğiüzere,oherşeydenöncegökselicraatındahiyerarşi dediğimiz mertebeler tesis etmiştir. Hz. İsa İncil yazarlarıaracılığıyladerki:Baba’nın(kiTanrı’dır)evindebirçokmülkolsun.

İnsanbedeninioluşturandörtelementevebunların,doğalarınınnedenli baskın olduğuna bağlı olarak, yüksek veya alçak, nasıl yerliyerinekonduğunabakın.Birdiğerifadeyle,içindebozulabilecekhiçbirşeybarındırmayanveensafelementolanateşdiğerlerininüstünde,enyüksekmertebededir.Havaikinci, içindeçeşitlişeylerbarındırdığıiçin bozulabilir nitelikli su üçüncü, içinde ağır ve yoğun maddelerbarındırantoprakisedördüncüsırada,yaniendüşükmertebededir.

Tanrı’nınyarattığımahlukât arasındaki düzene bir bakın hele! Enaltta, en sıradan niteliklere sahip olanlardan başlayıp yükseliyor.O,toprağı bezemek için sadece otlarla yetinmedi, daha seçkin nitelikli

ağaçları da yarattı, yani derecelendirdi. Nitekim bazı şeyler seyirlik,bazışeylerkırılgan,bazışeylerleziz,bazışeylersağlıklı,bazılarıdahoşveya gereklidir. Aynı şekilde, kuşlar, vahşi hayvanlar ve balıklardainsanyaşamıiçingereklidir.Bunlardanbazılarıbirsürüşeyeyarar,bazıları birmesleğin icrası için gereklidir, bazıları sadece güçlüdürvb… Ne ki, söz konusu özelliklerin çoğunu haiz olan, diğerhepsindendeğerlidirvehiyerarşidekiyerienüsttedir.Dolayısıylaherağaç,ot,hayvanvebalık…Yaradan’ınfarklıfarklıözelliklerbahşettiğivarlıklarınhepsibelirlibirdüzeniçindeyaşarki,herşeyistikrarlıveyakalıcıolsun.

İnsanoğlunundurumunagelince, ki her şey (ağaçlar,otlar, kuşlar,hayvanlar ve balıklar) onun kullanımına sunulmuştur, Tanrı’nın onabahşettiği akılla hepsinden üstündür. Öyle görünüyor ki, Tanrı’nıninsanoğlu üstündeki tasarrufu, daha aşağı düzeydeki yaratıklarüstündeki tasarrufundan daha az değildir, nitekim insanlık dahamükemmelbirdüzeninvarlığına ihtiyaçduyar.Tanrı her insanaaynıözellikleri bahşetmemiş, istediğine daha az, istediğine daha fazlavermiştir. O’nun insanlığa bahşettikleri itibariyle eşit dağılım sözkonusu olmadığı gibi, tek bir insan da iyi niteliklerin tümüne sahipdeğildir. Ruhun onuTanrı’ya en yakın kılan başlıca özelliği anlayış/kavrayıştır ve bu, Yaradan’ın insanoğluna sunduğu en büyükhediyedir. Dolayısıyla, bir insan anlayış/kavrayış itibariyle birdiğerindennekadarüstünse,Yaradan’aokadarbenziyordemektirki,budaonundahaüstmertebeyeveyaaklınvebilgininödüllendirildiğiyere yükselmesi anlamına gelir. Bu yükselişin ima ettiği akıl, tümcanlıların ve insanoğlunun yönetimine yarar. Tıpkı meleklerin -ki,tefekküre en hevesli olan varlıklardır- en yüceltilmiş varlıklar olmasıgibi(dinâlimleriöyleder),dahaaltdüzeydekielementleritemizleyenateşe de en yüksek mevki tahsis edilmiştir. Dolayısıyla, dünyadaidrakiitibariylediğerlerindenüstünolanlarvebuözelliklerinidiğerleriniakıllıcayönetmekveonlaragereksinimlerinikarşılayacakbiryaşamanasıl kavuşacaklarını göstermek için kullananlar, herkesten dahayüksek bir makama oturtulmalıdır. Bulundukları yerden herkesi, herşeyi görebilmeli, kendisi de herkes ve her şey tarafından görünürolmalıdırki,mükemmelaklınınotoriteaynasındanyansıyanışığında,dahaaltdüzeydekilererdemliverahatbiryaşamadoğruyolalabilsin.

Böylesi erdem sahibi insanlar hakkıyla ödüllendirilirken,diğerleriningayretleridehünerlerineuygunolaraködüllendirilmelidir.Diğerlerini nasıl yöneteceğini daha iyi bilen söz konusu insanlar,sadece kendileriyle aynı idrake sahip olmayanların yararına hizmetederken, elleriyle çalışan diğerleri sadece amirleri için değil,

ihtiyaçlarını karşılamak üzere kendileri için çalışır. Çiftçi çift sürerekkendi karnını doyurur, terzi dikiş dikerek hem kendini hem çiftçiyigiydirir ve tüm bu faaliyet governor’a destek olur. Önceden debelirttiğim üzere, governor sahip olduğu idrak özelliğinden kendişahsıiçinyararlanamaz,bugücükendisindendahaaşağıdaolanlarınyararına kullanır. Daha aşağı düzeyde olanlar arasında damantıklıbir düzen, bir hiyerarşi tesis edilmeli, mesela tembel bir insan,çalışkan bir insan kadar (oluşan refahtan) pay alamamalıdır. Aksitakdirde çalışkan olanın şevki kırılır. Böyle bir durumda eşitlik sözkonusu değildir, çünkü çalışkan olanın durumu kötüleşecek vetedariktenmahrumolacağıiçinyokolupgidecektir.Dolayısıyla,üstünkonumdaki insanın idraki, emeği ve ilkeleri (benimsediği siyaset)kadar, mülküne de saygı gösterilmesi gerektiği akla yatkın birdurumdur.Bunaonunvarlığınıonurlandırmakdadahildir,çünkübudurumsadeceonaduyulansaygıylatebaanındahaitaatkârolmasınadeğil, tembel veya bedensel haz peşinde olanların o makama gözdikmelerineyolaçarki,budaonlarıçalışmayayönlendirir.{56}

Her şeyin birbirine eşit olduğu yerde düzen yoktur ve düzenolmayan yerde her şey çirkin ve yakışıksızdır. Gündelik yaşamdanörnek verecek olursak, tencere ve tavalar mutfağa yakışır, oturmaodasına değil. Yatakla yastığın holde olması, ahıra halı sermeyebenzer.Nitekimbirçömlekçininveyatamircinindedevletyönetimindeyeri yoktur. Bir çiftçi veya bir at arabacısının governor’a söyleyecekpekazsözüvardır.Çiftçiveyaarabacıordudayüzbaşıolarakgörevyapmayauygundeğildir…

Magistrates’in{57}kamuyararıiçinegemengüçtarafındanseçilerekgörevlendirilmesinedairKamuyararınıntammanasıylatesisedilebilmesiiçinnedenülkeyi

tek bir yöneticinin uzun süre yönetmesi gerektiğini gösteren çoksayıdanedenveörnekvar.Nevar ki, tekbiradamkocabirülkedeolup biten her şeyi bilemeyeceğine, tüm olayları aynı anda ele alıpdeğerlendiremeyeceğine, tüm hak ihlallerini tek başına tesviyeedemeyeceğine, dahili ve harici umurla ilgili herkesin görüşlerinidinleyemeyeceğine göre, yöneticinin ülkenin her yanına adaletdağıtabilmesi için merkezi hükümetin altında (daha alt seviyede)yetke sahibi muhtelif organların tesisi gerekir. Böylelikle yöneticininyükü hafifleyecek, görevi daha dayanılabilir hale gelecek ve neticeitibariyle ülkeyi daha iyi yönetecektir. Jesus the son ofSirach’da{58}yazıldığı gibi, dünyanın sahip olduğu en değerli varlık (servet) akıllıinsanlardır.Kendilerinedahaazyetketanınanbuinsanlara,hükümeti

temsilen üstlendikleri görev zikredilerek, “alt düzey yöneticiler”denilebilir. Latincede bunlara magistratus denir. Bu sözcüğünİngilizcede uygun bir karşılığını bulamadığım için ikinci bölümdemagistratus sözcüğünü kullanmaya devam edip bunlarıngörevlerindenveyetkilerindensözedeceğim.

Bu bölümde, bu insanların kendilerini seçerek göreve atayanprensleriyle paylaşmaları gereken eğitim ve ahlaki duruştanbahsedeceğime göre -umarım kimseyi kızdırmadan– onlardanyönetici,esasyöneticilerdendeegemenkral veprenslerolarak sözedeceğim. Bu insanların çok sayıda olmasının kamu yararınaolduğunu, düzenin yararından bahsederken kısmen kanıtlamıştım.Büyük ve kalabalık bir ülkede prensin altında birçok (ve daha altdüzeyde) hükümet olması aklın ve sağduyunun gereğidir ki, Aristobunlara, asıl yöneticinin gözleri, kulakları, elleri, ayakları, der. YineAristo’nun dediği gibi, şayet bunlar en iyilerin arasından seçilirse,kimseülkeniniyiyönetilemediğinisöyleyemez.Mütevazıbirçevredende olsa mükemmel bir ahlak ve bilgi birikimiyle tebarüz ederekseçilenlerdahil,bunlar tapılası insanlardır.Vebunların içindençeşitligörevleriifaedebilecekniteliktepekçokinsançıkar.

Öncelikle, yaşam şartları veya davranışları itibariyle üstünolanların, eğer ahlaklıysalar, yönetimde daha saygın bir yere sahipolmalarıgerekir.

İkincisi, bu insanlar kendi gelirleri olduğu için avanta ve rüşvetetevessületmeyecek,yozlaşmayacaklardır.

Üçüncüsü, erdemli beyefendiler, kırsal kesimden gelenlere veyadahaalttabakadanolanlarakıyasla,genellikledahahoşgörülü,canayakın,itidalliveyumuşaktır.Bununtersidurumgayetnahoşveutançverici olur. Oysa tapınılası bir insana (yöneticiye), sert de olsa,tahammületmekdahakolaydır;kimseondanşikâyetçiolmaz,herkesonaitaateder.

(…) Beşincisi, bu gibi adamlar aile geçindirmek ve çocuklarınıistedikleri gibi okutmak için yeterince varlık sahibi olduklarından(talihleri yaver gittiği sürece) kendi çocuklarını da kamu yararınaçalışmaküzereyetiştirebilir.Oysavarlıksızbiradamınaklındanbaşkahiçbirşeyiolmayanoğlu,nadirenbumakamlaraulaşabilecekşartlarıhaizdir.

Bütün bunlar, kamu yararına çalışmak niyetinde olan ve yetkesahibi herkes tarafından üstünde iyice düşünülerek, dikkatleuygulanmalıdır ki, o mevkide bulunmalarının tek nedeni de zaten

budur.

Çocuklarını devlet yönetiminde görev almak üzere yetiştirmekisteyen okurlarıma derim ki, onları bu kitapta sözü edilen ilkelerçerçevesindeyetiştirirlerse,onurluvesoyluinsanlaryetiştirmişolurlar.

Böylelikle onların yönetimleri altında olan her şey gelişecek vemükemmeliyete ulaşacak, kendileri de -tıpkı pahalı bir kemerinüstündeki mücevher gibi- hayranlıkla anılacaklardır. Ve tüm bugayretlerinin sonucu olarak, öldükten sonra ruhları Bağışlayıcı Tanrıtarafındaneşsizbiçimdeödüllendirilecektir.Amin.

TitusLivius’unİlkOnYılıÜzerineSöylev*

NiccoloMakyavelli*NiccoloMachiavelli’ninTarihi,SiyasiveDiplomatikYazıları,(çev.)C.E.Detmold,BostonveNewYork:HoughtonMifflinCompany,1891,II.cilt,s.93-4,120-1,129-131,210-1,232-3,259,421.

Makyavelli’nin büyük eseri Titus Livius’un İlk On yılı Üzerine

Söylev’dir. Daha çok bilinen Prens, Konuşmalar’da oluşturulanpolitikanın genel prensiplerinin On Altıncı yüzyılın başlarındakiİtalya’yaözeluygulamasıdır.HerikikitapdaFloransaCumhuriyeti’ninyıkılışının ardından Makyavelli’nin zorunlu emekliliğinden hemensonra,1513yılındayazıldı.Cumhuriyet’te,şansölyeyardımcısı,savaşve içişleri bakanı olarak görev yapanMakyavelli (1469-1527), İtalyave Avrupa’da devlet yönetimin işleyişini içerden gözlemlemiş,klasikleriderinbirbiçimdeokumuş,zamanehükümdarvedevletlerineaynatutabileceğinidüşündüğüantiktariheözelilgigöstermiştir.

Hernekadarinsanoğlununsuçlarkenfevkaladehızlı,överkenbirokadaryavaşolankıskançfıtratı,yenibir ilkeninkeşfinide, tanıtımınıda,neredeysebilinmeyenkıtayadadenizlerdekeşfeçıkmakkadartehlikeli kılıyor olsa da, hepimizin ortak yararına olabilecek bir şeyiyapma arzusunun dayatmasıyla, daha önce kimsenin ayakbasmadığı, lakin çabalarımı takdir edecek nazik insanların benionaylayarak ödüllendirebilecekleri çetin ve zahmetli olabilecek yenibiryolaçmayakararverdim…

Antik döneme gösterdiğimiz saygıyı ve evlerimizi süslemek içinsahip olmaya can attığımız antik bir heykelin parçalarına ne kadaryüksek fiyatlar ödediğimizi yahut sanatçılara bu eserlerin kopyalarınıyaptırdığımızı göz önüne alırsak ve diğer yandan antik krallık vecumhuriyetlerintarihindekiolağanüstüörnekleri,kendileriniülkeleriiçinfedaedenkralların,komutanların,vatandaşlarınvekanun yapıcılarıngösterdiğierdem ve bilgelik harikalarını görürsek, onları taklit etmekyerinesadecetakdirettiğimizi,antikerdemlerdenhiçbir izkalmayanadekonlarıihmalettiğimizifarkederekhemşaşırırhemdeacıçekeriz.Vatandaşlar arasında oluşan farklar yahut hastalıklar arttıkça antikdönemdeki hüküm ve reçetelere başvurulduğunu görürüz. Sivil

yasalar onların hukukçularının verdiği kararlardan başka bir şeydeğildir ve bu yasaların oluşturduğu sistem asri hukukçuları onlarınkararlarına yönlendirir. Tıp bilimi, haleflerin kılavuz kabul ettiği antikdoktorların tecrübesinden başka nedir ki? Bugün bir cumhuriyetkurmak, devleti yürütmek, bir krallığı yönetmek, bir ordu meydanagetirmek, bir savaşa komuta etmek, adalet dağıtmak veimparatorlukları genişletmek için antik örnekleri takip eden ne birprens, ne bir cumhuriyet, ne bir komutan ne de bir vatandaşbulabilirsiniz! Eminim ki bu ihmalin sebebi eğitimimizin kötülüğünündünyayı içine soktuğu zayıflıktan çok, çoğu Hıristiyan devletindehâkim olan gururlu gevşekliğin sebep olduğu kötülükler ve gerçekmantığınıkimseninkavrayamadığıveruhunukimseninanlayamadığımuhafazakârlar hakkındaki bilgi eksikliğidir. Bu yüzden çoğu kişisadece tarihi olayların çeşitliliğinden aldıkları zevk için bu eserleriokuyorlar ve bu asil hareketleri taklit etmek akıllarına bile gelmiyor;sankigökler,güneşvedoğanıngüçleriileinsanlarındavranışlarınınvegüçlerinindüzenideğişmişveantikdönemden farklılaşmış gibi bunusadecezordeğil,aynızamandaimkânsızbuluyorlar.

Elimden geldiğince insanoğlunu bu hatadan uzaklaştırmakistediğimden, Titus Livius’un zamanın hoyratlığına rağmen eksiksizolarak bugüne kadar gelen kitapları hakkında yazmanın uygunolacağını düşündüm; antik ve asri olayları karşılaştırdıktan sonradoğru biçimde anlaşılması gereken tüm meselelere değinmekistiyorum. Böylece bunları okuyanlar, tarih okumakla edinilen tümsemerelerieldeedebilirler.

(…) Kendi ülkelerinin dinlerinin temellerini korumak, prensliklerinvecumhuriyetlerinbaşındakileringörevidir,çünküböylecehalklarınındindarkalmasını, iyiyönetilebilirvebirlik olmasını sağlayabilirler. Buyüzden dinin yararına olan her şeyi (yanlış olduğu düşünülse bile)güçlendirmekiçinbunlarkabuledilmelivebunlardanyararlanılmalıdır;hükümdarlarnekadarbilgeysebunudahaçokbaşarabilirveşeylerindoğal rotasını daha iyi anlayabilirler.Gerçekten de, ne kadar yanlışolsadadinlertarafındankutsananmucizelereduyulan inancıartıranakıllı adamların gözlemledikleri uygulamalar böyle olmuştur. Akıllıhükümdarlar, nereden ve nasıl kaynaklanmış olursa olsun, bumucizelere gitgide artan bir önem verdiklerinden, otoriteleri halkagüvenvermiştir.

Elbette Hıristiyanlık başlangıçtan itibaren kurucusununprensiplerini korumuş olsaydı, Hıristiyan devlet ve cumhuriyetlerbugün olduklarından çok daha bütünleşmiş vemutlu olurdu. Ayrıca

diniçöküşünenbüyükdelili, insanlarındinimizinmerkeziolanRomaKilisesi’nenekadaryakınlarsa,okadarazdindarolmalarıdır.Budinintemel prensiplerini kim incelerse bu prensiplerin mevcutuygulamalardannekadarfarklıolduğugörürvedininyıkılışınınveyacezalandırmanın çok yakın olduğuna karar verir. Yine de İtalya’nınilişkilerinin iyi durumda olmasının Roma Kilisesi’ne bağlı olduğunudüşünenlermevcutolduğunagöre, bu fikrin yanlışlığına dair aklımagelen iki argümanı sunmak isterim; bu iki argüman bence enönemlileridir ve benim düşünceme göre tartışılmaz argümanlardır.Bunların ilki İtalya’daki tüm dini ve dindarlığı yok eden ve sayısızuygunsuzluğu ve düzensizliği beraberinde getiren kötücül Romasarayıörneğidir;dininhâkimolduğuyerdeiyiliğindehâkimolduğunukabul edersek, nerede iyilik eksikse, orası için bunun tam tersinidüşünebiliriz. Yani biz İtalyanlar dinsizleşmemizi ve kötülüğümüzüRoma Kilisesi’ne ve onun rahiplerine borçluyuz ama ona çok dahabüyük bir borcumuz var, Kilise’nin bu ülkeyi parçalamış olması vehâlâ bu şekilde tutması perişanlığımızın sebebidir. Bir ülke, isterFransaveİspanyagibibirkrallık,istersebircumhuriyetolsun,tekbirhükümetleyönetilmediğisüreceaslabirliktevemutluolmaz:İtalya’nınaynı durumda olmamasının ve bir cumhuriyet yahut bir hükümdartarafından yönetilmemesinin tek sebebi Kilise’dir, çünkü dünyevi birsaltanateldeetmesinevehâlâ sahip olmasına rağmenülkenin gerikalanını ele geçirip tüm İtalya’nın tek hükümdarı olacak güce veyacesaretesahipdeğildir.Diğeryandanöylezayıftırki,dünyevigücünükaybetmek korkusuyla, İtalya’da çok güçlenenlere karşı kendisinikorumasıiçinyabancıgüçleriyardımınaçağıramamaktadır.

(…) Antik dönemde insanların özgürlüğüne bugünkünden dahadüşkünolduğukonusundaki görüşegelirsek, bencebununsebebiodönemdeki insanların dinlerinin bizimkinden farklı olması nedeniylefarklı bir eğitim almaları ve bu yüzden de daha güçlü olmalarıydı.Bizimdinimizbizegerçeğivedoğruhayattarzınıöğretirkenonuravebudünyadasahipolduklarımızadahaazdeğerveriyor,oysapaganlarbuşeylereenyüksekiyilikdeğerleriniyüklüyordu,eylemlerindedahaenerjikvevahşiydiler.Bunuodönemdekikurumlardadagörebiliriz,enbaştabizimmütevazıkurbanlarımızıonlarınmuhteşemkurbanlarıylakarşılaştırabiliriz;bizimkurbantörenlerimizmuhteşemolmaktançok,nazikveağırbaşlıdır,enerjikvevahşideğildir;onlarıntörenlerindeiseihtişamvegösterişeksikolmaz,birçokhayvanınkurbanedilmesininvahşivekanlıdoğasıdaeklendiğinde,bukorkunçgörüntüyeaşinalıkinsan doğasını bu kurban törenlerine benzer hale getirmiştir. Ayrıcapagan dini sadece ordu komutanları ve cumhuriyetlerin başkanları

gibibüyükzaferlerkazanankişileritanrılaştırmıştır;oysabizimdinimizeylemden uzak olan, mütevazı ve mütefekkir kişileri yüceltir. Yinebizim dinimiz en yüksek mutluluğu tevazuda, alçakgönüllülükte vedünyevi nesneleri hor görmekte bulur; onların dini ise aksine, enyüksek iyiliği ruhun ihtişamında, bedenin gücünde ve insanı güçlüyapan diğer niteliklerde bulur; bizim dinimiz ruhani bir cesaret talepederkenbizibüyükişleryapmaktansaacıçekmeyeyönlendirir.

BencebuprensiplerinsanlarızayıfhalegetirdiveCennetümidiyle,onlardan intikam almak yerine acılara dayanmaya meyilli insanları,kendilerinikolaycayönetebilecekdahakötükalplikişileriçinkolaybirava dönüştürdü. Dünya kadınsılaşmış ve gökler silahsızlandırılmışgibi gözükse de bu durumun sebebi sorgulanamaz biçimde, dinolgusunuerdemleredeğilkayıtsızlığayoraninsanlarınsoysuzluğudur.Çünküeğerdinimizinülkemiziövmeyevekorumaya izinverdiğibizeyansıtılsaydı, biz de ülkemizi sevmemiz ve onurlandırmamızgerektiğinigörürveonusavunmayahazırolurduk.

(…) Böylece politik varlıklarını bozulmadan koruyabilmiş bucumhuriyetler, vatandaşlarının hiçbirinin centilmen olmasına veyacentilmengibidavranmasına izinvermez,bunun yerine vatandaşlarıarasında tam bir eşitlik olmasını sağlar ve ülkede var olan lord vecentilmenlerin en kararlı düşmanlarıdırlar; şans eseri birini ellerinegeçirirlersesankitümçürümeninvesorunlarınanakaynağıymışgibionuöldürürler.

Centilmenderken tamolaraknekastedildiğinidaha iyiaçıklamakgerekirse, sahip olduğu çok sayıda mülkün getirdikleri sayesindekendisinitarımaveyahayatınıkazanmakiçinbaşkabirfaydalıamacaadamayan,çalışmadanyaşayankişilere“centilmen”diyoruz.Böylesiadamlar her ülkeye ve cumhuriyete zarar getirir, ancak diğermülklerinin yanı sıra hükmettikleri bir şatoya ve emirlerine uyan birtebaayasahiplersedahadatehlikeliolurlar.NapoliKrallığı’nda,Romabölgesinde, Romagna’da ve Lombardiya’da böyle çok insan vardır;nebuülkelerdeherhangibircumhuriyetkurulabilmişnedebuülkelerdüzgün bir politik varlığa sahip olabilmişlerdir, çünkü bu sınıfıninsanlarıheryerdetümsivilhükümetlerindüşmanıolmuştur.Böylesibir yapıya sahip bir ülkede bir cumhuriyet kurmayı denemek bileimkânsızdır. Buralara düzen getirmenin tek yolu monarşik birhükümet oluşturmaktır; çünkü insanların kanunu güçsüz kılacakkadar derinlemesine çürüdüğü bir yerde, güçlü olanların aşırıyakaçantutkularınaveçürümüşlüklerinebirsınırkoyabilmekiçinasaletsahibi,tamvemutlakotoriteylehükmedeceküstünbirgüçgerekir.

O cumhuriyetin kurucularından veya kurumlarından, dininden veaskeriyapısındanbahsetmedenönceRomatarihininayrıntılarınabukadar fazla girmem belki bazılarına ifrat gelebilir. Bu sorunlarıanlamakisteyenlerinarzularınıdahafazlaertelemekistemediğimdenşunusöylemek istiyorum:Romulusgibi bir sivil toplumkurucusununöncekendikardeşiniöldürmesinivesonrakraliyet otoritesini onunlapaylaşmaküzereseçilmişolanTitusTatius’unölümüneizinvermesinibazıları kötü bir örnek olarak görebilir; bu örnekten yola çıkarakvatandaşların da prenslerini örnek alarak, hükmetme tutku vearzusuyla otoritelerine karşı çıkanları yok edebileceği sonucunavarılabilir. Romulus’un bu cinayeti işlerken güttüğü amacı dikkatealmasak bu fikir doğru olabilirdi. Ama genel bir kural olarak bircumhuriyet veya monarşinin, tek bir kişi tarafından yürütülmediğisürece, sağlam biçimde inşasının veya eski kurumlarında tam birreform yapılmasının imkânsız yahut istisnai durumlarda mümkünolduğunukabuletmeliyiz,hattaböylebiryapıyıtasarlayankişininonutek başına gerçekleştirmesi gereklidir. Bu yüzden bir cumhuriyettekendiçıkarınıdeğil,halkıniyiliğinidüşünen,ülkesinivârislerineterciheden akıllı bir kanun koyucu tüm otoriteyi kendisinde toplamalıdır;bilge bir kişi de bir krallık kurmak veya bir cumhuriyet oluşturmakamacıyla olağandışı yöntemler kullanan birini asla kınamamalıdır.Eylemlerinin suçladığı kişiyi sonuçlar affettirebilir; Romulus’undurumundaolduğugibisonuçiyiysesuçlaraffedilebilir.Zararvermekamacıyla şiddet uygulayanlar suçlanabilir ama faydalı amaçlarlaşiddetuygulayansuçlanamaz.

(…) İnsanlarınkendilerinemiras yadahediyeyoluyla verilmediğisürece, güç veya hile kullanmadan kötü koşullardan yüksekmakamlara erişmesinin nadiren gerçekleştiğine inanırım. Ayrıcagücün tekbaşınayeterli olmadığınaamakurnazlığınçoğunlukla tekbaşına amacına ulaştığına inanırım; kötü veya ortalamakoşullardayken bir tahta sahip olan ve büyük imparatorluklar kuranMakedonyalı Philip’in veya Sicilyalı Agathocles’in ve benzerlerininhayatlarını okuyan herkes bunu görür. Xenephon, Cyrus’un Hayatıadlı eserinde aldatmanın başarı için gerekli olduğunu gösterir:Cyrus’un Ermenistan kralına karşı yaptığı ilk sefer hilelerle doludur,bu krallığı güç ile değil, sadecehileyle ele geçirmiştir. Xenophon’unvardığı tek sonuç, büyük şeyler başarmak isteyen bir prensinaldatmayıöğrenmesigerektiğidir.CyrusayrıcadayısıolanMedkralıCyaxares’e de çok çeşitli hileler yapmıştır; Xenophon bu hilelerolmadan Cyrus’un elde ettiği büyüklüğe asla ulaşamayacağınıgöstermiştir. Mütevazı koşullara sahip birinin de sadece açık güç

kullanımı ile büyük güçlere kavuşabileceğine inanmamama sadecealdatma ile başarılı olan çok sayıda kişi vardır, örneğin GiovanniGaleazzo Visconti, Lombardiya devletini ve egemenliğini amcasıMesserBernabo’danhileilealmıştır.Prenslerinyükselişdönemlerininbaşında yapmak zorunda kaldıklarını cumhuriyetler de yeterincegüçleninceyekadar,yanisadecegücünyeterliolduğuzamangelenekadar yapmak zorundadır. Roma büyümesini devam ettirmek içinşansıyla veya seçimleriyle her türlü vasıtayı kullandığı gibi,aldatmaktan da asla çekinmemiştir; yukarıda açıkladığımız gibi,Latinlere ve diğer komşu milletlere yaptığı gibi, milletleri dostu vemüttefiki haline getiriyormuş gibi yaparak kölesi haline getirmekyolunuseçmektendahabüyükbirhiledekullanamazdı.

(…) Ülkenin güvenliği, verilmesi gereken bir karara bağlıolduğundaadaletveyaadaletsizlik,insanlıkveyazalimlik,zaferyahututanç konusunda düşünmeye gerek yoktur. Tüm düşünceler birkenara atılmalı ve tek bir soru sorulmalıdır: Ülkenin varlığı veözgürlüğü hangi yolla kurtarılabilir? Fransızlar bu düsturu hemsözleriyle hem de eylemleriyle uygulayarak kralları majestelerini veFransa’nınyüceliğini korur, kralları hakkında onur kırıcı herhangi birşeyduymaksabırlarınıtaşırıverir.Çünkükrallarınıniyiveyakötütalihgetirenhiçbirkararıyüzündenutancadüşemeyeceğinisöylerlergalipveyamağlupolmasısadecekralıilgilendirir.

Prens*

NiccoloMakyavelli*NiccoloMachiavelli,Prens,SunuşMektubu,Bl.XV,XVII,XVIII,OğlakYayınları,2000,İtalyancaaslındançeviri:RekinTeksoy

FloransaBakanıveyurttaşNiccoloMakyavelli’denmuhteşemLorenzoDeMedici’ye{59}

Bir prensin gözüne girmek isteyenlerin yaygın davranışı, sahipoldukları en değerli ya da onun hoşuna gideceğini sandıklarınesneleri sunarakonayaklaşmaktır; böylece prenslere sık sık atlar,silahlar,altınişlemelikumaşlar,değerlitaşlarvebüyüklüklerineuygun

benzeri süsler sunulur. Zat-ı şahanelerine bağlılığımın bir tanıklığınısunmak istediğimde, dağarımda büyük adamların eylemlerine ilişkinbilginin dışında değerli bir şey bulamadım; çok önem verdiğim bubilgiyi, çağdaş olaylara ilişkin uzun bir deneyimle{60} ve eskileri{61}sürekliolarakokumakyoluylaedindim.Bunlarıbüyükbirözenleuzunuzadıya değerlendirip, inceledikten sonra şimdi küçük bir kitaptaderleyerekzat-ışahanelerinesunuyorum.{62}

Bu kitabın zat-ı şahanelerine sunulmaya değer olmadığınıdüşünmeklebirlikte,yinedeonun [prensin] insancılyönünün, benimuzun yıllar boyunca ve nice sıkıntılar ve tehlikeler pahasınaöğrendiklerimi onun kısacık bir süre içinde anlayabilmesinisağlamaktan daha büyük bir armağan sunamayacağımı dikkatealarak,buarmağanıkabuledeceğineinanıyorum.Buyapıtıuzatılmışdeğerlendirmelerle, tumturaklı, gösterişli sözcüklerle ya dabirçoklarının yazdıklarını açıklamak, süslemek için kullandıklarıbezeklerle, konu dışı süslerle süslemedim, bunlarla doldurmadım,çünkübuyapıtyahiçsaygınlıkgörmesinyadayalnızcakonusunundeğişikliğiveönemiylekendinikabulettirsinistedim.Enaltkonumdakibirinin{63} prenslerin yönetimini incelemek ve tartışmak yürekliliğinigöstermesinin de ukalalık olarak değerlendirilmesini istemiyorum,çünkü doğa resmi yapanların dağların, yüksek yerlerin yapısınıgözlemlemek için aşağıdaki ovaya inmeleri, alçak yerlerin yapısınıgözlemlemek içindağların tepesine çıkmaları gibi, halkların yapısınıiyiceanlamakiçinprensolmak,prenslerinyapısınıiyiceanlamakiçindehalktanolmakgerekir.

Zat-ışahanelerininbuküçükarmağanı,kendilerinegönderdiğimbuduygularlakabuletmelerinidiliyorum;eğerözenleincelenipokunacakolursa, zat-ı şahaneleri, talihin{64} ve kendi değerlerinin vaat ettiğibüyüklüğe erişecekleri konusunda beslediğim sonsuz isteğigöreceklerdir.Vezat-ışahaneleri,yüceliklerinindoruğundankimikezgözlerini aşağıdaki bu yerlere çevirecek olurlarsa, nasıl haksız yeresürekli ve büyük bir talihsizliğe katlanmak zorunda olduğumuöğreneceklerdir.NiccolaMachiavelli.

İnsanlarınveözellikledeprenslerinövülmelerineveyayerilmelerineyolaçanşeyler

1.Şimdi debir prensin uyruklarına vedostlarına{65} karşı nasıl birtutumvedavranışiçindeolmasıgerektiğinigörelim.Bukonudabirçokkişinin yazdığını bildiğimden, aynı konuda ben de yazınca, kendini

beğenmiş sayılmaktan korkuyorum, çünkü özellikle bu konuntartışılmasındabaşkalarınınizlediğiyoldanayrılıyorum.Amaamacım,anlayana yararlı olacak şeyler yazmak olduğuna göre, konununtasarımı yerine, var olan gerçekliğinin peşinden gitmek daha tutarlıgeldi bana.{66} Birçok kişi, kimsenin görmediği, varlığı bilinmeyenprenslikler ve krallıklar tasarlamıştır;{67} nasıl yaşanması gerekenlegerçektenyaşananarasındaöylebüyükbirayrımvardırki,varolanyerineolmasıgerekeninpeşinedüşenkişi,kurtuluşunudeğil,yıkımınıöğrenmiş olur, çünkü her zaman iyi olmak isteyen birinin, bunca iyiolmayan arasında yıkıma uğraması kaçınılmazdır. Bu nedenle,iktidarda kalmak isteyen bir prensin iyi olmamayı öğrenmesi, böyledavranması,gerektiğindedeböyledavranmamasıgerekir.

2. Öyleyse, bir prensle ilgili olarak tasarlanan şeyleri bir kenarabırakarak gerçekleri tartışırsak, bütün insanlara, özellikle de dahayüksek konumda olan prenslere, onlardan söz edildiğinde, onlarayergi ya da övgü getiren kimi nitelikler yüklendiğini söyleyebilirim.Böylece kimi eli açık, kimi cimri (buradaToscana dilinde bir sözcükkullanıyorum,{68} çünkü bizim dilimizde avaro çalarak elde edenanlamınadagelir,kendimalınıkullanmaktanaşırıkaçınanaismiseroderiz)bilinir;kimiverici,kimigözüdoymazbilinir;kimiacımasız,kimiyufka yüreklidir; kimi yalancı, kimi dürüsttür; kimi kadınsı ve ödlek,kimikorkusuzveyüreklidir;kimi insancıl,kimikibirlidir;kimihovarda,kiminamusludur;kimisaf,kimikurnazdır;kimiçetin,kimiyumuşaktır;kimiağırbaşlı,kimihafiftir;kimidindar,kimizındıktırvb.

3.Vebiliyorumki,yukarıdayazılıniteliklerdeniyiolanlarıntümününde bir prenste bulunmasının övgüye değer olduğunu herkes kabuledecektiramabunların tümü bulunamayacağına, bulunsa bile insandoğası bunlara tümüyle uymayı engelleyeceğine göre, prensindevletini yitirmesine yol açacak kusurların utancından kaçınmayıbilecek denli uyanık olması gerekir; devletini yitirmesine yolaçmayacak olanlardan da elinden geliyorsa kaçınması doğru oluramaelindengelmiyorsafazlaönemsemedenkendiniverebilirbunlara.Hele onlar olmaksızın devletini zorlukla kurtarabileceği kusurlarındoğurduğuutançtangocunmasın,çünküherşeyiiyideğerlendirecekolursa, erdem gibi gözüken bir şeye uymasının onun için yıkımolacağı, kusur gibi görünen bir başka şeye uymasının ise onagüvenlikvedirlikgetireceğigörülür.

Acımasızlıkvemerhamet:Korkulanbiriolmaktansasevilenbirimiolunmalıyadair

1.Yukarıdabelirtilenöbürözellikleregelince,herprensinacımasızdeğil, merhametli olmak istemesi gerektiğini söylüyorum. Ancak bumerhameti asla kötüye kullanmamalıdır. Cesare Borgia{69} acımasızbilinirdiamabuacımasızlıkRomagna’yıdüzenesokmuş,birleştirmiş,barış ve dirlik getirmişti. Bu durum iyice dikkate alınırsa, onunacımasızdamgasınıyememekiçinPistoia’nın{70}yıkımınagözyumanFloransahalkındançokdahamerhametliolduğugörülür.Bunedenlehalkını birlik içinde ve kendine bağlı kılmak isteyen bir prensinacımasız gibi kötü bir sıfattan gocunmaması gerekir, çünkü çok azsayıda örnekle{71}, ölümlere ve yağmaya yol açan karışıklıklarınsürmesine aşırı merhamet yüzünden göz yumanlardan çok dahamerhametli olur, çünkü bunlar{72} toplumun tümünü etkiler, prensinuygulamaları isebir tekkişiyezararverir.Veprenslerarasında,yenipensolanlaracımasız sıfatından kaçınamazlar, çünkü yeni devletlertehlikelerledoludur.VeVergilius,Dido’nun{73}ağzındanşöyleder:

Res dura, et rengi novitasme talia coguntMoliri, et late finescustodetueri.{74}

Yine de inanmakta{75} ve eyleme geçmekte ağır olmalı,kendinden{76} korkmamalı, sağduyu ve insancıllığın gerektirdiğiılımlılıkla davranmalıdır ki, aşırı güven onu umursamaz, aşırıgüvensizlikiseçekilmezkılmasın.

2. Bundan bir tartışma doğar: Korkulmaktansa sevilmekmi iyidir,yoksasevilmektensekorkulmakmı?Yanıtikisinindegerekliliğidiramabu ikisini bir araya getirmek zor olduğu için, bu ikiliden birindenyoksun kalınacaksa, sevilmektense korkulmak daha güvencelidir.Çünkü insanlar konusunda genel olarak şu söylenebilir: Nankör,kaypak, içtenpazarlıklı, sinsi, tehlike karşısında korkak, para canlısıolurlar; yukarıda dediğim gibi, tehlike uzaktaysa, onlara iyilik ettiğinsürece senin yanındadırlar, kanlarını, mallarını, yaşamlarını,çocuklarını verirler sana ama tehlike yaklaşınca yüz çevirirler. Veyalnızca onların sözüne güvenmiş olan prens, başka hazırlıklardanyoksun kaldığı için yıkıma uğrar, çünkü gönül yüceliği ve soyluluğuyerineparaylasağlananbirdostluk,satınalınmışdostlukolupsüreklideğildir,gerekliolduğundakullanılamaz.Veinsanlar,kendinisevdirenbirinden çok, kendinden korkutan birine zarar vermekten çekinirler,çünküsevgibirgönülborcubağınadayanırveinsanlarkötüolduklarıiçin, kişisel çıkar söz konusu olduğunda bu bağ kopuverir; oysa

çekinme,insanıhiçterketmeyencezakorkusunadayanır.

3. Bununla birlikte prens, sevgi sağlayamasa bile nefrettenkaçınacak biçimde korku salmalıdır, çünkü korkulmak ve nefretedilmemek pekâlâ bir araya gelebilir; kentlilerinin, uyruklarınınmallarına ve karılarına elini sürmedikçe bu durum gerçekleşir hep.Ama yine de birinin canına kıyması gerekirse, bunun uygun birgerekçesi ve açık bir nedeni olmalıdır ama özellikle başkasınınmalına el uzatmaktan kaçınmalıdır, çünkü insanlar babalarınınölümünü mal varlıklarının kaybından daha çabuk unuturlar. Sonrabaşkasınınmalına el koymak olanağı hiç eksik olmaz ve yağmaylayaşamaya başlayan biri, başkasınınmalına el koymak için gerekçebulur; bunun tersine, can almak için gerekçe daha azdır ve kısasüredeortadankalkar.

4. Ama prens ordularının başında olduğu ve çok sayıda askeriyönettiğinde,acımasızsıfatındanhiçgocunmamasıgerekir,çünkübusıfat olmaksızın ordusunu ne birlik için tutabilir, ne de silahlı birçatışmaya hazır kılabilir. Annibal’in{77} hayranlık uyandıran işleriarasında, çok sayıda ırktan insana yer veren çok büyük bir orduylayabancı topraklardasavaşırken, işlerrastgittiğindede, tersgittiğindede askerler arasında bir uyuşmazlık çıkmaması ya da askerlerinprense karşı gelmemeleri de sayılır. Bu sonuç onun insanlık dışıacımasızlığındanbaşkabirşeydenkaynaklanamazdı,buacımasızlıksayısız erdemleriyle birleşince askerlerinde hep saygı uyandırmış,onlarıngözlerinikorkutmuştur;buözelliğiolmasaydı,ötekierdemleribu sonuca ulaşmasına yetmezdi. Oysa bunu dikkate almayanyazarlar{78}, bir yandan onun yaptıklarını över, bir yandan dayaptıklarınıntemelgerekçesinikınarlar.

5. Öteki erdemlerin yetersiz olacağının kanıtı, yalnızca çağınındeğil, bilinen olaylar tarihinin de eşine az rastlanır kişilerindenScipione’dir.{79} Askerler İspanya’da ona başkaldırmıştır. Bununnedeni, askerlerine askerlik düzeniyle bağdaşmayacak orandaserbestlik tanımasına yol açan aşırı hoşgörüsüdür. Bu tutumunuFabius Maximus senatoda eleştirmiş ve onu Roma ordusunuyozlaştırmakla suçlamıştı. Ve Locri{80} kenti de onun bir görevlisitarafından yıkıldığında ne bunun öcünü aldı, ne de o görevlininsuçunu cezalandırdı; bütün bunlar onun gevşek yapısındankaynaklanıyordu.Öyle ki, senatoda onu haklı çıkarmak isteyen biri,birçok kişinin hataları{81} cezalandırmaktan çok, hata yapmaktankaçınmayıbildiğini söyledi.Komutanlığı sırasında böyle davranmayısürdürseydi, bu yapı Scipione’nin ününü, şanını zedelerdi ama

senatonundenetimialtındayaşadığıiçinbuzararlıözelliğigizlemeklekalmayıpşanınıdaartırdı.

6. Korkulmak ve sevilmek konusunda dediklerime dönerek şusonuca varıyorum ki, insanlar kendi isteklerine göre sevip prensinisteğinegörekorktuklarınagöre,bilgebirprensinbaşkalarınınolanbirşeye değil, kendinin olan bir şeye dayanması gerekir. Ancak,belirtildiğigibi,nefretuyandırmaktankaçınmasıgerekir.

Prenslerverdiklerisözlerinasıltutmalıdırlar?

1. Bir prensin sözünün eri olmasının ve hile yapmayıp dürüst biryaşam sürmesinin ne denli övülesi olduğunu herkes bilir; Bununlabirlikte,deneyler,verdikleri sözü fazlaönemsemeyenkimiprensleringünümüzde büyük işler başardıklarını, yaptıkları hilelerle insanlarınakıllarını çeldiklerini gösteriyor; bunlar sonuçta, dürüstlüğübenimsemişolanlaraüstüngelmişlerdir.

2.Öyleyse, savaşmanın{82} iki yolu olduğunu bilmeniz gerekir: Biriyasalarla, öteki kaba güçle. İlki insana özgüdür, ikincisi hayvanlara.Amailkiçoğukezyeterliolmadığıiçinikinciyebaşvurmakgerekir.Bunedenle, bir prensin insanı da, hayvanı da iyi kullanmayı bilmesigerekir.Eskiyazarlar,Akhilleusileeskipenslerinçoğununyetiştirilmekiçin kentaur Kheiron’a{83} verdiklerini yazarak, prensler bu odluyukapalıbirbiçimdeöğretmişlerdir.Yarıinsan,yarıhayvanbireğitmenesahip olmanın, bir prensin bu iki yapıyı da kullanmayı bilmesigerektiğinden başka bir anlamı yoktur; ve bunlardan biri olmazsa,ötekidesürekliolmaz.

3.Birprensinhayvangibidavranmayıiyibilmesigerektiğinegöre,hayvanlar arasından tilki ile aslanı seçmelidir, çünkü aslan kendinituzaktankoruyamaz,tilkidekendinikurttankoruyamaz.Bunedenle,tuzakları tanımak için tilki, kurtları korkutmak için de aslan olmakgerekir. Yalnızca aslanlık etmek isteyenler bu işten anlamıyorlardemektir. Demek ki, sağduyulu bir prens, eğer verdiği sözü tutmakkendine zarar verecekse ve söz vermesine yol açan gerekçelerortadankalkmışsabusözütutamazvetutmamalıdırda,{84} İnsanlarıntümü iyi olsaydı, bu öğüt iyi olmazdı ama kötü oldukları ve sanaverdikleri sözü tutmayacakları için senin de verdiğin sözü tutmangerekmez.Vesözünütutmayanbirprens,hiçbirzamanhaklıgerekçebulmaktasıkıntı çekmez.Bukonudasayısız güncel örnek verilerek,

prenslerin sözlerinden dönmeleri yüzünden kaç barışın, kaç sözünboşa gittiği gösterilebilir. Tilki gibi davranmayı bilen, hep daha iyisonuca ulaşmıştır. Ama bu yapıyı{85} iyice allayıp pullamayı, gözboyamayı ve renk vermemeyi iyi bilmek gerekir. Ve insanlar böylesıradan olurlar, güncel gereksinimlere öyle kolay boyun eğerler ki,aldatmakisteyenhepaldanacakbirinibulur.

4. Yeni örneklerden birini anmadan geçmek istemiyorum. VI.Alexander{86} insanlarıaldatmanındışındabirşeyyapmamış,birşeydüşünmemişti ve her zaman bunu uygulayabileceği birilerinibulmuştu. Hiç kimse bir şeyi ondan daha büyük bir heyecanlasavunup,ateşliantlariçip,sonradaunutmayakalkmamıştır{87};yinedealdatmacalarıhep istediğiamacaulaşmıştır,bunun nedeni dünyanınbuyönünüçokiyibilmesidir.

Demekki, birprensinyukarıdabelirtilenniteliklerin tümünesahipolmasıgereklideğildiramabunlarasahipmişgibigörünmesigerekir.Dahası,bunlarasahipolmakvesürekliolarakuymakzararlıdırderimama sahipmiş gibi görünmek yararlıdır. Bağışlayıcı, sözünün eri,insancıl, dürüst, dindar görünmek ve olmak gibi ama aklını öyleayarlamalısın ki, gerektiğinde tersine dönmeyi bilmelisin{88}. Ve şunudabelirtmeliki,birprens,özellikledeyenibirprens,insanlarıiyikılanbütünbunlarıuygulamaz,çünküdevletiayakta tutabilmek için,çoğukezverdiğisöze,iyiliğe,insanlığa,dinekarşıçıkmakzorundakalabilir.Bu nedenle, talihin rüzgârlarına ve değişen durumların gereklerineayakuydurabilecekbirdüşünceyapısınasahipolmalıdırveyukarıdada değindiğim gibi, elinden geldiğince iyilikten uzaklaşmamalı, amagerektiğindekötüyebaşvurmayıdabilmelidir.

5.Demekkibirprensyukarıdabelirtilenbeşniteliklebağdaşmayanbir sözcüğün hiçbir zaman ağzından çıkmamasına büyük özengöstermelidir ve kendisini görüp dinleyenlere tepeden tırnağabağışlayıcı,tepedentırnağainançlı,tepedentırnağadürüst, tepedentırnağa insancıl, tepedentırnağadindargörünmelidir.Veenönemliside,ensondakiniteliğesahipmişgibigörünmektir. İnsanlargenellikleelleriyledeğil,gözleriyledeğerlendirmeyaparlar,çünküherkesgörür,ama ne olduğunu çok az kişi duyumsar. Senin neye benzediğiniherkes görür ama ne olduğunu çok az kişi duyumsar ve bu çok azkişi, devlet gücünün koruması altındaki çoğunluğun görüşüne karşıçıkmaya cesaret edemez ve insanların eylemlerinde, özellikle debaşvurulacak bir üst mahkemenin bulunmadığı prenslerineylemlerinde sonuca bakılır. Bu nedenle, bir prens devleti elegeçirecekveelindetutacakgibidavranmalıdır.Başvuracağıyollarhep

saygın sayılacak, herkesçe övülecektir, çünkü sıradan insan hepgörünüşten,birişinsonucundanetkilenirvedünyasıradaninsanlarladoludur ve çoğunluğun dayanacak bir yeri olduğunda, azınlığın birönemi yoktur{89}. Adını anmanın doğru olmayacağı günümüzdekiprenslerdenbiri{90}hepbarıştan,inançtansözeder,oysaikisinindeenbüyük düşmanıdır; bunlardan birine uysaydı, birçok kez saygınlığınıyadadevletiniyitirirdi.{91}

Kuzey İtalya’nın Piacenza kentinde doğan Lorenzo (Laurentius)Valla, bir hukukçunun oğludur. 1431’de rahip olmuş, papalıktasekreterlik görevi istemiş, o mümkün olmayınca Pavia kentindehitabet hocalığı yapmaya başlamıştır. Valla’nın ilk vukuatınınzamanının büyük hukukçularından olduğu kabul edilen Bartolus deSaxoferrato’nunLatincesinesaldırısıolduğuanlaşılmaktadır.Pavia’dakalmasınızorlaştıranbuolayüzerine,birüniversitedendiğerinegeçenValla, 1433’te Napoli’ye gider, Sicilya, Aragon ve Napoli Kralı V.Alfonso’nun “Latince özel sekreteri” olur. Napoli’de ilahiyat üzerinedemeçleriyleyıldırımlarıüzerineçekenValla,SymbolumApostolorum[Havarilerin Amentüsü] olarak bilinen dokümana ilişkin iddialarınedeniyle dava edilir. Ancak, Lorenzo Valla’nın (1406?-1457)KonstantinBağışı{92}konuludemeci,OrtaÇağınsahtedokümanlarınailişkin eleştirilerinin en ünlüsüdür. Latince sekreteriyken yazdığı bueser,papanındahafazlaİtalyantoprağıalmasınakarşıkraltarafındanbaşlatılan kampanyanın bir parçası olarak düşünülmelidir.Günümüzde Sekizinci yüzyılda papa şansölyeliği tarafındanuydurulduğuna inanılan bağış, İmparator Konstantin’in cüzamlıykeniyileştirilmesiüzerinehissettiğiminnettarlıklaRomaİmparatorluğu’nunbatıdaki yarısını Papa I. Sylvester’e hediye ettiğine dair bir kayıttır.Valla’nın bu yazı yüzünden Engizisyon’la başının derde girmeklebirlikte, kendisi daha sonra Papa V. Nikolas’ın kâtibi olmayıbaşarmıştır.

KonstantinBağışıSahtekârlığı*

LorenzoValla*LorenzoValla’nınKonstantinBağışınaDairRisalesi,ed.ChristopherB.Coleman,s.25-7,65-71,95-7,177-9,l83.YaleUniversityPress,1922.

Uzun zamandır bazı kulakların Roma’daki Papalığa yapacağımsaldırıyı duymayı beklediğini biliyorum. Ya miskin cahillik ya daputların kölesi olan kaba tamahkârlık yüzünden yahut da zulümlebirlikte anılan imparatorluğun gururundan dolayı, gerçekten de çokbüyük bir saldırı bu.Birkaç yüzyıldır Konstantin Bağışı’nın sahte vedüzmece olduğunu biliyorlar yahut da düpedüz kendileri böyle birdüzmece yarattılar ve aynı hilekârlık yolunda yürüyen vârisleri deeskiler gibi, yanlış olduğunu bildikleri şeye doğru dediler; böylecemajesteleri Papalık makamının şerefini ayaklar altına aldılar, eskipapaların hatırasını ayaklar altına aldılar, Hıristiyan dininin şerefiniayaklar altına aldılar; hepsini cinayetlerle, felaketlerle ve cürümlerleutandırdılar. Roma şehrinin, Sicilya ve Napoli krallıklarının, tümİtalya’nın,Galya’nın,İspanya’nın,Almanya’nın,Britanya’nınhattatümBatı’nınkendilerininolduğunuiddiaettiler;tümbunlarınbağışınsonucuolduğunu ilerisürdüler.Yani bunların hepsi sizinmiPapaHazretleri?Amacınız tüm bunları geri almak mı? Batıdaki tüm kralların veprenslerin tüm şehirlerini soymak veya size yıllık bir haraç vermeyezorlamakmıistiyorsunuz,planınızbumu?

Aksine, ben prenslerin elinizde tuttuğunuz imparatorluğuyağmalamasının daha adil olacağını düşünüyorum. Göstereceğimgibi, yüce Papalık makamının haklarını dayandırdığı bağış neSylvesternedeKonstantintarafındanbiliniyordu.(…)

Konstantin’in böyle bir “bağış” yapmasının özünde imkânsızolduğunuaçıkladıktansonraVallaşöyledevameder:

Gelindüşünelim!Sylvesterhiçbirzamanbunlarasahipoldumu?Kimonunmülklerinielindenaldı?Bunlarakalıcıolaraksahipdeğildi,ardıllarındanhiçbiri de sahipdeğildi, enazındanBüyükGregorius’akadar;hattaobilesahipdeğildi.Sahipolmayanvesahipolduklarınınelinden alındığını ispatlayamayan kişi asla sahip olmamış demektir,sahip olduğunu söylüyorsa çılgındır. Görüyorsunuz, sizin bile çılgınolduğunuzu ispatladım! Aksi doğruysa kim papayı topraklarındansürdü? Konstantin’in kendisi mi, oğulları mı yoksa başka bir Sezarmı?Sizikovanınadınıverin, tarihiverin,papanın ilkkovulduğu yeri,birsonrakini,sırasıylaondansonrakilerisöyleyin…

Bu olaylara tek bir tanık, bir yazar gösterip gösteremeyeceğinizisoruyorum. Tanık yok, diyorsunuz. İnsanlardan hiç bahsetmedenSylvester’in muhtemelen sığırlara bile sahip olduğunu söylemektenhiçutanmıyormusunuz?

Madem yapamıyorsunuz (hiçbir şeyi ispat edemiyorsunuz), benkendi adıma hayatının son gününe kadar Konstantin’in ve sırasıyla

ondan sonraki tüm Sezarların (Roma İmparatorluğu’na) sahipolduğunu göstereceğim, böylece mırıldanacak bir şeyiniz bilekalmayacak…

Roma şehrindeki anıt ve tapınaklardan bahsetmesek bile,Hıristiyan olduktan sonra Konstantin adına basılan altın paralardanbazılarıbugünhâlâmevcut,üzerlerindekiyazıYunancadeğil,Latinceve ondan sonraki neredeyse tüm imparatorların paraları da öyle.Elimdeolanlarınçoğundahaçınaltındaşuyazıvar:ConcordiaOrbis[DünyaBarışı]. Roma’ya hükmetmiş olsaydınız ne çok sayıda yücePapalık parası da bulunurdu! Ama ne altın ne gümüş hiç parabulunamadı, bunları gördüğünü söyleyen kimse de yok. Ayrıca odönemde Roma’yı yöneten her kimse kendi parasını basmışolmalıydı: Şüphesiz papa da bu paranın üstüne Kurtarıcımızın (Hz.İsa)yadaPetrus’un(havari)resminiişletirdi…

Daha sonra Valla, dokümanın kendisini inceliyor ve belgedekidelilleredayanaraksahteolduğunugörüyor:

Rahiplerin başı yerine “rahiplerin üzerindeki baş” diyen, aynıcümledehemextiterit hemdeexistatdiyen (anlamlarını, çekimlerinivezamanlarınıkarıştırmış), “tümdünyada”dediktensonrabaşkabirşeyeklemekisterken“tümdünyanın”diyenveyadünyanınönemlibirbölümü Roma’ya bağlı değilken dünyanın bir parçası olan göğüRoma’yabağlayan, ikisibiraradabulunamayacakolmasına rağmenHıristiyanların “inancını” ve “kararlılığını” sağlamak arasında bir farkgözeten, “takdir” ile “emir”i birbirine karıştıran (sahtekârın) dilindekibarbarlıktanbahsetmeyeceğim.

(…) Henüz bir Patriklik veya Piskoposluk olmayan, hatta birHıristiyanşehribileolmayan,henüz“Konstantinopolis”adınıalmamış,hattakurulmamışvehattaplanlanmamışbirşehirdenPatrikliğebağlıbirPiskoposlukolarakbahsetmeksonderecesaçmavedeeşyanıntabiatınaaykırıdır!Bu “ayrıcalığın”KonstantinHıristiyanolduktanüçgünsonraverildiğiniyazmaktadır; ancako dönemdeo bölgenin adıKonstantinopolisdeğil,Byzantium’dur.(…)

(Dokümanda Konstantin’e şöyle söyletilmiştir: “Kutsal havarilerPetrusvePavlus’unkiliselerineışıksağlamakiçinsahibiolduğumuz,kendine bağlı topraklar olan mülkleri bağışladık ve onları farklıobjelerle zenginleştirdik.” Valla şunları söylüyor:) Seni alçak herif!Roma’da Petrus ve Pavlus’a adanmış kiliseler, yani tapınaklar mıvardı? Onları kim inşa etmişti? Tarihin bize söylediğine göreHıristiyanların gizli ve korunan buluşma yerlerinden başka hiçbirşeyleri yokken tapınak inşa etmeye kim cüret edebilirdi? Eğer

Roma’dabuhavarilereadanmıştapınaklarvarsabunlariçinbukadarbüyük aydınlatmalar gerekmezdi; olsa olsa küçük şapellerdi bunlar,büyükmabetlerdeğil,küçükibadetyerleriydi;tapınakdeğil,insanlarınevlerindeki özel kiliselerdi, kamuya açık ibadet yerleri değil. Ortadatapınakyokkentapınakaydınlatmasınadagerekyoktu.

(…) Aslında bu kadar bariz olan bir konuda neden daha fazlakonuşayımki?SadeceKonstantin’inböylesimülkleribağışlamadığını,Roma’daki Papalığın da onlara yazılı emir sayesinde sahipolmadığını iddia etmekle kalmıyorum; bunlar doğru olsa bile mülksahiplerinin suçları yüzünden bu hakkın da geçersiz olacağını iddiaediyorum,çünkübiliyoruzkitümİtalya’dakivebirçokdiğerbölgedekikatliamveyıkımıntekkaynağıonlardır…

Bu yüzden Tanrı’ya olan inancım sayesinde hiç kimsedenkorkmadan şunu ilan ediyor ve bağırıyorum açıkça: BenimzamanımdayücePapalıktasadıkvebasiretlihiçbirvekilkalmamıştır,Tanrı’nınevindekilerinkarnınıdoyurmaklaokadarmeşgullerki,onunbir lokmaekmekolduğunuunutupyemekolarakokuyorlar!Papa dabarışçı insanlarla şahsen savaşıyor ve devletlerle prensler arasınanifak tohumları ekiyor… Papa sadece cumhuriyetin sırtındanzenginleşmiyor,yaşlıSimonMagus’unyapmaktaniğreneceğibiçimdeKilise’nin ve Kutsal Ruh’un sırtından da zenginleşiyor. Bu durumkendisine hatırlatıldığında ve ara sıra iyi insanlar tarafındanazarlandığında bunu inkâr etmeyip açıkça kabul ediyor ve Kilise’yeKonstantin tarafından verilen mirası işgalcilerden geri almak içingerekenherşeyiyapmaktaözgürolduğunusöyleyerekböbürleniyor…

Papanınsezarındadeğil,sadeceMesih’invekiliolacağızamanlarıgörmeyi çok istiyorum, özellikle de bu benim görüşlerim sayesindegerçekleşirse; keşke görebilsem! “Kilisenin çetesi”, “Kiliseye karşıolançete”, “KilisePerugialılarakarşı”veya“Bolognalılarakarşı”diyebağıranların korku dolu haykırışları keşke hiç duyulmasa!HıristiyanlarakarşısavaşanKilisedeğil,papadır;Kilise“yükseklerdekiruhani kötülüklerle” savaşır. Bu durumda papa gerçekten de KutsalBabaolur,hepimizinBabası,Kilise’ninBabasıolur,artıkHıristiyanlararasındasavaş çıkartmaz, aksine başkalarının çıkardıkları savaşlarıpapalaraaithükümlerleveyetkilerledurdurur.

2.EskiDünyanınYeniDünyayaKatkısıNedir?

Avrupa’da Yirminci yüzyılın başlarında doruğa çıkan büyükgenişleme hareketi, Colomb’un keşfe çıkmak için İspanya KraliçesiIsabella’yı iknaetmesindençoköncebaşlamıştı.OnBirinciyüzyıldaVikingler Amerika kıtasına ayak basmıştı. Cenovalılar, İspanyollar,VenediklilerOnİkiveOnÜçüncüyüzyıllardayaptıkları sınırlı sayıdakeşiften çok şey öğrenmiş, binlerce insanı ve hayvanı gerekli araçgereçle birlikte, uzun süreler için denizaşırı ülkelere gönderebilecekhale gelmiş, hiç bilmedikleri diyarlarda, alışık olmadıkları iklimortamlarında nasıl hayatta kalabileceklerini öğrenmişlerdi. Dahası,İtalyanlar, binlerce kilometre uzaktaki ülkelerde, örneğin Rusya’daticaret kolonileri kurmuş, buralarda yaşayan insanlarla geçinmeyi vekendi kendilerini yönetmeyi öğrenmişlerdi. Nitekim bu bilgibirikimiyledir ki, Portekiz, İspanyol ve İtalyan denizci ve şövalyelerDördüncü yüzyılda Atlantik Okyanusu’na açılabilmiş, kıyıdan 1500kilometre uzaktaki Kanarya ve Azor Adalarında yaşayan halklaraAvrupaiyönetimbiçimleridayatabilmişti.

Portekiz Prensi Denizci Henry (1394-1460) hiç de yenilikçi birideğildi ama Batı medeniyetinin en büyük güçlerinden birkaçını biraraya getirip onları Afrika kıtasının batı kıyılarını fethetmeye iknaetmeyibaşardı.PrensHenryileişbirliğiiçindeolanGomesEannesdeAzurara’nınOnBeşinciyüzyılınortalarındayazdığıChronicadelRei

D. Joam I de boamemória. Terceira parte em que se contam aTomada de Ceuta, Portekizlilerin söz konusu keşifle neyiamaçladıklarınıanlatır.

Gine’ninKeşfiVeFethedilmesiKroniği*

GomesEannesDeAzurara*GomesEannesdeAzuraa,TheChronicaloftheDiscoveryandConquestofGuinea,TheHakluytSociety,1896.

DenizciPrensHenry’yi{93}Gine’yikeşfetmeyeyöneltenbeşneden

Bir şeyin imal edeni tanır ve ne amaçla imal ettiğini öğrenirsekfaaliyetini bildiğimizi sanırız. Bu işlerin [Batı Afrika kıyılarını keşif]başını Prens Henry’nin çektiğini öne sürüp elimizden geldiğincekendisini tanıttığımıza göre, bu bölümde amacının ne olduğunuanlayalım.Şunubilmenizi isterimki,Prensinsoyluruhu,onudoğalolarak büyük işlere yöneltmekteydi. Dolayısıyla, Ceuta{94}’yıfethettikten sonra gemilerini kâfirlere karşı her daim hazır tuttu;gerektiğindehemsavaşmakhemdeKanaryaAdalarınınveBojadoradlıBurun’unötesindekieldeğmemişyerlerigörmek/bilmekistiyordu.Aziz Brandon’un oralardan geçtiği, iki kanyonun mezkur Burnudöndüğü ve bir daha hiç görünmediği rivayet edilir. Buna inanmakgüç, çünkü şayet öyle olsaydı, diğerleri merak edip araştırmaz,sormazlardıbile.PrensHenry işin aslını öğrenmek istiyor, orada neolduğuna dair bilgiye kendisi veya bir başka prens ulaşmayacakolursa, ne bir denizci, ne bir tüccarın buna cesaret edemeyeceğinidüşünüyordu (ki, haklıdır, çünkü kimse umut veya kâr vaatetmediğindeneminolduğubir yeregitmek istemez) ve başka hiçbirprensindebunaniyetliolmadığınıgörüncekendigemilerinigönderdi.BunuTanrıaşkınavelorduveağabeyiolanKralEdwardiçinyaptı.Buişekalkışmasınınilknedenibuydu.

İkinci neden, söz konusu diyarlarda şans eseri Hıristiyan birtopluluk ve korkmadan sığınılabilecek bir liman/barınak varsaburalara mal götürmek, özelikle de başkaları yapmıyorsa ticaretyapmak,ülkeyeyararsağlayacakbirticaretyoluaçmaktı.

Üçüncü neden, rivayete göre Afrika’daki Moorların gücününsanılandan çok daha büyük olması ve aralarında hiçbir Hıristiyanbulunmamasıydı. Her akıllı ve sağduyulu insan düşmanının gücünübilmek zorunda olduğuna göre, Prens Henry bunun da tam olarakaraştırılmasını ve bu kâfirlerin gücünün ne ölçüde olduğununsaptanmasınıistiyordu.

Dördüncü neden, otuz bir yıl boyunca Moorlar ile mücadeleederken, kendisine, bu ülkedekiler dışında, Hz. İsa aşkına yardımedecek tek bir Hıristiyan kral görmemiş olmasıydı. Dolayısıylaoralarda kendisiyle birlikte kâfirlere karşı savaşacak kadar inançlı

Hıristiyanprenslerinolupolmadığınımerakediyor,bilmekistiyordu.

Beşinci neden,Hz. İsa’nın öğretisini yaymak ve ona kurtarılacakruhlar sunmak için duyduğu büyük arzuydu. Şu anlayışla ki, Hz.İsa’nınYenidenDoğuş,ÖlümveTutkusırrınınardındayatanamacınbu olduğuna, yani kaybolmuş olan ruhlar olduğuna inanıyor,oradakileri doğru yola sokmanın görevi olduğunu düşünüyor, bununTanrı’ya hizmetin en iyi yolu olduğunu hissediyordu. Çünkü Tanrıyapılantekbiriyilikkarşısındayüziyilikvaatediyordu.Prensinkendiçabalarıyla kurtulacak onca ruh, Tanrı’nın krallığında ona yüzlercemükafatolarakgeridönecektiki,öldüktensonraruhugökselâlemdede ululansın. Bu tarihi yazan ben, o diyarlarda kutsal inancımızadönen o kadar çok kadın ve erkek gördüm ki, eğer prens bir kâfirolsaydı, sadece onların dualarıyla bile kurtuluşa ererdi. Sadece ilkkölelerindeğil,Tanrıonlarınçocuklarınınvetorunlarınındaruhlarınaüflemişvekendinedairbilgiyipaylaşmışçasına,sahicibirerHıristiyanolduklarınaşahitoldum.

Bubeşnedeninüstündeveötesinde,hepsinin temellendiğialtıncıbirnedenvar:Gökselçarkınuygunolması!KralHazretleri’nebirkaçgün önce yazdığım bir mektupta da belirttiğim gibi, akıllı insanlaryıldızların efendisi olacak ve gezegen hareketleri (kutsal hekimlerintahminine göre) iyi adamları tökezletemeyecek. Gezegenlerin BabaTanrı’nın tasarrufunda olduğu, farklı amaçlara hizmetle öncedenbelirlenmiş bir biçimde hareket ederek daha alt düzeydeki varlıklarüzerindeetkiliolduklarıveonlarındavranışlarınıyönlendirdikleriaçık.Bir Katolik olarak şunu söyleyebilirim ki, göksel çarkın olumsuzyöndeki işleyişinden Tanrı’nın lütfuyla kaçınılabilir; O’nun iyi şansbahşettiği insanlar, yine O’nun yardımıyla yollarına devam etmeklekalmayıp kendilerini daha da geliştirebilirler. Burada, bu muhteşemprensin doğanın kısıtlayıcı/sınırlayıcı etkisine rağmen, nasıl olup dabuişlereeğilimliolduğunuaçıklayacağım.YükseleniKoç’tuveGüneşon birinci, Mars, Satürn’ün evi olan Kova’da, yani umut evindeydi.Bütün bunlar, prensin muazzam fetihler yapacağına, Satürn’ünetkisiylekimseninbilmediğisırlaraereceğine işaretetmekteydi.OnaGüneş’in-kiJüpiter’inevindir-refakatediyorolmasıisetümfetihlerinikrala sadakatle ve onun hoşuna gideceği biçimde yürüteceğinigösteriyordu…

Azurara, aşağıdaki feverandan önce, Portekizlilerin Afrika’dan ikiyüzünüstündeMoros{95}köle ile dönüşünüvebunlarınPrensHenrytarafından nasıl karşılandığını ve Afrika macerasının “insanartıkları”nın(ganimet)dağıtımınadairplanlarıanlatır.

KölelerinyolaçtığıacımaduygusuveganimetinnasılpaylaştırıldığınadairAhbüyükTanrım,senkiilahiözündenkaybetmeksizin,güçlüelinle

KutsalŞehri’ninsonsuzluğunuyönetmektevedokuzkatmanlıyüksek(düzeydeki) dünyalardaki her hareketi denetleyip çağların kısa mıuzun mu olacağına dilediğin gibi hükmetmektesin, gözyaşlarımvicdanımahaksızlıketmesindiyeyalvarırımsana,çünkübeniağlatanonların inançsızlığı değil, acınası halleri. Eğer vahşi hayvanlar biletürlerinin çektiği acıyı içgüdüsel olarak hissedebiliyorlarsa, bir insanolarak ben gözlerimin önündeki bu acınası manzaradan nasıletkilenmem?BunlardaÂdem’insoyundandeğilmi?

Ertesi gün, yani Ağustos’un sekizinci günü, denizciler hava çoksıcakolduğundansabaherkendengemilerindekiköleleriemirverildiğiüzerekıyıyaçıkarmakiçinhazırlıkyapmayabaşladı.İlkbakıştagüzelbir görüntüydü; (kölelerin) aralarında bembeyaz olanlar vardı,muntazam yapılıydılar. Diğerleri biraz daha esmerdi, melez gibi.BazılarıdaEtiyopyalılargibi simsiyahve çok çirkindi, öyle ki, aşağıdünyadangeldiklerinehükmedebilirdiniz.Neki,bazılarıbaşlarınıöneeğmiş, yaşlı gözlerle birbirine bakıyor, bazıları yardım dilenircesineyüzünügökyüzüneçevirmiş,acıklıbirbiçimdeinliyor,bazılarıelleriyleyüzünükapatmış,kendiniyerdenyereatıyor,bazılarıağıtyakıyordu.Bumanzarayahiçbirkalpdayanamazdı.Dillerinibilmediğimizhalde,çıkardıkları sesler çektikleri acının ne denli büyük olduğunungöstergesiydi. Derken, bu yetmiyormuş gibi, ekip başları geldi veonları beşte-birlik (ganimet) gruplara ayırmaya başladı; babalaroğullarından,kocalarkarılarından,kardeşlerkardeşlerindenayrılıyor,yakınlarıbiraradatutmayahiçsaygıgösterilmiyor,herbirikısmetinedüşengruphangisiyseorayaitiliyordu.

Ahoenbüyüktalih,budünyayaistediğingibiyönverençarkınbuzavallı ırkıgörüphiçolmazsabirazanlayışgösteremezmiki,buncaacı çekerken teselli bulsunlar? Ve sen, herkesin birbirinden ayıransen, biraz daha merhametli olamaz mısın? Baksana nasıl dabirbirlerinesarılıyorlar!

Ve böyle bir tefrik kolay olur mu? Ayrı gruplara dağıtılarakbirbirinden ayrı düşen babalar, oğullar, eşler, oldukları yerdedurmuyor, hemen diğerinin yanına koşuyor; analar kucaklarındaçocuklar,onlardankopmamakiçinkendileriniyerdenyereatıyor.

Tefrik zarzor bitti. Etraf iyice kalabalıklaşmıştı, çünkü herkes işinigücünü bırakmış, yeni bir şey görmek için seyre gelmişti. Bazılarıgördüklerinden çok etkilenip ağlamış, bazıları ayırımı yapan ekip

başlarınayardımetmişti.

Prens Henry de oradaydı. Yanında maiyeti olduğu halde,küheylanının üstünden (kölelerin arasından) bizzat seçim yapıyor,payına düşeni alıyordu. Beşte bir pay olarak kendisine düşen kırkdokuzruhuhızlaseçmişti,çünküasılödülkaybolanburuhlarınbiranöncekurtarılmalarıydı.

Nitekim bu boş bir beklenti değildi. Önceden belirttiğimiz gibi,bunlar (köleler) dilimizi öğrenir öğrenmez, hiç sorun çıkarmadanHıristiyanlığa ihtida etti. Ve bu tarihi yazan ben, Lagos şehrinde, ilkvaftiz edilenlerin soyundan gelmişçesine Hıristiyan olan çocuklar (okölelerinbuülkededoğançocuklarıvetorunları)gördüm…

BeyazAvrupalılarileKızılderiliyerlilerarasındakiilişkisorununailkkez Portekizliler muhatap olmuşsa da meseleye felsefi ve dinselaçıdanbakarakformüleeden,Bartolomede lasCasas (1474-1566)adlıbir İspanyol’dur. LasCasas,Kızılderililerin ruhuolupolmadığınıvebirdiğer ilahiyatçıylayaptığı ünlübir tartışmada,Aristo’nun doğalkölelikdoktrininisorgulamıştır.

Las Casas’ın görüşleri kişisel deneyim ürünüdür. Batı HintAdalarına ilk kez oradaki sömürge yönetimine hukuk danışmanlığıyapmak üzere 1502’de gitmiş, kısa bir süre sonra kendisineencomienda{96} verilmiştir ki, bu İspanyol kolonicileri için sıradan biruygulamadır. Ne ki, Las Casas, Dominikanmisyonerlerinin etkisiylebu araziden vazgeçmekle kalmayıp sistemi de yermiş ve resmenDominikan cemaatine katılmıştır. Kızılderililerin Hıristiyanlığı kabulezorlanmasına karşıdır; vaazlar ve örnek oluşturmak suretiyle iknaedilmelerigerektiğinisavunur.GerekYeniDünya,gerekseİspanya’dainsanlaragönüllühukukdanışmanlığıyapmış,İspanya’yabirsömürgepiskoposu olarak 1547’de dönerek hayatının geri kalanınıKızılderililereyapılanzulmüteşhiretmeklegeçirmiştir.

Nitekim kısa rapor anlamına gelen ve en önemli eseri olanBrevissimaRelacion adlı kitabıyla, Avrupa genelinde büyük bir okurkitlesine ulaşabilmiştir. Kitabında dile getirdiği vahşet hikâyelerininabartılıolduğusöylenebiliramaöylebileolsa,Avrupalılarınvicdanınaseslenmişolmasıitibariyleönemtaşır.

BrevissimaRelacion(KısaRapor)

BartolemeDeLasCasas

Haksız yere bunca insan kanı döken ve o devasa ülkelerinsahiplerini, milyonlarca insan öldürmek suretiyle soyup soğanaçevirenlerin cesareti ve anlamsız tamahı her gün artıyor. Ve çeşitliyollar ve bahaneler öne sürerek söz konusu fetihlerin ilahi yasalarada, doğal yasalara da ters düşmediğini; dolayısıyla sonsuza dekcezalandırılmayıgerektirenbirgünahteşkiletmediğiniiddiaediyorlar.Bu nedenle, ben uzun bir geçmişe sahip olan bu konuyu, ki vukubulan katliam ve yıkımlar göz önüne alınarak yazılması gerekir, bukısacıkraporlaMajestelerinearzetmeyigörevaddettim.

Hintadalarınınyerlebiredilişinedairkısarapor

Hint Adaları 1492 yılında keşfedildi ve bundan bir yıl sonraHıristiyan İspanyollar tarafından iskan edilmeye başlandı, yaniİspanyollarkırkdokuzyıldırorada.Yerleşmeküzere işgalettikleri ilkyer,altıyüzfersahçapında,büyükveçokgüzelbiryerolanİspanyolAdası’ydı.

Heryandasayısızadavardıvebüyük!Gözlerimlegördüm,hepsiiskanedilmiştiveherhangibirbaşkaülkedeolabileceğigibiburalardayerlileryaşıyordu…

Tanrı, bu sayısız insan kalabalıklarını sade, basit insanlar olarakyaratmış; hiçbir kötülüğü veya sahtekârlığı olmayan, itaatkâr, kenditanrılarına ve hizmet ettikleri Hıristiyanlara inanan insanlar, kargaşaveçatışmadanuzak,kavgaveyamünakaşa,nefretveyaintikamnedirbilmeyen, en alçakgönüllü, en sabırlı, en barışsever ve sakin,insanlar…

İmanadairşeyleriöğrenmeye,ayinlerekatılmayavekiliseyisıksıkziyaret etmeye o kadar hevesliler, ki aslına bakarsanız, Tanrı’nınburadaki din adamlarına sabır bahşetmesi gerekmiyormuş! Nitekimyıllarcaöncebirçoklaikİspanyol’un(gördüklerineinanamayarak)sıksıkbuinsanlarındünyanınenkutluinsanlarıolduklarınısöyledikleriniduydum.

İspanyollar, Yaradan’ın yukarıda anılan özellikleri bahşettiği bunazik sürüye, onları görür görmez birer aç kurt gibi, aç aslan, açkaplan gibi daldı ve kırk yıldan beri aynı şeyi yapıyorlar. Bugün deonları hiç görmediğim, hiç duymadığım tuhaf ve yeni aletlerle ki,bazılarından aşağıda bahsedeceğim, katlediyor, zulmediyor, yokediyorlar. Öyle ki, İspanyol Adası’ndaki bir milyon yerliden geriyekalansadeceikiyüzkişi.

Küba,neredeyseValladolid ileRomaarasındakimesafekadarbiradavehalenterkedilmişdurumda.SanJuan(Portoriko)veJamaikada-ki,ikisideçokbüyükvegüzel-tamamenterkedilmişdurumdalar.İspanyol ve Küba adalarının kuzeyinde, Giants olarak bilinen adadahil, altmış adadan oluşan LucayaAdaları{97} yer alıyor. Bunlardanen fakir, en verimli ve Sevilla’daki Kral Bahçesi kadar güzel olanı,herhaldedünyadakiensağlıklıyer.Buradaaltıyüzünüstünde insanyaşıyordu ama şimdi bomboş, çünkü hepsini İspanyol Adası’nanaklettiler, oradaki nüfus azalıyor diye! Oysa nakil sırasında hepsiöldürüldü…

Hıristiyanlarınbunca insanıkatletmişolmasınınnedeni,gözlerininaltındanbaşkahiçbirşeygörmüyorolmasıdır.Enkısasürede,ençokaltınasahipolmaksuretiyleveiçindebulunduklarışartlaratersdüşsede yükselmek, yani hırs ve tamahla bu dünyanın en büyüğü olmakistiyorlar. Bu mutlu, bu zengin topraklara saygı göstermeksizin, bualçakgönüllü, sabırlı ve itaatkâr insanlara (söz konusu süre içindebizzat şahit oldum) hayvan gibi de değil, sokaktaki bok gibidavranıyorlar.

Sözkonusumilyonlarca insan, onlar böyle yaşadığı için inançsızöldü.Veherkes,hattabuzorbalar,bukatillerdebiliyor, itirafvekabulediyorki,HintAdaları’nınyerlihalkı,Kızılderililer,Hıristiyanlarahiçbirkötülük etmedi. Tersine, yakınlarının ne denli zulüm gördüğünüöğreninceyekadar,onlaragökteninmişlercesinesaygılıdavrandı.

LasCasasaşağıda,MeksikaYarımadası’nınbugünYucatanolarakanılanbölgesindekikoşullarıanlatmaktır.

Kendilerine Hıristiyan diyenlerin görülmemiş zulmü bir yana,adaletin uğramadığı bu krallık (Yucatan) için şunu söylemekleyetineceğim:CehennemlikzorbalargözleriniPeru’nunzenginliklerinedikip buradan ayrıldıktan sonra, İspanyolların yedi yıllık zulmü vecehennemi hasadından artakalanları teselli etmek, onları sükûnetekavuşturmakveHz.İsa’nınöğretisinivaazetmeküzere,AzizFrancis

cemaatinden Keşiş Jacomo ile dört başka keşiş, sanırım 1434’teburayagelmeküzereyolaçıkmış.

Yucata’ya gitmeden önce, ülkelerine Tanrı’nın mesajını iletmeküzere ülkelerine giriş yapmak isteyen keşişleri kabul edipetmeyeceklerini öğrenmek içinMeksikaeyaletindenbirkaçKızılderilielçigönderdiler.

Kızılderililer konuyu kendi aralarında görüşmek üzere pek çokmüzakereyaptıvekendilerinebabaveyabiraderdiyenbuadamlarınnasıl insanlar olduklarını çok çektikleri Hıristiyanlara benzeyipbenzemediklerinisoruşturdular.

Ve onları, yanlarında İspanyolları getirmemek şartıyla kabuletmeyekararverdiler…

BurgosYasaları

PapaIII.Paul

EfendimveBabamolanKralveSahibemveAnnemolanKraliçe(ruhuhuzurbulsun!) EspanolaAdası’ndaki şeflerin veKızılderililerinKutsalKatolikİnancımızlatanıştırılmasınıistedi

vebununiçinbelirlibirdüzençizilmesiniistedilervebudüzenKralHazretlerinin kendi emirleri doğrultusunda, bahsi geçen adanın eskivalileri olan Comendador Bobadilla ve Comendador Mayor deAlcantra tarafından ve daha sonra Amiralimiz, Naip veValimiz DonDiegoColumbustarafındanveoradayerleşmişmemurlar tarafındanoluşturuldu,

ve uzun sürede edinilen deneyimler sonucunda, bahsi geçenŞeflerin ve Kızılderililerin (kurtuluşları için gerekli olan) inancımızıöğrenmeleri için hiçbir çabanın yeterli olmadığı görüldü, çünküdoğalarıgereğitembelliğeveahlakibozukluklarameyilliydiler,çünkühiçbirerdemveyadoktrinusulüneuymuyorlardı (veEfendimizekötühizmette bulunuyorlardı); ahlaki bozukluklarını düzeltmek ve onlarındoktrinden yararlanmasını sağlayarak onları doktrinle etkilemek içinönümüzdeki en temel engel, meskenlerinin bahsi geçen adayayerleşen İspanyolların yerleşimlerinden çok uzak olmasıydı, çünküKızılderililer hizmet ederken doktrinimizi öğreniyordu ve inancımızadaireğitimalıyorduamahizmetlerinitamamlayıpkendimeskenlerinedöndüklerinde mesafeler ve kötü eğilimleri yüzünden öğrendiklerişeyleri hemen unutup kendi geleneksel tembelliklerine ve ahlakibozukluklarına dönüyorlardı ve hizmet etmek için geri geldiklerindedoktrinkonusundahiçbirşeybilmiyorgibieğitimebaştanbaşlamalarıgerekiyordu, çünkü İspanyolların emredildiği üzere onlara köylerinekadareşliketmelerine,onlarahatırlatmalarınaveonlarısuçlamalarınarağmen Kızılderililer korkmuyor, bu öğütlerden faydalanmıyor vetembelliklerine karışılmamasını istiyorlardı, çünkü bahsi geçenköylerinedönmelerininsebebibuydu,erdemleriyoksayarakkendileriiçin besledikleri tek amaçları ve arzuları buydu, ve İnancımıza tersolmasınarağmen,vegörevimizherşekildesorunlaraçözümbulmakolsadaEfendimizveBabamızKralımız,Konseyimizinbirçoküyesiveiyibirhayat,eğitimvevicdanasahipkişilertarafındanbudurumdüşünülmüş ve bu kişiler: Bahsi geçen adadaki olaylar, oradaki

Kızılderililerinyaşamıve gelenekleri konusunda çok fazla bilgiye vedeneyimesahipbaşkakişilerdenbilgialmış,bugünyapılabilecekenfaydalı şeyin şu olduğuna karar vermişlerdir; bahsi geçen şefler veKızılderililer -birçok açıdan düşünüldüğünde uygun görüldüğüüzereköylerindenve toplumlarındanuzaklaştırılacakve İspanyollarlasürekli birlikte olacaklardır, yortularda kiliselerdeki dini ayinlerekatılacak ve İspanyolların davranışlarına dikkat edecek, İspanyollardabirlikteolduklarındaonlaraKutsalKatolikİnancımızıgösterirkenveöğretirkenhazırlıkyapacakvedikkatedecekler,böyleceKızılderililerdahaçabuköğrenecekveöğrendiktensonradaşimdiyaptıklarıgibiunutmayacaklardır. Eğer bir Kızılderili hastalanırsa ona yardımedilmeliveotedaviedilmelidirveböyleceEfendimizindeyardımıylabugün hasta olduklarını bilmediğimiz için ölen birçoğunun hayatıkurtarılmalıdır; hepsi gidip gelmenin zorluklarından kurtarılmışolacaktırvebuonlarıçok rahatlatacaktır,çünkümeskenleri İspanyoltopluluklarından çok uzaktadır ve bu yüzden yolculuk sırasındahastalıkveaçlıktanölmektedirler;Hıristiyanlariçinyapılmasıgerekencenaze törenleri yapılmadan (günahları bir papaz tarafındanaffedilmeden) ölmemiş olacaklardır, çünkü hastalanmalarındanitibaren gerekli dini vecibeler yerine getirilecektir; çocuklardoğduklarında vaftiz edilecektir; onlar için dahaaz zorlukolacak veİspanyollar için daha büyük fayda sağlayacaktır; çünkü Kızılderililersürekli yanlarında kalacaktır; onlardan sorumlu müfettişler onlarıdaharahatvedahasıkziyaretedecekveihtiyaçduyduklarıherşeyionlara teminedebileceklerdir; şimdiuzaktayaşadıklarındabaşlarınageldiği gibi karıları ve kızlarının onlardan alınmasına izinverilmeyecektir; bu kadar uzak oldukları için Kızılderililerin başınagelen ve açıkça bilindiğinden burada zikredilmeyen diğer birçokkötülükvezorluksonaerecektir;hemruhlarınınkurtuluşuhemkişiselfaydaları ve rahatlıkları hem de canlarının korunması açısındanbirçokbaşkaavantajasahipolacaklardır;

ve bu yüzden ve eklenebilecek birçok diğer sebep neticesinde,yukarıdabahsedilen faydalarıngeliştirilmesivesorunlarınçözülmesiiçin,bahsigeçenşeflerveKızılderililer,kendilerinedoğrubiçimdevehep istediğimiz gibi davranılabilmesi, onlarla ilgilenilmesi veeğitilebilmeleri amacıyla adada yerleşik İspanyolların köylerine vetopluluklarınayakınyerlerdeikametettirilmelidir…

(…)Emrimizveirademizşudurkibugünveyagelecekte,EspanolaAdası’nda yerleşik tüm şefler ve Kızılderililer kendi meskenlerindenalınıp bugün veya gelecekte bahsi geçen adada İspanyollarınoturduğu köylere ve topluluklara getirilsin; kendi iradeleriyle

getirilmeleriveyerdeğişikliğinedeniylezarargörmeleriniengellemekiçinburadaAmiralimiz,NaibimizvebahsigeçenadadakiValimizolanDon Diego Columbus’a ve temyiz yargıçlarımıza ve onlarınmemurlarına bahsi geçen şeflerin ve Kızılderililerin en az zarargörecekleribiçimdeveenuygungörülenyöntemlegetirilmelerini,buamaçlar bu kişilerin yüreklendirilmelerini ve övülerek gelmelerindeısrarcıolunmasınıemrettik;yineaynıkişilerebuişinözenle,sadakatlevegayretlibiçimdeyapılmasını,herşeydenöncevegenelveyaözelherarzudanveçıkardandahaönemlisi,buKızılderililerinkorunmasınıveonlaraiyidavranılmasınıemrettik.

Ayrıca emrimiz ve irademiz şudur ki, Encomienda{98} dahilindebahsi geçen Kızılderililerin verildiği vatandaşlar bizim tarafımızdanveyabizimtarafımızdantayinedilmişamiraller,yargıçlarvememurlarveya müfettişler tarafından uygun görülen bir yerde kilise olarakkullanılacakbirbinainşaedecektir;bukiliseyeKraliçemizinbir resmiasılacak ve Kızılderilileri duaya çağırmak için bir çan takılacaktır;Encomienda dahilinde onlardan sorumlu kişi onları akşam çanlakiliseye çağıracak ve onlarla birlikte kiliseye gidecek, haççıkarmalarınıve takdisedilmelerini ve kimin iyi okuduğunu ve kiminkötü okuduğunu duyup gerekirse hataları düzeltebilsin diye bahsigeçen kişinin onları duyacağı, onlarında bu kişiyi duyacağı biçimdeAveMaria,PaterNoster,CredoveSalveReginadualarınıokumalarınısağlayacak; emirlerimiz uyarınca Kızılderililerin dinlenmesi içinakşamüstü ayrılan zaman, temelde akşamduasından önce bir saatdinlenmesi amacına yönelik olduğundan, bahsi geçen zamandakiliseye gelmeyen Kızılderililerin ertesi gün duadan öncedinlenmesine izin verilmemelidir ama yine de akşam duasınagötürülmelidir; ayrıca her sabah işe gitmeden önce bahsi geçenkiliseyegitmeli ve akşamettikleri gibi dua etmelidirler; ancak bununiçinnormalden,yanigündoğumundandahaerkenkalkılmasızorunluolmamalıdır…

Ayrıcaemirveirademizşudurki,bugünvegelecekte,bahsigeçenarazilerdeki bahsi geçenkiliselerin rahipleringeçimini sağlamak içinbahsi geçen Kızılderililerin bulunduğu arazilerden aşar vergisitoplayan rahip ve din adamları pazar günleri ve zorunlu yortugünlerinde vaaz vermelidir; ve (emir ve irademiz şudur ki) bahsigeçen rahipler günah çıkartmayı bilenlerin günahlarını çıkartmak,bilmeyenlere de günah çıkartmayı öğretmek zorundadır. BöyleceEfendimize hizmet etmiş oluruz, aksi takdirde O’na kötü hizmettebulunmuşoluruz.

Ayrıca emir ve irademiz şudur ki, yeterli sayıda Kızılderili’ninbulunduğu tüm madenlerde bizim tarafımızdan veya bizimtarafımızdan tayin edilmiş amiraller, yargıçlar ve memurlar veyamüfettişlertarafındanuygungörülenbiryerdekiliselerinşaedilmelidir,böylece madenlerde çalışan Kızılderililer bahsi geçen yortugünlerinde ayinlere katılabilir; ayrıca bahsi geçen Kızılderilileri altınçıkartmak için kullanan İspanyollara ve göçmenlere emrimiz,arazilerde uygulanan ve yukarıda açıklanmış olan prosedürleriaçıklanancezalarlabirlikteaynenuygulamalarıdır.

Ayrıca emir ve irademiz şudur ki, Encomienda içinde elli veyadahafazlaKızılderili’yesahipolanlar(enyetenekligördüğü)biroğlançocuğuna okuma ve yazma ve inancımızla ilgili şeyler öğretmelidir,böyleceodadahasonrabahsigeçenKızılderililereöğretebilir,çünküKızılderililer onun söylediklerini İspanyol ve göçmenlerinsöylediklerinden daha kolay kabul edebilirler; bahsi geçen kişi yüzveya daha fazla Kızılderili’ye sahipse iki oğlan çocuğunu yukarıdaaçıklandığı gibi eğitmelidir; Kızılderililere sahip olan kişi emredildiğigibioğlanlarıeğitmezsebizimadımızaişgörmeyeyetkilimüfettişlereemrimiz, masrafları bu kişi tarafından ödenmek üzere bu eğitimlerisağlamasıdır. Efendimiz ve Babamız olan Kralımız ve ben bazıkişilerinKızılderilioğlanlarıuşakolarakkullandığınıduyduğumuzdanemirve irademiz şudur ki, bunu yapan kişiler oğlanlara okumayı veyazmayı ve yukarıda açıklanan diğer şeyleri de öğretmelidir; bunuyapmazsaoğlanlarondanalınacakvebirbaşkasınaverilecektir…

Ayrıcaemirveirademizşudurki,Kızılderililerarazileregetirildiktensonra, o andan itibaren bahsi geçen adada kazanılan tüm (altın)dökümler aşağıda açıklandığı gibi kullanılacaktır: Encomienda’sındaKızılderililere sahip olanlar onlarla yılın beş ayı boyunca altınçıkartacaktır ve bu beş ayın sonunda Kızılderililer kırk gündinlenecektir ve altın çıkarmayı bıraktıkları günün tarihi, madenleregiden madencilere verilecek bir sertifika üzerine kaydedilecektir;işaretlenen günden itibaren tüm Kızılderililer bulundukları yerdeserbestbırakılacaktırveböyleceaynıgünevinegidebilecekvebahsigeçenkırkgünboyuncadinlenebilecektir;bahsigeçenkırkgüniçindeköle olanlar hariç hiçbir Kızılderili altın çıkartmak içinkullanılmayacaktır ve bahsi geçen kırk günlük dönemdemadenlereçalışmak üzere getirilen her Kızılderili için daha önce açıklandığıbiçimdeyarımaltınpezocezakesilecektir;bukırkgüniçindesizlervebahsigeçenmemurlardökümişlerinitamamlamaklayükümlüdür.Yineemrimizşudurki,buyüzdenmadenleriterkedenKızılderililereokırkgüniçindehiçbirşekildeçalışmasıemredilmemelidir,busüredeonlar

o yıl hayatta kalmaları için gerekli olan bitkileri tepelere ekmelidir;bahsigeçenEncomienda’dakiKızılderililerinsahipleribukırkgünlükdinlenme süresinde hem uygun fırsata hem de vasıtalara sahipolacağındanKızılderilileriinancımızadairşeyleridiğergünlerdençokdahayoğunbiçimdeöğretmelidir.

Ayrıca,Kızılderilileringelenekseldanslarını [areytos]yapmalarınaizin verilmediğinde büyük üzüntüye kapıldıklarını öğrendiğimizdenemirveirademizşudurki,pazargünleriveyortugünlerinde,veayrıcagündelik işlerini engellemediği sürece çalışma günlerinde dansetmelerineizinverilmelidir.

Ayrıca,KızılderilileresahipolanlarıngeçimleriiçinenönemlikonuKızılderililereiyidavranılmasıvesayılarınınartmasıolduğundanemirveirademizşudurki,bukişilersürekliolarakyeterliekmek,yerelmasıvebiberesahipolmalı,Kızılderililereenazındanpazargünlerindeveyortugünlerindepişmişetyemeklerivermelidirve ilgilimaddedetarifedildiğigibiyortugünlerindeayinegittiklerindediğergünlerdendahaboletyemeklerihazırlatmalıdır…

Ayrıcaemirveirademizşudurki,hiçkimseKızılderililerisopalarladövmeye,kırbaçlamaya,onlaraköpekdemeyeveyakendi adındanbaşkabiradlahitapetmeyecüretetmemelidirveeğerbirKızılderiliyaptığıbirşeydendolayıcezalandırılmayıhakederse,ondansorumluolanbahsigeçenkişionucezalandırılmaküzeremüfettişegetirmelidir,bumaddeyiihlaledenkişibirveyabirkaçKızılderili’yiherdövdüğündeceza olarak beş altın pezo ödemelidir; bir Kızılderili’ye köpek derseveya ona kendi adından başka bir adla hitap ederse yukarıdaaçıklandığıgibidağıtılmaküzerebiraltınpezoödemelidir…

Ayrıca emir ve irademiz şudur ki, bahsi geçen adadaki hertoplulukta,madenleri ve arazileriyle birlikte tüm topluluğu, koyun vedomuzçobanlarınıdenetlemekleyetkiliikimüfettiş{99}bulunmalıdır;bumüfettişlerKızılderililerin inancımız konusunda nasıl eğitildiklerini veonlara nasıl bakıldığını, onların veya onlardan sorumlu kişilerinkurallarımıza uyup gereklerini yerine getirip getirmediklerini veyapmaklasorumluolduklarıdiğerşeyleritespitedeceklerdir;özelliklebuna çok dikkat etmelerini ve vicdanlarına göre hareket etmeleriemredilmiştir…

SublimisDeus

PapaIII.Paul

Bu yazının ilgilendirdiği tüm inançlı Hıristiyanlara, Efendimiz Hz.İsasağlıkversinvePapalığıntakdisiüzerlerineolsun.

Yüce Tanrı insan soyunu öyle sevmişti ki, onu sadece diğeryaratıklarındakeyif aldığı iyi şeylere katılacak biçimde yaratmamış,erişilmez ve görülmez Yüce İyiliğe ulaşacak ve O’nunla yüz yüzegelecek bir yetenek bahşetmiştir; insanoğlu, Kutsal Kitaplardakidelillere göre, Efendimiz Hz. İsa’ya inanmayan kimseyebahşedilmeyecek olan ebedi yaşamın ve mutluluğun keyfiniçıkartmaküzereyaratılmışolduğunagöre,insanoğlubuinancasahipolabilecekbirdoğayaveyetenekleredesahipolmalıdır;bunedenle,bu yetenekler ihsan edilen kişi aynı inanca sahip olabilir. Ayrıca hiçkimsenin, inanca sahip olmak isteyecek ama buna sahip olmasınısağlayacak en gerekli yetenekten mahrum olacak kadar düşük birzekâyasahipolduğunainanılamaz.Doğruluğuntakendisiolan,aslayanılmayan ve yanılması mümkün olmayan Mesih, bu görev içinseçtiği inancın vaizlerine “Gidin ve tüm milletlere öğretin,” (Matta28:19) demiştir. İstisnasız tümmilletlere gidilmesini istemiştir, çünkütümmilletlerinancındoktrininiöğrenebilecekyetenektedir.

İnsanlarıyıkımagötürebilmek için tüm iyi işlerekarşıçıkan insansoyunundüşmanıbunugörüpkıskandığındanTanrı’nınkurtuluşadairsözlerinin insanlara vazedilmesini engellemek için daha önce hiçkimseninduymadığı bir vasıtabuldu:Kendisinimutlu etmek isteyenuşaklarına ilham vererek, Batıdaki ve güneydeki Kızılderililere vehakkında yeni bilgi sahibi olduğumuz insanlara, bize hizmet etmekiçin yaratılmış aptal vahşiler olarak muamele etmemiz gerektiğini,çünkü onların Katolik inancına sahip olma yetileri olmadığı fikrinidenizaşırıolarakyaymalarınısağlamaktatereddütetmedi.

DeğersizolmamızarağmendünyadaEfendimizingücünükullananvetümgücünüO’nunsürüsünündışındakalantümkoyunlarınıbizimkontrolümüzdeki ağıla getirmeye adayan bizler ise Kızılderilileringerçekten insan olduklarına ve sadece Katolik inancınıanlayabileceklerinedeğil,elimizdekibilgileregörebu inancıanlamakistediklerinedeinanıyoruz.Bukötülüklerinüstesindenuygunbiçimdegelmek istediğimizdenbumektuplarımızdaveyabir noter tarafındanimzalanmışveyüksekrütbelidinadamlarınınmührüylemühürlenmişve asılları kadar itibarlı olan tüm tercümelerinde, aksi yönde nesöylenmişveyasöylenecekolursaolsun,bahsigeçenKızılderililerin

ve Hıristiyanlar tarafından daha sonra keşfedilecek tüm insanların,Hz. İsa’nın inancından olmasalar bile, özgürlüklerinden ve mallarıüzerindeki mülkiyet haklarından hiçbir şekilde mahrumedilemeyeceklerini, serbestçe ve yasal biçimde özgürlüklerine vemalları üzerindeki mülkiyetlerine devam edebileceklerini veedebilmeleri gerektiğini, hiçbir şekilde köleleştirilemeyeceklerini, aksigerçekleşirse bunun geçersiz ve etkisiz olacağını açıklıyor ve ilanediyoruz.

Papalıkotoritesininverdiğiyetkiyedayanarakbumektuplardaveyabir noter tarafından imzalanmış ve yüksek rütbeli din adamlarınınmührüyle mühürlenmiş ve asılları kadar itibarlı olan tümtercümelerinde, bahsi geçen Kızılderililerin ve diğer insanlarınTanrı’nınsözlerininvazedilmesiyleveiyivekutsalbiryaşamsürerekörnekolmaksuretiyleHz.İsa’nındininedöndürülmelerigerektiğinideaçıklıyorveilanediyoruz.

Roma’da, Efendimizin 1537. yılında, Haziran’ın dördünde vePapalığımızınüçüncüyılındayazılmıştır.

I.ElizabethveII.Philip’inhükümsürdüğüdönemlerdeAvrupa içinYeni Dünya’nın önemi daha açık hale gelmişti. Artık Protestanolduklarındanİspanyolkolonileriyleolankârlıticaretleribitenİngilizlerkendi kolonilerine sahip olmak istiyordu. Bu konudaki çabalarınöncülerindenbirideİngiltere’nindünyaüzerindekitoprakvezenginliküzerindekipayınıartırmakiçinşemalarhazırlamayayıllarınıharcayanSör Humphrey Gilbert (1539-1583) idi. 1566 yılında Hindistan’akuzeybatıdan ulaşacak bir yol bulma yetkisi için Elizabeth’ten yazılıistekte bulundu. On yıl sonra hâlâ altın ve masallardaki Doğu’yuararkenCataia’ya,YeniBirYolKeşfetmeSöylevi’ni yayınladı. 1578yılında ise en nihayet kendisine Yeni Dünya’da koloni kurmak içinyetkiverenbirkraliyetimtiyazberatıaldı.İkincidenemesindegemileri1578yılındaNewfoundland(Yenibulunanülke) kıyılarınaulaştıveİngiltere’nin ilk deniz aşırı kolonisine sahip oldu. Ancak yerleşimbaşarısız oldu ve Gilbert dönüş yolculuğunda gemisiyle birliktekayboldu.

Söylev’de koloniler ve Avrupa’daki durum hakkında Elizabeth’indöneminibukadarheyecanlıveyaratıcıyapantümkonularhakkındabir farkındalık mevcuttur; Gilbert de onun hükümdarlığını bu kadarbüyük hale getiren kamugörevlilerinin ve serüvenciler grubunun birüyesidir.

MajestelerininİspanyaKralınıNasılKızdırabileceğineDairBirSöylev*

SörHumphreyGilbert*SörHumphreyGilbert’inYolculuklarıveKolonizasyonGirişimleri,editörD.B.Quinn(Londra:TheHakluytSociety,1940)s.170-174.Editörtarafındanmodernleştirilmiştir.

(…) Devlet meseleleri konusunda kalem oynatmakta cesurdavranıyorum, Yüce Hükümdarım, çünkü ben İngiltere MilletlerTopluluğu’nun basit bir üyesiyim ve burada bir eğitmen veya birreformcu olarak değil, Majestelerinin ve en değersizlerinin ve enbasitlerinin kendini en iyiden ve en bilgeden aşağı kabul etmemesigerekenülkeminiyiliğiniisteyenbiriolarakbulunuyorum.Bunedenle,buradakihükümlerimdeyanılırsamaffedileceğimiumuyorum.Meseleaşağıdadır.

Prensliklerin, monarşilerin ve milletler topluluklarının güvenliğitemeldedüşmanlarını zayıflatmayave fakirleştirmeye, kendilerini isegüçlendirmeye ve zenginleştirmeye dayanır; Haşmetmeaplarıkarşısına çıktığında iyi fırsatları gözden kaçırmadığı takdirde TanrıbunlarınikisinideMajesteleriningüvenliğiiçinözelolarakişlemiştir.İçsavaşlar yüzünden komşularınızın başına gelen talihsizlikler onlarıdenizde ve karada zayıflatıp fakirleştirirken Majestelerinin ülkesinigüçlendirmiştir…

ÖncelikleHaşmetmeapları şüphesiz cennetin krallığınıaramalıdırve bu temel üzerinde düşündüğünde vicdanlarına kemiren kurtlarnedeniyle bölünenhükümdarların arasındaasla sabit ve sağlambirdostluk ittifakı kurulamayacağına inanmalıdır. Bu yüzden dostluklarıve tatlı sözleri, deniz kızlarının şarkıları veya tatlı zehirler gibidışarıdaninandırıcıgörünenveparlakfırsatlarabenzeyentuzaklardır.{100} Çünkü gerçekte böylesi ittifakların garantisi yoktur, bu yüzdenHıristiyan hükümdarlar hiçbir sebeple, Tanrı’nın kendisiyle açık vealeni bir savaş içindeymiş gibi, böyleleriyle dostluk kurmamalıdır.Çünkünonestconsiliumcontradeum.{101} Bu nedenle, hiçbir devletveyamilletlertopluluğu,ilkvetemelmeselesiTanrı’yıövmekveO’nunruhsal krallığı için politikalar geliştirmek olmadığı sürece gelişemez.Bu yapıldığında, Majestelerinin sadece yabancı güçler tarafından

değil, ayaklananbazı fraksiyonlar tarafındandaHaşmetmeaplarınınbaşından (Tanrı’yı hiçe sayarak) tacını çıkartmaya hazır olanlarıngövdesine çaktığı çivileri çıkartmaya bolca vakit bulacaktır. Bunedenle, en iyi yol öncelikle krallığı onların taraftarı olduğundanşüphelendiğimizkişilerdentemizlemekveyaenazındanbukişilerdenkorumak olacaktır; sürgünle, yakarak veya kılıçtan geçirerek değil,hazineyle, krediyle ve güçle onların yeteneklerini azaltarak. Budurumda elimizdeki vasıtalar uyarınca şüpheli komşularınızınzararlarını telafi etmekle meşgul olurken nefes alacak fırsatbulamayacaklarını öngörebiliriz; sizin güvenliğiniz için onlarındonanmasını daha da zayıflatarak ve sizinkini koruyup geliştirerekyapılmasıgerekenenönemlişeybudur.

Onlarındenizlerdekigücünüazaltmakyaaçıkçadüşmanlıkederekya da aldatıcı yöntemlerle gerçekleştirilebilir; örneğin bilinmeyen biryerikeşfetmekveorayayerleşmek için,politikagereğionlarıençokkızdıracakolanlarıngüvenliğineilişkinözelbirşartlıhükümiçerenbirimtiyaz mektubuyla birilerine izin verilebilir, böylece bunun tersininyapılması, emri yerine getiren kişinin hatası olacaktır,Haşmetmeaplarının imtiyazmektubu açıkçaMajestelerinin böyle birşeyiistemediğinigösterecektir.BugerçekaçıkçaöğrenildiktensonraMajesteleri ya (olaya bağlı olarak böylesi daha iyiyse) aynıaçıklamayı yapacak ya da ittifakı bozan taraf olmamak için hemeylemi gerçekleştirenleri hem de gerçeği inkâr ederek bu kişilerinkendi bilgisi dahilindedeğil,OrangePrensi yadabir başkasının{102}emrindeymişgibidavranmasınaizinverecektir.

Krallıkiçinbubahaneninardınagizlendiktensonrabaşarılıolmakiçin yapılması gereken böylesi bir keşfi mazeret göstererek,Majestelerini sorumluluk altına sokmadan, izniniz ile benimyöneteceğimbelirli sayıdagemiyiYeniÜlke’ye göndermek olacaktır;bu gemiler burada mutlaka yılda bir defa Fransa, İspanya vePortekiz’in gemileriyle karşılaşacaktır. Ben o gemilerin en iyileriniyükleriyle birlikte ele geçirip size getirecek ve semeresiz gemileriyakacağım, ele geçirdiğim gemileri de Hollanda veya İzlanda’yagötüreceğim.YadabirkorsanolarakkendimiveadamlarımıkısabirsüreMajestelerininsahillerindegizleyebilir,bubölgelerdedahasonragerekirse hapse atılabilecek bir belirli bir kaptanın dostluğundanfaydalanabilirim.Adamlarım içingizlibir yerdealtı ay yetecek kadaryemek ve dört ay yetecek kadar suyla beraber beş veya altı binadamayetecekcephanesaklanabilir…

Buhizmet içingerekli olangemileri teminetmekbüyükbir sorun

olmazveneticesindebüyükbirgetirieldeedilebilir, çünküYeniÜlkebalıkları her yerde satılabilir, bundan kazanılacak gelir ile gemiler,kumanyalar,cephane ve beş veya altı bin adam için gerekli nakliyekolaycaödenebilir.

Birkaçgemininbukadarbüyüksıkıntıyaratamayacağısöylenebilirve bu görev sırasında o yerlerde bulup ele geçirdiğiniz veya yokettiğiniz gemiler neticede onların tebaasının gemileridir; onlarındonanması zayıflamış olmaz ve bu yüzden güçleri çok da azalmışolmazdenebilir.Benimbunacevabımşudur:

Şüphesizbugörevigerçekleştirmenintehlikelerivardır.Bugemilerbalıkçı gemilerine benzer bir mürettebat ve silahlara sahiptir vesahillere yaklaştıklarında çeşitli limanlara dağılırlar,mürettebatlarından çoğunu balıkları yakalamak ve kurutmak üzereküçükteknelereindirirler,gemilerdebirkaçkişibırakıryadakimseyibırakmazlar; böylecebu gemileriele geçirmekvegötürmekvebusayede bu hükümdarların denizdeki güçlerini azaltmak mümkündür.Kendi gemileri sayıca çok az ve diğerlerine göre daha güçsüzolduğundan tebaalarının gemileri bir defa imha edildi mi yerineyenilerini koymaları kısmen gemi sahiplerinin güçten düşmesi vekısmen de bu gemilerle yapılan ticaretin azalması nedeniyle çokzordur.Gemilerinşaedebilenheradamservetiniböyleharcamazvegemilerini bir defa kaybettikten sonra aynı sayı ve güce yenidenerişmeleri pek de olası değildir. Bunu yapsalar bile buna uygunkerestemevsiminingelmesi içinuzunzamanbeklemelerigerekebilir,bu süre içinde biz de girişimimizi geliştirmek için iyi bir fırsatyakalamışoluruz.Ayrıcageçensüreiçindebahsigeçenhükümdarlar(Fransa, İspanya ve Portekiz hükümdarları) sadece durumlarıyüzünden hayal kırıklığına uğramakla kalmaz, bu seyr ü sefersayesinde elde ettikleri büyük gelirleri de kaybetmiş olur ve bunailaveten eskiden bu yolculuklarda elde ettikleri bu kadar gereklierzaklarıkaybettikleri içinbüyükbirkıtlıklamücadeleetmekzorundakalabilirler.

Bunları yerine getirmek mümkün olduğu halde Majestelerininmüttefiklerine karşı böylesi eylemlere izin verilemeyeceği, çünküakıllıca davranarak insanların gözlerinden gizlense bile Tanrı’danhiçbir şey gizlenemeyeceği söylenerek bu fikre itiraz edilebilir. Bunadaşöylekarşılıkverebilirim:

Bence Hıristiyan politikasına göre bir ihaneti iyi zamanlardaengellemek çok geç intikam almaktan daha meşrudur, özellikle deTanrı’nın kendisinin de bu çekişmelerde taraf olduğu, O’nun

düşmanlarınınsizHaşmetmeaplarınakarşıkötüniyetlitertipleriçindeolduğu veO’nun kilisesinin açıkça görülmesine rağmen merhametlitakdiriniyeterincederinlemesinehissetmediğidüşünülürse.

Ayrıca bunun İngilizler tarafından yapılması halinde, bir şekildegizlense bile, saldırıya uğradığı için sinirlenen taraflarla olan ticarimünasebetimizi bitireceğini ve bu yüzden ticaretimizin büyük zarargöreceğini,bubölgenindenizcilikgelirleriniveböyleceMajesteleriningümrükgelirlerinidüşüreceğinisöyleyenlereşöylecevapverebilirim:

Bu tehlikeleri ortadan kaldırmak için (ilk önce HaşmetmeaplarıFransa, İspanya ve Portekiz’e saldırabilecek olsa da) bu seyr üseferin eksikliği yüzünden İspanyollar ve Portekizliler veya sadeceİspanyollar hariç kimseye dokunmaya gerek yoktur; Majesteleri ileonlar arasındaki son ambargoda kısmen gördüğümüz gibi böylesibozulma ve kayıplar gerekli değildir. İspanyolların ve Portekizlileringüçleri daha önce de söylediğim gibi çok azaldığındanHaşmetmeaplarının dikkatini Fransızların gerekliliğine çekmekisterim.BuaçıklamalarMajestelerinidurumuolduğugibigörmeyevekendi yaptığımız çubuklarla bizi dövmek için kendi paramızlasilahlanmalarına ve böylece zenginlik ve gücümüzü kaybetmemizesebep olarak, bu ülkenin tüm ticaret gemilerinin onların elinedüşmesine izinvererekonlaraheryılboyuneğmektense,bugörevebaşlamanınbinkeredahaiyiolduğunaiknaedecektir.

Seyr ü seferin devamlılığınadokunmak ve böylece gemiciliğimiziveMajesteleriningelirleriniartırmakvekorumak ve güneyden gelenmalların fiyatının milletler topluluğumuz için zararlı olacak kadaryükselmesini engellemek için aşağıda tarif edildiği biçimde iyiyöntemlerbulunabilir:

O(güney)ticaretikaybetmeyeveomallarıbaşkavasıtalarlaikameetmeyetahammületmemizgerekiyorsaMajestelerininhemgemicilikhem de gümrük gelirleri açısındanmilletler topluluğunu zayıflatacakderecede zora gireceği doğrudur. Ama Haşmetmeapları bana veortaklarıma açıkça veya gizlice, bahsi geçen girişimi gerçekleştirmeizni verirse, buradan elde edilecek kazanç ile Batı Hindistan’da,sadece İspanyolları bu zenginlikten mahrum etmekle kalmayıp sizMajestelerineoadalarısonsuzakadarülkesinekatabilecekvebahsigeçen muhtemel zararları karşılayıp daha bile fazla gelirgetirebilecek,yetkinbirşirketkurulabilir.Altınvegümüşmadenlerininyanısırabubölgedegirişveçıkışgümrükvergilerindendekâreldeetme imkânımevcuttur;böyleceHaşmetmeaplarınınşüphelidostlarıveya başka bir deyişle, açık düşmanları sadece zayıflatılıp

fakirleştirilmiş olmaz, siz ve ülkeniz de orada ve burada, hemdenizden hem de karadan elde edilen gelirlerle güçlenir vezenginleşirsiniz.Birtaşlaikikuşvurmakenmutlusonuçolacaktır.Yanieğerbuönerikabuledilirse(bundanhiçşüpheyok)hedefimizivurmuşveMajestelerininölümsüzşanınısağlamahedefimizeulaşmışoluruz.ÇünküdüşmanlarınızMajestelerinikızdıracakdenizcilikfaaliyetlerinedevamedeceknegemilerenedebunlaraerişecekvasıtalara sahipolmazsa,tebaanızihtiyaçlarınınzorlamasıyüzündenticaretyaparkentutuklanma tehlikesiyle karşı karşıya kalmaz, çünkü bu ülke bir adaolduğundan İrlandahimayeniz altında kaldıkça, İskoçyamüttefikimizoldukçaveOrangePrensiveDanimarkaKralıiledostluğumuzdevamettikçe, dünyanın tüm monarşileri bize karşı birleşse tehlikedenkorunmuş olur. Ayrıca Majesteleri dünyadaki tüm kuzey ve güneydenizrotalarınıgerçektentacınınetkisialtınaalıpkendisinebağlamışolur,böyleceHaşmetmeaplarınabağlılığınıbildirmeyenhiçkimsebudenizleri geçemez, çünkü birçok farklı rotalara dağılarak genişleyenuzun yolculuklar sayesinde denizciliğimiz sürdürülecek ve çokgenişleyecektir. Haşmetmeapları bu girişimden hoşlanırsa BatıHindistan’ın zorluk çekmeden nasıl basılacağı ve savunulacağına,hangi önlemler alınmazsa sadeceboşunabir çabayadönüşeceğinedair basit fikirlerimi ifade etmeyi gerçekten çok isterim. AmaMajesteleri bunu gerçekten yapmak istiyorsa Haşmetmeaplarınıngecikmelerin genelde iyi şeylerin gerçekleşmesini engellediğini,çünkü insanoğlunun yaşamının kanatlarının ölüm tüyleriylesüslendiğini düşünmesini rica ederim. Majestelerinin bu konudahayırlı bir hüküm vereceğine inanıyor ve hükmünü şimdiden kabulederek Haşmetmeaplarını daha fazla rahatsız etmeden sözlerimibitiriyorum.6Kasım1577.

Majestelerininensadıkhizmetkarıvebendesi.,H.Gylberte

PROTESTANREFORMU

Bu andan itibarenHz. İsa’ya inanan bizler,O’nun kralları verahipleriyiz… Şimdi soracaksınız: “Kilisedeki herkes rahipse,bizim şu anda rahip diye adlandırdığımız kişilerin diğerinsanlardan farkı ne olacak?” Cevaplayayım: “Rahip”, “papaz”,“ruhban”, “din adamı” sözcüklerinin kullanımı ile, geride kalanHıristiyan kitlesinden bizim şu an din adamı olarakadlandırdığımızkişilereacıverengeleneklerileaktarıldığıiçinbiradaletsizlikyapılmıştır.

MartinLuther,OnChristianLiberty

KutsalKitap iyiyaşamak içinyeterli biröğretidir.Çoğukutsalbilimi kapsamıştır… Başlıca bilim Teolojidir. Diğerleri, Etik,Ekonomi,Politika,DinbilimiveAkademikeğitimdir.

WilliamPerkins,AGoldenChain

Her ruhun daha yüksek güçlere itaat etmesini sağla. ÇünküTanrı’dan başka güç yoktur ki diğer güçler de onun emrindeolacaktır. Bu nedenle güce karşı koyanlar Tanrı’nın fermanınaboyuneğmiştir.

AzizPavlus,Romalılar,13:1-2

YeniPresbiteryen,eskipapazındahabelirginhalindenfazlasıdeğildir.

İngiltereKralıI.James

I

GÜNAHÇIKARMAÇAĞI

“Hıristiyanlığın kurulduğu temelleri inceleyen ve şu ankiuygulamalardanoldukçafarklıolduğunugörenherhangibiri tahripvecezalandırmanın yakın olduğunu anlayacaktır.” 1513’te Machiavelliböyle der… Dört yıl sonra Martin Luther doksan beş teziniWittenberg’dekiKaleKilisesi’ninkapısınaastığında,RomaKatolikliğibirkuşakiçindeAvrupa’nınyarısını“Protestanlara”karşıkaybetmiştir.

1. Protestan yenilenmesinin entelektüel ve kültürel bağlamda tamolarakneanlamageldiği,münazarakonusundanibaretolmaklabirlikte,genelde kabul gören üç yorumdan bahsedilebilir. Bunlardan ilki, OnDokuzuncu yüzyılın liberal ve milliyetçi tarih bilimcilerinin Reformsürecini “ilerleme fikri” ile bağdaştıran yorumlarıdır; Michelet veGuizot’a göre{103} Reformasyon, Orta Çağ zorbalığına ve hurafelerekarşı bir isyan sürecini, Fransız Devrimi’ni tetikleyen zincirlemereaksiyondabirhalkayıvemodernözgürlükleriifadeeder.Aynıgörüş,J.B.Bury’s’ninDüşünceÖzgürlüğüTarihi ilemodernAvrupatarihininçoğunlukla “Rönesans ve Reform” diye başlayan ders kitaplarındaböyle sürüp gider. Bu yargıyı tersine çeviren tarih bilimcileri,Nietzsche’yeözgümübalağalıanlatımı yeğler: “Reformasyon, çağdışızihinlerin İtalyan Rönesans hareketine karşı bir tepkisi”dir. Laik birortamdayaşamışolanEdwardGibbon (18961900) ise, Protestan veOrta Çağ Katolik düşünce biçimlerinin farklılıklarından çokbenzerliklerine şaşırır. Roma İmparatorluğu’nun Çöküşü ve Yıkılışı(TheHistoryoftheDeclineandFallof theRomanEmpire)kitabında,“adil bir değerlendirmeyi müteakip, ilk reformcularımızın önceürkekliklerine şaşıracak, sonra da fütursuzluklarından mahcupolacaksınız”mealinde yazar; “Kaplan aynı kaplandı ama dişlerini de,pençelerinideyitirmeyolundaydı.”Bunakarşın, kaplanın aynı kaplanolduğuşeklindekideğerlendirmeyepekdekatılmayandiğerbazı tarihbilimcileri,Reformasyon’un,OrtaÇağdinsistemininreddedilmesindenziyade, tadil ve tebdil işlemi anlamına geldiğini savunur. Bu görüşegöre, Batı kültüründeki gerçek kırılma, On Altıncı yüzyılda değil,

Galileo,DescartesveNewton’unçağındameydanagelmiştir.

Büyük Alman Kilise tarihçisi Ernst Troeltsch (1865-1923)Protestancılıkve İlerleme’de (Protestantism and Progress) gerçeğinbu iki görüş arasında bir yerde olduğu değerlendirmesini yapar.Reformcuların niyetleri ile niyetlerinin dolaylı sonuçlarını birbirindenayrımütalaaedenTroeltsch,özündedindaradamlarolanLuther veCalvin’in yapmaya çalıştıklarının bireyleri ve toplumu Hıristiyanakidesi doğrultusunda iyileştirmek olduğuna dikkat çeker. Protestandünyaile“modern”dünyaarasındaesaslıbirfarkvardır.Demokrasiyi,laissez-faire{104}kapitalizmini,özgürdüşünceyivebilimiReformcularamal etmek, onların asıl niyetlerini tamamen yanlış anlamaktır.Bununla beraber, Protestanlığın “modern dünyanın yükselişindekiönemiyadsınamaz.”Modernpolitika,bilimvesanattakiçoğuilerlemeProtestanlıktanbağımsızdır, ancak,Reformasyon’un dini hiyerarşiye,hiyerarşinin bireyselliğine ve aşağıda ele alacağımız diğer alanlarasaldırmak suretiyle “modern zihniyetin yaratılmasına” dolaylı olarakkatkıdabulunduğudabirvakıadır.Troeltsch,OnAltıncı yüzyılı,hemKatoliklerin, hem de Protestanların birbiriyle rekabet içinde günahçıkardıkları bir asır olarak değerlendirir. Bir de isim verir: “GünahÇıkarmaÇağı.”Mezheplerarasındaki rekabet,kısmenProtestanlığındoğasıvebağımsız laikhareketlerinbileşkesi,LutherveCalvin’içokşaşırtacak bir uygarlaşma doğurur. “Günah Çıkarma Çağı”, büyükDinlerÇağı’nınsonevresiolur.

2. Reformasyonun muhafazakâr yanı, reformcuların yaşamöykülerinivediniitikatlarınıinceleyenleriçinaçıkolsagerekir.Meselâ,Luther. Luther’i ekonominin bir ürünü ve burjuva menfaatlerininöncüsü olarak açıklama girişimleri, saçmalık ölçüsünde isabetsizdir.RolandBainton’undediğigibi,Luther“okadargotikbirfigürki,inancı,OrtaÇağdinininçiçekaçansondalıolarakadlandırılabilir.”Nitekim,yaşamı boyunca, din Luther’in ilgi alanınınmerkezinde yer almıştır;kendisi için asıl hakikatin Tanrı ve Tanrı’nın birey için büyük önemiolduğunu anlamadıkça, Luther’ın anafikrini ıskalıyoruz demektir.Nitekim,1510’dakiRomaziyaretinde,gözünetabiatmanzaralarını,neantikharabeleri, ne deRönesans sanatını görmüş, sadece kilise vemabetlerle ilgilenmiştir. Arthur Koestler’in ifadesiyle, Luther ve OnAltıncıyüzyılReformcuları“İnsan-Kâinat”ilişkisihakkındahayliparlaksezgilere sahip olmakla birlikte, “İnsan-Toplum” ilişkilerinde aynıdüzeyitutturamazlar.

Luther hakkında yeni olan, kendisini sonunda Roma Kilisesi’ylekarşı karşıya getirecek vaka, yani Erfurt ve Wittenberg

manastırlarında verdiğimücadele değil,meseleyi çözme yöntemidir.Aslındaçözümyöntemiyenidedeğil,AzizPavlusveAzizAugustineilahiyatına göndermedir. Çoğu çağdaşı gibi, ölümün düşüncesi bileLuther’i titretmeye yetmekte, büyük yargıç Tanrı’nın huzurunaçıkacağı günü dehşet içinde beklemekteydi. Ruhunu kurtarmak içinkeşiş oldu ve sekiz yıl süreyle Katolik usulü “kendi ayaklarınınüstünde durma”yı denedi. Yani manastır kurallarını harfiyen yerinegetirebilmekiçinçırpındı,azizleredua,günahlarınıifşaetti.Bunlarişeyaramayıp umutsuzluğa kapılmak üzere olduğu bir anda kurtuluşuİncil’de bulupWittenberg Üniversitesi’ne ders vermek üzere davetedildi. Pavlus’un “Romalılara Mektup”unda, “kim ki hak tanır, oinancıyla yaşayacaktır,” dediğini okumuştu. Yunanca “hak/adalet”kelimesininçiftanlamlıolduğundanyolaçıkarak,buvecizeyi,Tanrı’nıngünahkârlara iman -ruhlarını Aracı İsa sayesinde kurtarmaya sözverdiğine iman- vermek suretiyle günahkârlar için biçtiği cezayıertelediği şeklinde yorumladı: “Bunun üzerine kendimi yenidendoğmuşvecennetinaçıkkapılarındaniçerigirmişgibihissettim.”İşinaçıkçası, Luther, artık hem bir sevgi tanrısı hem de karamsar birinsanbilim öğretmeye başlamıştı. Buna göre, menfur bir günahkârolan insan, iffetli bir yaşam sürdürerek ya da “hayır işleyerek”kurtuluşu asla hak edemez. Onu sadece ilahi inayet kurtarabilir.Luther, böylece insan idrakinin yeterliğini daraltırken, insanın özgüriradesininvarlığınıreddetti.Luther’ininsanfıtratınıalgılamabiçimi,neRönesans, ne de Orta Çağ skolastisizmi olup Erasmus veya JohnLocke’tanziyadeAzizThomas’adahayakındı.

Düşünce tarihi öğrencileri için Luther’in durumu başlı başına birsorundur: Niye Luther? Bir Luther uzmanı, açıkça, onu felsefebilgisinin zenginliğinden dolayı değil – bu konuda Goethe veNietzsche, Luther’i yaya bırakır- Almancaya sıradışı hâkimiyetinedeniyle incelediğini söylemekten kaçınmamaktadır. Buna karşın,Luther,üzerindedurduğumeselelerevaroluşsalilgiduyulduğuiçindeincelemeye değer bulunabilir. Luther, Batı düşüncesinin şimdi artıktümüyle demode olmuş evresinin bir temsilcisinden ibaret değildir.Evreninin yapısına dair içgörülere sahip olduğu, “Cehennemeinmeden cennete ulaşamayız” veya “Felsefe maddeyi, maddeninbirincil ve ikincil niteliklerini araştırmakla ve rastlantısal olanları asılolandan ayırmakla uğraşmalıdır.Nedenlerle ilgili olarak bir kesinliğeulaşması mümkün değildir,” demesinden anlaşılmaktadır. Luther’dekabul edemeyeceğimiz, hatta anlamadığımız pek çok şey olmaklabirlikte, tecrübesinin derinliklerinden çıkan sözlerinde, kendi yaşamfelsefemize uyarlayabileceğimiz şeyler de vardır. Aynı şey

Machiavelli, Descartes, Nietzsche veya başkaları gibi, olağandışıalgılarıolandiğerleriiçindegeçerlidir.

Luther,Reformhareketinin asli muhafazakârlığının yegâne kanıtıda değildir. On Altıncı yüzyıl Protestan amentüsünü (LutherciAugsburg İtirafnamesi, Anglikan Otuz Dokuz Madde vb.) RomaKatolik Trent Konseyi’nin kararlarıyla karşılaştırıldığında, birbirleriniaforozetmeleriylesonuçlananduruşlarınınaltındayatanitikadınortakolduğugörülür.ProtestanilahiyatınınSumma’sına,Calvin’inHıristiyanDininin Kurumları adlı kitaplarına bakıldığında, Orta Çağgeleneklerinin Cenevreli Reformcu ya (John Calvin) nasıl yapışmışkalmış olduğu görülür. Protestanlar, Hıristiyan Destanının genelhatlarına kesinlikle inanmıştır. Orta Çağda olduğu gibi onlarınzamanında da doğaüstü vahiyler, mucizeler ve cadılar sıradanolaylardı.OnAltıncı yüzyılda insanlarınçoğu imanıakla terciheder,dinihoşgörüyekarşıçıkar,doğabilimlerinevebağımsızaraştırmalarakayıtsızkalır,hattamuhalefetederlerdi.

Protestanlık,açıkça,OrtaÇağKatolikliği ileaynıdüşünceailesineaittir. Buna karşın, Protestan dünyası, “modern” dünyadan en az ikitemelhusustaayrılır.İlkolarak,Troeltsch’ındadikkatçektiğigibi,OnAltıncı yüzyıl Protestanlığı bir “kilise medeniyeti” olmaya – yaniyanılmaz ve kadim kilisenin doğaüstü vahiye dayanarak toplumadoğrudan veya devlet üzerinden nizam verme hakkı olduğunu iddiaettiği bir medeniyet adayıydı. “Onun [kilise] sinesinden başka biryerde, ne günahların kefareti, ne de kurtuluş için umut vardır….Kiliseden ayrılmak her zaman ölümcül bir tehlike arz eder.” Bu tarzdüşünce, genel olarak Calvin ile bağdaştırılmaz, ancak bu ibare deKurumlar’dan alınmıştır. Daha ilk sözcüklerden anlaşılacağı gibi,“ruhlarıkurtarma”nınmantıklıizleği,insanlarıeğitimdensiyasete,hattaiş hayatına kadar tüm dünyevi işlerinde terbiye etmektir.Anabaptistler, Üniteryenler ve Mennonites mezhebi gibi köktenciProtestanmezhepleri,ileridedegöreceğimizüzere,bukalıbagirmez.Ancak, Protestanlığın anayapısını oluşturan kiliselerin ülküleriyukarıda tanımlandığı gibiydi. Öte yandan,modern dünya doğaüstüvahiyleri ve bunlara dayalı dini otoriteyi geniş ölçüde reddetmişbulunmaktadır. İlahiyatı,akılcılık,bilimvedevlet yadaözgürbireyleikame etmiştir. “Kilise medeniyeti” toplumu önceden belirlenmişgerçeklerlebiruyum içinesokmayıhedeflerken,modern dünya yenigerçeklerkeşfetmekyolundaelindengeleniardınakoymamaktadır.

İki dünya arasındaki ikinci bir fark da birisi hayatı sub specieaeternitatis{105} sayarken, diğeri çıkarlarını büyük ölçüde şu anki

hayatıyla sınırlandırır. Katolik çileciliğinden farklılık göstermeklebirlikte, ilk yaklaşım çileciliği ve yeni siyasi ve toplumsal oluşumlarakarşınispibirilgisizliğidoğurur.Öteyandan,OnYediveOnSekizinciyüzyıllardan itibaren, ideal “dünya-tasvibi” olmuştur ve buyaklaşımdan sürmekte olan dünya değişimi inanışı için umut ortayaçıkmıştır.Herhâlükârdabudurumşuanki çağolanEndişeÇağı’nakadarmoderndünyanıngeçerliğiolmuştur.

3. Reformasyon’u bu satırlarla açıkladıktan sonra, Katolik birpapazınbelirttiği“Amabuyenilenmedeğil,”dediğibirsemineriçokiyihatırlıyorum. Tabii ki kısmen haklıydı. Madalyonun diğer tarafınıçevirip bakmazsak sadece resmi görürüz. Yenilenme tıpkı OnuncuyüzyılCluniacReformuyadaOnÜçüncüyüzyılFransiskenDevrimigibibirOrtaÇağhareketindenbaşkabirşeydeğildi.Doğruvekesinolan şu ki, Protestanlar içine fırlatıldıkları toplum üzerinde patlamatesiri olan yeni sloganlar bulmuştur. İnançla yargılanma, tüminananların başı rahip, İncil’in üstünlüğü, Hıristiyan özgürlüğü busloganlardan sadece bazılarıdır; bunları görünce Protestanlarınprenslerin, burjuvaların ve hatta insancıların arasında bile niçin güçkazandıklarını görmek zor olmasa gerek. Protestanlık öncelikle vetemel olarak dini bir reformdu fakat popülaritesini ve büyümesinibüyük ölçüde ona paralel meydana gelen güçlü laik hareketlereborçludur.Hiçşüpheyokturki,ProtestandüşüncesindekibirşeytekbaşınaBatıtoplumununenilericiunsurlarınıcezbetmiştir.Yenilenme,İncil’in basit standartlarına ve ilk Hıristiyan topluluğuna dönmeyiöğütleyenilkelcibirhareketti.Fakattarihteilkelciliksıklıklagelenekselgüçleri yerinden oynatmak ve diğerlerinin devralmasına olanaksağlayanbiraraçolarakhizmeteder.Yenilenmeninbaşardığıtamdabudur ve durumda önemli ölçüde ironi vardır. Reformcular, hiçbirimodern anlamda bireyci olmamasına rağmen bireyciliğe, Hıristiyanbütünlüğünü yenileştirmeyi ummalarına rağmen milliyetçiliğe,neredeyse hiçbiri demokrat olmamasına rağmen demokrasiye,kapitalistlerden oldukça kuşkulanmalarına rağmen “kapitalist ruha”,yani amaçlarının tam tersi yönde olmasına rağmen toplumunlaikleşmesinekatkıdabulunmuştur.

OnAltıncıyüzyılProtestanbireyselciliği çoğunlukla dini olmuştur.Bu ne bireyin niteliklerinin serbest gelişiminin Rönesans doktrini nede daha sonraki zamanların politik liberalizmi anlamına gelir. Yeniİsrail’in vatandaşı, cemaatinin kilisesine ait olmak ve hizmetlerinekatılmak zorunda idi. Neye inanacağına dair serbest seçim hakkıyoktu.Katolikçevresindeolduğugibi,saygıdeğerbirProtestaniçinde“ayrılıkçılık”, “uyumsuzluk”, “anlaşmazlık” yasaktır ve belirtildiği

şekildehayatıyaşamalıveişiniyapmalıdır.TarafsızbirhakikategöreCalvin, Tanrı’nın nuru için disiplin vaazı vermiştir. Protestanterminolojisinde papazlar tarafından yorumlanıp şehir konseyiÖzgürlük tarafından zorlanan İncil, aslında Reformcular tarafındankararverilmişgibiKatolikboyunduruğundanTanrı’nınhizmetineazatanlamınagelmiştir.

Amayinedebu“Hıristiyanözgürlüğü”şüphesizmoderndünyanındaha da aşırı bireyselciliğine yol açmıştır. Luther papaların ve kilisekonseylerinin hata yapabileceğini açıkladı ve tüm kurumlarınhatasızlığını sorgulamak için kişileri davet etti. Alıcının inancınadayananayininintesirinisöylediğindeisekurumdançokbireyüzerinekurtuluşun yükünü artırdı. Amaçlarının aksine, reformcular kurumsaldinin dokusunu zayıflattı ve dolayısıyla kurumsallığı da zayıflatmışoldu.Bireyvetanrısıarasındakiaracıyıetkilibirşekildetahripederekherkesirahipyaptılar.“Hıristiyan”,JohnBunyan’ınHacı’nınYolculuğuadlı kitabında, rahiplerin ya da kutsal varlıkların yardımı olmaksızınKutsal Şehre doğru yoluna yalnız devam eden tipik bir Protestanolarak tanımlanmıştır.Aynışekilde,gizliodası ilesırdaşolanPüritengünlük yazarı günahla günlük mücadelesini kaydetmiştir. Tanrı’nınkurallarına itaat eden Orta Çağ keşişlerinin aksine, Püritenler kendikurallarınıdüzenlemekvebunlariçinsorumlulukalmakzorundaydı.

Muhtemelen Anglikanizm, bilhassa muhafazakâr Protestancemaatlerinde entelektüel özgürlüğü desteklemek için yaratıldı.Elizabeth dönemi ilahiyatçıları, İngiltere’deki tüm dini fikirlereuyabilecekdogmatikbirformülkeşfetmeyidenedi.Kurtuluşiçingereklişeylerle “gereksizleri” (adiaphora) birbirinden ayıran Anglikan “viamedia” sonuca ulaşıldı. İncil herkesin inanması gerekenindoğruluğunu ortaya koydu. Diğer bir yandan İncil, ülkeningeleneklerine göre değişebilecek olan episkopal kilisesi, cüppeler,azizleredualargibiadiaphoraolanşeylerineemrettinedeyasakladı.Anglikan sisteminde kanunla belirlenecek ve kutlanacak dinigeleneklere,bireylerdeğil,müşterekcemaatkararverdi.Fakatasgaridinbilimi,kastibelirsizdogmatikanlatımbiçimiileKalvinistİncilciliğiniyumuşattı ve bireysel seçim alanını genişletti. Birtakım rakipmezheplerin (Anglikanlar, Presbiteryenler, Ayrılıkçılar) İngiliztopraklarında neşet etmesi dini hoşgörüyü ve entelektüel özgürlüğücanlandırdı.OnAltıncıyüzyılınınbaşlarındaprenslerinAnabaptistleriyok etmekte başarılı olduğu Almanya’da, yeni dindar birOrtodoksluk ortaya çıktı. Ama Avrupa’nın başka bir yerinde,Hollanda ve o kadar olmasa da Fransa’da, İngiltere’deki ile aynıhikâye vardı. Barış ve refahınmenfaatine, devlet dini ayrılıkları hoş

görmek zorundaydı ve bu arada muhalifler arasındaki fikir ayrılığıserbest bir atmosfer yaratmıştı ki, şiddetli olduğu zamanlartartışmalarayolaçmıştı.

Çıkarlar doğrultusunda Yenilenme benzer bir şekilde genişkapsamlıetkileresahipti.Protestanlıksöylendiğigibiaslındapolitikbirhareket değildi. Fakat reformcular siyasi büyüklerine ilişkindurumlarını tanımlamaktan iyice kaçınamadı ve devlet alanındaönemli politik sonuçları olan, alışılmamış biçimler geliştirdiler. Genelolarak On Altıncı yüzyıl Protestanlığımutlakiyetçilik ve milliyetçiliğindestekçisi olduğunu kanıtladı. Ancak bu, Reformcuların mutlakiyetçiyadamilliyetçi olduğuanlamınagelmez.Bazı kişilerinBismarck veHitler’in arkasındaki şeytan olarak gördüklerini iddia ettikleri Lutherbile, devletin gücünü hafifletmişti ve bazı koşullar altında pasif birdireniş öğüdünde bulunmuştu. Ama yine de pratik durum, öncekiProtestanların prenslere doğal müttefikleri olarak başvurmalarınıkaçınılmazkıldı.“Sağcı”Katoliklereve“solcu”Protestankısmakarşı“gerçek” dini sürdürmek için yeteri kadar güçte biraz kuvveteihtiyaçları vardı. Sonuç olarak Protestanlar en azından LutherAlmanya’sında, İskandinavya’da, ve İngiltere’de kraliyet otoritesiinancını kurdu, aslında kiliseyi devletin bir bölümü yaptı.13Romalıfavori politik metinleri oldu: “Büyüklerimiz Tanrı’nın emrindedir.”Böylece William Tyndale’nin Hıristiyan Adamın İtaati adlı kitabınınabartılıdilinde,“kâfirolmasınarağmen”kralakarşıkonulamazdediğinigörüyoruz.

Protestan teolojisinin mantığı prensleri de etkilemiştir. Laik birdevlete başlıca engel rahipliğin kutsal gücü olmuştur. BuyruklarınKatolikkutsallığıilerahiplerkendilerin,idiğerinsanlardanfarklıyapanunutulmaz birer karakter olarak göstermiştir. Böylece insanlarıngünahlarını affetme veHz. İsa’ya kurban verme gücü olan krallığınanahtarlarınıalmışlardır.

Yargıkararındanmuafiyetevegeçici iktidarayönelikKilise’ninhaktalebinedairiddiasıbupapazlıkgüçlerinedayanmıştır.Yenilenme,dinadamı olan-olmayan arasındaki bu ayrımı yok etmiştir. Luther dinitörenlerin sayısını yediden ikiye indirmiştir ve rahiplik makamını,ayrımı “makam” değil, “hizmet” olan bir papaza dönüştürmüştür.ElizabethdönemindenbirgözlemciOnAltıncıyüzyılınınsonlarındaki“papazlığın genel itaatsizliği”ni, kilise ve kilise mezarlığına saygıeksikliğini,Anglikanpapazlığı içineğitimli kişilerbulmanın güçlüğünüdoğrular.{106} İngiltere gibi ülkelerde piskoposlar devlet görevlisi oldu,hükümdar ve din adamı olmayan kişiler hep birlikte kilisemülklerini

yağmaladı. Böylece Protestan doktrini laikleşmeye yol açtı ki, bureformcularınyapmayıdüşündükleriensonşeydi.

Uzun vadede Protestanlık, mutlakiyetçilik gibi demokrasiye degerçekbirkatkıdabulunmuştur. “Cemaat”,dendiğiüzere, “demokrasiokulu”idi.BirElizabethdevripiskoposunun,İngilizPresbiteryenlerininlideri Thomas Cartwright’ın “popülaritesi” ve “demokratikhükümdarlığı” nedeniyle onu ihbar etmesine dikkat edilmesi gerekir.Buna rağmen kilise devletin Kalvinist düzeni manevi hükümdarlığınpapa, piskoposlar veya krala değil de kilise üyelerine ve onlarınvekillerine ait olması teorisine dayanmıştır. Eski kilise devletiniyenileme inancıyla, Kalvinistler, kıdemli olma durumu aracılığıyla,üyelerin seçimini ve kilise-devlet içinde ortaklık kurmayı istedi.Radikal Protestan olan “Anabaptistler” ve “Ayrılıkçılar” Kalvinistlerinyaptığındandahaiyisiniyaptı.Kiliseüyeliğiningönüllüolmasıgerektiğifikrini ileri sürdürdüler. Troeltsch onlarınkini Hıristiyan topluluğunun“kilise-tipi”ninzıttıolarak,“cemaat-tipi”olarakadlandırır. “Cemaat-tipi”halkın tamamını kapsamayı değil, sadece güvenilir Hıristiyanlardanoluşmuş “kutsal” bir kilise kurmak için toplumdanayrılmayı amaçlar.Açıkça,böylebirkilisedeüyeliksadecegönüllüolabilirveolmalıdır.

OnYedinci yüzyıldanönce çokazProtestan bu ilkeleri politikayavetoplumauyguladı.Amahiçşüpheyokturkicemaatlerdeçoğukişidemokratikyollaragiderekalışıyordu.Herneredeonuniçinbirihtiyaçvargibigörünse deOnAltıncı yüzyıl Protestan politik teorisinin bileoldukça radikal olduğunu da hatırlamalıyız. İngiltere’deki Katolikhükümetler (Mary Tudor) ve İskoçya (Mary Stuart) John Knox vediğerleriileisyantavsiyelerindebulunarakbirrisaleseliortayaçıkardı.Benzer şekilde, Fransa’da dini savaşların hararetindeHuguenotların{107} (FransızProtestanları)encesurlarıKatolikolanIII.Henry’e sözleşmeli hükümet teorileri ve bireysel haklar ile saldırdı.Sonuçolarak,kavgalarını üyeler için serbest konuşmaözgürlüğü vegeleneksel olarak kralı ayrıcalık için ayrılan yasama hakkı talepettikleri parlamento zeminine taşımalarına rağmen Elizabethİngiltere’sinin “uçları” Püritenler daha az radikaldi. Politik olarakKalvinizmtümProtestan ikrarlarındauzlaşılmasıolanaksızolduğunuispatlamıştır. “Aslında daha belirginleştirilmiş papaz olan yeniPresbiteryen” İngiltere Kralı I. James bunu söylediğinde İskoçkilisesinin ve devlet idaresinin güçlü bir muhalifi olarak kiliseyidengedetutanCalvin’inkiliseiledevletiayırmateorisininzamanındabaşınıçokağrıttığınıhatırlıyordu.

EğerMaxWeberhaklıysa,KalvinizmBatıdaki“kapitalizmruhunun”

da ortaya çıkmasına yardımetmiştir.Weber’in ünlü kitabıProtestanEtiğiveKapitalizminRuhu’ndasöylemeyeçalıştığıdaoldukçayanlışanlaşılmıştır ve ona yöneltilen eleştirilerin çoğu bu nedenleneredeyse konu dışıdır.Weber, Reformcuların kapitalistleri sevdiğiniya da kapitalist sistemin Yenilenmenin bir ürünü olduğunukastetmemişti.Marx’ıaltüstetmedive “ekonomikolayların psikolojiksonucunu” öğütlemedi. Weber, kapitalist ruhun basit bir açgözlülükdeğil, işadamlarının çok çalışıp sermayelerini artırmanın vevurdumduymaz bir keyiften kaçınmalarının kendilerinin göreviolduğunu düşünmelerini kastederek, sadece Protestan etiköğretiminin“kapitalistruhun”oluşumundaveyayılmasındaönemlibirpayıolduğunuilerisürdü.Weber’inbütünargümanışuydu:Protestandoktrini “çağrı” üzerine dönerken, Protestanlar keşiş hizmetiniyürürlükten kaldırdı ve tüm insanları dünyevi işlerle görevlendirdi.Tanrıçalışırvetüminsanlarındaavarelikle,hayallerledeğil,çalışarakvakit geçirmesini bekler. Tembellik ruh için açgözlülük kadartehlikelidir.

Kalvinizm’de girişimcilerin çağrısı hatırı sayılır ve dinen önemlioldu. Devlet adamları gibi, ağalar ve köylüler, burjuvalar Tanrı’nındünyadaki ihtişamını artırmak için bu çağrıyı kullanabilir. Calvingayret, idare ve sadeliğin “ekonomik erdemlerine” övgüler yağdırdı.Weber’in görüşüne göre ise Protestan etiğinin bu tarafı sermayebirikiminiveişlerinrasyoneldoğrularüzerindeoluşmasını teşviketti.BenjaminFranklin’inPoorRichard’sAlmanac’takiifadeleri,“Şereflivekârlı bir makamı olan bir çağrıya sahipti”; “İşinle ilgilen!”; “Tümbunların içinde eğer zaman en değerliyse, zamanımızı boşaharcamak en büyük israftır” gibi özlü sözler Protestan etiğindentüremiştir.

Tawney, haklı olarak, Weber’in On Altıncı yüzyıl Kalvinizm’ininzibati taraflarını hafife aldığına inanır. Kalvinizm büyük ölçüdeşehirlerdegeliştivemodernişhayatınımümkünkılankredisisteminitasarladıamagirişimcilerinneçağrılarındanedeözelhayatlarındakianlamsızlıklara katlanamadı. Weber aynı zamanda muhtemelekonomikdarbeyiveProtestandüşüncesiüzerindekisosyalihtiyaçlarıyeterincedüşünmededebaşarısızoldu.FakatWeber, Yenilenmeninreformcular tarafından öngörülemeyen ekonomik sonuçları olduğunuileri sürdüğü asıl iddiasında haklıydı. Tawney’in de yazdığı gibi:“Marx’ınOnDokuzuncuyüzyıldaemekçisınıfıiçinneyaptıysa,CalvindeOnAltıncıyüzyılburjuvazisiiçinonuyaptı.”{108}

Yenilenmemodern dünya ile genellikle göz ardı edilen başka birbakımdan da ilgilidir. Protestanlığa eğilim metafizik ve esrarengizinaksine,pratikvesomutolanıvurgulamakiçindi.Birkişiyüzlerceyerdebudelili tesadüfen bulabilir.Hıristiyan insancılar gibi Protestanlar dametafizik yerine etiği vurguladı. Okulların felsefi ve dinispekülasyonları için sadece horgörüleri vardı. Onların felsefesindesaygı gören tek şey, yeni insanın doğuşu ve ahlaksal gidişattı.Dünyadaki yeni İsrail’in kilise düzenlemesi ve uygulaması için ilgialanlarına-özellikledeKalvinizm’inilgialanına-dikkatedin.AnglikanReformu tarafından üretilen tek tartışmalı kitap, başlığından daanlaşılacağı gibi, dini yapı ve politika ile oldukça ilgilenen RichardHooker’ın(1554-1600)DinselYönetiminKanunları’dır (Of theLawesof Ecclesiastical Politie). Gördüğümüz gibi Protestanlar çoğunluklapratik ilahiyat ve toplum yaşamının meşguliyetini düşünmektenkaçındı.Tabiikimucizeviolaylara inandılaramamucizeleri toplumundışında tutup bir cemiyet sunağına çevirdiler. Mucizelerin günlükoluşumuna inanan Orta Çağ Katolikliğinin aksine, Protestanlarmucizelerin çağının büyük Kilise Babaları ile uzlaştığı durumunubenimsedi. İncil’in tefsiri bakımından yine tropolojik, alegorik veanalojikmantığıreddedenvegerçekanlamiletarihselanlayışıarayanHıristiyan insancı çizgisini takip ettiler. İncil’i İngilizceye çevirenWilliam Tyndale ”İncil’in sadece bir anlamı vardır, o da gerçekanlamdırvegerçekanlamherşeyintemelivezeminidir,hiçbirzamanbaşarısız olmamış bir çapadır, eğer bunlardan ayrılmazsanız aslahatayapmazveyoldançıkmazsınız,”der.

Onun genel dünya-bakışına ve insan yaşamına kattığı boyuthakkındaki aydınmantığına göre,ProtestanReformuDinlerÇağı’naaitti. Fakat Protestanlar entelektüel kuramlaştırma ve moderndünyanınbilimselampirizmininköprülerini inşaetmeyeyardımedensağduyuya olan yanlılığa itimat etmedi. Pratik yaşamla olanmeşguliyetleriileProtestanlar,Rönesansboyuncazatenbelirginolanikidünyanıniddialarıarasındakitansiyonufarkındaolmadanyükseltti.

*FranklinLeVanBaumer,MainCurrentsofWesternThought,AlfredA.KnopfPublishers,1964,NewYork.

A.PROTESTANREFORMUNUNİLKİLKELERI

1.KurtarıcıGerçeğinKaynağıveÖzüNedir?

Başta, Cluny’liler, Fransiskenler, Ortak Yaşam Biraderleri olmaküzere,manastırçıkışlı tarikatlar reformçağrılarınıOrtaÇağ boyuncasürdürmüşlerdir. Kısmen dahil olmakla birlikte,Martin Luther (1483-1546) bu geleneğin çok ötesine geçer. Gençliğinde Augustinci birtarikata giren Luther, kısa süre sonra insanın ölüm sonrasımukadderatına ilişkin dehşet verici bir korkuya kapılır. İnsancı velüksedüşkünPapalığıtanımaimkânıbulduğuRomayolculuğu,gençadamın endişelerini giderecek, Tanrı ile arasında hissettiği uçurumukapatmaya yardımcı olacağı yerde, büsbütün korkutur. Büyükleriningözetimindeİncil incelemelerinebaşlar,zaman içindedeYeniAhit’inErasmus versiyonunda rastladığı Aziz Pavlus mektuplarında tesellibulmuştur.

1517 yılına gelindiğinde, Luther, bütün bunları geride bırakmış,günahkârruhlarabirkaçflorinkarşılığıAraf’tankurtuluşvaatettiğiiçinadı “ilahi af tezgâhtarı”na çıkan Dominikan tarikatı vaizi JohannTetzel’e (1465-1519) alenen karşı çıkmış, Wittenburg’daki kiliseninkapısına Doksan Beş Tez (Disputatio pro declaratione virtutisindulgentiarum) olarak bilinen bildiriyi asmıştır. Luther’in bizzatkaleme aldığı bildiri, ruhbanların özellikle de düşkünlüklere ilişkinsuiistimallerini protesto eder ve Protestan Reformu’nun temelinioluşturanbelgelerindenbirisayılır.

Sonraki dört yıl boyunca Luther’ın atacağı kararlı adımlar,Avrupa’nın ibadet biçimleri farklılaşan çok sayıda cemaatebölünmesiyle sonuçlanır. Luther, kendi ilahiyatını geliştirmiş ve bunuKatolik ilahiyatçılarla giriştiği bir dizi münazarada savunmuştur.Seküler destek elde etmeyi de başaran Luther, böylece kendikilisesiniörgütlemeyebaşlar.Öteyandan,hernekadarderinbirinançsahibi olduğu tartışılmasa da, desteklerini almak için Almanprenslerinekörükörüneitaatetmeklesuçlanacaktır.

Aşağıda göreceğinizAlmanMilletininHıristiyanAsillerine Söylev[AndenchristlichenAdeldeutscherNation]başlıklıilkmetin,Luther’insivil otoritenin gerçek doğası konusundaki görüşlerinin bir ifadesidir.Hıristiyan Özgürlüğüne Dair [Von der Freiheit eines

Christenmenschen] adlı risalede Lutherciliğin ve aslında Reformhareketinintemeldinifikirlerigeliştirilir.

HıristiyanAsillerineSöylev*

MartinLuther*ReformHareketininİlkPrensipleriadlıeserdenyenidenbasılmıştır,çevirenveeditörH.WaceveC.A.Buchheim,Londra:JohnMurray,1883,s.617-626.

Tanrı’nın lütfu ve kudreti üzerinize olsun, ey Adil Majesteleri! Siz

nazikveazizbeyler!

BenimgibizavallıvetekbaşınabiradamınsizEfendilerimizehitapetmesinin sebebi küstahlık ve ahlaksızlık değildir. Tüm Hıristiyandevletlerini, özellikle de Almanya’yı kasıp kavuran acılar ve sefaletsadecebenideğil,herkesiniyazaveyardımistemeyeyöneltti;şimdiben de yalvarıyorum ve eğer Tanrı ruhunu birilerine bahşetmişse,O’nunperişanhalkınayardımeliuzatmasınıricaediyorum.Konseylersık sık bazı çözümler ortaya atıyorlar ama bazı kişilerin kurnazlığıyüzünden bu çözümler ustalıkla baltalanıyor ve kötülük artıyor;Tanrı’nınyardımıylaşimdibunlarınihanetleriniveahlaksızlıklarınıifşaedeceğim–böyleceumarımengelleyiciveyaralayıcıfaaliyetlerinebirson verirler. Tanrı bize genç ve asil bir hükümdar verdi ve bir çokkalpte umut arttı. Şimdi bizim de elimizden geleni yapmamız ve buzamandanvelütuftanfaydalanmamızendoğrusuolacaktır.

Yapmamız gereken ilk şey, meseleyi büyük bir ciddiyetle elealmaktırveneyekalkışırsakkalkışalım,dünyadakibütüngüçelimizdeolsa bile sadece kendi gücümüze ve bilgeliğimize güvenmeyelim,çünkü Tanrı iyi bir işe kendi gücümüz ve bilgeliğimize güvenerekbaşlamamızatahammületmez.Bugirişimiyokeder,işeyaramazhalegetirir, 33. Mezmur’da bunu görebiliriz: “Ne büyük ordularıyla zaferkazanan kral var, ne de büyük gücüyle kurtulan yiğit” (33:16).Korkarım bu sebeple bu sevilen hükümdarlar, Birinci ve İkinciFrederick{109} ve diğer birçok Alman imparatoru tarih boyunca tümdünyayakorkusalmalarınarağmenpapalarkarşısındaacıklıbiçimde

geriçevrilipezildi.MuhtemelenTanrı’nıngücüyerinekendigüçlerinegüvendiler;buyüzdenbaşarısızoldular.GünümüzdeozalimtiranII.Julius’un bu kadar yükselmesinin sebebi de, korkarak söylüyorum,Fransa’nın, Almanların ve Venedik’in kendilerine bu kadar çokgüvenmesideğilmidir?Benjamin’inçocuklarıdakendigüçlerineçokgüvenen kırk iki bin İsrailoğlu’nu bu sayede katletmişti (bkz. Tevrat,Hâkimler20).

Aynısı bize ve asil İmparatorumuz Charles’a da olabileceği içinşunu asla unutmamalıyız ki, bu meselede et ve kana karşı değil,dünyayısavaşaboğupkangölünedönüştürebilecekamabu şekildeyenilmeyecek olan bu dünyanın karanlıklarının efendilerine karşımücadeleediyoruz.Doğalgücümüzeolan tümgüvenireddetmeli vemeseleyi mütevazı Tanrı inancımızla ele almalıyız; samimidualarımızla Tanrı’dan yardım istemeliyiz ve kötülerin hak ettiklericezayıdüşünmedensadeceHıristiyanlığınsefaletinive perişanlığınıdüşünmeliyiz… Düşmanın gücü ne kadar büyükse, biz Tanrıkorkusuyla ve tevazuyla hareket etmediğimiz takdirdekarşılaşacağımız afet de o kadar büyük olacaktır. Papa veRomanistler{110}bugünekadarşeytanınyardımıylakrallarıkargaşayaittiyse, meseleyi Tanrı’nın yardımı olmaksızın kendi gücümüz veyeteneğimizleçözmeyidenersek,bunayinedevamedeceklerdir.

RomanistlerinÜçDuvarı

Romanistlerbüyükbirbecerikliliklekendietraflarınaüçduvarördüvebugünekadarkendilerinibuduvarlarlakorudular;tümHıristiyanlarçokkötübirdurumadüşmüşkenkimsebirreformagirişemedi.

İlki, dünyevi güç tarafından baskı altına alındıklarında dünyevigüçlerin kendileri üzerinde hiçbir yargı hakkına sahip olmadığını,aksine, ruhsal gücün dünyevi güçten üstün olduğunu iddia edipsavundular.

İkincisi, Kutsal Kitap’taki sözlerle uyarıldıklarında papadan başkahiç kimsenin Kutsal Kitap’ı yorumlayamayacağını söyleyerek itirazettiler.

Üçüncüsü, bir konsül toplamakla tehdit edildiklerinde papadanbaşkakimseninkonsültoplayamayacağınıiddiaettiler…

İlkDuvar

Gelinilkolarakbirinciduvarasaldıralım.

Papa, piskoposlar, rahipler ve keşişler Ruhsal Sınıf olarak;prensler, lortlar, sanatkârlar ve köylüler ise Dünyevi Sınıf olarakadlandırılmıştır; bu gayet ince ve ikiyüzlü bir düzendir. Ama kimsebundankorkmasın,çünkütümHıristiyanlarRuhsalSınıf’adahildirvegörevaçısındandaaralarındahiçbirfarkyoktur.AzizPavlus’undediğigibi,biztekbirvücuduz,herüyediğerlerinehizmetetmekiçinkendigöreviniyapmalıdır.Çünkütekbirvaftize,tekbirİncil’e,tekbirinancasahibizvetümHıristiyanlaraynıyız;vaftiz, İncilve inançbiziRuhsalveHıristiyaninsanlarhalinegetiriyor.{111}

Papaveyabirpiskopos tarafından kutsal yağ sürülmesine, başıntepesinikazıtmaya,papazlığaatanmaya, takdisedilmeye,sivillerdenfarklıelbiselergiymeyegelince–bunlarsadecekişiyibirriyakârveyayağlanmışbirkuklayaparamaaslabirHıristiyanveya ruhani insanhalinegetirmez.Bunedenle,AzizPetrus’undediğigibi,hepimizvaftizedilerek papazlığa atanmış sayılırız: “Siz Tanrı’nın rahipleri, kutsalulussunuz” (1. Petrus 2:19, ç.n.) ve Vahiy kitabında şöyle yazar:“OnlarıTanrımızınhizmetindekrallarverahipleryaptın”(Vahiy2:10).Çünkü eğer içimizde papanın veya piskoposun verebileceğindendahayüksekbiradanmışlıkyoksahiçbirpapaveyapiskoposkimseyitakdisvetahsistöreniylerahipliğetayinedemez;hiçbirrahipdeayinyönetemez,vaazveremezveyagünahlarıbağışlayamaz.Buyüzdenpiskoposun takdisve tahsisi sadece tüm cemaat adına, tümüyelerieşitgücesahipbircemaattenalıponadiğerleriüzerindegücünü icraetmesini emretmesi gibidir; aynen bir kralın oğulları olarak onunveliahtı olan on erkek kardeşin içlerinden birini kendi miraslarınıyönetmeküzereseçmelerigibi;hepsikraldırveeşitgücesahiptiramabirineyönetmesiemredilmiştir.

Meseleyidahadabasitleştirmekiçinşuörneğidüşünelim:Ruhbansınıfından olmayan birkaç dindar Hıristiyan esir alınsa ve çölegötürülse ve yanlarında bir piskopos tarafından takdis ve tahsisedilmişbirrahipolmasa,içlerindenevliveyabekârbiriniseçselerveonavaftizleriyürütmesini,ayinleriyapmasını,günahlarınıaffetmesinive vaaz vermesini söyleseler, bu adam tüm piskoposlar ve papalartarafından takdis ve tahsis edilmiş kadar gerçek bir rahip olur.{112}Gerektiği durumlarda herkesin vaftiz edebilmesi ve günahlarıaffedebilmesininsebebibudur,hepimizrahipolmasaydık,buimkânsızolurdu. Dini kanunları sayesinde vaftizin ve Hıristiyan sınıfının bu

büyük lütfu ve erdemini neredeyse tamamen yok ettiler veunutturdular. Hıristiyanlar kendi rahiplerini ve piskoposlarını eskidencemaatiçindenkendileriseçiyorlardı;buseçimlerdedahasonradiğerpiskoposlartarafındanteyitediliyordu,şimdikigibiazametlideğillerdi.AzizAugustine,AmbroseveCypiandaböylecepiskoposolmuştu.

Dünyevigüçdebizimgibi vaftizedildiğine,aynı İncil’e ve inancasahip olduğuna göre onların da rahip ve piskopos olmasına izinvermeli ve onların görevlerini de Hıristiyan cemaati için doğru vegerekli görevler olarak saymalıyız. Hepimiz rahip olduğumuza görehiç kimse kendisini öne çıkartmamalı veya bizim onayımız veseçimimiz olmadan hepimizin yapmaya muktedir olduğu şeyleriyapmayı üstlenmemelidir. Çünkü bir şey herkeste varsa, hiç kimsecemaatin isteğiveemriolmadanoşeyikendisinesaklayamaz.Eğerbir kişi bu görevlere atanırsa ve suiistimaller yüzünden görevdenalınırsa,eskihalinedönmüşolur.Bunedenle, rahiplerHıristiyanlıktabir memurdan başka bir şey olmamalıdır; görevde olduğu süreceönceliğivardır;bugörevdenmahrumedildiğindediğerherkesgibibirköylüvevatandaştır.Bunedenle,birrahipgörevdenalındığındaartıkbirrahipdeğildir.Amaşimdicharactersindelebiles{113}diyebirşeyicatettiler; görevden alınan bir ruhbanın yine de ruhban sınıfındanolmayan bir kişiden farklı olacağını iddia ediyorlar.Hatta bir rahibinasla rahipten başka bir şey olmayacağını, sade bir vatandaşolamayacağını hayal ediyorlar. Bunların tümü sadece laftır veinsanlarınicatettiğikurallardır.

Neticedesadevatandaşlarlarahipler,prenslerlepiskoposlar veyaonlarındeyişiyle,ruhanivedünyevikişilerarasındakitekgerçekfarküstlendiklerigörevve işlevdir,aitoldukları sınıfdeğil.Çünkügerçekrahipler, piskoposlar ve papalar, hepsi aynıRuhaniSınıf’tandır amaişlevleri farklıdır, tıpkı rahiplervekeşişlerarasındaherkesin işlevininaynı olmadığı gibi. Aynısını Aziz Pavlus ve Aziz Petrus da söyler:“ÇoksayıdaolanbizlerMesih’tetekbedenizvebirbirimizinüyeleriyiz”(Romalılar12:5).Mesih’inbedeniçiftveyaikilideğildir,birdünyevi,birruhanibedeniyoktur.Tekbirbaştanvetekbirgövdedenoluşur.

Ruhani veya rahipler, piskoposlar ve papalar olarakadlandırdığımız kişilerin diğerHıristiyanlardan farklı veyayüksekbirseviyede olmadıklarını ama aynı dünyevi otoritelerin kılıcı ve asayıellerinde tutarak kötüleri cezalandırıp iyileri korudukları gibi, onlarındaTanrı’nınsözüyleve-işlerivegörevleriolduğundandolayı-dinseltörenlerle daha fazla ilgili olduklarını gördük. Bir ayakkabıcı, birdemirci,birköylü,hepsikendigöreviniyaparvemesleğini icraeder,

kendiniTanrı’yaadayan rahipler vepiskoposlar da öyle ama herkeskendigöreviniyaparkendiğer insanlar için faydalıolmalıdır; böyleceçeşitli işlerdeki insanlar birleşerek bir cemaat oluşturur, aynenvücudunüyelerininbirbirineyardımetmesigibi.

ŞimdidünyeviotoriteninruhbanlarınüzerindeolmadığınıveonlarıcezalandıramayacağınısöyleyenHıristiyandoktrininigörelim.Bu,gözbüyük acılar çekerken elin yardım etmemesi gibi bir durumdur.Hıristiyanlığa aykırılığını bir kenara bırakalım, bir üyenin diğerineyardım etmemesi veya onu zarar görmekten korumaması doğayaaykırı değil midir? Hayır, diyor daha asil olan üye, geriye kalanlardaha fazla yardım etmek zorundadır. Bu nedenle şöyle diyorum:Dünyevi güç, Tanrı tarafından kötüleri cezalandırmakla ve iyilerikorumakla görevlendirilmişse, bırakalım görevini kişilerden bağımsızolaraktümHıristiyanvücuduiçindeyerinegetirsinkarşısındakiistersepapalar, piskoposlar, rahipler, keşişler veya rahibeler olsun.{114}Hıristiyanlık görevleri içinde dünyevi gücün görevlerinin rahiplerinveya günah çıkartan papazların görevlerinden veya Ruhani Sınıfıngörevlerindendahaaşağıolduğunugösterenyeterlisebepolsaydı–eğer böyle olsaydı terzilerin, ayakkabıcıların, duvarcıların,marangozların, aşçıların, uşakların, köylülerin ve tüm diğer sekülerçalışanların papaya veya piskoposlara, rahiplere ve keşişlereayakkabı,kıyafet,evveyayiyecektedariketmeleriniveyaöşürvergisivermelerini kısıtlamamız gerekirdi. Ama eğer bu çalışanların hiçbirkısıtlama olmaksızın işlerini yapmalarına izin veriliyorsa, Romanistkâtiplerin yazdıkları ne anlama geliyor? Onların dünyevi Hıristiyangücününişlerindençekilmelerininbasitbirsebebivar.Böylecekötülükyapmak içindahaözgürolacaklar veAzizPetrus’un sözlerini doğruçıkaracaklar: “Sizin de aranızda yanlış öğreti yayanlar olacak…Bunlararanızagizliceyıkıcıöğretilersokacaklar”(2.Petrus2:1).

Bu yüzden dünyevi Hıristiyan güç görevini hiçbir engel veyaengelleme olmaksızın, ister papa, ister piskopos, ister rahip olsun,karşısında kim olduğuna bakmadan yerine getirmelidir; suçlu olancezasını çekmelidir. Dini kanunların bunun aksini iddia eden tümsözleri sadece Romanist küstahlığının icatlarıdır. Bu yüzden AzizPavlustümHıristiyanlaraşöyledemiştir:Herkes(sanırımbu,papalarıda içerir) baştaki yönetime bağlı olsun: Yönetim kılıcı boş yeretaşımıyor, kötülük yapanın üzerine Tanrı’nın gazabını salan öç alıcıolarakTanrı’yahizmetediyor,”(Romalılar13:1-4).Ayrıca,AzizPetrusda şöyle der: “İnsanlar arasında yetkili kılınmış her kuruma Tanrıadınabağımlıolun…ÇünküTanrı’nınisteğiböyledir”(1.Petrus2:13).Petrus ayrıca, hükümeti küçümseyebilecek kişilerin de geleceğini

söylemiştir,aynışimdidiniyasalarlayaptıklarıgibi…

İkinciDuvar

İkinci duvar daha da fazla sallanıyor ve çok zayıf: Sadecekendilerinin İncil’in efendileri olduğunu iddia ediyorlar, tüm hayatlarıboyunca İncil’den hiçbir şey öğrenmedikleri halde otoriteye sahipolduklarınıvarsayıyorlarveönümüzdeküstahçasözlerlehokkabazlıkyaparak, papanın iyi biri de olsa, kötü biri de olsa inançla ilgilimeselelerdehatayapamayacağınısöylüyorlaramabunutekbirharflebile kanıtlayamıyorlar. Bu nedenle, dini kanunlar bu kadar çoksapkıncaveHıristiyancaolmayan,hattadoğalolmayankanuniçeriyoramabunlardanbahsetmemizegerekyok.KutsalRuh’unher zamanyanlarında olduğuna inanmalarına rağmen, ne kadar cahil ve kötüniyetli olsalar da istedikleri şeyi emredecek kadar cesurdavranabiliyorlar. Ama bu doğruysa kutsal kitaplara ne gerek var?Onları yakalım gitsin, sonra da Roma’daki ancak dindar ruhlarımesken tutan Kutsal Ruh’un mesken tuttuğu cahil beyefendilerleyetinelim. Eğer kendim okumamış olsaydım, Şeytanın Roma’daböylesi ahmaklıkları ortaya attığına ve onu izleyenler olduğuna aslainanmazdım.

Ancak onlarla kendi sözlerimizle savaşmayalım, İncil’den alıntıyapalım.AzizPavlusşöyleder: “Toplantıdaoturanlardanbirinevahiygelirse konuşmakta olan sussun” (1. Korintliler 14:30). Sadece bizeders veren veya en yüksek koltukta oturan kişiye inanacaksak, buemrinnefaydasıkalır?Mesihkendisişöyleder:“Tanrıonlarınhepsinekendi yollarını öğretecektir” (Yuhanna 6:45). Papa ve takipçilerikötücül olabilir ve hatta gerçekHıristiyan olmayabilirler, Tanrı onlarabirşeyöğretmemişamasıradanbirineöğretmişolabilir.Budurumdaneden bu adamı takip etmeyelim? Papa birçok defa hata yapmadımı? Eğer İncil’i anlayan başka birine inanmayacaksak, Papa hatayaptığındaHıristiyanlığakimyardımedebilir?

Bu yüzden bu kötü tasarlanmış bir masaldır ve sadece papanınİncil’i yorumlayabileceğini veya yorumları teyit edebileceğiniispatlayacak tek bir harf bile gösteremezler: bu otoriteyi kendikendilerine vermişlerdir. Anahtarlar Aziz Petrus’a verildiğinde buotoritenin de kendisine verildiğini söyleseler de anahtarların sadeceAziz Petrus’a değil, tüm cemaate verildiği açıkça ortadadır. Ayrıcaanahtarlar doktrin veya otoriteye değil, günahı bağlamak veya

çözmek içindir;{115} bunun dışında iddia ettikleri her şey kendiicatlarıdır.AmaMesih’inAzizPetrus’asöylediği,“İnancınıyitirmeyesindiyesenin içinduaettim,” (Luka22:32)sözleri,geçmiştekendisidebunu kabul etmek zorunda kalan birçok inançsız papa olsa dapapaylailgilideğildir.AyrıcaMesihsadecePetrusiçinduaetmemiştir,tümhavarilervetümHıristiyanlariçinduaetmiştir,çünkü“Yalnızonlariçin değil, onların sözüyle bana inananlar için de dua ediyorum”(Yuhanna17:20).Buyeterincebasitdeğilmi?

ÜçüncüDuvar

İlk ikisi yıkıldığında üçüncü duvar da kendiliğinden yıkılacaktır,çünkü eğer papa İncil’e aykırı hareket ediyorsa, Mesih’in emirleriuyarınca biz İncil’in tarafını tutmak ve onu cezalandırmak vekısıtlamak zorundayız demektir: “Eğer kardeşin sana karşı günahişlerse, ona git, suçunu kendisine göster. Her şey yalnız ikinizinarasındakalsın.Kardeşinsenidinlerse,onukazanmışolursun.Amadinlemezse,yanınabiryadaikikişidahaalki,söylenenherşeyiki ya da üç tanığın sözüyle doğrulansın. Onları da dinlemezsedurumukiliseyebildir.Kiliseyidedinlemezseonuputperestveyavergigörevlisisay”(Matta18:15-17).(…)Ayrıcaİncil’dekonsültoplamaveonlarıonaylamayadairsadecepapayayetkiverildiğinedairhiçbirşeygösteremezler;bukonudakendikanunlarındanbaşkaellerindehiçbirşey yoktur; ancak bu kanunlar Hıristiyanlık ve Tanrı’nın kanunlarınaters olmadığı sürece geçerlidir. Bu nedenle eğer papa cezayı hakediyorsa, bir konsül tarafından cezalandırılmazsa Hıristiyanlık zarargöreceğinden, bu kanunlar bizi bağlamaz. Okuduğumuz gibi,HavarilerikonsülüntoplanmasınaAzizPetrusdeğil,tümHavarilerveyaşlılar çağırabiliyordu…. Ayrıca, papanın çağırdığı konsülleridüşünürsek bunlar dikkate değer bir sonuca ulaşacaklarını dasanmıyorum.

Bu nedenle, ihtiyaç hasıl olduğunda ve papa Hıristiyanlığa karşıbirsuçişlerse,budurumlardavücudunbirparçasıolarakbuişieniyiyapabilecek inançlıbirkişigerçekveözgürbirkonsül toplamak içinelindengeleniyapmalıdır.Buişikimsedünyeviotoritesahiplerikadariyi yapamaz, özellikle her şeyde tek ruhu ve tek gücü paylaşanyoldaş Hıristiyanlar ve yoldaş rahipler olduklarından, yürütülmesigerekli ve faydalı olduğu zaman Tanrı’dan aldıkları göreviengellenmedenyürütmelerigerektiğindenbunubeceremezler…

Amakimseninkarşı çıkmamasıgereken otoriteleriyle övündükleri

için bunu konuşmak boştur. Hıristiyanlıkta kimsenin zarar vermeyeveyadiğerlerininzararverilmesiniengellemeçabalarınıyasaklamayayetkisi yoktur. Kilisede reformu engellemek için yetki yoktur. Bunedenle,eğerpapaözgürbirkonsülüntoplanmasınıengellemekiçingüçlerini kullanmak isterse ona veya gücüne saygı göstermekzorunda değiliz; eğer aforoz etmeye ve öfke saçmaya başlarsa,bunları bir delinin hezeyanları olarak küçümsememiz ve Tanrı’yagüvenmemiz, onu aforoz etmemiz ve defetmemiz en iyi çözümolacaktır.Çünkügaspettiğigücünhiçbiranlamıyoktur,ogücesahipdeğildir ve İncil’deki bir metin sayesinde hemen devrilmesi gerekir.ÇünküAzizPavlusKorintlilere, “Tanrı bize yıkmak değil, geliştirmekiçin yetki verdi,” (2. Korintliler 13:10) demiştir. Kim bu metnebaşkaldıracaktır?

Umarım şimdiRomanistlerin uzun süre vicdanlarımızı korkutmakve aptallaştırmak için kullandığı o yalan yanlış hortlakları ortayaçıkartmışızdır. Onlarında diğer herkes gibi dünyevi kılıca tabiolduğunu,yetenek olmadan sadece güçle İncil’iyorumlayamayacaklarını, bir konsülü engelleyemeyeceklerini veyakonsüle kendi keyiflerine göre ipotek koyamayacaklarını, öncedensonuçlarını belirleyemeyeceklerini ve özgürlüğünükısıtlayamayacaklarını ve eğer bunları yaparlarsa Deccal’in veŞeytan’ın yoldaşı olacaklarını ve Mesih’le tek bağlarının adlarıolacağını (Christ Mesih, Christian Hıristiyan demektir, bu anlamdasadeceadlarındaMesiholacakdenmektedir)göstermişolduk.

HıristiyanÖzgürlüğüneDair*

MartinLuther*Reform’unİlkPrensipleriadlıkitaptanalınarakyenidenbasılmıştır.ÇevirenveeditörH.WaceveC.A.Buchheim(Londra:JohnMurray,1883),s.634-647.

Hıristiyaninancıçoğukişiyebasitbirşeygibigeldi;hayır,çoğubu

inancı,gerçekteolduğugibi,sosyalerdemlerdenbiriolarakgördüvebunu yaparken deneylerle ispatlamadıkları için etkisinin tadını aslabilemediler.{116} Herhangi bir insanın, bir zaman üzüntülerin baskısıaltındayken bu inancın ruhunu deneyimlememişse, bunu tamolarakanlatmasıveya doğru biçimde anlatılmış halini tamolarak anlamasımümkündeğildir.Ancakburuhuçokazdaolsadeneyimleyenkişibukonuyu yazmaya, konuşmaya veya dinlemeye doyamaz. ÇünküMesih’in Yuhanna İncili’nin 4. bölümünde bahsettiği ebedi hayatınfışkırdığıpınarbudur.

İnancımın zenginliğiyle övünebilecek olmasam da, bu konudayeterli donanımım olmadığını bilsem de, birçok defa kötülüğünayartmalarınamaruzkaldıktansonrabirdamladaolsainancaeriştimve bugüne kadar kendi sözlerini bile anlamadan ders verenokumuşların ve kurnaz tartışmacıların hepsinden daha zarifçeolmasa da daha sağlam biçimde bu konudan söz edebilirim. Buyüzden cahillerin -zaten sadece onlara hizmet etmeye çalışıyorum-daha rahat anlayabilmesi için öncelikle ruhsal özgürlüğe ve kulluğailişkinikiönermeilesağlambirtemeloluşturmayaçalışacağım.

Bir Hıristiyan en bağımsız efendidir ve kimseye tabi değildir; BirHıristiyanherkesinenitaatkârhizmetkârıdırveherkesetabidir.

Bu ifadeler çelişkili gibi görünse de birbirlerine uyduklarıanlaşıldığındabenimamacımanekadarbüyükbirhizmetedeceklerianlaşılacaktır. Bunların ikisi de Pavlus’un ifadeleridir, mektuplarındaşöyledemiştir:“Benözgürüm,kimseninkölesideğilim.Amadahaçokkişi kazanayım diye herkesin kölesi oldum” (1. Korintliler 9:19) ve“Birbirinizi sevmekten başka hiç kimseye bir şey borçlu olmayın,”(Romalılar 13:8). Sevgi, kendi doğası gereği itaatkârdır ve sevilennesneyeitaateder.BuyüzdenMesihbileherşeyinefendisiolmasınarağmenbirkadındandoğmuştur,yasayagöreyaratılmıştır,hemözgür

hemdehizmetkârolmuştur;hemTanrıhemdebirhizmetkârbiçiminegirmiştir.

Gelin bu konuyu daha derin ve daha karmaşık bir örnekteinceleyelim.İnsanınikiyönlübirdoğasıvardır:Ruhanivebedeni.Ruhadınıverdiğimizruhanidoğasıbakımındanruhsal,içvarlığasahipveyeni bir insandır; et adını verdiğimiz bedeni doğası bakımındanbedensel, dış varlığa sahip ve eski bir insandır.Havari bu konudanbahsetmiştir: “Her ne kadar dış varlığımız harap oluyorsa da içvarlığımız günden güne yenileniyor” (2. Korintliler 4:16). Bu farkınsonucuolarakİncil’deaslındatekbirvarlıkolaninsanlailgilibirbirinetersifadeleryeralır;bununsebebiaynıinsaniçindebirbirinekarşıtikifarklıinsanolmasıdır;etinşehvetiruhakarşıçıkar,ruhdaetekarşıdır.

Önce iç varlık olan insana bakarak bir insanın nasıl aklanmış,özgürvegerçekbirHıristiyan,yani ruhani, yenive iç varlık olanbirinsanolduğunugörelim.Hangiadaltındabilinselerdedışvarlıklarınhiçbiri kesinlikle bir aklanma durumu ve Hıristiyan özgürlüğünüoluşturmakonusundabirağırlığasahipdeğildir,amahaksızbirdurumveyakölelikoluşturmakonusundadaağırlıklarıyoktur.Bunubasitbirargümanyoluylagöstermekmümkündür.

Vücuduniyidurumda,serbestvehayatdoluolması,kendizevkinegöre yiyip içmesi ve kendi zevkine göre hareket etmesi; her türlüahlaksızlığasahipendinsizkölelerbilebuaçılardanyeterincezenginolduğunagöre, ruha nasıl bir fayda sağlar?Endindar insanların vetemizbirvicdanasahipenözgürkişilerinbilehastalıklar,esaret,açlık,susuzlukvediğerdışvarlıklarınkötülüğütarafındanrahatsızedilmesiruhlarına nasıl bir kötülük yapabilir? Bu durumların ikisi de ruhunözgürlüğüveyaköleliğiiletamamenilgisizdir…

Her şeyi bir kenara bırakalım, ruhun kendi çabasıylagerçekleştirilebilecekolandüşünme,meditasyonvediğer tümşeylerhiçbirfaydagetirmez.HayatiçinaklanmaveHıristiyanözgürlüğüiçinsadecetekbirşeylazımdır;odaTanrı’nınenkutsalsözüdür,Mesih’inİncili’dir, çünküMesih şöyle der: “Diriliş ve yaşam benim” (Yuhanna11:225)veayrıca“Oğulsiziözgürkılarsagerçektenözgürolursunuz”(Yuhanna 8:36) ve “İnsan yalnız ekmekle yaşamaz, Tanrı’nınağzındançıkanhersözleyaşar”(Matta4:4veLuka4:4)

Bunedenle,gelinşunukesinleştirelim:Ruh,yaşamakiçinTanrı’nınsözü dışında hiçbir şeye ihtiyaç duymaz; Tanrı’nın sözü olmadanihtiyaçlarından hiçbiri karşılanmış olmaz. Ama söz olduğundazenginleşir ve başka bir ihtiyaç duymaz, çünkü bu söz hayatın,gerçeğin, ışığın, barışın, aklanmanın, kurtuluşun, neşenin,

özgürlüğün,bilgeliğin,erdemin,lütfun,görkeminveiyiolanherşeyinsözüdür. Peygamberin bir mezmur boyunca ve birçok farklı yerde,inleyerek ve birçok başka söz ederek, iç geçirerek özlediği veçağırdığıTanrı’nınsözübudur…

Amaşunu soracaksınız: “Bu söznedir veTanrı’nın bu kadar çoksözüolduğunagöre,busözlerhangivasıtalarlakullanılacaktır?”Bunaşöylecevapverebilirim:HavariPavlusbununneolduğunuaçıklar,buTanrı’nınOğlu’nunnasılvücutbulduğunu,çektiğiacıları,yükselişiniveKutsalRuh tarafından takdisedilmesinianlatanTanrı’nınMüjdesi’dir(İncili’dir). Vaaz vermek için Mesih’in ruhu beslemesi, aklaması,serbestbırakmasıveeğervaaza inanırsakurtarmasıgerekir.Çünküsadece inanç ve Tanrı kelimesinin faydalı biçimde kullanılmasıkurtuluşusağlar.“Hz.İsa’nınTanrıolduğunuağzınlaaçıkçasöylerveTanrı’nın O’nu ölümden dirilttiğine yürekten iman edersen,kurtulacaksın” (Romalılar 10:9). Sonra da: “Her iman edeninaklanması içinMesih Kutsal Yasa’nın sonudur.” (Romalılar 10:4) ve“İmanlaaklananyaşayacaktır”(Romalılar1:17).ÇünküTanrı’nınsözübaşka hiçbir çabayla değil, sadece inançla alınabilir veonurlandırılabilir. Bu nedenle, nasıl ruh yaşamak ve aklanmak içinsadece söze ihtiyaç duyuyorsa, başka hiçbir çabayla değil, sadeceinançla aklanabileceği de açıktır. Çünkü eğer başka bir vasıta ileaklanmak mümkün olsaydı, söze ve neticede inanca gerekkalmazdı…

Luther daha sonra insanı aklamak için gösterilen çabalarınyetersizliğini ve günahkâr insanların kurtuluş için Mesih’in kurbanedilmesinemuhtaçolduğunuvurguluyor.

Bu nedenle, bu inanç sadece iç varlık olan insanda hâkimiyetkurabilir: “Çünkü insan yürekten iman ederek aklanır” (Romalılar10:10) ve tek başına aklandığı için hiçbir dış çaba ile iç varlık olaninsanınaklanamayacağı,özgürleşemeyeceğive kurtulamayacağı vehiçbir çabanın bununla ilgili olmadığı açıktır. Diğer yandan, suçluolmasının,günahaköleolmasınınvemahkûmedilmesininteksebebide kalbinin küfre sapması ve şüpheye düşmesidir; dış varlıkla ilgiligünahlar veya işler değildir. Bu nedenle, her Hıristiyan’ın birincilendişesi çabalarına güvenmeyi bir kenara bırakıp sadece inancınıgitgide kuvvetlendirmek olmalıdır; Petrus’un öğrettiği gibi Hıristiyanolmak için başka bir çabaya gerek olmadığını bilerek, yaptığı işlerideğil,büyükıstıraplarçekenveyenideninsanlariçinyükselenHz.İsahakkındaki bilgisini artırmalıdır. Bu nedenle, Yahudiler kendisineTanrı’nın işlerini işlemek için ne yapmaları gerektiğini sorduklarında

Mesih yapılacak işlerin birden çok olmadığını söylemiş, onlarınşişindiğinigörünceonlaratekbirşeyemretmiştir:“Tanrı’nınişi,O’nungönderdiğikişiye imanetmenizdir.ÇünküBabaTanrıO’na bu onayıvermiştir”(Yuhanna6:27-29)…

Ama İncil’de bu kadar çok iş, seremoni ve yasa tanımlanmışkennasıl olup da inancın tek başına aklanma sağlayacağını ve hiççabalamadan iyi şeylerden oluşan böylesi bir hazineyi nasıl eldeedeceğini soracaksınız. Cevabım şudur: Her şeyden önce şunuaklınızdatutun,aşağıdadahaaçıkbiçimdegöstereceğimgibisadeceinançaklanmasağlar,özgürleştirirvekurtarır.

Bu arada Tanrı’nın Kutsal Kitap’ının emirler ve vaatler olarak ikibölüme ayrıldığı akılda tutulmalıdır. Emirler bize neyin iyi olduğunuöğretir ama öğretisi hemen tamamlanmaz. Çünkü ne yapmamızgerektiğinigösteriramabizebunlarıyapacakgücüvermez.Ancakbuemirler insana kendi kendisini tanıtmak için takdir edilmiştir; bunlarsayesinde insanlar iyilikkonusundakigüçsüzlüğünüöğrenir vekendigücündendolayıumutsuzluğadüşer.BusebeptendolayıbunlaraEskiAhitdenir…

Bunun ardından Kutsal Kitap’ın diğer bölümü gelir, Tanrı’nınvaatlerini içeren ve Tanrı’nın görkemini ilan eden bu bölümde şusöylenmiştir: “Yasa’yı yerine getirmek istiyorsan ve yasanıngerektirdiğigibiaçgözlülüktenuzakdurmak istiyorsan,Mesih’e inan,seniniçinonalütuf,aklanma,barışveözgürlükvaatedilmiştir.”Eğerinanırsanızbunlarınhepsinesahipolabilirsinizveeğerinanmazsanızbunlaraaslaulaşamazsınız.Çünküçoksayıdaolsadafaydasızolanyasanıntümişleriniyapmaksiziniçinimkânsızdıramainançilebasitvekısabiryoldanyasayıyerinegetirmişolursunuz;çünküBabaolanTanrıherşeyiinancabağlamıştır; inancıolanhepsinesahiptir, inancıolmayan ise hiçbirine. “Tanrı merhametini herkese göstermek içinherkesisözdinlemezliğintutsağıkıldı”(Romalılar11:32).Bunedenle,Tanrı’nın vaatleri, emirlerin mecbur tuttuğu şeyleri verir ve yasanınemrettiklerini tamamlar;böyleceherşeysadeceTanrı’dangelir,hememirler hem de emirlerin nasıl yerine getirileceğini Tanrı söyler.Sadece O emreder. Sadece O yerine getirir. Bu nedenle, Tanrı’nınvaatleriYeniAhit’eaittir;hayır,YeniAhit’inkendisidir.

Madem Tanrı’nın bu vaatleri kutsallığa, gerçeğe, dürüstlüğe,özgürlüğevebarışailişkinsözlerdirveevrenseliyilikledoludur;güçlübir inançlabunlarabağlananruhbunlarlaöylebirleşirki,hayır,onlartarafından öyle özümsenir ki, sadece onlara dahil olmaz, onlardakierdemler de ruha nüfuZ eder ve bu erdemlerle dolar. Çünkü eğer

Mesih’in dokunuşu iyileştiriyorsa, ondan çok daha yumuşak olanruhani dokunuş, hayır, sözün içselleştirilmesi, ruhla iletişim kuraraksözeaitolanherşeyiaktarır.Böyleceruhsadeceinançyoluyla,hiçbiriş yapmadan, Tanrı’nın sözü sayesinde aklanır, kutsanır, gerçekle,barışlaveözgürlükleödüllendirilirve iyiolanherşeyledoldurulurvegerçekten Tanrı’nın çocuğu haline gelir, çünkü şöyle söylenmiştir:“Kendisini kabul edip adına iman edenlerin hepsine Tanrı’nınçocuklarıolmahakkınıverdi.”(Yuhanna1:12)

Tümbunlardan inancınnedenbüyükbir güce sahipolduğunu venedeniyiişlerin,hattatümiyiişlerinbileonunlakıyaslanamayacağınıanlamak kolaydır, çünkü hiçbir iş Tanrı’nın sözünü bölemez veyaruhun içine giremez. Ruha sadece inanç ve söz hükmeder; söznasılsaruhdaondanyaratılmıştır;ateşemaruzkalandemirinateşlebirleşmesini göstermek için ateş gibi parlaması gibi. Bir Hıristiyan’asadece inancıyeter, aklanmak için iş yapmasınagerekyoktur. Amabu işlere ihtiyacı yoksa yasaya da ihtiyacı yok demektir; yasayaihtiyacı yoksa yasadan azadedir, aynı o ünlü söz gibi: “Yasa doğrukişiler için değildir,” (1. Timoteos 1:9). Hıristiyan özgürlüğü budur,inancımızın etkisi dikkatsiz olmamız veya kötü bir hayat sürmemizdeğil, aklanmak ve kurtulmak için hiçbirimizin yasalara veya işlereihtiyaçduymamamızdır.

Bunu inancın ilk erdemi olarak düşünmeliyiz; gelin şimdi deikincisine bakalım. Bu da inancın görevlerinden biridir; dürüst veinançlıolduğunainandığıkişininbüyüksaygıgörmesinivebüyükünesahip olmasını sağlayarak onları onurlandırır. İnandığımız kişiyionurlandırdığımızgerçeklikvedürüstlükkonusundaünsahibiolmaken büyük onurdur. Bir insana atfedebileceğimiz, doğruluk vedürüstlüktenvemutlakiyiliktendahayükseknevardır?Diğeryandan,yanlışlık veya haksızlık konusunda üne sahip olmak veyainanmadığımız bir kişiye yaptığımız gibi, bu konuda şüpheli halegetirmek,birinsanınününeyapılacakenbüyükbirhakarettir…

Bu nedenle, Tanrı’nın vaatlerine sağlam biçimde inanan bir ruhO’nu doğru ve dürüst olarak görür; Tanrı’ya atfedebileceği bundandahayüksekbirünolamaz.Tanrı’yayapılacakenyüksekibadetO’nudoğruluk, dürüstlük ve inandığımız birine atfedebileceğimiz bütüngüzel niteliklerle tanımlamaktır. Böyle yaparak ruh O’nun tümisteklerini yerine getirmeye hazır olduğunu gösterir; böyle yaparakO’nunadınıkutsarvekendisiniTanrı’nın isteğine teslimeder.ÇünküO’nun vaatlerine bağlanmıştır veO’nun doğruluğundan, adaletindenve bilgeliğinden ve her şeyi en iyi şekilde yapacağından,

harcayacağından ve sağlayacağından asla şüphelenmez. Böyle birinancasahipbirruhTanrı’yaherşeydetamamenitaatkârolmazmı?Böylesibiritaattarafındanfazlasıylayerinegetirilmeyenbiremirkalırmı?Evrenselitaattendahaeksiksizbiryerinegetirmeolabilirmi?İştebuişiledeğil,sadeceinançilebaşarılabilir…

Karıyı kocayla birleştirir gibi ruhu Mesih’le birleştiren, inancınbenzersiz (bir) lütfudur bu; Havarilerin de öğrettiği gibi bu gizemleMesih ve ruh tek vücut haline gelir. Artık tek vücut oldularsa vearalarından gerçek bir evlilik -hayır, tüm evliliklerin en mükemmeli-oluştuysa (bu büyük evliliğin yanında insan evlilikleri çok dahazayıftır),ortayaçıkanşeyler,hemiyihemdekötüşeyler,ikisininortakmalı olur; böylece Mesih nelere sahipse inanan bir ruh bunlarıkendinealabilirvebunlarkendisininmişgibiövünebilirveruhaaitolannevarsaMesihonlarınkendisininolduğunuiddiaedebilir.

Sahipolunanşeylerikarşılaştırdığımızdakazancınnekadarpahabiçilmez olduğunu görebiliriz. Mesih lütufla, hayatla ve kurtuluşladoludur; ruh ise günahla, ölümle ve mahkûmiyetle doludur. İnançdevreyegirdiğindegünah,ölümvecehennemMesih’eaitolacakvelütuf, hayat ve kurtuluş ruha verilecektir. Çünkü eğer koca ise,karısına ait olanları kendisine alması ve kendisine ait olanları dakarısına vermesi gerekir. Çünkü karısına kendisini ve vücudunuvermezse,kendisineaitolanherşeyinasılvermişolabilir?Karısınınvücudunukendisinealırkenkarısınınherşeyininasılolurdaalmaz?

BuyüzdeninançlıruhMesih’eolaninancınıtaahhütettiğindetümgünahlardanarınır,ölümkorkusundanvecehennemdenkurtulurvekocası olan Mesih onu ebedi dürüstlükle, yaşamla ve kurtuluşladonatır.Böyleceonamuhteşembirgelingibisunarkendisini, lekesizve kırışıksız; sözün sularında yıkanıp temizlenmiştir; yani hayat,dürüstlükvekurtuluşsözüneinanarak.Buyüzdenruhlanişanlanması“sadakatle,dürüstlükle,adaletle,sevgiylevemerhametle”olur…

Tüm bunlar sayesinde neden inanca bu kadar büyük bir önematfedildiğini anlayabilirsiniz, çünkü sadece inanç ile yasayı yerinegetirebilir ve çabalamadan aklanabilirsiniz. Çünkü, “Sadece tek birtanrıya ibadet edeceksin,” diyen on emrin ilki de sadece inanç ileyerinegetirilebilir.AyaklarınızıntabanındanbaşınızdakitacakadariyiişlerledoluolsanızbileneTanrı’yaibadetetmişnedeilkemriyerinegetirmiş olursunuz, çünkü O’na gerçekten de yüklemeniz gerekengerçeğinşanınıveevrensel iyiliğiyüklemedenTanrı’ya ibadetetmekimkânsızdır. Bu işlerle yapılamaz, sadece kalbin inanması ilemümkündür. Tanrı’yı övmek ve O’nun gerçek olduğunu itiraf etmek

çalışarakdeğil, inanarakolur.Bunedenle, inançbirHıristiyan’ın tekdürüstlüğüdürvetümemirleriuygulamabiçimidir.İlkiniyerinegetireniçindiğerleriniyerinegetirmekbasittir.

İşler, akıldışı şeyler oldukları için Tanrı’yı övmezler ama inançvarsa Tanrı’nın şanı için yapılmaları mümkündür. Ama biz bugünyapılan işlerinniteliğinideğil, işleriyaparakTanrı’yıövenive iyi işleriyerine getireni sorguluyoruz. Bu kalbin inancıdır, dürüstlüğümüzünbaşı ve özüdür. Bu nedenle, emirlerin ancak işlerle yerinegetirileceğini öğreten doktrin kördür ve tehlikelidir. Emirler iyi işleryapmadan önce yerine getirilmiş olmalıdır ve aşağıda göreceğinizgibi,bununardındaniyiişlergelmelidir…

Luther bunun ardından Roma Kilisesi’nin Kutsal Kitap’ınöğretisinden sapma olarak değerlendirdiği şeylerin, özellikle aracılıkedenayrıbirrahiplerdüzenioluşturmasınınetkilerinitartışıyor.Bununsonucunda,“Hıristiyanlütfuna,inancave…Mesih’eaitbilgitamamenyok olmuştur.” Böyle olduğu için vaazlar Mesih’e olan inancıcanlandırmak ve artırmak yolunda çabalamalı ve başka bir amacayönelmemelidir.

Haydi gelin şimdi (…) dış varlık olan insanla ilgilenelim. Burada,inanç kelimesinden ve iddialarımdan rahatsız olanların şu sorusunacevap vermeliyiz: “Eğer inanç her şeyi hallediyorsa ve tek başınaaklanmak içinyeterliyse,neden iyi işler yapmakemredildi?Öyleysesadece inançla yetinip iyi işler yapmak konusunda rahat mıolmalıyız?”Eysaygısızinsanlar,öyledeğildirdiyecevaplıyorum,öyledeğildir.Tamameniçselveruhsalkişilerolsaydıkdurumgerçektendebu olurdu, ancak ölülerin dirileceği son güne kadar bu doğruolmayacaktır. Etin içinde yaşadığımız sürece gelecek yaşamdatamamlanacak şeylere başlıyoruz ve bu şeylerde ilerlemekaydediyoruz. Bu nedenle, Havari bu hayatta sahip olduklarımızıKutsal Ruh’un ilk meyveleri olarak adlandırır. Gelecekte onuncumeyvelereveKutsalRuh’unbütünlüğünesahipolacağız.Hıristiyan’ınherkesin hizmetkârı ve herkese tabi olduğuna dair daha öncesöylediğim ifade de bu bölümeait bir olgudur. Özgür olduğu bölümiçin hiçbir şey yapması gerekmez ama hizmetkâr olduğu bölümdetümişleronaaittir.Gelinbununhangiprensibegöreböyleolduğunugörelim.

Daha önce söylediğim gibi, içsel olarak ve ruh açısından insansadeceinançileaklanabilirken,gelecektekiyaşamakadarhergünbuinancı ve bereketi artırmak şartıyla sadece inanca sahip olmasıyeterliyken, yinedeyeryüzüüzerindediğer insanlarla ilişki kuracağı

ve kendi vücuduna hükmetmesini gerektiren ölümlü bir yaşamsürmektedir. İşte işler burada başlar, burada rahatına bakamaz,burada oruç tutarak, izleyerek, çabalayarak ve diğer ölçülüdisiplinlerle vücuduna talimler yaptırmayı önemsemelidir; böylecevücuduruhunaboyuneğebilirveiçselinsanaveinancaitaatedebilirveuyabilir;kontroledilmediğitakdirdedoğasıgereğiyapacağışeyleriyapmaz, yani ne bu duruma karşı isyan eder ne de karşı koyar.ÇünküTanrı’yauyanve inançsayesindeTanrı’nıngörüntüsünegöreyaratılmış olan içsel insan kendi mutluluğunu ve neşesini böylesinimetlerin ihsan edildiği Mesih’te bulur ve bu yüzden sadece birgörevivardır:SınırsızbirsevgiyleveneşeyleTanrı’yahizmetetmek…

Ancak bu işler insanın Tanrı önünde aklanmasını sağlayacağıdüşüncesiyledeğil -çünküTanrıönünde tekdürüstlük olan inançbuyanlış düşünceyi taşıyamaz- vücudun boyun eğmesini sağlamak veonu kötü tutkulardan temizlemek amacıyla yerine getirilmelidir;böylecegözlerimizsadecebututkularıtemizlemeyeyönelebilir.ÇünküruhinançlatemizlenipTanrı’yısevmesisağlandığındatümşeylerideaynışekildetemizler;özellikledekendivücudunutemizlerkiherşeyTanrı sevgisi ve övgüsünde kendisiyle birleşsin. Bu yüzden kendivücudunungereksinimlerisebebiyleinsanişlerihafifealamaz,aksine,vücuduna boyun eğdirmek için çok sayıda iyi iş yapmasıgereklidir.Ancakyinedebu işlerTanrıönünde aklanmanın vasıtalarıdeğildir;buişleriTanrıhizmetiyönündekikendiçıkarınıumursamayanbirsevgiyleyapar;herşeyinsaygılıbiçimdekendisine itaat etmesiniisteyenTanrı’yımemnunetmektenbaşkabiramacıyoktur.

Buprensipuyarıncaherinsankendivücudununedereceyekadarve hangi belirtilere göre cezalandırıp yola getireceğine kendisikolaycakararverebilir.Vücudununkusurlarınıveşehvetinibastırmakiçinyeterligördüğükadaroruçtutacak,izleyecekveçalışacaktır.Amayaptıkları işlerle aklanmış gibi yapanlar kendi arzularını öldürmekledeğil,işinkendisiyleilgilenirler;nekadarçokvenekadarbüyük işleryaparlarsa, onlar için her şeyin iyi olacağını ve aklanacaklarınıdüşünürler.Hattabazenkendibeyinlerinezararverirvedoğalarınıyokederler, en azından faydasız hale getirirler. Eğer bir adam inançolmadanişleriyleaklanmayıvekurtulmayıamaçlıyorsa,buHıristiyanhayatıveinancıkonusundaahmaklıkvecahilliketmektir…

Birpiskoposbirkiliseyikutsarken,birçocuğutakdisederkenveyagörevinin gerektirdiği başka bir şeyi yaparken, bu işleri yapan birpiskopos olarak kutsanmış olmaz, hayır, eğer önceden bir piskoposolarak kutsanmamışsa, bu işlerden hiçbirinin bir geçerliliği olmaz;

bunlar aptalca, çocukça ve saçma işler haline gelir. Bu yüzden birHıristiyankendi inancı tarafındankutsanmışsa iyi işleryapabiliramabuişleronukutsalbirinsanveyadahaHıristiyanyapmaz.Busadeceinancın etkisidir; hayır, önceden bir inanan ve bir Hıristiyan değilseyaptığı işlerden hiçbirinin bir değeri olmaz, aslında hepsi dinsizceyapılmışvelanetlenmesigerekengünahlardır.

Şuikisözdoğrudur:İyiişlerbiradamıiyiyapmazamaiyibiradamiyi işleryapar.Kötü işlerbiradamıkötü yapmazamakötübiradamkötüişleryapar.Buyüzdeniyibirişyapılabilmesiiçinönceliklekişininveyaözünün iyiolmasıve iyi işlerin iyibir insan tarafındanyapılmışolmasıgereklidir.Mesih’indediğigibi:“İyiağaçkötümeyve,kötüağaçda iyi meyve vermez” (Matta 7:18). Açıkça bellidir ki meyve ağacıoluşturmaz,ağaçdameyveninüzerindeyetişmez; tam tersine,ağaçmeyveyioluştururvemeyveağaçtayetişir…

Mademişlerinsanıaklamazamainsanıniyibirişyapmadanönceaklanması gerekir, sadece inanç Tanrı’nın Mesih aracılığıylabahşettiği merhametiyle ve O’nun sözü vasıtasıyla kişiyi doğru veyeterlibiçimdeaklayabilirvekurtarabilir;birHıristiyan’ınkurtuluş içinneişenedeyasayaihtiyacıvardır,çünküinançileyasadantamamenözgür olur ve bu mükemmel özgürlük sayesinde yaptığı her şeyikarşılıksız yapar; ne kâr ne de kurtuluş amacıyla çalışır -çünküTanrı’nın lütfu sayesinde zaten kurtarılmıştır ve inancı sayesindezatenzengindir-,sadeceTanrı’yımemnunetmekiçinuğraşır.

Bu nedenle, hiçbir iyi iş inanmayan bir kişiye aklanma veyakurtuluşsağlamaz;diğer yandanhiçbir kötü iş insanı kötü ve lanetlikılmazamainsanıveağacıkötüyapan inançsızlıkonun işlerinikötüve lanetli hale getirir. Bu nedenle, bir insanın iyi veya kötü olmasıişlerinedeğil,inancınaveyainançsızlığınabağlıdır…

Gerçek Hıristiyan hayatı buradadır; burada inanç gerçektensevgiyle çalışır; bir insan kendini neşeyle ve sevgiyle bu en özgürhizmetkârlığın işlerine verirse, ve gönüllü biçimde, karşılıkbeklemeden diğerlerine hizmet ederse kendi inancının tamlığı vezenginliğiyletamanlamıylatatminolur…

Böylece sevgi ve neşe inançtan Efendimize doğru akar vesevgidenkaynaklananneşeli,istekliveözgürbirruh,şükranduyulupduyulmamasına, övülmeye veya suçlanmaya, kâra veya zararabakmadan gönüllü olarak komşumuza yardımeder. Amacı insanlarısorumlulukaltınaalmakdeğildir,dostlarvedüşmanlararasındaayrımyapmaz,şükranduyulupduyulmamasınaaldırmaz; isternankörlüklekaybedecek olsun, ister iyi niyet kazanacak olsun, özgürce ve

isteyerekkendinivemalınımülkünüharcar…

Bu inanç özgürlüğünü duyduklarında bunu hemen bir izinvesilesine dönüştürmek isteyen birçok insan vardır. Artık her şeyinkendileri için yasal olduğunu düşünürler ve özgür insanlar veHıristiyanlar olduklarını göstermek için seremonilere, geleneklere veinsanların yasalarına olan nefretlerini ve şikâyetlerini göstermekdışındabiryolbulamazlar;sankisadecebelirligünlerdeoruçtutmayıreddettikleriveyadiğerlerioruç tutarkenet yedikleriveya gelenekseldualarıetmeyiihmalettikleriiçinHıristiyan’dırlar;insanlarınemirleriylealay ederler ama Hıristiyan dinine ait olan diğer her şeyi tamamenihmal ederler. Diğer yandan, sadece seremonileri takip ederek vesaygıgöstererek kurtuluşubulacaklarını ümit edenlerbunlarabüyükbir inatla direnir; belirlenen günlerde oruç tuttukları veya etten uzakdurdukları veya kural gereği tüm dualara katıldıkları içinkurtulduklarını sanırlar; Kilise’nin ve Kilise’nin Babalarının emirlerihakkında yüksek sesle konuşurlar ve gerçek inanca ait olan şeylerihiçumursamazlar.Herikitarafdaaçıkçasuçludur,çünkükurtuluşiçinönemlivegereklişeyleriihmalederlerken,önemsizvegereksizşeylerhakkındayükseksesletartışırlar.

Havari Pavlus bize orta yoldan yürümemizi, her iki aşırılığı dalanetlememizi söylerken ne kadar da haklıdır: “Her şeyi yiyenyemeyeni hor görmesin; her şeyi yemeyen yiyeni yargılamasın.”(Romalılar14:3)…

Mesihinancıylaserbestbırakılmamızınsebebiişlerdeğildir;işlerintemelindeki inanç, yani aptalca bir tahminle işlerimiz ile aklanmayıumut etmekten vazgeçmektir. İnanç vicdanlarımızı kurtarır, onlarıdüzgün hale getirir ve korur, böylece aklanmanın işlerimize bağlıolmadığı gerçeğini görebiliriz ama iyi işlerin aklanmaya ihtiyaçduyması ne mümkün ne de gereklidir, aynı bizim yemeden veiçmedenvebuölümlüvücuduntümişlevleriniyerinegetirmedenvarolamayacağımız gibi. Yine de aklanmamızın temeli bunlar değil,sadece inançtıramabuyüzden işlerneküçümsenebilirnede ihmaledilebilir…

Yani bu dünyada seremoniler ve işler olmadan yaşayamayız,çünkü gençliğin ateşli ve tecrübesiz döneminin böylesi bağlarlakısıtlanmasıvekorunmasıgereklidirveherkeskendivücudunabağlıolduğundan böylesi şeylere dikkat etmek zorundadır; bu yüzdenMesih’in elçileri (rahipler) insanlara Mesih’in bu konulardaki tavrınıöğretirken ve onlara hükmederken, insanların arasında acılık boyvermesinvePavlus’unYahudileriuyardığıgibibudurumbirçokkişiyebulaşmasın diye ölçülü ve inançlı biçimde davranmalıdırlar; Pavlus

Yahudileri inançlarını kaybedip aklanma vasıtası olarak işlerinegüvenmemeleri konusunda uyarmıştır. Bu, işler konusunda olduğukadar inanç konusunda da sürekli telkinde bulunulmazsa kolaycagerçekleşebilen ve birçok kişiye bulaşabilen bir durumdur. Şimdiyekadar piskoposlarımızın ve teologlarımızın ahlak bozucu, dinsiz veruhu tahrip eden gelenekleriyle ve fikirleriyle yapıldığı gibi inançkonusundasessizkalınırsavesürekliinsanlarınemirlerianlatılırsa,bukötülükten kaçınmak olanaksızdır. Sonsuz sayıda ruh bu tuzaklarlacehenneme çekilmiştir, bunlara bakarak Deccal’in işlerine tanıkolabilirsiniz…

Hıristiyanhayatındaseremonilerinyeri, inşaatçılarınveya işçilerininşa etmeden veya çalışmadan önce yaptıkları, kalıcı veya kendibaşına bir anlamı olmayan hazırlıkların inşaatçı ve işçilerin işindekiyeri gibidir; bu hazırlıklar olmadan bina inşa edilemez veya işgörülemez. Yapı tamamlandığında bu hazırlıklar bir kenara koyulur.Burada gördüğünüz gibi biz bu hazırlıkları ayıplamıyoruz, onlaraverilebilecekenyüksekdeğeriveriyoruz;bunların içindekibir inanışıayıplıyoruz, çünkü hiç kimse bunların gerçek ve kalıcı bir yapıoluşturduğunu düşünmüyor. Eğer biri açıkça ve akıldışı bir biçimde,hayatta bu hazırlıkları mümkün olan tüm masraflarını çekerek, buuğurdaçabalayarakveazimle uğraşarak yapmakdışındabir amacıkalmamış gibi davranıyor ama yapının kendisini hiç düşünmüyorsa,bu faydasızhazırlıklarvedesteklerlemutlu olup kibirleniyorsa, onundeliliğine acıyıp ne büyük binalar inşa edebilecek paraların sokağaatıldığınıdüşünmezmiyiz?

Roma’dakiPapalık*

MartinLuther*FromMartinLuther:Works,A.Steimlevediğerleritarafındançevrilmiştir,cilt1,s.340,344-6,363,373-4,381-2,A.J.HolmanŞirketi1915.

Bu risale 1520 yılında basılmıştır ve Luther’in 1519’daki Leipzig

Görüşmesi’ndekurtuluşunpapanın ilahiüstünlüğüne inanmayabağlıolmadığı şeklindeki açıklamalarının gerekçelerini içerir. Papalığınüstünlüğünü Luther’e karşı savunması için Merseburg Piskoposutarafından atananFransiskan keşişi Augustine von Alveld’in (1480–1535)yazdığıkitabıyanlışlamayıhedeflemektedir.

Öyleyse soru şudur: Tüm Hıristiyan âlemi üzerinde (onlarındedikleri gibi) gerçekgücesahipolanRoma’daki papalık ilahimidir,yoksainsankökenlimidir?SadeceRomatarafındanonaylananrahipvepiskoposlarınınolmamasıyadaşimdiolduğugibiböylebironayıparaylaalmayıpkendileriiledalgageçilmesineveAlmanlargibiaptalyerinekonmalarınaizinvermeyenfakatvaftiz,ayin,Müjdeve imanındiğermaddelerinesadıkkalmakonusundabizimlehemfikirolmalarınarağmen dünyadaki diğer Hıristiyanların kâfir ve dönek olduğunusöylemekHıristiyanlariçinmümkünmüdür,değilmidir?Bunungibiler,Muskovitler, Ruslar, Yunanlar, Bohemler ve dünyadaki diğer büyükinsanlardır…

Leipzig’dekibuasilveyararlıküçükKatolikkitabınınbanasaldıranüçgüçlüargümanınıhatırlıyorum.

İlkiveengüçlüsü,banaad takmalarıdır kâfir,kör,budala, şeytantarafındanelegeçirilmiş,iblis,zehirlisürüngen,veaynıanlamagelendiğer isimler; sadece bir kere de değil, bütün kitap boyuncaneredeysehersayfada.Butarzkaralamalar,dedikodularve iftiralarındiğerkitaplardahiçbirdeğeri yoktur.Amabir kitapLeipzig’deortayaçıkarıldığında ve Aziz Francis’in kutsal gözetimi ve Katolik çıplakayaklı keşişlerin olduğu manastırda basıldığında, bu tarz isimlersadece azalma örnekleri olmaz, aksine, papa gücünü savunma,bağımlılık, İncil, imanveKilise ile güçlü argümanlar olur. Bunlardan

hiçbirinin İncil ya da akılla ispat edilmesine gerek yoktur; AzizFrancis’in kutsal itaatkârı ve bir Katolik tarafından kitaba konmasıyeterlidir…

İkinciargüman,kısaveözlübirşekildesöylemekgerekirse,doğalbirsebep.

Argüman şöyle: a) Yeryüzündeki tüm cemaat, eğer parçalaraayrılmayacaksa, tekvegerçekbirbaşaltındatoplanmalıdırkibudaHz. İsa’dır. b) Madem ki tüm Hıristiyan âlemi yeryüzündeki tekcemaat,birbaşıolmalıki,budapapa.

Anlaşılır olması adına bu argümanı a ve b şekilde harflerleadlandırdım.BuKatoliğina-b-c’yi,b’yedoğrutümyollarıöğrendiğinideayrıcagöstermekistedim.Amayinedebuargümanıcevaplamakiçin:Sorupapanıngücü ilahihakmı,değilmiolduğu için insanaklıtarafından ele alınması (geçici şeylerle elde edilen bir yetenek) veilahikanunlabiryereyerleştirilmesibirazsaçmadeğilmi,özellikledebu ilahi kanunu bana karşı kullanmak için getirilmiş sefil küstah birkasıtken.İnsanaklınınvedeneyimlerininöğrettikleriilahikanununçokötesindedir. Kutsal Kitaplar bize açıkça aklımızı takip etmemiziyasaklar, Yasa Kitabı XII, “Bugün burada yaptığımızı yapmayın;herkes kendi gözünde doğru olanı yapıyor”; “insan aklı Tanrı’nınkanununakarşıdaimauğraş içindedir”;YaratılışVI’da söylediği gibi,”insanınaklıfikrihepkötülükte”.Buyüzdeninsanaklıdahaöncedenimanla tanışmamış ve aydınlanmamış ise bununla ilahi nizamıoluşturmakyadasavunmakışıksızbirfenerlegüneşeışıktutmakyada bir kayaya kamış dayamak kadar anlamsızdır. Isaiah vii., “Banagüvenmezsenizanlayamazsınızyadadüşünemezsiniz,”derken aklıimanabağlar.“Aklınızyoksabanainanmazsınız,”demez…

Katoliklerin tüm çekişmeleri belki desteklenebilir diye Tanrı’nınyüceliğinin hedef, Kutsal Ruh’un yalancı ve kâfir haline getirildiğiüçüncüargümanagelelim.

İkincinin akıldan ve birincinin ahmaklıktan çıkması gibi, üçüncüargümandaKutsalKitaplardançıkmaktadır,böyleceherşeysırayladüzgünbirşekildeyapılabiliyor…

BudurumdabudindarinsanlarınHz.İsa’nınkutsalsözlerinenasılyaklaştıklarına bakalım.MattaXVI’daHz. İsaAzizPeter’e, “Ben desana şunu söyleyeyim, sen Petrus’sun ve ben kilisemi bu kayanınüzerine kuracağım. Ve Göklerin Egemenliği’nin anahtarlarını sanavereceğim.Yeryüzündebağlayacağınherşeygöklerdedebağlanmışolacak,yeryüzündeçözeceğinherşeygöklerdedeçözülmüşolacak,”

der. Bu sözlerden onların anahtarları sadece Peter için istediklerianlamıçıkar.

AmaaynıMatta,Hz. İsa’nın herkese seslendiği XVIII. bölümdekibunun gibi bazı yanlış tefsirleri yasaklamıştır: “Hakikaten sizesöylüyorum, yeryüzünde bağlayacağın her şey göklerde debağlanmış olacak, yeryüzünde çözeceğin her şey göklerde deçözülmüşolacak”.BuradaHz.İsa’nınkendisözlerinisöylediğiaçıktırveXVIII.bölümdeanahtarlarınkendikişiliğinedeğil,tümkiliseyerineAzizPeter’e verildiği XVI. bölümü açıklar. Nitekim Yuhanna’nın sonbölümünde de, “Onların üzerine üfleyerek, ‘Kutsal Ruh’u alın!’ dedi.Kimingünahlarınıbağışlarsanız,bağışlanmışolur; kimingünahlarınıbağışlamazsanız, bağışlanmamış kalır,” yazar. Aziz Peter’in yegâneotoritesini sürdürmek içinbir taneyekarşı ikimetinvarken çoğu kişiboş yere çalıştı. Ama Müjde çok açıktır ve onlar ilk bölümde AzizPeter’ekendisi içinözelhiçbirşeyverilmediğikonusunukabuletmekzorundakaldılar…

ŞimdiKatolik cemaatinin daha büyük kısmı ve papaların bazılarıbile dinlerini mücadele etmeden ahlaksızca terk ettiler ve açıkçagörüleceğiüzereŞeytan’ıngücüaltındayaşadılarvenitekimpapalıksıksıkcehenneminkapılarınınegemenliğialtındakalmıştır.Veaçıkçasöylemeliyimki,buaynıKatolikotorite tümHıristiyanâlemiüzerindehızla yükselme cüretini gösterdiğinden beri sadece amacınaulaşmakla kalmadı, aynı zamanda neredeyse bütün dönmelerin,sapkınlığın, uyuşmazlığın, mezheplerin, Hıristiyan âlemindekiinançsızlığın ve bedbahtlığın sebebi oldu ve asla kendinicehennemkapılarındankurtaramadı.VeeğerKatolikotoritesininilahideğil de insan eliyle yapılmış bir şey olduğunu ispatlayacak başkametinyokiseHz.İsa’nınkayalarınüzerineinşaettiğikilisesinekarşıcehenneminkapılarınıngalipgelemeyeceğini söylediği bumetin tekbaşına yeterli olacaktır. Şimdi cehennemim kapıları çoğu zamanpapalığıngücünesahipti,zamanzamanpapadindarbiradamolmadıve makamı erdemden ve güzel işlerden yoksun, imansız bir adamtarafından işgal edildi ki, eğer papalık Hz. İsa’nın kaya ile ilgilisözlerindegeçseydi,Tanrıbunaasla izinvermezdi.Çünküo zamansözünüdeyerinegetiremeyecekvesözündedürüstolmayacaktı;bunedenle, Hz. İsa’nın inşasının üzerinde olduğu kaya papalıktan veonunharicikilisesindentamamenbaşkabirşeyolmalıdır.

ThomasBilney’inDiniDeneyimi*

*TheActsandMonumentsofJohnFoxe,ed.ByRev.S.R.Cattley,Londra:R.B.SeeleyandW.Burnside;1837-41,ciltIV,s.633-6.

1527yılındaLondraPiskoposu’naaşağıdakimektubuyazanİngilizpapazThomasBilney(1495?-1531)Lutheryendeğildir.Bunakarşın,tasvir ettiği dini tecrübe, Martin Luther’in Erfurt ve Wittenberg’deyaşadığı ve On Altıncı yüzyılın başlarında oldukça yaygın olduğutahminedilenruhisarsıntıyıanımsatmaktadır.

ThomasBilney, hayırsever ve iyi bir insan olmanın öte dünyadaruhunkurtuluşunusağlayacağı düşüncesine saldırmaya başlayan azsayıdaki “Cambridge Reformcularından” biriydi. Piskopos Tunstaltarafından tutuklanıp mahkemeye çıkarıldıktan sonra Luther’indoktrinlerini“kasıtlı”öğretmediğini,papanınüstünlüğünükabulettiğiniaçıkladı. Sözünü geri almış almasına rağmen münafıklığa devamettiğigerekçesiyle1531yılındaidamedildi.

Cuthbert, Londra Piskoposu, Thomas Bilney, Hz. İsa’ya layıkböyleyüksekrütbelibirpapazatümalçakgönüllülüğüilesağlıkdiledi:

Bubağlamda,sizokadarilimirfansahibivetutarlıklıkiçindesinizki, tüm insanlarsizinyerinizdeolmak istediklerini itirafeder:bendekendimi dünyanın en mutlu insanı farz ettim. Çünkü huzurunuzdaimtihana çağrılmak benim için bir şanstır (eğer çok gevşek değilsehürmetinizTanrı’nınbağışlamasısizinleolacaktır),Tanrı’nınsiziniçinyaptıklarınısıksıkhatırlayın,gizlicekalbinizdenşusözlerleşükredin:“Tanrı benim içingörkemli işler yaptı, onun adı kutsaldır.” İşte şimdiböyle bir yargıç oldum ve tüm kalbimi âlemlerin yaratıcısı olanTanrı’yaşükranlarımısunmaktanmutlulukduyuyorum.

Birçok kişi ruhlarını değil de kendi menfaat ve servetlerinidüşünerek bana iftira ettiler ama (Tanrı şahidimdir) vaazlarımdaherhangibirhatayapmadımvekendimisuçlu,hattasapkınlıkyadafitneiçindehissetmiyorum…

Eğer bir kişi yoldan çıkmışları azaltmaya çalışırsa, bu imanbütünlüğüdür, papaz diye adlandırılan ama aslında sürülerinin süt,yün ve derilerinden başka bir şey düşünmeyen aç kurtlar olan bazıkişiler onlara karşı isyan çıkartacaklardır ki, bu insanlar hem

kendilerininhemdesürülerininruhlarınışeytanateslimetmiştirler.

Bu adamlar aynı Dimitrious gibi, “Bu kâfir onların elle yapılmıştanrılar olmadığını söyleyerek çoğu insanın aklını çelip baştançıkardı,”diyerekisyanetti.SaygıdeğerBaba!Bensöyleyeyim,bunlarkâfirlerin etkisi altında kaldıklarını iddia eden ama aslında kendiahlaksız hayatlarına devam eden kişilerdir; bunlar ki bizimgünahlarımız yüzünden çarmıha gerilen Hz. İsa’nın içtenvaazındansa başka şeylerin ıstırabını çekebilen ve bunlaradayanabilenHz.İsa’yakarşıgelendüşmanlardır.OnlarkiHz.İsa’nın,“Vay halinize ey din bilginleri ve Ferisiler, ikiyüzlüler! GöklerinEgemenliği’ninkapısını insanlarınyüzünekapıyorsunuz;nekendiniziçeri giriyorsunuz ne de girmek isteyenleri bırakıyorsunuz!” derkensonsuz laneti işaretettikleridir.Onlarki ruhlarınınyükünüdeğişikbirşekilde karşılamak için gelenlerdir, Hz. İsa, “Hırsız ancak çalıpöldürmekveyoketmekiçingelir.Benseinsanlaryaşama,bolyaşamasahip olsunlar diye geldim,” der. Bu adamlar hiç kimseye bir şeyöğretmedikleri ve hiç kimseyi beraberinde götürmedikleri için gerekyaşamıaslabulamazlar,Hz.İsailebirlikteiçerigirmeliler,yalnızolankapı ile karşılaşır, O’nun aracılığıyla Baba’ya gitmeliyiz fakat çoğuzamanHz. İsa’danhiçbahsetmeyerek, insanları iyi işleriyleTanrı’yaulaşmalarına ikna ederek onlara yeni bir yol gösterin, böyleceruhlarının kurtuluşundansa kendi kazanç ve servetlerini ararlar. Bubağlamda, Hz. İsa’nın üzerine (kurum olarak) tahta, ot, samankoyanlardan daha kötü olmaktır. Bu adamlar Hz. İsa’yı tanıdıklarınısöyleramaonuinkâreder.

Kanlı akıntısı sahip olduğu her şeyini tüketen on iki yaşında birkadın hekimleri hayrete düşürdü, Hz. İsa’ya gelinceye dek gündengüne daha da kötüleşiyordu; sonra Hz. İsa’nın eteğine inançladokundu ve günden güne iyileşti ve eski haline döndü. Ey kudretiyücelerin yücesi! Günahkâr bir bedbaht olan ben, Hz. İsa’yagelmeden önce her şeyi denedim, hatta tüm varımı yokumu buihmalkârhekimlereharcadım;birbaşkadeyişle, çokazgücüm,çokaz param, aklım ve anlayışım kaldı. Çünkü onlar bana perhizler,gözetimler,bağışlanmalarveayinlerveriyorlardı; tümbunların içindeonlar benim hastalığımdan ve durgunlaşan ruhumdankurtulmamdansakendiçıkarlarıiçinçalıştılar(şimdianlıyorum).

Bütün bunlara rağmen Yeni Ahit, Erasmus tarafından ilk defaortaya konduğunda en sonunda Hz. İsa’nın konuşmasını duydum;Tanrı’nınkelamıiledeğildeLatinceilebaştançıkarılmış(ozamanlarbununneanlamageldiğinibilmiyordum)olmasınarağmenşimdidaha

iyi anlayıp ve algıladığım Tanrı’nın öngörüsüyle aldım ve ilkokumamda(çokiyihatırlıyorum)AzizPavlus’un1.Timoteos’undaşucümlesiyle karşılaştım: (Ey ruhuma en tatlı ve en rahat hüküm!)“Mesih Hz. İsa günahkârları kurtarmak için dünyaya geldi sözü,güvenilirveherbakımdankabule layıkbirsözdür.Günahkârlarınenkötüsübenim…”Tanrı’nınöğretisivemaneviçalışmasıylaozamanlaralgılayamadığımbu tek cümle günahlarımla kirlenmiş ve neredeyseumutsuzluk içinde olan kalbimi öyle heyecanlandırdı ki, anidenharikulade bir rahatlık ve sükûnet hissettim, o kadar ki, “çürümüşkemiklerimsevinçtenhavalarahopladı.”

Bundansonra, içindetümzahmetlerimi, tümorucumuveseyrimi,insanları sadece günahlarından kurtaran Hz. İsa’ya güvenmedengerçekleşen tüm günahlardan arınmalarımı öğrendiğim İncil banadünyadakientatlı şeydendahahoşgelmeyebaşladı; hakyolundanhızlı ve çabuk bir çıkıştan başka bir şey olmadığımı (AzizAugustine’nindedediğigibi)anladım.

Âdem ve Havva’nın kendilerini örtmek için incir yapraklarını birelbisegibiboşunakullandıklarıveTanrı’nınHz. İsa’nın iblisin başınıezeceği sözüne inanana kadar ve daha önce hiç huzur ve sükûnetbulamadıkları gibi ben de Tanrı Hz. İsa’nın Yuhanna III’teki, “Musaçölde yılanı nasıl yukarı kaldırdıysa, insanoğlunun da öylece yukarıkaldırılması gerekir” öğretisini öğretmeden önce günahlarımınacılarındankurtulamadım.

Ve bu yüzden tüm gücümle tüm insanların günahlarını itirafetmeleri ve cezalarını çekmelerini, daha sonra da Aziz Pavlus’unsöylediği,“Hz.İsa’yaimanlaTanrı’nınsalahıhepinizinüzerindeolsun;Tanrı’nın nurundan mahrum olan tüm günahkârlarla ve Tanrı’nıninayetiaracılığıylaHz.İsa’dakikefarettarafındanaklananlararasındabir fark yoktur” sözü ile dürüstlük istemeleri gerektiğini öğretiyorum.Herkimbunuyaparsaşüphesizöylemutluolacakki,sonsuzakadarbirdahabaşkabirşeyiçinarzuduymayacak.

Fakat, bu arzu, hac yolculukları, afları satın almaları, mumlarısatmaları, seçilmiş oruçlardan ve çoğu zaman batıl inançlardan veson olarak tüm gönüllü (onlar böyle adlandırıyorlardı) ibadetlerdendolayıinsanoğlununkendiinançseçimiyleveseçilenişleriyleişlenmişazami dürüstlüğü ile yatıştırılan âdetlerden olmadı. Oysa ki Tanrı,Yasa’nın Tekrarı 4:2’de açıkça şöyle demiştir. “Size yapmanızıemrettiğim işler dışında kendi yararınıza olan işler yapmayınız,söylediklerimedenebir şeyler ekleyinnedebir şeyler azaltın.”Bunedenle, onları kınamadan (Tanrı şahit) ama fesatlarını, bunları

çocukların bile üzerinde kullanmalarını, insanları bunlarabağlanmaları için cesaretlendirmelerini kınayarak bu işler hakkındasıksıkkonuştum.

İşte tümözet bu.Burada bahsedilen şeyler hakkında daha fazlaaçıklama yapmamı isterseniz, siz vakit ayırdığınız sürecereddetmeyeceğimdenveeğerbirhatamolduysadüzeltmekvedahaiyisiniyapmakiçinherzamanhazırolduğumdaneminolabilirsiniz.

OrtakMeseleler*

PhilipMelanchton*PhilipMelanchton’dan:LociCommunes,C.L.Hilltarafındançevrilmiştir,s.64-5,67-71,75-6,80,85-7,89,144,169-72,178,202,204,MeadorPublishingCompany1944.

PhilipMelanchton(1497-1560),Protestanlarınilkbüyükilahiyatçısı

sayılır. Henüz yirmi bir yaşındayken, Wittenberg Üniversitesi’neYunanca profesörü olarak çalışmak üzere davet edilmiş, birkaç yıliçindeLutherhareketinin temel ilkelerini ihtivaedenLocicommunesrerumtheologicarumadlıkitabıyla fırtınalarestirmiştir.Buçalışmanın1521’deki ilk basımında, Melanchton, Aristo’yu ve insancı akımıaşağılarken,Luther’eçokyakındurmaktadır.1535’tenitibarenortayaçıkan diğer tashihli baskılarda ise, skolastik din ilahiyatçılarınyolundan giderek, akıl ile vahiyi, Aristo ile Hıristiyan doktrininibağdaştırmayadener.

Melanchton,Protestandoktrininineneski itirafnamelerindenbirisiolan 1530 Augsburg İtirafnamesi’nin yazarı olarak da tanınır.Aşağıdakimetin, 1521 tarihliOrtakMeseleler’den (Loci communes)alınmıştır.

Hıristiyan ilminin temel konularını gösteriyoruz ki, gençler hemİncil’denelerinaraştırılmasıgerektiğini öğrensinlerhemdebizeHz.İsa’nın doktrini yerine, ulaştırageldiği Aristo’nun gevezelikleriniulaştıragelen ilahiyat ilminin üzerinde çalıştıkları hezeyanlarınıanlasınlar.Gerçekten de,meseleleri yorumlamaktan ziyade bir dizinoluşturma görevi yerine getirdiğim için, her şeye kalın hatlarıyla vekısaca yaklaşıyor, Kutsal Kitaplar içinde öylesine dolaşan bir kişiyi

yönlendirebilecek konular dizgisi sunuyorum. Okurları, kutsalmetinlerdenalıpkendimeaitbirtakımmüphemve girift argümanlarayöneltmekyerine,mümkünolanherdurumdaKutsalKitaplara teşviketmekisterim.

Genel olarak, benimkiler antik çağdakilerin açılımlarının bilemuadili değil. Öyle uzağım ki onlardan, kutsal kanunlar üzerindeçalışan hiçkimseyi kendi uzun yazılarımla geriletmek istemem.Aksine, tüm Hıristiyanların kutsal mektuplara layıkıyla aşinaolmalarının, bunları tamamen kendi yaradılışlarına geçirmelerininmümkünolmasıkadararzuettiğimhiçbirşeyyoktur.Tanrıonlardaeneksiksizimgesiniifadeettiğindenberi,başkahiçbirkaynakyokturki,daha doğru ve daha kesin olabilsin. Hıristiyanlığı, Kutsal Kitapdışında başka kaynaklarda arayan yanılır. Nitekim tefsirler nasıl dayoksundur kutsal metinlerin duruluğundan… Tefsirler insan aklınındeğerlendirmelerine dayanır, oysa kutsal metinlerde, hiçbirsaygısızlığarastlanmaz.

(…) Tanrı, Birlik, Teslis, Yaradılışın Büyük Gizemi, Vücut BulmaŞekligibienönemlikonularınüzerinenedenbukadarçokmeşakkatkoyduğumuzun hiçbir mantığı yoktur. Soruyorum size, bu kadar yılönceSkolastik dinbilimciler tümbu konularla uğraştılar da ne oldu?Pavlus’un da dediği gibi, evrensel konularla, formalitelerle,çağrışımlarla ve bilmediğim daha bir sürü anlamsız sözcüklerle birömürgeçirirlerkenaraştırmalarıbeyhudeolmadımı?Vedahası, İncilve Hz. İsa’nın yardımları hakkındaki aptal tartışmaları bir süre bizeanlamsız gelmeden ve budalalıkları fark edilemeden sürüp gitmişolabilir…

Günahıngücü,kanun ve fazilet gibi konuları sürdürmede cahilcedavranan bir kişiyi nasıl bir Hıristiyan olarak adlandırabilirim,bilmiyorum.OnlariçinHz.İsa’yıtamamentanımak,tabiikibutanımakise, farkında olmak, öğrettiklerini değil yardımlarını bilmek, onunyaradılışını ve vücut buluşunu bilmektir. Hz. İsa’nın neden insanbedenini aldığını ve çarmıha gerildiğini bilmedikçe hayat hikâyesiniöğrenmeninbizeneyararıolacak?Yadadiğerbiryandan,birhekimiçin türlerden haberdar olmak, bitkilerin renklerini ve özelliklerinibilmekonlarınasıl,doğalgüçleriniöğrenmekiçinönemlideğil,midir?Bu doğrultuda, “kurtuluşumuz için” bize, insanlara deva olarakgönderilenHz.İsa’yıtanımakyadaİncil’indilinikullanmakyakışır.

Kanununnegerektirdiğini,kanununemirlerinikaldırmakiçinnedengüç aradığımızı, günahlarınız için neden af dilediğimizi, şeytan,şehvetvedünyayakarşınasıltereddütlübirarzuuyandırdığımızı,ve

sonolarak,kederlibirvicdanınasılteselliettiğimizibilmektirHıristiyanbilgisi. Tabii ki Skolastikler de bu tarz şeyleri öğretiyorlar, değil mi?Romalılara mektuplar kitabında Paul, Hıristiyan doktrininin birincelemesini yaptığında, Teslis’in gizemi, vücut bulma biçimi veya“faal ve edilgen yaradılış” hakkında felsefe yapmış mıydı? Aksine,Pavlus ne yapar? Kesinlikle Hukuk, Günah ve Faziletler hakkındadüşünür.

ÖzgürİradeÜzerine

İnsanfikirlerinitakipetmeyeceğimiçinolanhemeskihemmodernyazarların neredeyse anlaşılmaz hale getirdiği konuyu basit ve açıkolarak ele alacağım. İncil’i insan aklının muhakemesini de aynızamanda memnun etmeyi diledikleri bir şekilde yorumladıkları içinböyleyaptılar. Bu yüzden insani güçlere gerçekte olduğundan dahaçokşeyatfettilerveheryerdeİncil’inakılcıdüşünceilezıtdüştüğünügördüklerindeilginçbirşekildetereddüdedüştüler.

Bu konu bağlamında, Hıristiyan doktrininin insan aklından vefelsefedenfarklıolmasınarağmen,felsefegiderekHıristiyanlığıniçinegirmiştir ve Özgür İrade’nin dinsiz dogması kabul edilmiştir ve Hz.İsa’nın lütfu insanın aklının bayağı ve hayvani dirayeti tarafındananlaşılmaz hale getirilmiştir. “Özgür irade” ifadesi ilahi mektuplarsayesinde kullanıma girmiştir ve ruhun duyusu vemuhakemesi gibişeylerle kutsal insanların oldukça sık gücendirildiğini düşünmemizsaçmadır. “Akıl” Eflâtunculuktan devralınmıştır ve zararlıdır. Busonraki zamanlarda olduğu gibi kilise Hz. İsa’ya tercihen Aristo’yakucak açtı, kilisenin başlangıcından hemen sonraHıristiyan doktriniEflâtun felsefesi yüzünde zayıfladı. Ve kilisede kilise hukukuna aitkutsal kitapların yanı sıra hilesizmektuplar da yoktur. Genel olaraktefsiryoluylayapılannevarsahepsifelsefekokmaktadır…

İnsan aklına göre insan isteğinin doğal kapasitesinin gücünüdüşünürseniz, harici şeylerde bir çeşit özgürlük olduğu inkâredilemez.Birkişiyi selamlamakyadaselamlamamak,kisve giymekyadagiymemek,et yemekyadayememekgibi konularsizinkendigücünüzdahilindedeneyimleyebileceğinizkonulardır.Buharici işlerinolasılıklarınüzerineözgürlüğü iradeyedayandıran filozoflargözlerinikapamışlardır. Aslında Tanrı harici işlere değil de kalbimizdeki içselhareketlerebaktığıiçinİncilözgürlükhakkındahiçbirşeyyazmamıştır.Harici ve sahte nezaket ile bu çeşit özgürlük öğretisini kendi

karakterlerineuyduranlarfilozoflarvedahasonrakidinbilimcilerdir.

Diğer yandan, içsel eğilimler gücümüz dahilinde değildir.Deneyimvepratik ilekendiuyumunun iradesinin sevgiyi, nefreti yada bunun gibi duyguları varsayamadığını ama bir duygunun diğeritarafından fethedildiğini öğrendik. Hatta o kadar ki, bir zamanlarsevdiğiz bir kişi tarafından gücendirildiğinizde onu sevmeyibırakırsınız. Çünkü kendinizi başkasını sevdiğinizden daha tutkuluseversiniz.Sofistlerin de insanın sevgi, nefret, zevk, acı, kıskançlık,hırs ve bunun gibi tutkularının iradeye ait olduğu gerçeğinireddetmelerinekatılmıyorum…

Bu nedenle Hıristiyan, aklın görünüşte ne çeşit bir iş olduğunudeğil,akıldakiduygunundoğasınınneolduğunu; işlerdene çeşit birözgürlük olduğunu değil, duygularda nerede özgürlük olduğunudüşünmelidir. Farisi Skolastikler özgür iradenin gücünüaçıklayacaklardıramabirHıristiyanbugücün içindekendikalbindenbaşkabirşeyolmadığınıitirafedecektir.VeahmakSkolastiklerinkaçtane ruhun özgür irade hakkında Farisi gelenekselleşmeden dolayızarargördüğünüanlamalarınıistiyorum.

GünahÜzerine

Pelagianlar modern zamanlardakilere göre daha az zorluklaaraştırılabilir. Eskiler esas günah gerçeğini inkâr etmemelerinerağmen günaha dönüşecek tüm insan işlerine ve girişimlerine yolaçan şeyin esas günahın gücü olduğunu inkâr ederler. Bu nedenle,günah ve esas günahın enerjisi üzerindeki bu mevkiye benimyaklaşımımdahadagenişletilecektir.

Esasgünah,kötülüklerikorumakiçinhiçbirzamanürünvermeyenkesinlikle canlı bir enerjidir. İçinde en rezil, en çirkin şeylerin bileengellenemediği kötü arzu ile insan ruhunun yanmadığı nezamandır? Açgözlülük, nefret, hırs, kıskançlık, öykünme, şehvetalevleri, öfke! Kimdir bunları ya da diğerlerini bazen hissetmeyen?Kibir, gurur, Tanrı’ya itaatsizlik, Hz. İsa’ya güvensizlik, dine küfürbaşlıcadüşkünlüklerdir.

Dışgörünüşündedoğru,onurluhayatlaryaşayanbazıkişilervardır.Onlar ki hiçbir güzelliğe sahip değildirler, ruhları onlarınalgılayamadıkları tüm bu utanç verici ve menfur düşkünlüklerebağlıdır…

Sokrat’ta tecelli etmiş biraz istikrar, Zenokrates’te biraz iffet,Zeno’da isebiraz ılımlılıkolduğukesindir.Amayinedekafalarıhileliolduğundan dolayı, ayrıca özsevgi içinde olduklarından dolayı buerdem gölgecikleri gerçek erdem olarak değil, kötülük olarakdeğerlendirilmelidir.Cato övgüyü sevdiği için cesurdu.Dahası, Tanrıbu tarz erdemleri milletlerin, dinsizlerin ve başka bir şekle sahipolmayanların üzerine yağdırıyor, zenginleri bağışlıyor ve bunun gibiarmağanlarveriyordu.

Şimditüminsanaklıbudışmaskeyeveerdemgörüntüsünehayretederken,bizimsahtedinbilimcilerimizkörmuhakemeilealdattı,felsefiçalışmaları, felsefi erdemleri ve harici işlerin değerini övdüler.Filozoflar genelde özsevgi ve özgüvenden (eğer varsa iyi öğreten)başkaneöğretirler?Örnekolarak,çalışmasıDeFiibusveCicero’yualın.O tümerdemi,Eflâtun’dadabulunangururvekibir, özsevgi veözsaygıolarakkabuleder.

Felsefesadeceinsanındışmaskesinebakar,oysaKutsalKitapeniçveanlaşılmazdüşkünlükleriayırteder.

Bir insan bunlar tarafından yönetilirse Kutsal Kitap onu bu

düşkülüklerinegöreyargılar.Tüm işlerimizdekişisel kazanımlarımızıaradığımıziçinişlerimizisteritemezgerçekgünahlarımızdır.

TanrınınYasalarıveMüjdeÜzerine

İncil’in tamamında iki parça vardır: Yasa (şeriat) ve müjde. Yasa(şeriat) derdi, hakikat ise dermanı gösterir. Pavlus’un sözlerinikullanmak gerekirse, hukuk ölümün nazırı iken müjde yaşamın vebarışınnazırıdır.I.Korintliler15:56’da,“Günahıngücükanundur,”der,inanan herkes içi müjde kurtuluşun gücüdür. İncil yasa (şeriat) vemüjdeyi Matta, Markos, Luka ve Yuhanna’da yazıldığı şekilde veyasayı (şeriat) daMusa’nın kaydettiği şekilde daraltmamıştır. Fakatmüjdeninplanıdağılmıştır;hemYeniAhit’tehemEskiAhit’tevaatlervardır. Ve yine ta Eski ve Yeni Ahit’in tüm kitapları boyuncadağınıktır…

Yasanın (şeriat) günahın bilgisi olduğu gibi, benzer bir şekildemüjde faziletin ve doğruluğun sözüdür. Dahası, fazilet ve doğrulukkelimeleri ve tabii ki müjdeye değinileceği için burada fazilet vedoğruluğunilkelerinieklemeliyim.Bubağlamdamüjdenindoğasıtamolarakanlaşılacaktır.

AslındaçokkutsalbirkelimeolanfaziletikullandıklarındaokadariğrençbirşekildekötüyekullanmışolanSkolastiklerlebunoktadakimazizlerinkafasındakiniteliğiifadeetmeyekarşıçıkabilir?Enönemlisiise niteliği ya da fazileti aklın doğası gereği olduğunu varsayanThomasçılardır:İman,umutvesevgiaklıngücündedir.Veburadabileaklın gücü hakkındaki tartışmaları ne kadar bunamış, ne kadarahmaktır!Fakatbudinsizinsanlarınfazlasıylakirlenmelerine,müjdeyiküçümseyenlerin soytarılıklarından ve alaylarından dolayı ıstırabıtatmalarınaizinverin…

Nitelik hakkındaki Aristocu uydurmalardan uzak! Fazilet Tanrı’nınbizeihsanındanyadamerhametisteğindenbaşkahiçbirşeydir(tambir şekilde tanımlanırsa). Bu nedenle, “fazilet” kelimesi bizdeki bazınitelikleribelirtmez,bununyerineTanrı’nın takdiriyadamerhametinigösterir.

İmanlaAklanma

Kanunla alçaltıldığımızda, aslında aklanırız, Hz. İsa’nın bizesözünüverdiği fazilet ile ya da günahları affeden İncil ile yükseliriz.Hiç şüphe etmedenHz. İsa’ya sadık kalırsakHz. İsa’nın doğruluğubizim doğruluğumuz, onun kefareti bizim kefaretimiz, onun dirilişibizim dirilişimiz olur. Tek kelime ile günahlarımızın affolacağına veTanrı’nınbizi sevip şefkatgöstereceğineşüpheyoktur. İşlerimiznekadar güzel olursa olsun, doğrulumuzu teşkil etmeyebilir. Doğruluksadece Hz. İsa’nın merhameti ve Tanrı’nın inayetine imandır.Pavlus’un, “İmanla aklanan yaşayacaktır,” derken söylemek istediğibudur.

İşler ne çeşit olursa olsun, yeme, içme, elle çalışma, öğretme,ekleyebilirim ki bunlar bile açıkça günahtır. İşlere bakmamalısınız:Hiçbir şeyden şüphe duymadan güvenerek Tanrı’nın merhametvaatlerine bakınız, yargı içinde değil cennettesiniz, ebeveynlerinçocuklarına baktığı gibi size bakan bir babaya sahisiniz. Ama bizekarşıilahiistektenhergünettiğimizdualardababaolarakçağrılmayıistemesinden başka hiçbir işaret yoksa, bu bile imanımız önündebizden başka hiçbir şey istenmediğin yeterli delilidir. Şimdi mademTanrı bu kadar sık iman istiyor, sadece bunu onaylıyor ve oğlununölümüne ek olarak büyük vaatlerle bize övgüler yağdırıyor, nedenbunungibibirmerhametekendimiziveripinanmıyoruz?Skolastikdinbilimiinsanişlerinivetatmini,imaniçinisevicdanımızınbirdayanağıolduğunuöğretti.Tanrıkiliseninburezaletiniyoketsin!

Şimdi bu gerçekte ele alınmalı: İşler ruhun meyveleridir, aynızamanda belirtileri, kanıtları ve işaretleridir. Hz. İsa, Matta 7:16’daşöyleder:“Onlarımeyvelerindentanıyacaksınız.”Riyakârlıksonsuzakadargizlenemezve tıpkıdindarbiroğlundindarbirbabayahizmetettiğigibiimandaaşklaTanrı’yahizmetetmedekendinigösteremezlikyapamaz.İmanlaTanrı’nınmerhametinitattığımızdavegünahlarımızıbağışlayan İncil’in kelamı ile ilahi iyiliği tanıdığımızda ruh Tanrı’yısever,mukabilindeneşeyledolarvekarşılıklıbirnezaketlebu büyükmerhametiçinşükranlarınısunar….

HıristiyanÖzgürlüğü

Son olarak: Hıristiyanlık özgürlüktür, çünkü Hz. İsa’nın ruhunasahipolmayanlarhiçbirşekildeyasayı(şeriat)yerinegetiremezlerve

yasanın(şeriat)gereklerindenpayınadüşenialırlar.Hz. İsa’nın ruhuile yenilenmiş olanlar yasa (şeriat) onlara belirtmeksizin kendiahenklerinde giderlerken, yasanın (şeriat) emrettiği şeyleri yapmayazaten sürüklenirler. Yasa (şeriat) Tanrı’nın isteğidir. Ve Kutsal Ruh,Tanrı’nın canlı isteği ve hareketinden başka bir şey değildir. Bunedenle Tanrı’nın canlı isteği olan Tanrı’nın Ruhu ile yenidencanlandırıldığımızdazatenkendiuyumumuzveyasanın(şeriat) talepettiğişeyleriniçindeolacağız…

(…) Özgürlük yasayı (şeriat) yerine getirmediğimiz anlamınagelmez ama yasanın (şeriat) istediklerini kalbimizde kendiliğimizdenarzularız. Bu kesinlikle hiçbir kişinin daha önce yapmadığı birşeydir…

On emirden ne ölçüdemuaf olduğunuzu anlamalısınız. İlk önce,günahkârlarHz. İsa’ya ait olanları ayıplayamazlar, ikinci olarak, Hz.İsa’yaaitolanlaryasayı(şeriat)yerinegetirmeleri içinyönlendirilirler.Tanrı’yı severler ve ondan korkarlar, komşularının ihtiyaçlarınıgözetirlerveyasanın(şeriat)istedikleriniarzularlarveyerinegetirirler.Onların istekleri içinRuhşüphesizdiribiryasadan(şeriat)başkabirşeydeğildir…

Romalılar6,7ve8’dePavlusbuözgürlükhakkındasadeceyenikişininözgürolduğunuöğretenuzunbirgörüş bildirir.Bu nedenle,yenilendiğimiz derecede özgür oluruz. Eskilerden kalanların hoşgörülmesinerağmenvücudumuzunvarolduğuveyaşıyorolduğumuzderecede yasanın (şeriat) altındayız. Tek kelimeyle, inandığımızsüreceözgüroluruz ve kaçındığımız sürece yasanın (şeriat)altındaoluruz.

AyinlerÜzerine

Müjdenin lütuf sözü olduğunu söylemiştim. Dahası, sözlere ekolarak işaretlerin de yeridir. Kutsal kitaplarda işaretler alamet olaraksözlere eklenir. Bu işaretler bize sözleri hatırlatır ve bunlar ilahiarzunun kesin kanıtıdır. Bunlar aynı zamanda Tanrı’nın bize sözverdiklerini de kesinlikle alacağımızın da şahitliğini yapar. İşaretlerinkullanımında bariz hatalar yapılmıştır. Okullar Eski ve Yeni Ahit’inayinlerini arasındaki farkı tartışırken Eski Ahit’in ayinlerinin aklamaüzerinebirgücüolduğunu inkârederler.AklamagücünüYeniAhit’inayinlerine dayandırırlar (açık bir hata olmasına rağmen). İman tek

başınaaklar…

Müjdede Hz. İsa iki işaret belirtmiştir, farkında olmak, vaftiz veTanrı’nın masası. Kutsal işaretlerden, kutsal bir biçimde verilenTanrı’nın inayetinin belirtileri anlamını çıkartıyorum. Çünkü bizinsanlarilahiarzununişaretinigösteremeyizyadabuişaretlerİncil’inbirdiğerineatfettiği ilahiarzuyu ifadeetmez.Özellikledeaklanmayıişaretlere dayandırdıkları için Sofistlerin İncil’in bir kelimesini bilebahsetmediği şeyleri düşünmelerine neden olanların onların aklınanerden girdiğini merak ediyorum. Neden papazlara ait bir düzenyaratıldı? Ve Tanrı asla evliliği bir lütuf işareti olarak göstermedi.Kutsalyağayiniinayetişaretindeneskidir.Luther’inbukonudanbolcabahsettiği kitabında{117} daha çok şey bulabilirsiniz. Fakat konununözeti şöyledir: İlahi yollarla aktarılan işaretler hariç, lütuf kesin vedoğru dürüst bir şekilde belirtilmemiştir. Bu nedenle, sadece ilahisözlereeklenenlerkutsalişaretolarakadlandırılabilir.Eskilerayinlerineşyalarvekelimelerden oluştuğunu söylemeye alışıktır. Eşya işaret,kelimeleriselütufsözleridir.

2.MezhepFırkalarıHakkında

KiliseninBabilvariEsareti*

MartinLuther*FirstPrinciplesoftheReformation,H.WaceveC.A.Buchheimtarafındançevrilmiştir,Philadelphia,LutheranPublicationSociety,1885,s.227-8,232,236-7.

Kısa bir süre sonra papa tarafından münafık düşüncelerinden

dolayıaforozedilerek,KutsalRomaİmparatorluğu’ndayasaklanacakolan Martin Luther, 1529 yılında Roma Kilisesi’ne bir dizi risale ilesaldırdı. Bunlardan en iyi bilineni, Almanya’nın hemen her şehrindedağıtılmış olanAlmanMilletininHıristiyanAsillerineSöylev [An denchristlichenAdeldeutscherNation],HıristiyanÖzgürlüğüneDair [VonderFreiheiteinesChristenmenschen]veKiliseninBabilvariEsareti’dir

[Von der babylonischen Gefangenschaft der Kirche]. Aşağıdakimetinde Luther, Hz. İsa tarafından tesis edildiğine inanılan ayinsistemini, papazların iktidarlarının dayandığı buyrukları topa tutupvaftiz ve Aşai Rabbani (ekmek-şarap ayini) dışındaki tüm ayinlerireddetti.

Bu ayine göre Hz. İsa’nın Kilisesi hiçbir şey bilmez; papanınkilisesitarafındanicatedilmiştir.Biryerlerdebeyanedilmişlütufsözüolmadığı gibi YeniAhit’in tamamında da bununla ilgili tek bir kelimeyoktur.Tanrı tarafındanyapıldığınadair tekbirdelilibileolmayanbirayinyapmakçoksaçmadır.Bukadaryıllarboyuncayapılanbirayinikaldırmafikrindedeğilimamakutsalişlerdeinsantarafındanyaratılanşeyleritasvipetmiyorum.Hasımlarımızaalaykonusuolmayalımdiyeilahimukadderatlaolmayanşeylerkutsalgibigösterilmemelidir…

Eski papazlar bu kelimelerle rahiplere papazlık rütbesi verilir midiye sorgulamıştır. Öyleyse bu yeni açıklama neden? Din adamıolanların ve olmayanların cennet ve yeryüzüne nazaran birbirindendaha uzağa yerleştirilebilmesini mümkün kılan bu araç tarafındanvaftiz inayetinin inanılmaz zararı ve evanjelik cemaatin karışıklığınayatıştırılamazbirikilikkaynağıoluşturmakiçinaraştırıldığındandolayı.Din adamı olmayanların üzerindeki ruhban sınıfının iğrenç zorbalığı,ruhbansınıfınınkutsanmışelleri ilesürdüklerikutsalyağa,başlarınıntepesindeki tıraşa ve cüppelerine güvenerek kendilerini Kutsal RuhtarafındankutsanmışruhanisınıftanolmayanHıristiyanlarınüzerindegörmelerinden hatta onları köpek yerine koymalarındankaynaklanmıştır. Böylece kendi isteklerine göre emretme, dayatma,tehdit etme, defetme ve zulmetme cesaretinde bulundular. Sözünkısası, buyrukların kutsallığı kilisede şimdiye kadar biçimlendirilmişolan ve şimdi de biçimlendirilmeye devam edilen bu korkunçkötülüklerinkurulmasıiçinençokhayranolunanmekanizmadırvehepböyle olmuştur. Bu yollaHıristiyan kardeşliğimahvolmuştur; bu yollaçobanlarkurtlara,hizmetkârlar zalimlere ve kilise örgütüne ait kişilerdünyevivarlıklardandahabeterşeyleredönmüştür.

Çoğu vaftiz edilmiş gibi hepimizin eşit derecede rahip olduğunukabuletmeyenasılzorlandılar?Aslındaöyleyizvebusadeceonlarabizim rızamız ile emanet bırakılan bir görev (papazlık). Öyleyse birdereceye kadar izin vermemiz dışında bize emretmeye hiç haklarıolmadığınıbiliyorlardı.Bunedenle,öyledenmiştir: “Amasizseçilmişsoy, Kral’ın kâhinleri, kutsal ulus.” Böylece biz tüm Hıristiyanlarrahibiz; tüm rahipolarakadlandırılanlarbizimadımıza işleriyapmakiçinseçilenvekillerdirverahiplikbirgörevdenbaşkahiçbirşeydir…

Kutsalkitaplardanöğrendiğimizkadarıyla,rahiplikdediğimizşeybirgörev olduğuna göre ve çalışma yerinden başka hiçbir şekilde birdeğişiklikyoksabirzamanlarrahipolanbiradamındahasonranedenyinesıradanbiriolamadığınıhiçanlamıyorum.Şimdiyekadarbir kişiiçingörevdenayrılmakimkânsızkenşimdibilebucezadaimabirsüreaçığa alınan ya da tamamen görevden alınan hoşa gitmeyenrahiplerinüzerineyıkılır.Silinmezbirkarakterinbukurgusuuzunsüreönce alay konusu oldu.Hz. İsa bununla ilgili hiçbir şey bilmese bilepapanınbukarakterehayranolabileceğini garanti ederim.Bugün deolduğu gibi, bu nedenle rahip Hz.İsa’nın değil papanın hayat boyukutsanmışhizmetkârıvekölesidir.Amakendimikandırmıyorsameğer,gelecekte bir zaman bu kutsallık ve bu uydurmaca yere düşerse,Papalıkkendikendinegüçbelayerindedurabilecektirvebizherhaktaeşit olduğumuzu anlayacağımız neşe dolu özgürlüğümüze gerikavuşacağız. Despotluk boyunduruğundan kurtulup Hıristiyan olanherkesinaslındaHz.İsaolduğunuveHz.İsaolanherkesinonunsahipolduğuherşeyesahipolduğunuveherşeyiyapabileceğinibileceğiz.Burada söylediklerimin Katolik arkadaşlarımın canını sıktığınıgördüğümdebunlarıdahaetraflıcavedahasertyazacağım.

3.Hz.İsa’nınasılniyetineydi?

Erasmus, Reform dönemini tam olarak yaşadı. 1536 yılındaöldüğünde Almanya’nın çoğu Lutherciydi; parlamento çoktan VIII.Henry’yi “İngiltere Kilisesi’nin ve Ruhbanlarının Koruyucusu ve TekHâkimi” ilan etmişti; Calvin ise Hıristiyan Dininin Kurumları adlıeserinin ilk baskısını yayımlamıştı. Doğal olarak ReformcularLuther’inAklanmaDoktrini’nemodernvebilimselbir temelsağlayanYeniAhitnüshasınınsahibiolanvePapalığaruhbansınıfınayönelttiğieleştirileri kendilerininkine çok benzeyen bu adamın desteğiniistiyorlardı. Ancak Luther’i ve takipçilerini kızdırsa da Erasmus veAlplerinherikiyanındakieskibirçokinsancıRomaKatolikKilisesi’nebağlıkaldı.OgününenbüyükikihareketiolanRönesansveReformarasındaki bazı ilişkiler Erasmus’un Luther’e yazdığı aşağıdakimektuplardailerisürülmüştür.

MartinLuther’eMektuplar

DesideriusErasmus

Louvain,30Mayıs1519

SevgiliHıristiyanbiraderim,sanaselamlarolsun.ZekibiranlayışvecanlıbirHıristiyanruhutaşıyanmektubunbeniçokmemnunetti.

Kitabının buralarda nasıl bir kargaşa çıkardığını ifade edecekkelime bulamıyorum. Hâlâ senin eserlerinin benim yardımım ileyazıldığınaveonlarındeyimiyle,o tarafınöncüsünün ben olduğumadair o yanlış şüpheyi kafalarından tamamenatamıyorlar. İyi bilimselçalışmaları -Mesih’tendahaçokdeğer verdikleri teolojinin ihtişamınısöndürecek bir tehdit olarak gördüklerinden ölümcül derecedetiksinirlerbundan-ve aynı zamanda bu çalışmaların canlanmasındaetkili olduğumu düşündüklerinden beni mahvetmek için bir kabzabulduklarını düşünüyorlardı. Bütün olay öyle büyük bir gürültüyle,terbiyesizlaflarla,hilelerle,kötülemelerlevekurnazlıkladevamettiki,kendim orada olup tanık olmasaydım, hatta tüm bunlarıhissetmeseydim,herhangibiri teologlarınböylesineçılgıncahareketedeceklerini söylediğinde asla inanmazdım. Olup biteni görsen,bunun ölümcül bir veba olduğunu düşünebilirdin. Ama başlangıçtabirkaç kişiyi etkileyen bu kötülüğün zehri o kadar yayıldı ki, buüniversiteninbüyükbirkısmıbileyayılanbuhastalığınbulaşmasıylaçılgınadöndü.

Seni neredeyse hiç tanımadığımı, kitaplarını henüz okumadığımıvebuyüzdenhiçbirinineonayladığımınede reddettiğimi ilanettim.Sadece onları henüz kitaplarını okumadan halkın önünde bu kadarnefret dolu bir tutumla yaygara koparmamaları konusunda uyardım.Bu konu, hükümleri en büyük ağırlığa sahip olan bu kişilerinmeselesiydi.Ayrıca,özellikledeyaşambiçimiyleövülenbiryazarsözkonusu olduğunda, kitaplarda yalanlanması veya eğitimli insanlararasındatartışılmasıdahauygunolacak,karışıkveçeşitligörüşlerineifade edilmesinden önce çamur atmanın uygun olup olmadığınıdüşünmeleri için onlara yalvardım.Hem rezil hem başarısız oldum;bugünekadarimalarla,hatta iftiralarladolutartışmalar içindebağırıpçağırmaya devam ettiler. Barışmak için ne kadar çok karar aldık!Aceleyle karar verilmiş ufacık şüpheler yüzünden kaç defa kargaşaçıkardılar!Üstelikbuadamlarkendileriniteologzannediyorlar!Burada

teologlar saray efradı tarafından pek sevilmezler; bunu da benimüzerime yıktılar. Piskoposların hepsi beni çok seviyor. Bu adamlarkitaplara güvenmiyor, zafere dair umutlarını sadece kurnazlığabağlamışlar.Haklıolduğumubildiğimiçinonlarıküçümsüyorum.Sanakarşı biraz yumuşamaya başladılar. Vicdanları temiz olmadığındankalemimdenkorkuyorlar;Mesih’inöğretisiveörneğibenibaşkatürlüdavranmaya teşvik etmese, gerçekten de hak ettikleri gibi onlarıngerçekyüzleriniortayadökebilirim.Vahşihayvanlarnezaketle terbiyeedilebiliramanezaketbuadamlarıvahşileştiriyor.

İngiltere’debazıkişiler, hemde çok yüksekmakamlardaki kişiler,yazdıklarını çok beğenmiş. Burada da Liege Piskoposu’nun daaralarında olduğu birçok kişi taraftarınız haline geldi. Ben ise yenifikirlere ve iyi öğretilere daha kolay yardımcı olabilmek için kendimimümkün olduğunca tarafsız tutmaya çalışıyorum; ben şiddet yerinemütevazı bir nezaketle çok daha fazla şey başarılabileceğineinanıyorum.MesihkendihükmüyleberaberyeryüzünebunugetirdiveAzizPavlusher şeyialegorikolarakyorumlayarakYahudiYasalarınıortadan kaldırdı. Papanın kendisinden yakınmaktansa, onunotoritesini suiistimal edenlerden yakınmak daha akıllıca olacaktır.Bizim de bu konuda krallar gibi davranmamız gerektiğinidüşünüyorum. Okulları da tamamen reddetmektense, onlara dahamakul çalışmaları hatırlatmamız gerekiyor. Bazı şeyler insanlarınzihnine tamamen ve aniden silinemeyecek kadar genel biçimdeyerleşmişse, bu konularda yinelenen ve etkili kanıtlar kullanaraktartışmalı ve pozitif iddialarda bulunmamalıyız. Bazı kişilerin zehirliiddialarını yok saymak, yalanlamaktan daha iyi olacaktır. Her yerdekarşı taraf ruhuyla veya küstahça konuşmaktan ve davranmaktankaçınmalıyız. Bence bu Mesih’in ruhuna daha uygundur. Bu aradaakıllarımızı kızgınlık, nefret veya tutku tarafından ayartılmaktankorumalıyız.Buduygularbizdindarlıkuğrunaçabalarkenyolumuzunüzerindebizibekliyorolacaktır.

Sanayaptığınşeyedevametmendışında verebileceğimbiröğütyok.Mezmurlar hakkındaki yorumlarına baktım; benim çok hoşumagitti ve umarım hepsi hayırlara vesile olur. Antwerp’teki manastırdalekesizbirHıristiyanolanveseniçoksevenbirkeşişvar,senineskibir öğrencin olduğunu söylüyor. Vaaz verenler içinde sadece oMesih’ten bahsediyor: diğerleri vaazlarında önemsiz insanimeselelerden veya kendilerine faydalı olacak şeylerdenbahsediyorlar.

Melanchthon’a{118} yazmıştım. Hz. İsa Efendimiz, hem kendi şanı

hemdeherkesin iyiliği için sana kendi ruhunu her geçen gün dahacömertçe ihsan etsin. Bunları yazarken mektubun henüz elimdedeğildi.

Basle,11Nisan1526

MartinLuther’eselamlar,

Mektubunbanaçokgeçgeldiamaeniyizamandabilegelse,benibir nebze dahi heyecanlandıramazdı. Bir veya iki kibar sözlesusturulabilecek veya bu kadar çok ölümcül yara aldıktan sonrayaltaklanarak teskin edilecek kadar basit biri değilim. Senin doğanıartıkbütündünyatanıyoramadahaöncekimsehakkındaböylesineçılgınca, hatta böyle iğrenç, böyle habis şeyler yazmamışsın gibikalemini yumuşatmışsın. Bazen neredeyse tamamen Tanrı’yaadanmış biri olduğunda ısrar ediyordun, şimdi zayıf bir günahkârolduğunu fark etmişsin. Senin de yazdığın gibi, şiddete yatkın birmizacınvarvebudikkatedeğerargümandanzevkalıyorsun.

(…)Banavetümiyiruhluinsanlaraıstırapverendetamolarakbu;oküstah,saygısız,kışkırtıcımizacınyüzündentümyeryüzünüyıkıcıbir ihtilaflaparamparçaediyorsun, iyiadamlarıve iyibilgiyisevenleribazı çılgın firavunların zulmüne maruz bırakıyorsun, kötüleri vedevrimcileri devrim yapsınlar diye silahlandırıyorsun, yani kısacasıİncil’in sebebi sanki kutsal olan ve olmayan her şeyi kaosasürüklemekmişgibidavranıyorsun;sankibufırtınanınmutlubirsonaerişmesiniengellemekistergibisin;oysabenhepböylebirfırsat içinçabaladım.Bananeborçluolduğunvebanageri ödediğinşeyinneolduğu – bu konuya girmeyeceğim. O tamamen kişisel bir mesele;banaıstırapverenşey isehalkınyaşadığı felaketveherşeyin telafiedilemez biçimde birbirine karışmış olması ki, bunun için senindostlarınınbilgeceöğütlerinidinlemekyerinebazıdönekmadrabazlartarafından kışkırtılan, her türlü aşırılığa kapılan kontrolsüz doğanateşekkür etmeliyiz. Kimi karanlığın güçlerinden kurtardığınıbilmiyorumama kalemini bir kılıç gibi nankör sefillere çevirmeliydin,ılımlı tartışmalara değil. Kendi aklından pek memnun olmasaydın,sanadahaiyibirakıldilerdim.BenimiçinistediğinidileyebilirsinamaeğerTanrısenideğiştirmediyseseninkigibibirakıldileme.

4.TiranlaraKarşıÖzgürlüğünSavunulması**TiranlaraKarşıÖzgürlüğünSavunulması,1688tarihlianonimbirçeviri.

Tiranlara Karşı Özgürlüğün Savunulması (Vindiciae ContraTyrannos)adlıünlü risale1579yılında,Basel’deyayınlandı.FransızotoritelerinişaşırtmakiçinilksayfadabasımyeriEdinburghveyazarı“StephanusJuniusBrutus, birKelt” olarakgösterildi.Yazarın gerçekadı bugün bile bir tartışma konusudur. Bazı âlimler bu risaleninyazarınınerişkin yaşamınınbüyükbölümünüAlmanya’da veGüneyülkelerinde gönüllü bir sürgünde geçiren önemli bir Protestandiplomat olanHubert Languet (1518-1581) olduğunu iddia ederken,diğer bir kısmı da Languet’ten sonra Fransız Protestanlığının öndegelenbir figürüolanbaşkabiravukat-diplomatı,PhilippeduPlessis-Mornay’ı (1549-1623) işaret eder. Languet gibi, Mornay da Paris’te1572’demeydanagelenSt.BartholomewHuguenotkatliamındanzorkurtulmuştur. Ancak Languet’in aksine Din Savaşları’nın kanlıdönemleri boyunca Fransa’da kalır. Yazarı kim olursa olsunVindiciae’nindevrimedebiyatıtarihindebirdönümnoktasıteşkilettiği,On Altıncı yüzyıl Huguenot’larının en önemli manifestosu olduğukabuledilir.

Birdiniazınlıkadınayazılanklasikbirbildiriolaneser,Fransızdinsavaşları sırasında Huguenot’ları, onları yok etmek isteyen Katolikhükümdarlara karşı savunan “monarchomach”ların{119} görüşleriniyansıtır. “Monarchomach”lar, On Altıncı yüzyılın sonlarına doğruFransızReformKilisesi’ninmensupları,yaniFransızKalvinistleriolanHuegonot’larınmutlak monarşiye karşı çıkan teorisyenlerine verilenisimdir. Monarchomach’lar, kralın sınırsız yetkilerle donatılmış bir“efendi” olmadığını, bir görevli olduğunu, hâkimiyete sahip olanın“halk” olduğunu; kralın belli yetkilerle devleti yönetmek üzere halktarafından görevlendirildiğini, yetkinin kaynak ve sınırını da halkıniradesindendoğduğunuilerisürer.Yetkininkötüyekullanılması,sınırınaşılması durumunda, halkın “ayaklanma”, yani isyan hakkı doğar.ÖzellikleİngilizaydınlanmasınınönderidurumundaolanJohnLocke’tatemellendirilen “Direnme Hakkının” kaynağı Monarchomach’agitmektedir.

a.Direnmehakkınınkaynakları

Şimdi, kralların göreve getirilmesindeki iki tip sözleşmeyi elealacağız.BirincisiTanrı, kral vehalk arasındadır ki, bunagörehalk,Tanrı’nın tebaası olacaktır. İkincisiyse kral ile halk arasındadır, bunagöre halk bağlılıkla itaat edecek, kral adaletle yönetecektir. Şimdibirincisindensözedeceğiz,onutakibenikincisinielealacağız.

Sözleşmelereesasolanbaşlıcamaddelerşunlaridi:

KralınkendisivebütünhalkTanrı’yı,O’nunkendikelamıylaortayakoyduğu buyruklar doğrultusunda onurlandıracak ve O’na kullukedeceklerdir. Tanrı’nın emirlerine uydukları sürece Tanrı onlarındevletine yardım edecek, onu koruyacaktır: Bunun aksiniyaptıklarında Tanrı onları terk eder ve yok eder. Kutsal Kitap’takiçeşitlikısımlardabuaynenböylebelirtilmiştir.

Bir zamanlar dar sınırlarla çevrili olan Yahuda Krallığı şimdidünyanın her yerine uzanmış olduğundan, artık hemKilise’nin hemdeYahudilerinkrallığınınşeklideğişmişolsadaaynışeylerHıristiyankrallar içindesöylenebilir: İncil yasaları aşmış,HıristiyanprensleroYahudiprenslerinyerinialmıştır.Sözleşmeaynı,şartlaraynı,cezalaraynıdır; bunları yerine getirmezlerse aynı Yüce Tanrı hıyanetinintikamını alacaktır; nasıl krallar yasaları korumakla yükümlüyse,ötekiler de İncil’in öğretisine bağlı kalmakla yükümlüdür. Krallaryağlanıp taç giydiklerinde bunun için en büyük gayreti göstermesözünüverirler.(…)

(…) Artık görüyoruz ki, Tanrı krallara krallık yetkisini verir,neredeysehükümdarınhizmetlerininbedelinitebaasınavermesigibi.Bundan şunu çıkarmalıyız: Krallar da Tanrı’nın kuludur, suçişlediklerinde efendilerinin onlara verdiklerindenmahrumbırakılmayıhakederler; tıpkı isyançıkaran tebaanın topraklarındanolması gibi.Bumaddeler göz önüne alındığında bu soru kolayca çözülmektedir:Eğer Tanrı hâkimiyetin sahibi olan efendinin, kral da kulların yerinitutuyorsa, kula itaat etmektense hâkimiyetin sahibine itaat etmemizgerektiğiniinkâretmeyekimcüretedebilir?Tanrıbirşeybuyurupkraltersinibuyurursa,aksitakdirdeTanrı’yakarşıgeleceğindenkralaitaatetmeyireddedenlereisyankârdiyenokibirliinsandakimoluyor?(…)İşte bu yüzden İsrail’in Tanrı’nın şeriatını devirip kilisesini bozankrallarınakarşıgelmesimeşrudur;aynışekildeonlarbilmelidirki,buvazifeyi ihmal ederek onlar da aynı suça iştirak etmektedir vekrallarınaverilecek

cezayaonlardakatlanacaktır.

Onlara sözlü saldırıda bulunmuşlarsa, savunmaları da sözlüolmalıdır;onlarakılıççekilmişse,onlardasilahlanabilir;durumagöreya dilleriyle, ya elleriyle savaşacaklar. Şaşırtmacalı hücumauğramışlarsa, tuzaklarla karşılık verebilirler, ister düşmana açıkhücumolsun,isteryakındanbaskınolsun;çıkarlaraenuygundüşenstratejileriuygulayıp,herzamangayrimeşruolanhıyanetibirbirindenhep dikkatlice ayırdıkları müddetçe meşru savaşta onlara yöntemiseçtirecekbellibirkuralyoktur.

Buradabiritirazınızolacağınıiyibiliyorum.Nediyeceksiniz?İnsantopluluğunun, çok başlı o yaratığın, isyancı bir karmaşa içerisindedevlet işlerini yürütmesi gerektiğini mi? O düzensiz, dizginsizkalabalıktagidilecekyermibelli,yönmübelli?Devletin işlerinihangiakıl,hangifikiryönetecek?

Bütünhalktanbahsettiğimizde,yalnızcayetkilerinihalktanalanları,demek ki kraldan altta olan ve halkın öteki insanların ikame ettiğiveya seçtiği, bir bakıma imparatorluğa eşlik eden ve önde gelenyetkilerle egemenliğe yapılan saldırıları engelleyecek ve bütün halkıtemsil edecek olan yargıçları anlıyoruz. Şunu da anlıyoruz ki,devletlerinmeclisleribirsimgeden,krallığınküçükbirderlemesindenbaşka bir şey değildir; bütün kamusal işler kayıtsız şartsız özellikleonlarabağlıdır.İsrailKrallığı’ndakieskiYetmişDüşünürlerMeclisi’ndede durum böyle idi; aralarındaki başrahip başkan sayılırdı ve enönemlimeselelerielealırlardı.İlketaptaMısırlılarınülkesindengelenher bir kabileden altı kişi seçilir, daha sonra bunların arasındakibaşkan,yöneticiyadaeyaletlerdenbuyetmişdüşünürseçilirdi.Aynışekilde yargıçlar ve şehir başkanları, binbaşılar, yüz kişilik bölükkomutanları ve en yiğit, soylu ya da bir şekilde önemli kişilerdenoluşanailelerinreisleridevletimeydanagetirirdi.BukişilerinmuhtelifzamanlardatoplandığıKutsalKitap’taaçıkçabelirtilmektedir.(…)

Lakinburada başka bir soru öne çıkmaktadır ki, dönemin şartlarıgöz önüne alınarak incelenmeyi ve etraflıca tartışılmayı hak eder.Tanrı’nınşeriatınıterketmekyadaKilise’yiyoketmek isteyenbirkralolduğunu, bütün halkın ya da büyük kısmının buna boyun eğdiğini,bütünprenslerinyadaçoğunluğunun hiç düşünmediğini, ancak yinedebiravuçinsanın,meselaprenslerdenyadayargıçlardanbirkaçınınTanrı’nınşeriatınıbirbütünolarakvedokunulmazbirşekildemuhafazaetmeye ve yalnızca Tanrı’ya kulluk etmeye çalıştıklarını varsayalım.Eğer ki kral onları putperestliğe mecbur eder, asıl dini yaşamaktanmenedersebuadamlarmeşruolarakneyapabilir?(…)

Dahaöncededikki,kral,Tanrı’nınyasalarınıkoruyacağınayeminetmiş ve Kilise’yi idame ettirmek için elinden gelen gayretigöstermeye söz vermiştir; İsrail halkı tek bir bütün olarak kabuledilmiş, başrahip aracılığıyla bir akit yapılarak Tanrı’ya aynı sözverilmiştir.Ozamanşimdibizdiyoruzki,krallığıoluşturanşehirlervebuşehirlerinyargıçlarınınherbirikendiadınabusözüvermiştir;dahaaçıkbirşekildeifadeetmekgerekirse,bütünşehirlerveHıristiyanhalkdabuvaattebulunmuştur,sözlüolarakdilegetirilmemişisebile.

Daha önce gösterdik ki, krallara yetkisini veren, onları seçen,krallığı onlara bahşeden Tanrı’dır. Şimdi de diyoruz ki, halk krallarıbelirler,asayıellerineverir,oylarıylaseçimigeçerlikılar.Tanrıdabunubuşekildeyapardı,yanikrallarbilmeliki,yetkileriniveegemenlikleriniTanrı’dan sonra halktan alırlar. (…) O halde, mademki kralları halkseçerve saptar, bundan halkın bütünlüğünün kralın üstünde olduğusonucuna varırız. (…)Çoğunlukla yapılan gemi benzetmesinegöre,birdevlettekralkaptanınyerinitutar;ahaligemininsahibidir,kaptanaitaatederler;buarada kaptanda kamumenfaatine çalışır; sanki bukaptan bir kamu hizmetçisinden daha fazla saygı görmezmiş ya dagörmemesigerekirmişgibi.

Zatengösterdikkrallarsaptanırkenikiakityadaittifakyapıldığını:BirtanesiTanrı,kralvehalkarasındadırkibunudahaönceelealdık,diğeri isekral ilehalkarasındadır.Buradabununhakkındabirşeylersöylememiz gerekir. Şaul kral olduktan sonra kendisine onundoğrultusundayöneteceği kraliyet yasası sunulmuştu.DavutElHalilde Efendi’nin huzurunda, yani Tanrı’yı şahit göstererek halkıntamamınıtemsiledeneskiİsraildüşünürlerininhepsiylebirsözleşmeyapmıştı,ancakondansonrakralolabilmişti.(…)

Öyleyse şurası kesindir: Halk şartlar koşarak akitlerinuygulanmasını ister.Kralbunasözverir.Ohaldeşartı koyan tarafındurumu, sözü veren tarafın durumundan yasal bakımdan dahakıymetlidir. Halk krala adil bir şekilde ve yasalar doğrultusundayönetip yönetmeyeceğini sorar. Kral, evet diye cevap verir. Bucevaptanönceolmamakkaydıylahalkdasonranamuslubirşekildeyönettiğimüddetçeonasadakatle itaat edecekleri cevabını verir. Buşekilde kral, halka söz verir: Bu şarta uymaması halinde insanlarıngerikalanıdahakkaniyetvemantıkdoğrultusundakendisözlerindendöneceklerdir.

İlk akit veya sözleşmede yalnızca dindarlık şartı vardır,ikincisindeyse adalet.. Kral birinde dine uyarak Tanrı’ya kullukedeceğine,ötekindeinsanlarıadaletleyöneteceğinesözverir.Birinci

sözleşmeilekral,Tanrı’nıncennetinikazanabilmekiçinelindengelengayreti göstermekle, ikincisiyle halkın menfaatini sağlamaklayükümlüdür. Birinci sözleşmede, “Benim buyruklarımı yerinegetireceksin”; ikinci sözleşmede ise, “Adaleti bütün insanlara eşitolarakdağıtacaksın”şartıbulunur.Birincişartıyerine getirmediğindemünasip şekilde intikam alacak olan Tanrı’dır, ikinci şartı yerinegetirmediğindeyse bunu meşru olarak cezalandıracak halktır ya daonutemsiledenlerdirki,onlarhalkıkorumayıüstlenmişlerdir.(…)

Evvela doğanın kanunu bize yaşamımızı ve hürriyetimizisürdürmeyi ve korumayı öğretir ve emreder; hürriyet ki, o olmazsabütün fenalıklara ve şiddete karşın yaşamın tadını çıkarmayaneredeyse değmez. Doğa bu kuralı içgüdüler yoluyla köpeklerdekurtlara karşı, boğalarda aslanlara karşı, güvercinler ile serçeler-atmacalar arasında, kümeshayvanları ile çaylaklar arasında, ancakçokdahafazlaolarakinsanileyineinsanınkendisinekarşıvermiştir,eğerkiinsanıdahayvanlardansayarsak.Buyüzdenherkimkikendiiçindedevarolankendinisavunmanınmeşruiyetinisorgular,doğanınkanununusorgulamışolur.Bunaülkelerinkanunlarınındaeklenmesigerekir;bukanunlarmülkiyetleriveegemenlikleridiğerlerindenayırır,sınırlar belirler, hudutlar çizer ki, her erkek bu sınırları bütünişgalcilerekarşısavunmakzorundadır.(…)

Bunun yanı sıra bir de belli kurallar çerçevesinde bazılarında birşekilde, başkalarında başka şekilde insanların toplumlarını yöneten,ülke kamu hukuku veya iç yönetime dair yasaları vardır. (…) Bunedenle,eğerbirisialdatmayadazorlamayoluylabukanunları ihlaletmeyiteklifederse,hepimizonakarşıkoymakdurumundayız,çünküo, sahip olduğumuz her şeyimizi borçlu olduğumuz topluma yanlışyapmıştır ve herkesin doğa, kanunlar ve kutsal ant gereği kesinsurette korumakla yükümlü olduğu ülkemize zarar verebilir. Öyle ki,ürkeklik,ihmalyadakötüniyetbizibunauymaktanalıkoyarsa,bizlerde haklı olarak, kanunları ihlal eden, ülkemize ihanet eden, dinihorgöreninsanlardanoluruz.Şimdi,doğanınvemilletlerinkanunuvekamu, bize böyle zorbalara karşı silahları elimize almamızıemrediyorsa,ozamanbizibununaksineinandırabilecekhiçbirmantıkyoktur;nebirant,akitnedekamusalveyaözelyetkişartıbizibundanalıkoyabilir. Bu nedenle, en sıradan kişi dahi işimize karışan böylezorbalarakarşıkoyabilirvemeşruolarakmuhalefetedebilir.

b.Sorular

İlk Soru: Prensler Tanrı’nın Yasasına Aykırı Şeyler Emrederse,TebaPrenslerineBağlıveİtaatkârDavranmalıMıdır?

Belki bu soru ilk bakışta gereksiz ve faydasız görünebilir, çünküHıristiyanlar tarafından kesinlikle doğru kabul edilen, Kutsal Kitap’tatarihinherçağındanörneklerlevekutsalşehitlerinölümleriylebirçokifadede teyit edilen bir aksiyomdan şüphelenmeyi gerektirir. Budurumda şu sorulabilir: Tanrı’ya açıkça ve mutlak biçimde itaatedilmesine ve krallara da Tanrı’nın yasasına karşı yanlış bir şeyemretmediği sürece aynı şekilde itaat edilmesine inandılarsa,Hıristiyanlar neden bu kadar çok ıstırap çekmek zorunda kaldılar?Diğer yandan, neden Havariler insanlara değil de Tanrı’ya itaatedilmesi gerektiğini söylemiştir? Yani sadece Tanrı’nın iradesi herzaman adilse ve insanların iradesi bazen adil, bazen de haksız isesadeceTanrı’nın emirlerine istisnasız olarak uymamız ve insanlarınemirlerinebelirlisınırlardahilindeuymamızgerektiğindenkimşüpheedebilir?

AmabugünkendilerineHıristiyandiyenbirçokprenskibirlibiçimde,Tanrı’nın bile kontrol edemediği sınırsız bir güce sahip olduğunuvehmediyor; ayrıca yanlarında, onlara yeryüzünün tanrıları olarakgören çok sayıda dalkavukları veya korkudan ya da zorunluluktandolayı prenslere her konuda tüm insanların tamamen itaat etmesigerektiğine inanan veya inanır gözüken çok sayıda başka kişi devar….Prenslerkendisınırlarınıaşıyorlar,YüceTanrı’nınonlaraverdiğiotorite ile memnun olmuyorlar ve O’na ait olan tüm insanlarüzerindeki egemenliği gasp etmenin yollarını arıyorlar. Mevcuttebaalarının bedenlerini ve mülklerini yönetmekle tatmin olmuyorlar,sadece Hz. İsa Mesih’e ait olan vicdanlarını da baskı altına almakistiyorlar. Dünya onların ihtirasları için yeterli olmadığından tırmanıpcennetidefethetmekistiyorlar…

İkinci Soru: Tanrı’nınYasasınaKarşıGelen veyaO’nun KilisesiniYıkanBirPrenseDirenmekYasalMıdır?KimlerTarafından,NasılveNeKapsamdaDirenmekYasaldır?

Bu soru önce fazla heyecanlı ve zor gibi görülebilir, çünküTanrı’dan korkan prenslere hitap edildiğinde fazla konuşmaya pekgerek yoktur; diğer yandan, bu sözlerle kendisinden başka biregemen tanımayan kişilerin kulağını rahatsız etmek çok tehlikelidir.Busebeple,çokazkişibuproblemekarışmıştır,bunatemasedenler

deşöylebirdeğinipgeçmişlerdir.Soruşudur:Tanrı’nınyasasınakarşıgelenveyaonunkilisesiniyıkanveyatamiredilmesineizinvermeyenbir prense direnmek yasal mıdır? Kutsal Kitap’taki anlama bağlıkalırsak o bizi cevaplayacaktır. Çünkü eğer bu durumda (direniş)Yahudiler içinyasalhalegelmişsehattaonlardanbutalep edilmişse(Eski Ahit’in bölümlerinden kolayca örnek bulunabilir), aynı şeyinherhangi birHıristiyan krallığı veya ülkesindeki tüm insanlar için degeçerliolduğununinkâredilemeyeceğindeneminim…

Ama burada şöyle bir itiraz geleceğini görebiliyorum. Şunusoracaksınız:Tüm insanların,oçokbaşlıcanavarın,devletin işlerinidüzene sokmak için asice ayaklanması gerekli midir? İdare etmesizorveazgın bir kalabalık nasıl bir yeteneğeve yöne sahiptir, hangiakıllavebilgelikledevletişlerinidüzenleyeceklerdir?

Tüminsanlardanbahsettiğimizde,sadeceotoritelerini insanlardanuzaktutanlardan,yaniyargıçlardan{120}sözediyoruz.Onlarkrallardanaşağıdır ama insanlar tarafından hükümetin yardımcısı olarakgörevlendirilmişlerdir ve Roma döneminde halkın seçtiği sulhhâkimlerinebenzer,egemenlikhaklarınatecavüzedilmesinikısıtlayanbirotoritelerivardırvehalkıtemsilederler.Ayrıca,SınıflarMeclisi{121}dekastedilmektedir,çünkübumecliskrallığınbirözetigibidirve tümkamusal olaylarda özellikle ve mutlaka ona atıfta bulunulmasıgereklidir.İsrailKrallığı’nınyetmişyaşlısıgibi…

Üçüncü Soru: Bir Devlete Baskı Uygulayan veyaOnu Yıkan BirPrense Direnmek YasalMıdır ve Böylesi Bir Direniş Ne Kadar İleriGidebilir: Kim Tarafından, Nasıl ve Hangi Hakla veya Yasayla İzinVerilmiştir?

Burada yasal bir prensin yasal otoritesini tartışmamızgerektiğinden, bu soru eminim tiranlara ve kötülükle dolu prenslerekabul edilemezmiş gibi gelecektir. Çünkü kendi iradelerinden veisteklerindenbaşkayasakabuletmeyenlerinaklıtemelalanyasalarınsesi karşısında sağır olmaları şaşırtıcı değildir. Ancak eminim ki iyiprensler bu tartışmayı destekleyeceklerdir, çünkü bilirler ki bütünhâkimler,rütbelerinekadaryüksekolursaolsun,yaşayanvekonuşanyasalardır…. Bu nedenle, tiranlara karşı gerekli olan çabalar bukralları hiçbir şekilde rahatsız etmez. Tam aksine, tiranlar böylecerengini belli ederken kralların gerçek değerleri ve itibarları tümgörkemiyleortayaçıkar…

Ama tiranlara gelince, bırakın onlar ne isterlerse düşünsünler ve

söylesinler;bunuhiçdert etmem, çünkübenonlar içindeğil, onlarakarşı yazıyorum. İnanıyorum ki krallar ileri sürülen şeyleri hemenkabuledecektir,çünküaklıselimgereğionlardaçobanlarınkurtlardannefretettiğikadartiranlardanvekötüyöneticilerdennefretederler.{122}

(…)Tümkrallaröncelikle seçilmişkişilerdir vebugün taçlarını vekraliyet otoritesinimiras yoluyla elde etmiş olanlar ilk ve en önemlionayıinsanlardanalırveyaalmalıdır.Kısacası,bazıülkelerinhalklarıkrallarını dikkate değer erdemleriyle bu hakkı elde etmiş belirli birailedenseçmeyigelenekhalinegetirmişsedeonlarınbiraileağacınıntüm dallarını değil, gövdesini seçmiş oldukları sonucunu görmemizgerekir;buseçimokadarbağlayıcıdırki,halefleryozlaşırsadaha iyibiraileseçemeyeceklerdir…

Şimdi insanların krallarını seçtiğini ve belirlediğini gördüğümüzegöre, bunun sonucunda insanların toplamından oluşan toplumunkraldanüstünolduğunuanlarız,çünkübaşkabiritarafındanbelirlenenkişi,onubelirleyenkişininaltındadırveotoritesinibaşkabirindenalankişigücünüaldığıkişidendahagüçsüzdür…Yanigemisahibigemininyolculuğu için bir kaptan tayin eder; bu kaptanın görevi dümendedurmak, gemiyi rotasında tutmak ve tehlikeli kayalıklara çarpmasınıengellemektir. Eğer görevini yaparsa denizciler ona itaat eder amakaptan da en düşük rütbeli tayfa kadar gemi sahibine bağlıdır,aralarındakitekfark,hizmetettikleriyerinfarklıolmasıdır.

Genelde gemilerle karşılaştırılan devletlerde de kral, kaptanınyerine geçmiştir. Genel olarak halk, geminin sahibini temsil eder,kamuiyiliğinidüşündüğüsürecekaptanaitaatederler.Kaptan,halkınhizmetkârındanbaşkabirşeydeğildirveolduğudadüşünülmemelidir;birhâkimveyasavaştakibirgeneralden,diğermemurlardantekfarkıdaha büyük yüklerin altına girmiş olması ve daha fazla tehlikeyemaruz kalmasıdır…. Ayrıca başlarında bir kral olmadan yaşayansayılamayacakkadarçoksayıdainsanvardıramahalkıolmayanbirkraldüşünülemez…

Gerçekte tebaa, hep söylendiğinin aksine, kralın köleleri veyaesirleri değildir, çünkü onlar ne savaş sırasında esir alınmış ne deparayla satın alınmıştır. Aslında daha önce de ispatladığımız gibi,onlar bir grup olarak efendi olarak düşünülmelidir; yani her biri, tektek,kralınkardeşiveyaakrabasıolarakkabuledilmelidir. Eğer bunugarip buluyorsakTanrı’nın krallara yasayı bizzat nasıl tanımladığınabakalım: Kendini, içlerinden seçildiği kardeşlerinden üstünsaymamalıdır. (Yasanın Tekrarı 17:20)… Güzelliğini ve merhametinibizlere her gün ihsan eden, her şeye kadir vemutlak iyi olan Tanrı

prenslere,yaniyardımcılarınahalkınitaatininkorkuyladeğil,sevgiylesağlanmasınıöğütler…

DördüncüSoru:KomşuPrensler,GerçekDineBağlıOlduğundanEziyet Gören veya Açık Bir Tiranlık Altında Zulüm Gören BaşkaPrenslerinTebaasınaYardımEdebilirMiveyaEtmeliMidir?{123}

Cevabını düşünmemiz gereken bir soru daha var… İster dinihatalarla veya batıl inançlarla insanların akıllarını ve ruhlarını elegeçirmeye çalışsın, isterse berbat zulümlerle ve aşırı vergilerletebaasının bedenlerini ve mülklerini köleleştirmek istesin, tümtiranlara haklı biçimde direnileceğini ve insanlar tarafındansürülmesinin mümkün olduğunu yeterince kanıtladık. Şimdikisorumuz,Hıristiyanprenslerin, gerçek dine bağlı olduğundandolayızulümgörenveyahaksız işmahkûmiyetleriylebaskıaltınaalınanveçektikleri acıların sebebi yaMesih’inKrallığı ya da kendi ülkelerininözgürlüğü olan başka ülke tebaalarına yasal olarak kurtarmasınınmümkünveyagerekliolupolmadığıdır…

Eğer bir prens korkunç biçimde dindarlık ve adalet sınırlarınıaşarsa, komşu bir prens din ve adalet sınırları dahilinde kendiülkesinden çıkabilir, diğerinin ülkesini işgal ve gasp ederek değil,eşitlikveadaletsınırlarıdahilindekalarakdurumamüdahaleedebilir.Bu görevini ihmal ederse veya bunda başarısız olursa kötü vedeğersizbirhâkimolduğuortayaçıkar…

Son olarak, her yana dağılmış tiranlar olduğu gibi, tüm tarihlerintanıklık edeceği gibi, tiranlıklara karşı çıkabilecek ve insanlarınhaklarını koruyacak prensler de mevcuttur. Böylesi örnekleri takliteden bugünün prensleri tiranların hem bedenlerini hem de ruhlarınıdurdurmak, hem devletin hem de Mesih’in kilisesinin düşmanlarınıengellemek zorundadır. Aksi takdirde kendileri de o rezil tiranunvanınıtaşımayıhaketmişlerdemektir.

Bu söylevi tek bir kelimeyle sonuçlandırmak gerekirse, dindarlık,Tanrı’nın yasasının ve kilisesinin korunmasını emreder. Adalettiranların ve devletleri yıkanların akla tabi olmasını gerektirir.Yardımseverlik,zulümgörenlerirahatlatmaveiyileştirmehakkınıtalepeder.Buamaçlaraçısındanfaydasızolankişilerinadları,budünyadane kadar dindarlık, adalet ve hayırseverlik peşinde olursa olsunlarunutulacaktır.

B.PROTESTANLIKVESİYASET

1.KilisePolitikasıHukukuRichardHooker

RichardHooker(1554-1600),KraliçeElizabeth’inbuyruğualtındakiAnglikanKilisesininedebiyatvebilimalanındaövünçkaynağıolanenönemlikişiidi.KilisePolitikasıHukuku[OftheLawesofEcclesiasticalPolitie] adlı önemli eseri, Başpiskopos Whitgift’in isteği üzerinePüritenlerekarşıoluşanElizabethtaraftarıdiniyapınınbirsavunmasıolarak yazılmıştı. Sadece bir dini risale olmaktan öte bu eser, aynızamandasiyasidüzenveitaatsorunununfelsefiaçıdanelealınmasıdemekti.Aşağıdakiseçmeler,Hooker’ınölümündensonrayayınlanansekizinci kitaptan alınmıştır; bu kısımda Hooker dini konulardakraliyetinüstünlüğününgeçerliliğinielealır.

Şimdi,tartışılmaktaolansonmeseleye,yanibirayrımyapabilmekadına kilise idaresinin iktidarı olarak adlandırdığımız yüce yargınıniktidarıkonusunagelmişbulunuyoruz.

Yahudi topluluğunda, Yahudi’nin dinin üstünlüğü hakkınıkullanmaktan mahrum edilmesi hoş karşılanmamakta idi, halktanüstünolmahakkıdaonaaitti;bunedenledirkionlarınkrallarıherikihakkıdaelindetutardı.

(…) Bu örneğe Kilise’ye dairmeselelerdeki bu benzer iktidar, buülkenin kanunları ile hükümdara verilmiştir. Ancak laik kralların buşekilde görevlerinin yasal sınırlarını aştığını düşünenler de vardır.Sonundabunainandırabilmekiçinyaptıklarışudur:İlkolarakKiliseiledevlet arasında kalıcı ve şahsi bir ayrım yaparlar. İkinci olarakKilise’yeaitsankibuheraçıdanonlarıntekhakkıymışgibitümiktidarıKilise’yeverirler.Buhaklar,Kiliseyöneticilerinceuygunmanevigörevolarak belirlenmiş haklardır ve herhangi bir suretle Hıristiyanprenslerineaitolamaz.

Böyle ağırlığı olan meselelerde kaygan anlam belirsizlikleri vekaçamaklı sözler arkasına gizlenmek çocukluktur. Bizim kabulettiğimizKiliseileDevlet,doğaları itibariylebirbirindenayrı ikişeydir.Devlet ileKilisefarklışekillerdetanımlanmıştır.OnlaragöreKiliseileDevlet, yalnızca doğaları ve tanımları gereği birbirinden ayrılmayıpaynızamandavaroluşlarıilededaimabirbirindenayrılankurumlardır.Öyle ki, her ikisi de ne kısmen ne de bütün olarak birbirlerine aitvazifeleri, Tanrı’nın emirlerine karşı gelmeden belirleyebilir ya da

yerine getirebilir. O emirler ki onları birbirinden ayırmıştır,birbirlerinden ayrılmış olmaları onların birbirinden apayrı işlemesinigerektirir. İkisi de Tanrı’ya bağlıdır ve her birinin yerine getirmekzorunda olduğu şeyler konusunda biri ötekinin yerine getirmesinemüsaadeedilenişleriyapamaz.(…)

Görüyoruz ki bir kişi hem Anglikan Kilisesi’nin adamı, hem dedevletin mensubu olamaz; devletin mensubu olan birinin AnglikanKilisesi’ndenolamayacağıgibi.Buyüzden,tıpkıtabanınkenarlardanfarklı olduğu ama bir yandan da aynı çizginin hem taban hem dekenarolduğuüçgenşekligibi,diyelimkibirçizgitabanolarakalttavegerikalançizgilerintemelinioluşturabiliyorsa:Ozamanvelevkibirininözellikleri ve faaliyetleri çoğunluğa sunulacak bir devlete, ötekininözelliklerive işlevlerideçoğunluğasunulacakbirkiliseyeadınıverir,ancak tek ve aynı çoğunluk bu durumda her ikisini de meydanagetirir; işte bizdeki durum budur; yani bunlardan birisine ait olan,ötekinden mahrum edilemez. Bilakis bize karşı olanlar Kilise vedevlet’in,herbirininötekinemensupolmayanlarıiçinealdığıapayrıikitoplumolduğunu,Kiliseiledevletarasındakifarkı,yanipiskoposlarınbaşka bir kurum olan Kilise’nin yöneticileri olmalarından dolayıdevletinişinekarışamamaları,krallarındaötekindenayrılmışolanbiryönetime,yanidevletesahipolupKilisekurumununyönetiminesahipolmadıklarındanKilisekurallarınıkoyamamalarıkonusunubirhükmebağlayamadıklarınıdilegetirmediklerisürecebuikikurumarasındakiayrılık duvarları sonsuza dek yükselecektir. Onlar şahsi bir ayırımyapılmasınıngereğindensözederler.Buayırımbirkişininherikisiylede uğraşabilme yetkisini tamamen ortadan kaldırır; bizde ise bunaköstekolunmaz,aynıkişiherikisinedehükmedebilir.(…)

Bumeseleye bir nokta koymak üzere şöyle bitiriyorum: Birincisi,kâfirlerin hâkimiyeti altındaki yerlerde Hz. İsa’nın Kilisesi ve devletbirbirinden bağımsız iki toplumdur. İkincisi, Roma Piskoposu’nunhükmü altındaki devletlerde toplumu hem Kilise hem de devletmeydana getirir. Ancak Roma Piskoposu camiayı iki ayrı kurumabölmüştür ve Kilise’yi sivil prens ya da kralların iktidarına bağlıkılmamıştır.Üçüncüsü,buİngilizlerinülkesindedurumyukarıdakilerinikisine de benzemez: Ancak bizde tek toplum hem Kilise hem deDevlet’tenmeydanageldiğindenbizlerdinsizlerindevletindenayrılırız,onlarda ise böyle değildi. Aynı zamanda kendilerini RomaPiskoposu’na tabi tutanların devletlerinden de ayrılırız, çünkü bizdeKilise,Devletimizinbaşındakikişiyebağlıdırveonunaltındabulunankimseye bağlı değildir. Sözün özü şudur: Bizim ülkemiz, Tanrı’nınkendiseçtiğiatalarımızındüzenidoğrultusundameydanagelmiştir.Bu

insanlarınbirkısmıdevlete,diğerkısmı iseTanrı’nınKilisesi’neaittirdiyebirşeyyoktur,aynıinsanlarhepbirliktetekbiryöneticininhükmüaltındadırvebuinsanlarınhepsionunyüceotoritesinebağlıdır.

KiliseileDevletarasındakidaimiayrılıkvebağımsızlığıkanıtlamakadına itham edilen her türlü şeyin gayesinin, Hıristiyan bir krallıktadevlet üzerinde en büyük yetki sahibi olan kişinin hukuken Kiliseüzerindedeiktidarüstünlüğüolamayacağı,başkabirdeyişle,kiliseniniçindeenyüce,hükmedilemeyenhâkimiyetsahibininolduğu,maneviişleridüzenleyenvebuyuranbir kurumolması gerektiği şeklindebirsonuca varmak olabilir. Bundan şu soruya varılmaktadır: Bu ülkeninyasalarının hükümdara teslim ettiği, Kilise üzerinde dini iktidar veyönetmeyetkisine,sözkonusuyücebaşkanveyöneticisahipolabilirve onu kullanabilir mi? Burada bir sonuca varmak için öncelikleyönetme yetkisini tanımlamamız gerekir; sonra hangi haklardanbahsedildiğini, bunların neye göre sıralandığını, ölçüsünün neolduğunu, nerelerde kullanıldığını, hangi yönetici örneğidoğrultusunda Hıristiyan krallara bu yetkinin verilebileceğinigöstermeliyiz. Bu genellemeleri açtıktan sonra, kendi kralımızaverdiğimiz bu yetkinin yasal boyutuna bakmalıyız; yani bu krallığınuzandığısınırlardakiKilise’ninbaşkanlığınaverilecekunvana, halkınmanevi işleri hakkında büyük meclisin toplanması ve feshedilmesikonusundaki imtiyazlara, dinle ilgili bütün emirleri kanun hükmündegeçerli olacak şekilde tasdik etme yetkisine, en önde gelen kiliseyöneticilerinin piskoposluğa yükseltilmesine, diğer mahkemelerinsahip olduğu yetkiden daha fazla adli yetkisi olmasına, reformprogramının tabiolacaklarınıönesürdüğükınamacezasındanmuafolmalarına.

Düzenin olmadığı bir toplumda hayat yoktur, zira düzen eksikliğikargaşanınanasıdır.Bunuihtiyaçlarınbirbirindenayrılmasıtakipederki,buayrılığınolmadığıyerdekaçınılmazyıkımvardır.Busebeptendirkihavariler toplumlaraherşeyinbirdüzençerçevesindeyapılmasınısöylemiştir. Düzen, işi gereği ona aşina olan kişiler arasındayerleşmediği sürece oturtulamaz. İşler ya da kişiler düzenekonulacaksa, bu onların kıdemlerle birbirinden ayrılacağı manasınagelir.Çünküdüzen,kademelibiryapıdır.

Dünyaçokçeşitlikısımlardanmeydanagelirvebuçeşitliliktekbirşey ile ayakta durur; tüm aksamı bir çerçeveye sığdıran, bunlarıdüzene de koymuştur. Evet, Tanrı’nın bizatihi kendisi her neredebirçok parça bir araya gelmişse, en aşağıdakinin en yukarıdakinekenetleneceği, birbirine bağlı tek bir varlık olarak idame ettireceği

kanunuhemhimayeetmişhemdeşartkoşmuştur.

İşte toplumlardaki işlerin ve kişilerin düzeni, politikanın işidir; heraşamadabunamünasiparaç iseyetkidir;yetkidenkasıt, bir eyleminyerinegetirilmesiiçinkendimizdeolanyadabaşkalarındanaldığımızkudrettir. Yerine getireceğimiz görev sırf dini konularla ilgili ise ozamangöreviyapmayetkisimanevibiryetkiolur;bu,onuaşanbaşkabir yetkinin bulunmadığı bir yetkiyse, biz buna sınırlarının vardığıölçüdehâkimiyetyadayüceyetkideriz.

Bu nedenle, Hıristiyan kralların dini işlerde ve davalarda manevihâkimiyet sahibi olduğu söylendiğinde şu anlam çıkmaktadır: Kendibölgeleri ve topraklarında Hıristiyanlık dini ile ilgili konularda dahihükmetme yetkileri ve güçleri vardır ve kral olarak hükümgiydirildikleri yerlerde bu meselelerde onların üstündehükmedebilecekbirbaşkasıyoktur.Ancakbununlaberaber, krallarınyetkisinin en yüksek, hiçbir konuda istisnaların olmadığı üstünlükolarakadlandırıldığını daunutmamamızgerekir. Yeryüzündeki bütünkralların kralı olan Tanrı’nın kendisini, bu tarz konuşmalarda istisnagöstermeyecekkadarhastabeyinlikaç insanvardır?Üstelikyasalarona hâkimiyeti bahşetmişken, bu yetkiyi taşıyan kralın yasalarçerçevesindebuyetkiyielindetuttuğundankimşüpheduyabilir?

Krallara bahşedilen yüce yetkiye kafa tutan iki ayrı muhalif grupvardır: Birinci grup “dünyanın her yerinde dini meselelerde ilahiyetkininRomaPiskoposu’naaitolduğunu”savunurken,ikincigrupsözkonusuyetkinin“hermillikilisede,ilgili rahiplerkurulu”naaitolduğunuönesürer.“Krallarınkendibölgelerindebuyetkiyesahipolabileceğini”her iki gruba karşı savunan bizler, hangi haklarla bu yetkinin onlaraverilebileceğinigöstermeliyiz.

İlk olarak, neredeyse hiçbir şüphe ve uyuşmazlık sezmeksizininandığımgörüşegöre,bağımsızherhalk,bellibirkuruludüzendenönceTanrı’nınyücehâkimiyetialtındakendi üzerinde tamhâkimiyetsahibidir; tıpkı bir başkasına itaat bağıyla bağlı olmayan bir insanınkendisi üzerinde aynı yetkiye sahip olması gibi. Tanrı insanoğlunuyaratırken,ne türbir toplumdayaşamayıseçmişolursaolsun,kendikendiniyönlendirebilmeiradesinitabiatınatamolarakvermiştir.Kendikendininefendisiolarakdoğmuşbirkişibaşkasınınhizmetinegirsin.Tabiat gereği bütün toplumların sahip olduğu o yetki, birçok, birkaç,hatta tekbir kişi tarafındaneldeedilsin deötekiler ona itaatederekyaşasın.(…)

Bu nedenle, şimdiye değin konuştuğumuz bu meselelerle ilgiliolarak son sözümüz şöyle olsun: Tek ve birbirinin aynı insanların,

Kilise’yiveDevlet’imeydanagetirdiğihürbirHıristiyandevletinde yadakrallığında,dünyevimeselelerdehâkimiyetsahibiolanefendilerininveyöneticilerinin,dinimeselelerdedeyüceyetkiyesahipolmasınıniyiveağırlığıolankonulardaelverişlibirçareolarakgörmeleriniTanrı,Hz.İsa’nınaracılığıyla iletmiştir.Bunedenlemantığın ışığı onları bu yolayöneltmiştir, Tanrı’nın kendisinin açıkça gösterdiği kanunların bunadiyeceğibirşeyiyoktur.Elbetteonlar,mantıklıvedinibütün insanlarınyapmasıgerekenlerdenbaşkabirşeyiilerisürmezler.

2.Cumhuriyet**JohnBodin,DevletÜzerineAltıKitap,çev.RichardKnolles,Londra,s.382,537–40.

JeanBodin

FransızhukukçuJeanBodin’in(1530-96)yazdığıSixLivresde laRépublique,OnAltıncıyüzyıldapolitika teorisiüzerineyazılmışolanen önemli kitaptır. Aziz Bartholomeos Günü Katliamı’ndan sadecedörtyılsonra,Fransa’daDinSavaşlarıdevamederken1576yılındayayımlanmışolankitap,güçlübirmonarşinintekbaşınapolitikdüzensorununu çözebileceği tezine dayanıyordu. Ancak Bodin demonarşininHuguenot’larıbastırmayaçalışaraksadecekendikendinezararvereceğini düşünüyordu.Bundan dolayı o da esas olarak dinideğil, devleti ilgilendiren sebeplerden ötürü dinde hoşgörüyüsavunmuştur.

Soyluların ve halkın yeni bir din ya da mezhebe rıza gösteripkabuletmesigüçolabilir,aynışekildediniyadamezhebideğiştirmekveya baskılamak bütün devleti tehlikeye atmadan imkânsız değilsebile pek zordur. Her iki durumda da en çok tavsiye edilen şudur;Devletin prens ile yöneticileri, becerikli kaptanları kendilerine örnekalsın, istedikleri limana giremediklerinde, ulaşabilecekleri bir limanadoğru dümenlerini çevirsinler. Evet, zaman sık sık onların yönlerinideğiştirir, fırtınalar ve kasırgalar çıkarır, istenen limana ulaşmaya

çalışırlarken kazaya uğrarlar. Bu yüzden o din ya da mezhebekatlanılacaktır, yoksa devletin yıkımı ve felaketinden kaçılamaz:Devletin sağlığı ve refahı yasalar nazarında en önemli şeydir. BunedenledirkiİmparatorKonstantin,Aryanların{124}kuruluşlarınaveokullarına katlanmıştı; muhtelif kişilerce yazıldığı gibi, onlara karşıhissettiği sevgi ve şefkatten değil, tebaasını ve devletini bu şekildesessizce koruyabilmek için. Yine Büyük Theodosius, kendisi Katolikolduğu ve Aryanların görüşlerine karşı çıktığı halde hiçbir surettebaskılayamayacağından onların dinlerine ses çıkarmamıştı. Buşekilde her iki tarafı da barış ve itaat içerisinde idare etmişti.Theodosius’tan sonra imparator Zeno tüm dinlere mensup kişilerikendiiçlerindevedevletileuzlaştırabilmekiçinbirlikvesükûnetyadahuzura dair bir ferman çıkarılmasını emretti. Onu örnek alarakAnastasiuskayıtsızlıkkanunununçıkarılmasınısağladı.Böyleceateşliveşamatacıvaizlereyolverilirkenciddivemütevazıvaizlerelüstündetutuldu.(…)

Din konusunda birbirinden birbirine fark gösteren çeşitli insantoplulukları içinde hangisinin en iyisi olduğuna karar vermesorumluluğunuburadaüzerimealmayacağım(yinedesadecetekbirdoğruveilahiyasavardırveodaTanrı’nınağzındançıkmıştır).Lakineğer prens dininin doğruluğunda iyice eminse ve tebaasınımezheplere ve gruplara bölecekse, bunu (benim fikrimce) zorlamayoluyla gerçekleştirmemelidir: Zira insan aklı böyledir, onları nekadarzorlarsanızokadarinatçıolurlarveburunlarınındikinegiderler;onlaranekadarbüyükcezaverirsenizokadaraz faydasağlarsınız.İnsanın ortak doğası böyledir, kendi isteğiyle bir şeyleri sevebilir,zorlanamaz;bununyerinedininindoğruluğunaimanetmişbirprense,bitkin düşmeden veya ikiyüzlülük etmeden inandıklarının peşindengitmek ve onları yerine getirmek, bunu yaparken de yüce Tanrı’yasamimibirşekildekulluketmekyakışır.Böylecetebaasının iradesinivefikrinikendisinehayranlıkduymayaveonuörnekalmayayöneltir,bir zaman sonra bütünmezhep ve fikirlerin bile kökünü kurutur. Busayede ayaklanmalardan, belalardan ve iç savaşlardan kaçınmaklakalmaz,aynızamandabaşıboştebaasınırefahlimanınagötürür.(…)

Türklerinbüyük imparatoru, dünyadaki her prensinki kadar büyükbirsadakatileatalarındankendisinegelendinehürmetetmişveonugözetmiş,ancakötekilerin tuhafdinlerinenefretduymamıştı;aksine,herkesinkendi vicdanı doğrultusunda yaşamasınamüsaade etmişti.Evet,böyleidi,üstelikPera’dakisarayınınyakınlarındadörtayrıdin,yani Yahudilerin, Hıristiyanların, Yunanlıların ve Muhammedilerindinleri yaşanmaktaydı. Bunun yanı sıra Caloger’lere ya da Athos

Dağı’nda{125} yaşayan dindar keşişlere kendisine dua etsinler diyesadakayolladı.AynısınıAugustusdaYahudilereyapmıştı;AugustusdüzenliolarakonlarasadakaveKudüs’ekurbanlıkyollardı;kendisininvedevletin refahı içinhergünkurbankesilmesiniemretmişti.ÇünküTürklergibieskiler,safakıldantüreyentümdinlerintanrılarnazarındakabul gördüğüne ikna olmuşlardı. Buna rağmen Romalılar yabancıdinlerikolaylıklakabuletmezdiamaşehirdekiherkesinşahsidavranışve yaşayışlarına ve dinlerine izin verirlerdi. Evet, Romalılar İsis veEsculapus’un kurbanlarını kabul etmiş, Pantheon’un bütün tanrılaraadanmasınamüsaadeetmişti.BütüninsanlariçindesadeceYahudilerdiğerdinleriküçümserdi,buşekildekendilerinekarşıbütüninsanlarınnefretinikazandılar.(…)

Ahlaksız, tuhaf ayinlerin ve törenlerin ve iktidarın tebaasınınçoğunluğunun nefret ettiği diğer uygulamaların devletten uzaktutulmasıbenceiyivefaydalıolur.Çünkütebaanınbirbirineduyduğusevgikorunmalıdır, bu sevgi bilhassa dinle ilgilimeselelerde rıza veanlaşma ile beslenir ve devam ettirilir. Ancak aynı din komşumilletleringörüşüncevetebaanınçoğunluğuncaseviliyorsacezalarlabastırılmamalıdır, aynı zamanda isyana tahrik etmeden açıkçayaşanamıyorsa, o zaman kimsenin dinini özel olarak yaşamasınınyasaklanmaması sağlanmalıdır. Aksi takdirde dinini yaşamaktanmahrum bırakılanlar ve bununla beraber başkalarının dinindenhoşlanmayanlar hep birlikte tanrıtanımaz olurlar (ki bunu her güngörüyoruz). Artık bir kere Tanrı korkusunu kaybettiklerinde hemyasalarıhemdeyargıçlarıayaklarıaltındaçiğnerler,her türküfrüvekahpeliği kendilerine âdet edinirler, öyle ki bunun insani yasalarlatelafi edilmesi mümkün olmaz. (…) Zira devletin düzeninin Tanrıkorkusuolaninsanıniradesitarafındandeğildeinsanoğlununemirveyasalarıylakorunacağınıdüşünenlerpekyanılırlar.Çünküenbüyükzorbalık bile anarşiden daha acıklı olamaz, ne prens ne de yargıçolduğundanitaatedendehükmedende,olmadığında,bütüninsanlarhür iken ve cezalandırılma korkusu yokken hayatın düzeni sarsılır.Buna göre en büyük hurafe tanrıtanımazlık kadar nefret edilesideğildir. (Benim görüşüme göre) çoktanrılı dinlere inananlarla hiçtanrısı olmayanlara aynı cezanın verilmesi gerektiğini, kabul edilentanrıların sonsuzluğu dolayısı ile ulu ve ebedi Tanrı’nın ortadankalktığınıdüşünenlerinsanlarıgücendirirler.Çünkübuhurafedenilenşey her ne kadar büyük olsa da yine de insanoğlunda yasalar,yargıçlarvebirbirleriarasındakikarşılıklıgörevlerkonusundakorkuylakarışık saygı uyandırmıştır. Oysa ki ateizm kötü işler yapmaktankorkmayı insanların aklından silip atmıştır. Bu yüzden iki sakınca,

(yani) ateizm ve hurafe söz konusu olduğunda büyük olanınıreddetmeliyiz. Fakat bizler doğru olan dini açıkçayaşayamadığımızda, yani tek yüce ve ebedi Tanrı’yatapamadığımızda,halkıninandığıdiniayıplayıpinsanlarıdinsizliğeyada isyana yöneltiyormuş gibi görünmemek için kamu hizmetinedönmek daha iyidir. Böylece akıllar, tek bir yüce ve ebedi Tanrı’yahürmetetmeyedevameder.

3.DünyaTarihi**SörWalterRaleigh:Eserler,OxfordUniversityPress,1829, II.cilt,s.V-VI,VIII-XI,PIII-

XVI,XLIIXLIV.

SörWalterRaleigh

KraliçeElizabeth’ingözdesi,kâşifSörWalterRaleigh(1552-1618),KralI.James’ekomplokurmaktan1603’tehükümgiyer.Kuledehapisolduğu uzun yıllar içinde,Raleigh, iddialı birDünyaTarihi tasarlayıpbir kısmını kaleme aldı. Bir bölümü 1614 yılında basılan eser,Rönesans ve Reform dönemi İngiltere’sinde tarih yazımının doruknoktasıniteliğindebirbelgeolarakanılır.Aşağıdakiseçme,SörWalterRaleigh’inönsözündenalınmadır.

Bu önsözün birinci bölümünde bana, zamanın hatıralarınıkendilerindensonrakiçağlarabırakanlarınortakvemünasipgörülmüşgeleneğiniizleyerekbunutarihevermekdüşüyor.Ancaksöylenenleriaktarmaktan başka yapabileceğim bir şey olmadığı halde, okurutekrarlarlasıkmayacağım.Tarih,kendisineitibarsağlayanfaydalarınınyanında, bu eserde insanlığın tüm bildiklerine üstün gelmiş,bildiklerimiziçindebizecanvermiştir.Çünküdünyanındagünümüzekadar gelen yaşamı ve başlangıcı vardır. Evet, tarih zamana galipgelmiştir, tarihle birlikte sadece sonsuzluk zamanı yenmiştir. Çünkütarihbinlerceyıllıkuçsuzbucaksız,yiyipbitirenboşluktabildiklerimizibizetaşımış,aklımızaaçıkvekeskingözlervermiştir.Sankieskidenobüyükdünyayı,magniDeisapiensopus’u, “bilge iş”i yaşamışız gibişimdinin farkınavaralım,dediHermes,Burada kastettiğim, dünyayanasılhükmedildiğini,onunnasılsuylakaplandığınıveinsanlarınnasılyeniden türediğini, krallar ile krallıkların nasıl gelişip yıkıldıklarını,Tanrı’nın hem onları hem ötekileri hangi erdem ve takva ile refahakavuşturup hangi ahlaksızlık ve çirkinlikler yüzünden acınacak haledüşürdüğünü gözlemekte olduğumuzdur. Ve sadece bizi ölmüşatalarımızla tanış etmiş olmasından, yeryüzünün derinlikleri ilekaranlıkları içinden onların anısını ve ününü bize ulaştırmasındandeğildir tarihe borcumuz. Hûlasa ebediyet kadar bilge bir politikaçıkarırıztarihten,ötekiinsanlarıngünümüzeulaşmışdertleriylekendibenzer hatalarımıza ve layık olduğumuz kötülüklere bakıp onlarıbirbiriylekıyaslayarak.(…)

Aşağıdaki hikâyenin ilk kitaplarının ilk krallar ile krallıklarınsöyleminiüzerinealdığınıveönsözünokısaömrününpekuzakolaneski zamanlara kadar uzanıp bunlara yetişmesinin ve yargılaravarmasınınmümkünolmadığınıbildiğimden,şimdilikkendikrallarımızve onlara komşu olan prensler tarafından elde edilmiş kazançlara

değineceğim.Onlar hem kutsal hemde beşeri yazıtlarda hıyanetin,adaletsizliğin ve zalimliğin getirdiği başarının farkına varmış, (bunarağmen)aynıçizgidetohumlarekmişlerdir.

Doğrudur, insanların hepsinin hükümleri kabul edilemez, ne de(dahadatuhaftırki)herbirinsanıneğilimi,doğadakiörneklerebenzerşekilde galeyana gelir. Fakat herkes en fazla, kendi özelinedokunulduğunu zannettiği şeyden veya kavrayışına en iyi uyanşeyden nem kapar. Ancak, Tanrı’nın yargısı sonsuza dek değişmezkalır,zamanınuzunsürecionuyıpratmaz;birçağdalanetlediğinidiğerçağda kutsal sayacak değildir Tanrı. Bu nedenle, bilge kişiler vebilgeliğiilahiolmasadadoğruvesağlamtemelliolanlar,günümüzdenpekuzaktakalmışmisallerileilerikizamanlardakiörneklerarasından,dinsiz politikaların acı meyvelerini ayırt edebileceklerdir.Görünenköyünkılavuzistemediği,kötülükedeninkötülükbulduğudadoğrudur.Bendeburadaönsözile,ortayaçıkaneserinulaşamamışolduğukimiörneklerinüzerindengeçeceğim.

Normandiyalıların Fethi’nin yaralarını henüz sarmışken,Normandiyalıırkındanolankrallarımızarasında,I.Henri’ninçocuklarıüzerineTanrı’nınadaletinisaldığıyegâneveengözeçarpanörneklekarşıkarşıyageliyoruz.Zirabukral,kendioğullarınıbuülkeninkrallarıyapabilmekiçinhemgüçkullanarakvekurnazlıklahemdezulümileNormandiya dükü olan ağabeyi Robert’i mülkündenmahrum etmiş,hile ile yerine geçmiş, en sonunda da kör ederek mahvına yolaçmıştır. Tanrı, onlara katılan yüz ellinin üzerinde kişiyle birliktehepsini, kadın erkek, çoluk çocuk (Maud dışındadır bunların)denizlerin dibine gömdü, aralarında pek çok soylu ile pek sevilenkralınsoyundangelenlerdevardı.

II. Edward’a gelene dek atlayalım ötekileri. Şurası kesindir ki,kralın öldürülmesinden sonra bu bir kan meselesi yapıldı, aradadurakladıysadatekrarçıktıortaya;hemdeöyleçokmeseleedildiki,erkek ırkından olan bütün prenslerimiz aynı illetten öldüler. Ve III.Edwardgençlikyıllarındabukorkunçgerçektenşüphelenmektenötegitmediyse de, daha sonra bu şekilde Kent Kontu olan kendiamcasının ölümüne sebep oldu. Çünkü o, kardeşinin kefaretiödeyerekkurtarmaarzusunuyerinegetirmemişti,yoksakontyaşıyorolacaktı(kralbuşekildeamcasınaihanetetti,amcasınınaklındakilerolsa idi kendine ihanet etmiş olacaktı). Söylüyorum, bu açıkçagöstermektedir ki, Edward olanlardan bihaber değildi, aksininolmasına da pek hevesli değildi, ancak Mortimer’ın aynı sebeptenölmesinedenedenoldu.

Tanrı’nınanlaşılmazbirsırgibiolantakdiri,buzalimliğinöcünüIII.Edward’ın torunundan aldı; soylarının son kişisine kadar bu böylesürdü; öyle ki, ikinci, üçüncü nesillerine kadar hepsi, harcınamasumlarınkanıkatılmışolanobinalarınyıkıntılarıaltınagömüldüler.II.Richard’agelince;ohazinesi,bakanıvevekilharcıileötekimuhtelifdanışmanlarının kimilerinin halk tarafından bozgun edildiğini gördüfakat o daima bunlardan ders almayacak kadar üstün zekâlı gördükendisini. Huntington ile Kent kontları olan Montague ve Spencerkendilerini o zamanlarınbüyük politikacıları olarak sayıyorlardı, tıpkıötekilerin yapmış olduğu gibi. Kralı memnun etmeyi ve Gloucestercinayetinden sıyrılmayı umarlarken kısa bir süre sonra yanlarındayardakçılarıylabirlikteaynızalimellerdecanverdiler,üstelikodükünölümünden çok daha utanç verici bir biçimde. Kralın kendisinegelince;(oyaptıklarıgözönünealınıncabüyüklüğüne layıkolmadığıgibi,hoşgörülemezde; inancı,anlaşmaları,aflarıve imtiyazları ihlalederek kendi kendini tanımamıştır) gençliğinin baharındaykentacından edildi, tebaasından olan Alman kuzeni Lancasterli Henritarafındanöldürüldü.OHenri,dahasonraIV.Henriolacaktı.

Unvanı pek güçlü olmayan, tacı hıyanetle ele geçirmiş olan bukral,topraklarındakibeylereverdiğisözdedurmadı,yalnızcakendinedüşenmirasıalmaniyetindeymişgibi ihtar vererekRichard’averdiğisözde de durmadı, hatta parlamentoda temsil edilen tüm krallığaverdiği sözüde tutmadı; onlara tahttan indirilmiş olan kralın hayattakalacağınayeminetmişti.Bundansonrakibirkaçyılboyuncaülkeyehükmetti, bu süre içinde tebaası her taraftan bastırdı, komplolardanveayaklanmalardanbaşıbirtürlükurtulmadı.TorunuVI.Henri’ninveprens olan oğlunun birdenbire merhamet gösterilmeksizinöldürüldüğünügördü(eğerebediruhlarvücutcanverdiktensonraherşeyigörüphissedebiliyorsa);taçonunsoyundançıktı(oysaonuniçinne kadar kanın dökülmesine sebep olmuştu). Tacı düşmanınınsoyundan olanlar giyip semeresinden faydalandı, halbuki o,düşmanlarını güçsüz bıraktığını zannediyordu. Krallığın başınasorgusuz sualsiz geçebileceğini de sanmıştı, parlamento ile de bumirası kendi çocuklarına bırakacaktı. Ve hiç şüphesiz, insan aklışundanbaşkasınıtakdiredemezdi:Babanınaldığı,oğluIV.Henri’ninyiğitlikle göze çarpan zaferlerinin takip ettiği tedbirli önlemler, bütünrakiplerininümitlerini, tekraredenzaferinyeisinegömdü.Benderimki,Casaubon’un şu sözüdoğruolmasa idi, genede insanaklı öyletakdir buyurabilirdi: Dies, hora, momentum, evertendis,dominationibussufficit,quaeadamantiniscredebantur,radicibusessefundatae. “Sapasağlam temellendirilip kurulmuşgibi görünenşeyleri

tepetaklaketmekiçintekbirgün,birsaat,biranyeter.”(…)

IV. Edward’ın yerine, kendisiyle gelen her türlü belanınbaşkahramanı olan III. Richard geçti. (…) Bütün bu fena işler,cinayetler, politikalar ile Hıristiyanlık dinine karşı yürütülen karşıpolitikalardan sonra ve o pek merhametsiz elleriyle yeğenlerinin vedoğuştanbeyolanlarınboğazınısıktıktansonra,odahafarkınavarıptadına bakamadan evvel sona eren kısacık bir sefahat sürmektenbaşkanekalırdıona?Masumlarınkanınınobüyükferyadı,Tanrı’nınelleriyle onun da kanını akıttı; o da hem dostlarının hem dedüşmanlarınıngözündeutançveşerefsizliktimsalioldu.

Bu zulme kral VII. Henri dur dedi, bu yüzden (şüphesiz) kendisiTanrı’nınadaletinedoğrudanaracıoldu.VII.Henripolitikbirprensidi,tabiieğerböylelerivardı ise.(…)GelgelelimonunbaşınatacıkoyanStanley’inbaşınınuçurulmasıveClarenkeDüküGeorge’unoğluolangençWarwick kontunun ölümü göstermiştir ki, sonraki olayların dagösterdiği gibi, o da bir şekilde atalarının hatalarına ortak olmuştu,ziraonundahâkimiyeti ilkneslinde, torunlarında sona erdi, tıpkı III.Edward’daveIV.Henry’deolduğugibi.

Hepimizin trajedisinin yazarı olan Tanrı’nın oynayacağımızkısımları yazdığını ve rollerimizi dağıttığını düşünürüz. Âlemin engüçlüprenslerinetaraflıolarakdayapılmamıştırbudağılım.Darius’aenyüce imparatorlukveenzavallı dilencilik rolü verilmişti.Odilenciölümünbüyüksusuzluğunudindirmek içindüşmanındansudilenirdi.Bayezid sabahvaktindeTürklerinbüyükefendisini oynadı, aynı güniçerisindeTimurlenk’inayağınataburerolünü(bu iki rolüValerian daoynadı, Sapores devraldı bu rolü). Bellisarius en büyük zaferlerinsahibini oynadı, son olarak da kör dilenci rolünü. Daha binlercebenzer örnek verilebilir: O halde neden solucandan farkı olmayanötekileryanlışlıktanşikâyetederler?(…)

Takdir-iİlahi’ninheryerdebulunabilenörnekleri (ki ilk ilahi tarihlerbu örneklerin devamından başka bir şey değildi), başlangıcımı herşeyinbaşlangıcından,yaniyaradılıştanberialmayaiknaetmiştirbeni.Yüce Tanrı’nın bu iki görkemli eylemi birbirine o kadar yakın vebirbiriyleöylesinealakalıdırki,birikaçınılmazolarakdiğerinigerektirir:Yaradılış, Tanrı sonucuna götürür (zira hangi baba, çocuğundanvazgeçer?), Tanrı da yaradılış sonucuna. Fakat dünyevi bilgeliktesivrilenlerden pek çoğu, bu ahenkten uzaklaşma yoluna girmiştir.Epikürcüler hem yaradılışı hem de Tanrı’yı inkâr ederler, gelgelelimdünyanın bir başlangıcı olduğunu kabul ederler; Aristocular iseTanrı’yıkabulederkenhemyaradılışıhemdebaşlangıcıinkârederler.

C.PROTESTANLIKVEKAPİTALIZM

1.TefecilikÜzerineMektup**EkonomiÜzerineKitaplar,NewYork,SiyasetEğitimiDerneği,1882,s.33-6.

JohnCalvin

“Calvin’in İncil üzerine yazdıkları, modern çağın Müjde’siniteliğindedir.”Calvin arkadaşı Sachinus’a 1545 yılında gönderdiğimektuptaİncil’inmutlakyasağınıdelmişveucufakirleredokunmayantefeciliğionaylamıştır.Buşekilde, dini öğretiyimodern iş dünyasınıngerekleriilebağdaştırmıştır.

Bana yöneltilen soruya en iyi nasıl cevap verilebilir, henüzdenemedim:Fakatbaşkalarınınörneklerindengördüm,kibumeselepek tehlikelidir. Zira tefecilik tümüyle ayıplanırsa, Efendimizinisteyeceğindendahasıkızincirlervurulurvicdana.Yadabirazcıkbileboyun eğerseniz, pek çokları bunu bahane edip ehliyetsiz birözgürlüğesarılacaktırki,özgürlüğünönünedahasonrahiçbirılımlılıkveyakısıtlamaylageçilemez.Sadecesanayazıyorolsaydımdahaazçekinirdim, çünkü senin sağduyulu ve ılımlı olduğunu bilirim: Fakatsen başka biri adına tavsiye istediğinden, o kişinin kendisine, bazısözlere dayanarak isteyeceğimden daha fazla özgürlükbahşetmesinden çekiniyorum. Lakin o insanın kişiliğine dikkatedeceğindenveburadaelealdığımızkonuyagöreneyinnereyekadaruygun olduğuna karar vereceğinden emin olduğumdan sanadüşüncelerimiaçacağım.

Ve ilk olarak eminim ki tefecilik Kutsal Kitap’ta bütünüyleayıplanmamıştır.ÇünküHz.İsa’nınaçıkvekesin,“Karşılıkummadanveriniz,” (Luka, 6:35) sözünün anlamı bugüne kadar çarpıtılmıştır.İnsanoğlununödünçvermeyisuiistimaletmesiniönlemekisteyenHz.İsa,onlarakarşılığınıalmayıyadaverdiğinigerialmayıummadıklarıkişilere ödünç vermelerini emreder. Onun bu sözleri şöyle

yorumlanmalıdır; kendisi geri ödeme ya da faiz beklentisi olmadanfakirlere kredi verilmesini emrederken, aynı zamanda zenginlerefaiziyle verilen kredileri yasaklamayı kastetmemişti. Aynı şekilde,ziyafetlerimize fakirleri davet etmemizi emrettiğinde sonuç olarakarkadaşların birbirlerini karşılıklı ziyafetlere davet etmeninyasaklanmasını ima etmemişti. Yine Musa’nın yasası (YasanınTekrarı 23:19) politik idi ve bu da adalet ve insan sevgisininkaldıramayacağışekildebizietkilememelidir.Tefeciliğinadıylabirlikteyeryüzünden tamamen kaldırılmasını dileyebilirsiniz. Fakat mademkibunun gerçekleşmesi imkânsızdır, o halde kamu yararına neyapılabilir,bunabakılmalıdır.KutsalKitap’ınbazıbölümlerinde,KutsalRuh’un tefeciliği tenkit ettiği yerler vardır. Nitekim bir şehir,sokaklarında ve alanlarında tefecilik yapıldığı için ahlaksız olaraknitelendirilmişti. Yalnız bu kelimenin İbranicesi genel olarakaldatmaanlamına geldiğinden, bunu o kadar katı olarak yorumlayamayız.Fakat peygamberin tefecilikten adıyla bahsettiğini kabul edersek,mevcut büyük kötülükler içinde tefeciliğe karşı çıktığını söylemekyerinde olur. Çünkü bir kazanç birine verildiğinde, genellikleberaberinde zalimlik ve sayamayacağımız diğer hile ve aldatmalarbuna eklenir. Öte yandan, dindar ve kutsal bir adamı övmek için“parasını tefeciliğe bırakmadığından” (Mezmurlar 15:5) söz edilir.Aslındabiradamınaynıandahemdürüsthemdetefeciolmasınapeknadir rastlanır. Ezekiel, Yahudileri Tanrı’nın gazabına uğratacaksuçları sıralarken iki sözcük kullanarak daha da ileri gider (Ezekiel,22:12). Bunlardan birincisi tefecilik anlamına gelir ki, tüketmekkökündengelmektedir;diğersözcükiseartışyadaeklemeanlamınagelir;çünkühiçşüphesizkendiözelkazancınakendiniadamışbirkişi,kazancınıkomşusununzararınamal edinir yadadeyimyerindeyse,gaspeder.Şuaçıktır:Peygamberlertefeciliktenbahsederkendahadaserttir, zira tefecilikYahudiler için adıyla yasak edilmiştir. Bu yüzdenTanrı’nın kesin emriyle yasaklanmış olduğu halde tefecilikyapıldığındadahadafazlakınanmıştır.Fakatbizimtoplumumuz(yanidurumumuz) aynı olduğuna göre tefecilik de aynı şekilde yasakedilebilir, dendiğinde sivil devlet konusunda bazı farklılıklarımızbulunmaktadırdiyecevapveriyorum.Tanrı’nınYahudileri yerleştirdiğiyerin çevresi, diğer şartlarla birlikte tefeciliğe karşı uygun ortamsağlamıştır, onların kendi aralarında tefecilik yapmadan ticaretyapmaları kolay olabilir, ancak bugün bizim toplumumuz (ya dadurumumuz) pek çok açıdan çok farklıdır. İşte bu nedenle tefecilikbizde tamamen yasaklanmamış, adalete ve hayra aykırı olmadığımüddetçeuygungörülmüştür.

Dendiğigibiparaparayıçekmezmi?Denizneyigetiriyor?Kirayaverip karşılığını aldığım ev ne getiriyor? Para hakikaten tavandan,duvarlardan mı sızıyor? Ama öte yandan, yeryüzü de bir şeylermeydana getiriyor, denizden bir şeyler geliyor, bunlar da sonradanpara ediyor. Bir evin kullanımı da para karşılığı satılabiliyor ya dasatın alınabiliyor. O zaman madem para işlenerek ticaretyapıldığında,asgarigeçimsağlamak içinbir çiftlik işletildiğindeeldeedilenden daha fazla gelir sağlanabiliyor, o halde neden verimsiztoprağı bir çiftçiye kiralayıp karşılığında bir bedel alan kişi tasvipediliyor da kâr elde etmesi için bir başkasına para veren bir kişikınanıyor?Birkişiparası ilebirçiftliksatınaldığında,buparaheryılbaşka para getirmiyor mu? Peki, bir tüccarın kazancı neredengeliyor? Gayret ve çabasından, diyeceksiniz. Bir işte kullanılmayanparanıntamamengereksizolduğundanşüpheedenvarmı?Bendenkrediisteyenbir insan,oparayıboşyerebekletmekniyetiylealmaz.O halde kazanç o paradan değil, paranın kullanımından ya daişletilmesinden elde edilir. Bundan benim çıkardığım şudur: TefecilikKutsal Kitap’ın bir bölümünde yazanlara bakılarak değil, hakkaniyetkurallarıçerçevesindeölçülüp tartılmalıdır.Bir örneklebunu daha iyiaçıklayabiliriz: Bir adam hayal edelim ki çiftliklerden ve kiralardan,fakat az paradan oluşan büyük bir mal varlığı olsun. Başka biradamsa pek zengin olmamasına, ilki kadar büyük mal varlığıolmamasınakarşınelindehazırparasıvar.İkincibahsettiğimizadamkendiparasıylabirçiftlikalmaküzereyken,malvarlığıdahafazlaolanadamondanbirkrediistiyor.Krediyiverecekolan,parasıiçinkirayadafaizşartıkoyar,ayrıcaanaparageriödenenekadarçiftlik ipotekliolacaktır fakat anapara ödenene kadar kredinin faizini alacaktır. Ozamannedenipotekettirmekvesadeceparadankâralmakşeklindeyapılan bir sözleşme kınanıyor da, çiftliği daha da ağır gelebilecekkadar yüksek bir yıllık ücretten kiralamak onaylanıyor? Nesneleridoğalarına bakmadan sadece adıyla yargılamak, Tanrı’yı birçocukmuşgibikandırmakdeğildirdenedir?Sankierdemilekötülük,kelimelerinyazılışınagörebirbirindenayrılıyormuşgibi.

Niyetim bu meseleyi burada inceden inceye ele almak değildir.Sadeceneyedahaitinalıbirşekildeyaklaşmangerektiğinigöstermekistedim sana. Aklında bulunsun, bir meselenin ehemmiyetikelimelerdedeğil,oşeyinkendisindeyatar.

2.TefecilikÜzerineBirVaaz*

*ThomasWilson,TefecilikÜzerineBirVaaz,ed.R.H.Tawney,s.249-51.

ThomasWilsonFaizi bütünüyle kınamış olsalar ya da Calvin gibi faizi kısmen

meşru görseler de On Altıncı yüzyıldaki bütün Protestan mübarekşahıslar ekonominin din etiğinin bir kolu olduğu üzerinde hemfikirdi.Tawney ise ilahiyatçıların bu konu üzerinde tartışırken “ekonomi ileetiğin birbirinden farklı şeyler olduğu düşüncesi” tarafındankuşatıldıklarını belirtmiştir. Bu görüş, Thomas Wilson’un TefecilikÜzerine Bir Vaaz’ında (1572) yer alan ve Elizabeth dönemindekiişadamları tarafından kabul gören görüş idi. Tudor refah devletindesivilhukukçuveSekreterolanWilson(1526–1581),eserininsonundadoktor, hukukçu ve tüccar karakterlerinin başlarını vaizlerinekonomidebireyciliğikınamasıönündeeğdirir.Fakatgelecek düzenitemsil edenGromelGainer’in söyleyecek bir sözü vardır ve der ki:“Ticaretbaşka,dinbaşkadır.”

GromelGainer’inveyaTüccarınHitabesi

Ben kendi adıma, azdan kazanç sağlayıp tefecilik yapmayansizlere karşıyım. Zira yalvarırım sizlere, kazanç umudunu veteminatını ellerinden alırsanız, tacirler arasında ticaret ile pazarlık,tüm insanlararasındaalışverişkalırmı?Hangiadambirhiçuğrunakendimalını dağıtacak kadar delidir?Sahip olduğunu en iyi şekildekullanabilecekkenbunuyapmayaninsanvarmıdır?Peki,başkalarınadağıtıp kendisi müşkül duruma düşecek birisi var mıdır?Görüyorsunuz, bugün herkes akıllı, kimse kimseye kara kaşı karagözü için bir şey vermiyor; o halde eğer siz kazancı yasaklarsanız,ticariilişkilerezararverir,pazarlığıalaşağıeder,ikikişiarasındakihertürlü ticari eylemi ikisinin de kazanç sağlayamadığı bir karmaşayasokarsınız. Öyle ki, birbirleriyle nasıl geçineceklerini kendileri desöyleyemezler.

Tam otuz kıştır ben bu dünyada aracılık ederim, diğerleri kadardinçbirşekildeişgalederimkonumumu.Fakatkazançsağlamakiçin

paramıortayakoymaktandahaiyi,dahagarantilibirkazançtaniyisinihenüzbulamadım.Buyoldünyadaolabileceken iyi vemeşakkatsizyoldur. Ya kısıtlamalar ya da savaşlar yüzünden işin olmadığı ölüzamanlarda tüccarlarkepenkleri indiripkendi parasıyla geçinmektenbaşka ne yapabilir? Zira onlar faizini almak üzere paralarını ödünçvermeden ya da zerre pay almadan sermayeden yerlerse, korkarımen iyilerimiz bile kepenklerimizi indirip iflas bayrağını çekeriz ki, bupek fena bir utanç, bu âlemde ne büyük bir yüz karasıdır. İhtiyaçzamanında devletin idamesi için prense bile para ödünç verdiğimizibilmez misiniz? Lazım olduğunda soylular ve öteki iş sahibibeyefendiler paramızı almıyor mu? Tanrı biliyor ya, bize ihtiyaçduyduklarıhemdepekçokihtiyaçduyduklarızamanlarolmuyormu?Evet, ihtiyaç her zaman olmuştur, insan muhtaç olacaktır da. Eğerşehirkaybediliyorsa, ihtiyaçolduğundaparayısaklamanınneanlamıvardır?PekçokadamyayınıhiççekmeyenRobinHood’tanbahseder.Londra, kraliçenin meclisi değil midir? O zaman majestelerininhizmetindehemmalımızıhemdecanımızıvermeyehazırolanbizlerdemajestelerininkâhyalarıolmazmıyız?Ohalde,bizlerolmasaydık,benderimki,budevletayaktaduramazdıyadaşimdiolduğukadariyidurumdaolmazdı.

Biz vurgunculuk yapmak için değil, borsa ile kazanç elde etmekiçin veriyoruz paramızı. Bana göre borsaya da kazanca da, karşıçıkacak birisi yoktur. Yalvarırım size, bir elçinin devlet işleri içinseyahate çıkması ya da kraliçe vekilinin denizaşırı başka ülkelerdebüyük miktarlarda para harcaması gerekse, borsa olmasa neyapardınız? Tahviller geçerli olmasaydı büyük miktarlardaki paralaruzak ülkelere nasıl taşınabilirdi? Başka bir ülkede bir hiç uğruna,çektiğieziyetinkarşılığınıalmayıpsadecezahmetininemeğinialacakkadar deli bir adam varmıdır? Kazanç umudu insanı üretken kılar,kazanç yoksa insan zahmet etmez. Boş boş durup bir şeyyapmamanın, eziyet çekip de kazanmamaktan farkı yoktur. Buyüzdentüccarlarınişleri,onlarınişlerindenbirşeyanlamayanvaizlerya da başkaları tarafından taşa tutulmamalıdır. Açıkça söyleyeyimsize; birilerinin fazla meraklı olmasından dolayı başkalarının işineburnunasokması,herşeyisonundamahvetmekiçinengüzelyoldur.O yüzden, ne derseniz deyin, nasıl olduğu fark etmez, bir şekildeyaşayıpdurumumuiyileştireceğimki,gündengünedahaiyibiryaşamsürebileyim. Evet, hem ben hem de benden sonraki gelecekçocuklarımaçlıktanölmedenyadadilenmedenöncedünyamdazorbir değişim olacak, vicdanımı zorlayacağım. Tabii ki eğer pozitifhukukunkapsamındaolmazsam…Şunudaiyibilirim:Hertüryasayla

bir kişi kendi mallarından becerebildiği kadar kazanç sağlayabilir,Tanrı’nın yasaklarının çok fazla ötesine gitmedikçe bir kişinin başkabir kişiyi pazarlıkta aldatması ise mubahtır, pazarlık pazarlıktır,insanlarnederlersedesinlerbuna.Efendilerim,sizinkigibidosdoğruyasaklarvebugaripkatiyethayatındanbezdiriradamı.Paradanfaizalmayı yasaklıyorsanız alımı satımı da yasaklayın; zira yalvarırımsizlere,birininötekinden farkıvarmı?Bugünbirdönüm toprağı500Sterlin’ealıpyarınyadaaltıaysonra600Sterlin’esatarım; toprağıaldığımgibi500sterlinborçveripaltıaysonraverdiğim500Sterlin’inyerine 600 Sterlin alırım. Bu iki alışveriş arasında fark nerededir?Tanrısizide,sivillerideıslahetsinSayınRahiplerim.

3.Hıristiyan’ınKitabı*

*RichardBaxter,Hıristiyan’ınKitabı,Londra,RobertWhite,1678,I.cilt,s.111,336,378;II.cilt,s.77–9.

RichardBaxterRichard Baxter (1615-91), dinde birlik adına İngiltere Kilisesi’ne

bağlı kalmayı seçmiş, önde gelen bir Püritendi. Hıristiyan’ın Kitabı(1673)adlıeseri, “birliktebirPüritenSummaTheologicaveSummaMoralis” idi. Bu eser Etik, İktisat, Din ve Politika olmak üzere dörtbölüme ayrılmıştı ve eserin amacı işadamları ile erkekleremesleklerinde ve “ticari işlerinde” pratik önerilerde bulunmaktı. Bueser, Kidderminster’de Baxter’in cemaatinin üyelerinin kendisineuygulamaya yönelik sordukları soruları cevaplamak amacıylayazılmışolabilir.

Tembellikten sakın veTanrı’ya acilen kulluk etmediğin vakitlerdemeşruticaretindeişinegayretlesarıl.Davut,tembellikveaylaklıktaoşehvetkıvılcımlarınayakalandı;zorzamanlarındaveaskerikenuzakkalabilmişti şehvetten. Tembellik şehvetin toprağı, ekinidir; şehvetesunulan bir fırsattır. Aylak insan Şeytan’a götüren okula gitmiştir: Okişi bütün işleri bir tarafa bırakır, Şeytan ona kötülüğü öğretecek,kötülükle yaklaşacak, onu kötülüğe sevk edecek vakti bulsun diye.Onun şehvani şeyler düşündüğünden, namussuzluğa, yemeyeiçmeye, zevke sefaya daldığından şüphe mi duyarsınız? Neden?Çünkü yapacak başka bir şeyi yoktur. Oysa ki işine sarılmış birinsanın bedeni gevşekleşmeye, ahlaksızların kadınsılığına karşıkatıdır, onu hizaya getirir. Aklı da daha güzel şeylerle dolu vemeşguldür:Bedeniniveaklınıboşbırakmaki,cezbedici fenaşeyleridüşünmesinyahutonlarlailgilenmesin.Hierome’nindediğigibi:Facitoaliquidoperis,utsemperDiabolus inveniat teoccupatum(Daima birşeylerle meşgul ol ki, Şeytan geldiğinde seni hiç boş bulamasın).Bedenimirahatetsindiye işineara verip de bedenine boyun eğme.Erkenuyan,geçyat,günboyuncakendinelüzumlubirişedin:Gittiğiyere kadar kendine bir iş edin ve onunla öyle meşgul ol ki,yapabilecekkendahibedeninedüşkünlükgösteremeyesin. Zira eğersenihtiyacınbaskısınıhissetmezsen,Şehvetboşluğundanyararlanır,bedenin de güdüyü hissetmezse kendini bırakır. Bu yüzdendirzenginlerinveboşgezenlerinfakir işçilerdendahaşehvetlive iğrençolmaları.

***

Elindeyseuykununmiktarını iyiayarlakikıymetlisabahsaatleriniyatağındamiskinmiskinharcamayasın.Uykununmiktarısağlığınaveişine uygun olsun, bedensel sümsük zevklerine değil. Ortalama altı

saat, sağlıklı insanların, yedi saat daha az sağlıklı olanların, sekizsaatse genellikle daha güçsüz ve yaşlı olanların uyku ihtiyacınıkarşılar. Sabah vakti bütün işlerimiz için günün en değerli vaktidir,özellikle vakti dar olan hizmetçiler bu vakti mümkünse dua etmeyeayırmalıdır,yoksabaşkavakitbulamazlar.

(…) İşinin gereklerini zahmet çekerek ve gayretle yerine getir.Bundan pek çok fayda edinirsiniz. 1. Bedeninin rahatındanvazgeçemeyenler gibi miskin ve bedeninizin kölesi olmadığınızıgösterirsinizvedeboşlukveaylaklığınbeslediğitümbedenselşehvetvearzularıaşağılamışolursunuz.2.Aylaklarınakıllarınadoluşanboşdüşüncelerizihninizdenuzaktutarsınız.

3. Değerli vaktinizi boşa harcamaktan kaçınmış olursunuz ki bu,aylaklarınhergün işlediğibirsuçtur.4.Tembellersüreklibunu ihmaledipgünah işlerkensizTanrı’ya itaatetmişolursunuz.5. İşvaktindeişinizle yakından ilgilenirseniz mübarek işleriniz için daha fazlavaktinizolur;oysabaşıboşlarınneduaetmeyenedeokumayavaktivardır, çünküonlarbuvakti oyalanarakharcar, üstelik bugünün işinideyarınabırakırlar.6.KendinizveaileleriniziçinrahatlıkvermesiniveonlarınihtiyaçlarınıgiderebilmeyiTanrı’danbekleyebilirsiniz;tembellerisekendikendilerinemuhtaçtır,kendiistekleriyleayartmalarderyasınadalarlar,iyilikedecekleribirilerideyoktur.7.Bu,bedeninizinsıhhatinedeiyigelecektir,buşekildebedenlerinizruhunuzakulluketmeyedahaelverişliolur.Halbukitembellik,vakti,sıhhati,varlığı,aklı, fazileti,herşeyiöldürür.

(…) Zamana büyük saygı duy; altın ya da gümüşünüharcamamayadikkatetmektenziyadevaktinihiçboşaharcamamayaitina göster: Eğlencelere, ziyafetlere, boş laflara, faydasız dostlara,uykuya yenik düşerseniz onlar vaktinizi çalmaya çalışan ayartıcıolurlar,onagöredikkatiniziartırınveonlarınkarşısındaazimledurun.Hırsızlardan ve soygunlardan kaçmaya çalıştığınızdan daha ziyadevaktiniçalabilecekkişilerden, işlerdenvehayat tarzındankaçınmayauğraş.Zamanı telafietmek içinasla tembelliketmemeyeçalışmaklakalmayıpyapabileceğinenbüyükhayrıyap,daha iyisivarkenazıylayetinme.

Kararındaveşükrederekyiyipiç;sıhhatinuğruna,faydasızzevkleruğrunadeğil.

***

Tanrı’yaeniyişekildekullukedebileceğindüzgünbirişdışındabirmeslekle uğraşmadığından emin ol. Sakatlık gerçekten karşı

durulamayan bir özürdür. Bunun haricinde hiç kimse miskinceyaşamamalı, eğlence gibi ufak tefek işlerle ya da öylesine sefasürmemelidir. Ancak gücü yeten herkes düzgün, normal, Tanrı’nınistediğiveherkesiçinhayırlıbirişleuğraşmalıdır.Soru:Varlıklıolmakbizi bundanmuaf tutmazmı? Cevap: Refah, sizi kirli işlerden uzaktutabilirfakatenfakiradamınmazurgörüldüğündendahafazlamazurgörülemezsiniz,işvehizmetneolursaolsun,Tanrıençokverdiğiiçinen azı gerektirir diye düşünmüyorsanız şayet. (…) Soru: Sadecekurtuluşumudüşüneceğimdiyedünyadanuzakolmazmıyım?Cevap:Lüzumsuz yere sizi manevi işlerden alıkoyan her türlü dünyevimeseleninyadaişinaşırısındanuzakdurabilirsiniz:Fakatherkesiçinhayırlı olacağınız fiziki meşguliyetlerden ve zihin emeğinden uzakkalmazsınız. Kilise ya da devletin her mensubu, Kilise ve devletiniyiliği için elinden geleni yapmakla yükümlüdür: Kamuya yapılanhizmet,Tanrı’yayapılacakenbüyükhizmettir.Bunuihmaledipdebendua ve tefekkür edeceğim, demek sanki hizmetçinizin en önemliişiniziyapmayıreddedipişinçokdahakolaykısmınasarılmasıgibidir:Tanrı da size günlük ekmeğinizi kazanmanız için bir şekildeçalışmanızı, başkalarının sırtından asalak gibi geçinmemeniziemretmiştir.GünahsızÂdem,CennetBahçesi’neonumeyvelendirsindiye konulmuştu: Düşkün insanoğlu da ekmeğini alnının teriylekazanmakzorundadır (Yaratılış3:19).Kimkiçalışmaz,onunyemesiyasaklanmalıdır(2.Selanikliler3:6,10,12).Gerçektende,tembelliğebırakıldığında hastalanacak olan bedenimizin sıhhati, bedenhastalandığındakendisidehastalanacakolanruhlarımızınkurtuluşuiçin çalışmak lazımdır bize: Ve kim ki hiçbir şey yapmayıp dua vetefekkür eder, çok geçmeden dua ve tefekkür edemeyecek halegelmişgibiolacaktır(hastalıktanyadamelankoliyüzünden).Elbetteolağandışıgüçlübirbedenesahipdeğilse.

Vaktini pek dikkatle telafi edenlerden ol, her saat ve dakikanınkıymetini bil ki onu boş yere harcama, elinden geldiğince en iyi vefaydalı şekilde kullan. Bu hususta bir an önce daha ayrıntılı olarakkonuşmaya niyetliyim; o nedenle burada başka şeylereklemeyeceğim.

Seni ayartmaya çalışanların vaktini boşa geçirtmeye ve seniişinden alıkoymaya uğraşacağı engellerden ve seni saptırabilecekdurumlardan dikkatle ve azimle kaçın. Koşulduğunuz esas işi bilin,başka uğraşlardan uzak durun: Özellikle Yargıçlar ve Vekiller ileönemli kamu hizmetinde çalışanlar buna kulak vermelidir. Zira eğerçok akıllı ve dikkatli olmazsanız, ayartmaya çalışanlar siz farkınavarmadan vazifenizmiş gibi görünen öyle saptırıcı meselelere ve

işlereçekecektirkisizi,neredeysedünyadafaydasızbiradamhalinegeleceksinizdir.Şuyadabuufaktefekişiyapmak,şuyadabudostuziyaretetmekyadaonunlagörüşmek,oyadabunezaketigöstermekzorundakalacaksınız;öyleki,bucüzişeyleryüzündenbütünönemliişlerinizden alıkonulacaksınız. Kabul ediyorum, dostlar ihmaledilmemeli,nezaket terkedilmemelidir:Lakinenönemlivazifelerimizenlazımolanlarıdır,yerigeldiğindebütünişlerönceliğionavermelidir.

***

Ticarimallarınızlaüçüncüsıradailgilenmekmeşruvemünasipolur(yanikamuyararıvekendişahsi ruhvebedensağlığınızdansonra).Zira şöyle denmiştir: Zengin olmak için çalışmayın (Süleyman’ınÖzdeyişleri23:4).Bununanlamışudur:Esasamacınızzenginolmakolmasın. Bedeni ilgilendiren amaçlar için zenginlik aramak nihaiemelinizolmamalıdır.Fakatdahayüceamaçlaruğrunabunlarıamaçedinebilirsiniz. Mesela amacınız başarıyla meşru kazanç eldeetmekse, bu şekilde çalışabilirsiniz: Sizler, ustalığınızı ve becerinizigeliştirmekleyükümlüsünüz.FakatbudurumdagayenizTanrı’yadahaiyikulluketmek,sahipolduklarınızladahaçokiyilikyapmakolmalıdır.Eğer Tanrı size başka yollardan meşru olarak daha fazla kazançsağlayabileceğiniz bir yol gösteriyorsa (ruhunuza ve başkalarınayanlış yapmamak kaydıyla), siz de bunu reddeder ve daha azkazançlı olan yolu seçerseniz, işinizin amaçlarından birine karşıgelmiş,Tanrı’nınUşağıolmayıve ihsanınıalmayıvegerektiğindebuihsanı onun için kullanmayı reddetmiş olursunuz. Tanrı için zenginolmakiçinçalışabilirsiniz,bedenvegünahiçindeğil.

II

KALVİNİSTSİSTEM

Yaygınkanı,JohnCalvin’in(1509-1564)ReformHareketi’nesosyalbilimlerden elde edilen edebi etkinin ve hukuki düşüncenin analitikgücünü getirdiği şeklindedir. Sanat ve ilahiyat okumak için on dörtyaşında başladığı ParisÜniversitesi’nde, İncil’i geleneksel yöntemleyorumlayanilahiyatçılarilepratikerdemlerledahaçokilgilenen,edebive tarihi bilimlerin İncil’e uygulanmasında sakınca görmeyeninsancıların güncel tartışmalarını dinlemek fırsatı bulan Calvin,meselelerinherikiyanınıdaöğrenir.HukukokumaküzereOrleans’ageçen Calvin, bir süre sonra antik dilleri öğrenmek için yenidenParis’e dönerek, Protestanlık yanlılarıyla dostluk kurar. Ne kiotoriteleringözünebatacak,Paris’tenveFransa’dankaçarak,yaklaşıkotuzyıl(1536-1564)kalacağıCenevre’yeyerleşecektir.

Calvin,Cenevre’dekendisineözgübirProtestan ilahiyatı geliştirir,birkilisekurar. “Protestanca”hayat tarzıbenimser,birsüresonra daciddibirmuhalefetlekarşılaşmaksızın,şehrinruhanilideriolur.İzleyensüreçte Cenevre’yi Protestanlığın başkenti haline getirmeyi başaranCalvin,seksenbölümübulanHıristiyanDinininKurumlarıadlıeseriniburadakalemealır;zamaniçindeolgunlaşanfikirleriniyenibaskılaraekleyerekgeliştirir.

Hıristiyan Dininin Kurumları’nın Protestanlığın İncili olmasa daProtestanların çoğunluğu için Summa Theologica ayarında olduğusöylenir. Özlü bir ilahiyat el kitabı ve ebedi yaşama nasılhazırlanılacağınadairgündeliksorularıcevaplayanbirahlakkılavuzugörevi yapar. Aşağıdaki pasajlarda, bu dünyadaki tüm faaliyetlerekarşıtakınılacaktavırlarıbelirleyendüşüncelerinibulacaksınız.Erkekve kadın Protestanlar yaşamlarını yüzlerce yıl bu sözlerdoğrultusundaşekillendiregelmiştir.

A.İNSANLARINDURUMUVEGÖREVLERİNELERDİR?

1.HıristiyanDinininKurumları**JohnCalvin,HıristiyanDinininKurumları,çev.JohnAllen,I.cilt,s.46-7,75-6,78-80,618-9,6489;II.cilt,s.140-2,149,220-1,224,371,410-6,WestminsterPress,1932.

JohnCalvin

TanrıKendisiTarafındanYaratılanDünyayıKorurveBeslerve

ÇeşitliBölümlerineKendiTakdiriyleHükmeder.

Filozoflarınfikirlerinekarşılık,Tanrı’nınkenditakdiriaçıklanmıştır.YaratmaveTakdirayrılmazbiçimdebirleşmiştir.

Tüm işini bir defada bitiren Tanrı’yı anlık bir Yaratıcı halinegetirmeksoğukvekısırbirtanımolur;kâfirlerden,özellikledeevreninstatusquo’sundaolduğukadarbaşlangıcındadaparlayanilahigücünvarlığınıgördüğümüzegöre,farklıolmamızgerekir.Kâfirlerinzihinleride sadece yeryüzüne ve göklere bakarak Yaratıcı’ya yükselmeyemecbur ediliyor ama inancın yaratılış için tüm övgüleri Tanrı’yayöneltmek için kullandığı özgün bir yöntem var. Havari’nin{126}söylediklerine daha önce de atıfta bulunmuştuk, sadece “evreninTanrı’nın buyruğuyla yaratıldığını (…) inanç sayesinde anlıyoruz.”(İbraniler 11:3) (…) Tanrı’nın takdirine teslim olmazsak -aklımızlaanlamışvedilimizle itirafetmişolsakbile-şusözüngerçekanlamınıkavrayamayız:“TanrıYaratıcıdır.”TamdayaratılışsırasındaTanrı’nıngücüyleyüzleşendünyeviakılburadanilerigidemez;yapabileceğienfazla,yaratılışın bilgeliğini, gücünü ve iyiliğini tartmak ve bu konudatefekkür etmektir. (Bu meseleler aslında aşikârdır ve istemeyenlerebile kendisini kabul ettirir.) Üstelik hareketin gücünün kaynaklandığıbirgenelkoruma ve idare etme faaliyeti hakkında da tefekkür eder.Kısacası,dünyeviakılbaşlangıçtanbuyanaherşeyibiraradatutan,ilahibiçimdeihsanedilmişbirenerjiolduğunudüşünür.

Ancak inanç daha derinlere nüfuz eder; her şeyin YaratıcısınıbulduğundaonunölümsüzİdareciveKoruyucuolduğusonucunavarır–sadecegökselçerçeveyihareketettiriponunparçalarınınevrenselhareketinisağlamaz,ayrıcakendiyarattığıherşeyi,enufakserçeyevarıncaya kadar destekler, besler ve hepsiyle ilgilenir… Bu nedenle,Davut evrenin Tanrı tarafından yaratıldığını kısaca anlattıktan sonrahemenO’nuntakdirininkesintisizbiryolunaeğilir:“GöklerYehova’nınsözüyle, gök cisimleri ağzından çıkan solukla yaratıldı.” (Mezmurlar33:6) (…) Sonra ekler: “Tanrı göklerden bakar oldu insanlara.”(Mezmurlar 53:2) (…) Aynı yoldan devam eder. Evrenin Yaratıcısıolmasaydı Tanrı’nın insanların işleriyle ilgilenmesinin de inanılır birşeyolmayacağını tüm insanlarbukadaraçıkbiçimdeakıl edemesede hiç kimse Tanrı tarafından yaratılan evrenin O’nun tarafındanbaşıboş bırakılacağına ve işlerine ilgi göstermeyeceğine gerçekteninanmaz; Davut’un birinden diğerine en mükemmel düzenlererehberlik etmesi hiç de uygunsuz değildir. Genel olarak filozoflarınöğrettiğive insanzihinlerininöğrendiği şeyevrenin tümparçalarınınTanrı’nın gizli ilhamıyla canlandırıldığıdır.{127} Ama onlar her şeyintanrısal olduğunu söyleyen Davut kadar ileri gitmez: “Hepsi senibekliyor, yiyeceklerini zamanında veresin diye. Sen verince onlartoplar,seneliniaçıncaonlariyiliğedoyar.Yüzünügizleyincedehşetekapılırlar, soluklarını kesinceölüp toprakolurlar.Ruhunu gönderincevar olurlar, yeryüzüne yeni yaşam verirsin.” (Mezmurlar 104:27-30)(…)Gerçekten de öyledir, Pavlus’unTanrı’nın içinde var olduğumuzve hareket ettiğimiz ve yaşadığımıza dair ifadesini onaylasalar daonun övdüğü lütuf hissini gerçekten hissetmekten çok uzaktırlar,çünkü hepsi Tanrı’nın babalığından gelen iyiliğini, o özel ilgisinitatmamıştır…

Tanrı’nıntakdirimünhasıraninsanlarlailişkilidir

Lakin, dünyanın özellikle insanoğlu uğruna yaratıldığınıbildiğimizden onun yönetilmesinde de bu amacı aramamız gerekir.Peygamber Yeremya şöyle haykırır: “Ey Tanrım, insanın yaşamınınkendi elinde olmadığını, adımlarına yön vermenin ona düşmediğinibiliyorum,” (Yeremya 10:23). Üstelik Süleyman şöyle der: “İnsanınadımlarını Tanrı yönlendirir…. İnsan tuttuğu yolu nasıl anlayabilir?”(Süleyman’ınÖzdeyişleri20:24)(…)BırakalımonlarTanrı’nın insanıinsan doğasının eğilimlerine göre hareket ettirdiğini ama insanın

kendi uygun gördüğü gibi hareket ettiğini söylesinler. Hayır, busöylenen doğru olsaydı, onun yollarından birini serbestçe seçmekinsanların kontrolünde olurdu. Belki bunu inkâr edebilirler, çünkü oTanrı’nın gücü olmadan hiçbir şey yapamaz. Ancak gerçekte bunukabul edemezler çünkü peygamber ve Süleyman Tanrı’ya sadecegücü değil, tercihi ve belirlemeyi de isnat eder. Başka bir yerdeSüleyman, sanki Tanrı’nın eliyle yönlendirilmiyormuş gibi, Tanrı’yıdikkate almadan kendileri için bir hedef belirleyen insanların buaceleciliklerini nazikçe azarlar. “İnsan aklıyla çok şey tasarlayabiliramadilinvereceğiyanıtTanrı’dandır.”(Süleyman’ınÖzdeyişleri16:1)(…) O izin vermeden konuşmaları bile mümkün olmayan sefilinsanların Tanrı’nın izni olmadan kendi kendilerine hareketedebileceklerinidüşünmelerisaçmabirahmaklıktır!

Âdem’inGünahı,İnsan’ınAsılSözleşmesininYokOlmasınaveTümİnsan

SoyununMahvınaSebepOlmuştur.

Düşüşüntarihibizegünahınneolduğunugösterir:Sadakatsizlik.

Tanrı’nın bu kadar ağır biçimde cezalandırdığı, hafif bir günahdeğil, iğrençbirsuçolmalıdır,buyüzdenÂdem’inkaçışındaTanrı’datüm insanlığa karşı korkunç bir intikam ateşini tutuşturan ne tür birgünaholduğunudüşünmemizgerekir.Âdem’ingünahınıaçgözlülüğüngetirdiği bir taşkınlık olarak düşünmek çocukçadır. Arzulanabilecektüm zevkler her yerde bol miktarda mevcutken tüm erdemlerinmembaı ve tamamı sadece bir meyveden uzak durmaktanoluşuyordu; dünyadaki kutsal bereket sayesinde elde sadece bollukdeğil,muhteşembirçeşitlilikmevcuttu!

Bu yüzden daha derinlemesine incelememiz gerekiyor. İyiylekötüyü bilme ağacı, itaatini sınamak ve kendi isteğiyle Tanrı’nınemrinde olduğunu ispatlaması amacıyla Âdem’e yasaklanmıştı.Ağacınadıbuemrin tekamacınınonukaderine razı tutmakvekötüarzularla dolmasını engellemek olduğunu gösteriyordu. Ama onaverilen söz, hayat ağacınınmeyvesinden yediği sürece ebedi hayatümidiydi,diğeryandanda iyiylekötüyübilmeağacınınmeyvesindenyersekorkunçbir ölüm tehdidi vardı; böylece inancınıuygulamışvekanıtlamış olacaktı. Bu yüzden Âdem’in nasıl olup da Tanrı’nın

gazabını kendi üzerine çektiğini çıkarsamak zor değildir.Gerçektende, Augustine gururumuzun tüm kötülüklerin başlangıcı olduğunusöylerken haklıydı. Çünkü tutkular onu izin verilenden ve doğruolandanöteyeçekmeseydi,ilkdurumundakalmayadevamedebilirdi.

Ama Musa’nın tanımladığı ayartılmanın doğasını daha iyitanımlamamız gerekir. Kadın, sadakatsizliği yüzünden Tanrı’nınsözünden çıkıp yılanın hilesine kapıldığına göre, düşüşünbaşlangıcının itaatsizlik olduğu açıktır. Tek bir insanın itaatsizliğiyüzünden her şeyin kaybedildiği öğretenPavlus da bunu teyit eder.(…) Ama aynı zamanda Tanrı’nın otoritesine karşı isyan eden ilkinsanın sadece kendisine yaltaklanan Şeytan tarafından elegeçirilmesinden dolayı değil, doğruluğu küçümseyip yanlışlığıntarafına geçmesinden dolayı da yaptığını not etmek gerekir. ElbetteTanrı’nın sözünü küçümsersek ona olan saygıyı sarsmış oluruz.ÇünküonudikkatledinlemezsekMajesteleriaramızdadurmaz,ibadetde mükemmel olmaz. Bu yüzden sadakatsizlik düşüşün temelidir.Ancak onun ardından tutku ve gurur, nankörlükle birlikte ortayaçıkmıştır, çünküÂdem kendisine ihsan edilenden fazlasını isteyerekTanrı’nınonuniçinharcanacakbüyükcömertliğiniutançvericibiçimdereddetmişti.Tanrı’yabenzerbiçimdeyaratılmışolmak,Tanrıileeşitliğesahip olmadıktan sonra yeryüzünün oğluna ufak bir mesele gibigelmişti – akıl almaz bir ahlaksızlık! İnsanın kendi Yaratıcısınınotoritesinden çıkmasına sebep olan dinden çıkma -gerçekten decüretkârcaboyunduruğundankurtulmayaçabalamıştı–pis ve iğrençbir suç ise Âdem’in günahını küçük göstermek için çabalamakboşunadır. Üstelik basit bir dinden çıkma vakası değildir, Tanrı’yailişkinaşağılık iftiralarla işbirliğiyapmıştır.Bunlar,Tanrı’yı yalancılıklave kıskanmakla ve kötü niyetle suçlayan Şeytan’ın iftiralarıylaörtüşmüştür. Son olarak, inançsızlık tutkuya kapı açmıştır; tutku isemüzmin itaatsizliğin annesidir, neticede insan Tanrı korkusunu birkenara atmış, arzuları kendisini nereye götürürse oraya gitmiştir.Bugün kulaklarımızı açıp İncil’i dinlediğimiz takdirde kurtuluşkapısının açılacağını ama pencereler Şeytan’a açılırsa, ölümüngeleceğini söyleyenBernard’ın öğretisi doğrudur. (…)ÇünküÂdem,Tanrı’nın sözlerine inanmamış olmasaydı, O’nun otoritesindençıkmayaasla cüret edemezdi.Budagerçekten tümarzuları kontroledecek en iyi boyunduruktur: Tanrı’nın emirlerine uyarak doğruluklayaşamaktandaha iyibirşeyolmadığıdüşüncesi,sonradamutlubiryaşamın nihai amacının O’nun tarafından sevilmek olması. BuyüzdenŞeytan’ın küfürlerine kapılanÂdem, Tanrı’nın tümgörkeminimümkünolduğuncasöndürmüştür…

İnsanArtıkSeçmeÖzgürlüğündenMahrumBırakılmışveSefilBir

KöleliğeMahkûmEdilmiştir.

BuKonununTehlikeleri:Oluşturulanbakışaçısı

Gördükkiilkinsanıkendinebağladıktansonragünahınhâkimiyetisadecetüminsanoğlunuetkialanınaalmamış,ruhlarıtamamenişgaletmiştir. Biz, bu köleliğe düştüğümüze göre, tüm özgürlüklerdenmahrumedilipedilmediğimizianlamakveözgürlüğünbirparçasıbilehayatta kaldıysa, bunun kapsamını belirlemek için araştırmayapmalıyız. Ama bu sorudaki gerçekliğin bizim için daha belirginolabilmesiamacıyla,şimditümargümanıyönlendireceğimizbirhedefbelirliyorum.Hatayadüşmeyiengellemenineniyiyoluherikiyöndeninsanıtehditedecekolantehlikelerigözdengeçirmektir.

(1) İnsanın namusu tamamen reddedilirse hemen bu olgudandolayı rehavet içine girebilir ve kendi kendine doğruluğubulamayacağısöylendiğindenkendisindehiçbirdoğrulukyokmuşgibiböylesi çabaları sonuçsuz olarak görür. (2) Tanrı’yı bu konudakionurdan mahrum etmeden ve insana küstahça bir kendine güvenverenvekendisinimahvetmesinesebepolmadan insanaenufakbirbaşarıatfedilemez.

Bukayalıklaraçarpmakistemiyorsakrotamızışöylebelirlemeliyiz:İnsanakendigücüdahilindehiçbiriyişeyolmadığıöğretilirseveinsanheryöndenensefilihtiyaçlarlakuşatılırsa,bunlararağmenkendisindeolmayan bir iyiliğe, mahrum bırakıldığı bir özgürlüğe talip olmasıistenmelidir. Aslında bu çaresiz ve hareketsiz durum, en yüksekerdemlerle donatıldığını varsaydığımız durumdan çok daha fazlatahrikeder insanı.Herkes ikincinoktanınnekadargerekliolduğunugörmektedir. Ancak birçok kişinin ilk nokta hakkında şüpheleriolduğunu gözlemliyorum. Kendisine ait olan hiçbir şeyin insandanalınamayacağı kesin bir olgu olduğuna göre, haksız biçimdeövünmektenuzakdurmanıninsaniçinnekadarönemliolduğuaçıkçabellidir. İnsan, Tanrı’nın keremiyle en yüksek onur işaretleriyle farklıkılındığında bile kendisiyle övünmesine izin verilmemiştir. En yücegörkemden-kendinankörlüğüyüzünden-enderinrezilliğedüştüğünegöre burnunu daha ne kadar sürtmek gerekir ki! Bence en yüksekonur düzeyine getirildiğinde Kutsal Kitap’ın ona atfettiği tek şey

sadece Tanrı’nın suretinde yaratılmış olmaktı. Bu yüzden insanınkendi iyi eylemleri yüzünden değil, Tanrı’nın yoluna girdiği içinkutsandığıortayaçıkmaktadır.Şimdi insangörkemindensıyrılmışvemahrum olmuşken, görkeminin büyüklüğü ve zenginliği bolkenkeremineminnettarolmadığıTanrı’yı tanımaktanbaşkane yapabilir;en azından kendi fakirliğini itiraf ederek, daha önce lütufları içinövmediğiTanrı’yıövmesigerekmezmi?

Ayrıca, bilgeliğimizin ve erdemlerimizin tüm itibarından mahrumedilmişken Tanrı’nın görkemine uymak bizim avantajımızadır. Bunedenle, bize gerçeğin ötesinde bir şeyler veren herkesharabelerimizin üzerine bir de dine saygısızlık eklemiş olur. Bizekendi savaşımızı sürdürmemiz öğretildiğinde bir kamış çubuğadayanmışoluruz, kırılır kırılmaz yere düşeriz! Yine de kamış birçubukla bile karşılaştırdığımızda gücümüzü boş yere övmüş oluruz!Çünkü birçok insanın bu meselelerle ilgili tasarladıkları vegeveledikleri duman gibidir. Bu yüzden Augustine’in haklı olarak oünlü ifadesini sıkça tekrarlar: Özgür iradeyi savunanlar onugüçlendirmek yerine ayaklar altında çiğniyorlar. Başlangıçta bunlarısöylemekgerekiyordu, çünkü bazı kişiler insanın gücünün, Tanrı’nıngücünün insanda toplanmasına dayanan kendi temelinden kazınıpkoparıldığını duyduklarında tüm bu tartışmaları tehlikeli, hattagereksizbuluptiksiniyorlar.Ancakbudiniaçıdantemelbirmeselevebizimiçinfaydalı…

“İşleyen”ve“işbirliğiyapan”lütuf?

(…) Özgür irade, Tanrı’nın lütfundan, hatta sadece seçilmişlerinyenilenme yoluyla aldıkları o özel lütuftan yardım görmezse,insanların iyi işler yapması için yeterli değildir. (…) Ancak şu anakadarhenüzinsanın iyilikyapmagücündentamamenmahrumedilipedilmediğini,zayıfdaolsa,kendibaşınahiçbirşeyyapamadığıhaldeTanrı’nın lütfu ilekendigöreviniyerinegetirebilecekbirazgücükalıpkalmadığını açıklamadık. Cümlelerin Ustası{128} şu düşüncesiyle bunoktada bir karara varmayı amaçlıyordu: “İyi işler yapabilecek halegelmekiçinikitürlütfaihtiyacımızvar.”İlktüre“çalıştıran”lütufadınıvermiştir, bu lütuf etkin olarak iyi şeyler yapmamızı sağlar. İkinci türise “destekleyen” lütuftur ve iyi niyetlere yardımcı olur. Bu ayrımdabenimutsuzedenşey, iyilikyapmayönündekietkinarzuyuTanrı’nınlütfuna atfetse de insanın da kendi doğasıyla etkin olmasa da bir

şekilde iyiliği aradığına dair bir ipucu vermesidir. (…) Lombardusneticede özgür bir iradeye sahip olduğumuzu ilan eder; bu, iyi vekötüyü düşünmeye veya gerçekleştirmeye eşit derecede muktedirolmak değil, sadece zorlamalardan kurtulduğumuz anlamına gelir.Lombardus’agöre,kötü insanlarvegünahınkölesiolsakda,sadecegünahişliyorolsakdabuözgürlükengellenmez.

İnsanınÇaresizBiçimdeAmaZorlamaOlmaksızın,GünahkârOlması

BirÖzgürİradeDoktriniOluşturmaz.

İyiilekötüarasındaözgürceveeşitbiçimdeseçimyapabildiğindendeğil, zorlama değil kendi iradesiyle kötü eylemler yaptığındaninsanınbutürbirözgürkararvermeyetisiolduğundanbahsedilebilir.Gerçektendedoğruifadeedilmiştir,ancakbukadarufakbirşeyebukadarmağrur bir isimvermekhangiamacahizmetedecektir?Evet,asil bir özgürlük – çünkü insan günaha hizmet etmeye zorlanmazamairadesigünahınzincirlerinebağlıolduğundangönüllübirköledir!Gerçekten de amaçsızca kiliseye saldırmak için kullanılan kelimelerüzerindeçekişmektennefretediyorum.Amabenvicdanımınsözünüdinleyerek,özellikledeölümcülhatalarsözkonusuolduğundasaçmabir şeyi ifadeedenbukelimelerdenvazgeçmeye karar verdim.Amasoruyorum, kaç kişi insana atfedilen özgür irade sözünüduyduklarında hemen insanı kendi aklının ve iradesinin efendisi,kendi gücüyle kendini iyiliğe ve kötülüğe döndürebilecek biri olarakhayal etmekten uzak durabilir? Ama (birileri şöyle diyecektir) bununanlamısıradan insanlaraanlatılırsa,butürbir tehlikeortadankalkar.İnsanoğlununmizacıgönüllüolarakyanlışaeğilimlidir,bu yüzden birkonuşmadakisözlerdenhemendoğrudeğil,yanlışanlamıçıkarır.Bukelimesözkonusuolduğundasahipolmamızgerekendendefazlavekesin deneyimlere sahibiz. Antik yazarları yorumlarken haleflerikelimenin etimolojik anlamına sıkıca yapıştıklarından kullandığıanlamı göz ardı edip kendilerini yıkıma götüren bir özgüvenekapılmışlardır.

KendiKendimiziOnaylamaktanTamamenVazgeçmeliyiz.ÖzgürİradeDoktrini

HerZamanTanrı’danOnurunuÇalmaTehlikesiniBarındırır.

(…) Burada bir defa daha tekrarlamak zorundayım: Kendi

musibetini, fakirliğini, çıplaklığını ve rezilliğini fark ederek tamamenyıkılan ve bunalan kişi kendisi hakkında en ileri bilgiye sahip olmuşdemektir. Kendisinde eksik olanları Tanrı’yla telafi edebileceğiniöğrendiğisüreceinsanınkendisinigereğindenfazlaşeydenmahrumbırakması tehlikesi yoktur. Boş bir özgüven içinde kaybolmadan veTanrı’nınonurunugaspetmedenvebuyüzdendinekarşıutançvericibirsaygısızlıktandolayısuçludurumunadüşmeden,kendisiiçintalepedebileceği,gerçektendehakkıolançokazşeyvardır.GerçektendebiziTanrı’yadeğildebizedayananbirşeyleraramayasevkedenbuarzuzihnimiziişgalettiğindebilelimkibufikriaklımızagetiren,ilkanababamızın “iyi ve kötüyü bilerek Tanrı gibi olmayı” (Yaratılış 3:5)arzulamasına sebep olan rehberden başkası değildir…. İnsanınkendisini övmesine sebep olan şey şeytanın sözleriyse,düşmanımızdan öğüt almak istemediğimiz sürece o sözleridinlemeyelim. Kendi kendine güvenebilecek kadar büyük bir gücesahip olma fikri nasıl da tatlıdır! Ama bu boş özgüven aklımızıçelmeden gelin Kutsal Kitap’ta bizi açıkça aşağılayan çok sayıdabölüme göz atalım. Örneğin: “İnsana güvenen, insanın gücünedayanan… kişi lanetlidir” (Yeremya 17:5). Ardından: “Ne atıngücünden hoşlanır, ne insanın bacaklarından (yiğitliğinden). Tanrıkendisinden korkanlardan, sevgisine umut bağlayanlardan hoşlanır”(Mezmurlar 147:10-11). Ardından: “Yorulanı güçlendirir, takatiolmayanın kudretini artırır. Gençler bile yorulup zayıf düşer, yiğitlertökezleyipdüşerler. Tanrı’ya umut bağlayanlarsa taze güce kavuşur”(Yeşeya 40:29-30). Tüm bunların bir amacı vardır: “Alaycılarla alayeden, alçakgönüllülere lütfeden” (Süleyman’ın Özdeyişleri 3:34)Tanrı’nın bizden memnun olmasını istiyorsak ne kadar ufak olursaolsun, kendi gücümüze dair hiçbir fikre güvenmemeliyiz….Gelin şuvaatleri hatırlayalım: “Susamış toprağı sulayacak, kurumuş topraktadereler akıtacağım” (Yeşeya 44:3). Ardından: “Ey susamış olanlar,sularagelin.”(Yeşeya55:1)(…)Bunlarda ispatlıyorki,hiçkimseninkendi fakirliğini fark etmeden Tanrı’nın lütfuna ulaşmasına izinverilmeyecektir. Ayrıca Yeşeya’daki şu örnek gibi ifadeleri deatlamayalım: “Gündüz ışığın güneş olmayacak artık, ay daaydınlatmayacak seni, çünkü Tanrı sonsuz ışığın, Tanrı görkeminolacak.” (Yeşeya 60:19). Elbette Tanrı hizmetkârlarını aydınlatangüneşin veya ayın ışığını yok etmeyecektir ama onun iradesiinsanlaraçokgörkemligeleceğindenTanrıonlaraenmükemmelkabulettiklerişeylerebilegüvenmemelerinisöylemektedir…

ÇarmıhaKatlanmak,ÖzverininBirParçasıdır

Mesih’intakipçileriolarakkendiçarmıhlarımızıkaldırmalıyız.Mesih’inçarmıhıvebizimkilerAmadindarbirzihnindahayükseğe tırmanmasıgerekir,Mesih’in

öğrencilerini çağırdığı yüksekliğe: Herkes kendi çarmıhınakatlanmalıdır. Çünkü Efendimizin benimsediği ve yoldaşlığa değerbulduğu kişiler zor, yorucu, rahatsız ve her türden ve çok sayıdakötülükle dolu bir yaşama hazır olmalıdır. Göklerdeki Babamızıniradesi,kendiçocuklarınıbelirlibirsınavdangeçirmekyönündedir. İlkdoğan çocuğu Mesih ile başlayarak bu planı tüm çocukları içinuygular. Oğlunu diğer herkesten daha çok sevmesine ve Baba’nınzihni Oğul’dan çok memnun olmasına rağmen yine de O’namüsamaha göstermemiş ve yumuşak davranmamıştır; doğruyusöylemek gerekirse, yeryüzünde yaşarken sadece sürekli olarak birçarmıhlasınanmamıştır,onuntümhayatıbir türçarmıhtanbaşkabirşey değildir. Bunun sebebini havari ifade eder: “Oğul olduğu haldeçektiği acılarla söz dinlemeyi öğrenmesi” (İbraniler 5:8)gerekmektedir.

Bunu düşündüğümüzde, başımız olanMesih’in özellikle de bizimiyiliğimiziçin,sabrınörneğinikendisindegöstermekiçinboyuneğdiğikoşullardan niçin kendimizi hariç tutalım? Bu nedenle, Havari, tümçocuklarının kaderinin Mesih’e uymak olduğunu öğretmiştir. Bunedenle, aykırı ve şeytani görünen sert ve zorlu koşullar bizirahatlatır: Mesih’in göksel görkeme ulaşmak için içinden geçtiğikötülükler labirentinde çektiği acıları paylaşmış oluruz, biz de aynıüzüntülerden geçerek belki aynı görkeme ulaşabiliriz. Komünyondabu acılar sadece kutsanmış olmaz, ayrıca kurtuluşumuz için bizeyardımedilmişolur.

ÇarmıhbiziTanrı’nıngücünetamamengüvenmeyegötürür.

Ayrıca Efendimizin Babasına olan itaatini ispatlamak vedoğrulamakdışındaçarmıhakatlanmakiçinhiçbirsebebiyoktu.Amabizim için hayatımızı sürekli çarmıhta geçirmek için birçok sebepvardır. İlkin, doğamız gereği her şeyi etimize yormaya eğilimliolduğumuzdan-acizliğimizolduğugibigözlerimizinönünesürülmediğisürece-kendierdemlerimizegereğindenfazlaitibarederiz.Neolursaolsun, tüm zorluklara rağmen bu erdemlerin bozulacağından vefethedileceğindenşüphelenmeyiz.Böyleceetimizeaptalcaveboşbirgüvenduyarız,bunabelbağlarız,sankiTanrı’nınlütfuolmadanbizimgücümüzyeterliymişgibiTanrıkarşısındaküstahbirgururladururuz.

O, hem çabalarımızın yetersizliğini hem de zayıflığını yaşattığıtecrübelerle bize ispatlayarak bu küstahlığı gemleyebilir. Bu yüzdenbizi ya utanç ve yoksulluğa veyamahrumiyete veya hastalığa veyabaşkafelaketlereduçareder.Bizedenkgeldiğikadarıylasonderecehaksız olan bu felaketlere dayanmamız uzun sürmez, kısa süredeyeniliriz. Kibrimiz böylece kırıldığında, felaketlerin ağırlığı altındaayakta durmamızı sağlayacak tek şeyi,Tanrı’nın gücünden yardımistemeyiöğreniriz.Ancakenkutsalinsanlarbilekendigüçleriyledeğil,Tanrı’nın lütfuyla ayakta kaldıklarını bildikleri halde, çarmıhlasınanarak kendileri hakkında daha derinlemesine bilgi sahibiolmadıkları sürece kendi yiğitliklerinden ve sebatlarından çokemindirler.

Bunedenle,huzurluzamanlardakendibüyüksebatve sabırlarınıpekiştirirler, sıkıntılar kibirlerini kırdığında tüm bunların ikiyüzlülükolduğunu öğrenirler. İnananlar kendi hastalıkları hakkındaki böylesidelillerle tevazularını geliştirebilir ve etlerine olan sapkıngüvenlerindensıyrılarakTanrı’nınlütfunayönelirler.Tanrı’nınyolundangittiklerinde onları yeterli koruma ve esirgemeye kavuşturacak ilahigücünvarlığınıhissedeceklerdir.

ÇarmıhTanrı’nınSadakatiniYaşamamızaOlanakSağlarveBizeGelecekİçinUmutVerir.

Pavlusbizeşunuöğretmiştir: “Sıkıntıdayanmagücüve dayanmagücü de güvenilir bir karakter yaratır” (Romalılar 5:3-4). Şimdiçarmıhtan birbirine örülmüş birçok iyi şeyin fışkırdığını görüyoruz.Çünkükendigücümüzleilgiliyanlışdüşüncelerimizialtüstedenveiki

yüzlülüğümüzünmaskesinidüşürerekbizimemnunedençarmıh,etino tehlikeli özgüvenine saldırır. Bize gücümüzü yitirmemek ve pesetmemekiçinsadeceTanrı’yagüvenmeyivemütevazıolmayıöğretir.Ayrıca, söz verdiği şeyleri gerçekleştirecek olan Efendimizingelecekte kendi doğrusunu oluşturmasıyla umut zaferin ardındangelecektir.Sadecebusebeplerlebileolsa,çarmıhakatlanmamızınnekadargerekliolduğuortayaçıkar.

Ne kadar güçsüz olduğumuzun neredeyse tamamen farkınavarmamızı sağlamak için kendimize olan kör sevgimizdenkurtulmanın, kendimize güvenmemeyi öğrenmek içingüçsüzlüğümüzü fark etmenin, kendimize güvenmeyip bu güveniTanrı’ya aktarmamızın, fethedilmemiş olanı fethetmek için sebatetmekte Tanrı’nın yardımına güvenerekO’na inanan bir kalbe sahipolmanın, onun vaatlerinin doğruluğunu anlayabilmek için onunlütfundanyanaolmanın,umudunugüçlendirmek içinonunvaatlerinesorgulamadaninanmanınenufakbirönemiyoktur.

ÇarmıhBizeSabrıveİtaatiÖğretir.

Efendimizin insanlara belalara duçar etmesinin başka bir sebebidaha vardır: Onların sabrını sınamak ve onlara itaati öğretmek.İnsanlara verdiğinden daha başka bir itaat göstermeleri mümkündeğildir. Ancak azizlere bahşettiği lütufların içlerinde gizli ve atılolmadığınıanlatmakveaçıkçagöstermekiçindelillergöstermekO’numutlueder.Buyüzdenhizmetkârlarınabahşettiğisabretmegücünüvesebatını açığa çıkararak onların sabrını sınadığı söylenir. Bu durumşöyleifadelerinkullanılmasınanedenolur:Tanrı,İbrahim’idenemişveİbrahim tek oğlunu kurban etmeyi reddetmeyerek dindarlığınıispatlamıştır. Bu yüzden Petrus, altının alev alev yanan bir ocaklaispatlandığıgibi, inancımızındasıkıntılarla ispatlandığını öğretmiştir.(…)İnanankişininTanrı’danaldığıenmükemmelhediyeolansabrınortayaçıkmasıveispatlanmasıiçinkullanılmasınıngereksizolduğunukim iddia edebilir? Aksi takdirde insanlar da sabra hak ettiği değerivermeyecektir.

Birşifaolarakçarmıh

(…)BiraniçinbileolsayumuşakvehoşgörülüdavranıpTanrı’nınboyunduruğunu sarsan etin ahlaksızlık dürtülerinin ne kadar büyükolduğunu anlamadan itaatin ne kadar gerekli olduğunu idrakedemeyiz. İnsanın içindeki kötü niyetler bu hoşgörüyleazgınlaştığından, ahlaksızlığın kucağına düşmememiz için bir türdisiplinleengellenmemizgereklidir.Bunedenle,sınırsızbirzenginlikleçılgınlaşmayalımdiye,çokonurlandırılıpgururlanmayalımdiye;diğeriyi şeylerle -vücuda veya ruha ya da zenginliğe ilişkin iyi şeylerle-kibirlenip mağrurlanmayalım diye, Efendimiz şahsen ve uygungördüğü biçimde bizim karşımızda durur, sınır tanımayan etimiziçarmıhın ilacıyla engeller ve bizi hükmü altına alır. Bunu da her birinsaniçinensağlıklıyoldanyapar.

Babanıncezasıolarakçarmıh

Bunun yanı sıra merhametli Babamızın sadece zayıflıklarımızıöngörmesideğil,bizim itaatkârlığımızıdevamettirmek içinhaddimiziaştığımızda bizi sık sık düzeltmesi de gereklidir. Bu nedenle, birbelaya duçar olduğumuzda hemen geçmişte yaptıklarımız aklımızagelmelidir.Mutlaka böylesi bir cezayı hak edecek bir şeyler yapmışolduğumuzu hatırlarız. (…) Bu nedenle, sıkıntıların ağırlığı altındaezilirkenbileBabamızınbizegöstermişolduğunezaketivecömertliğifark etmemiz gerekir, çünkü o bir an bile bizim kurtuluşumuzusağlamaktangeridurmamaktadır.Bizibelayaduçaretmesininsebebibiziyıkmakveyayoketmekdeğil,bizidünyadakiayıplardankurtarmaisteğidir…. O’ndan ayrı düştüğümüzde bizi azarlamak için yanınaçağırmazsabizimahveder.Buyüzdendisiplinsizolduğumuzdaonunçocukları değil, piçler olduğumuzu söylediğinde haklıdır…. Eğercömertliğini gösterip bizim kurtuluşumuzu düşünürken biz O’nakatlanamazsakyoldançıkmışızdemektir.

ZulümvediğerfelaketlerdeçarmıhakatlanmakdoğrulukuğrunaacıçekmekDoğruluk uğruna zulme tahammül etmek münferit bir tesellidir.

ÇünküTanrı’nınbizenasılbironurihsanettiğiniveO’nunaskerlerininözel nişanına layık gördüğünü böylece anlayabiliriz. Sadece İncil’isavunmak için çabalayanların değil, doğruluk davası güdenlerin dedoğruluk uğruna zulüm görenlerden olduklarını söylüyorum. Bu

nedenle, ister Şeytan’ın yalanlarına karşı Tanrı’nın doğrularını ilanederken veya sapkınların kötülüklerine karşı masumları ve iyilerisavunurken hayatımızı, servetimizi veya onurumuzu tehlikeyesokacak dünyevi saldırılarla ve düşmanlıklarla uğraşmayı da gözealmamız gerekir. Çabalarımızı böylesine fazla biçimde Tanrı’yaadadığımız için acı çekip dertlenmeyelim veya bizi kendi ağzıylakutsadığımeselelerdekendimiziperişangörmeyelim.(…)Fakirlikbilekendi başına düşünüldüğünde perişanlıktır; sürgün, hakaret,hapsedilmeverezilolmakdaöyle;sonolarakölümdefelaketlerinenbüyüğüdür. Ama Tanrı’nın lütfu üzerimizdeyken bunlardan her biribizim için bir mutluluğa dönüşür. Bizim de buna göre etin yanlışhesaplarıyladeğil,Mesih’intanıklığıylamemnunolmamızgerekir.

BugünküHayatıveYardımlarınıNasılKullanmalıyız

BuhayattakigüzelşeylerTanrı’nınhediyeleriolaraksevilmelidir.ÇifteTehlike:Hatalısıkılıkvehatalıgevşeklik

(…)KutsalKitapaynızamandadünyevikazançlarındoğrubiçimdekullanılması gerektiğini de hakkıyla açıklar – bu, hayatımızıdüzenlerken göz ardı edilmemesi gereken bir meseledir. Çünküyaşayacaksak yaşamak için gerekli olan yardımları da kullanmamızgereklidir. Keyiften çok ihtiyaçlara hizmet eden şeylerden de uzakduramayız. Bu yüzden şeyleri zevk için mi, ihtiyaç için mikullandığımız konusunda temiz bir vicdana sahip olabilmek için birölçü tutturmamız gereklidir. Efendimiz bugünkü hayatın kendi halkıiçin Göklerin Krallığı yolunda acele ettikleri bir hac yolculuğuolduğunu öğretirken bizim için bu ölçüyü de belirlemektedir…. Budünyadan gelip geçmek zorundaysak şüphesiz buradaki iyi şeyleriyolumuzu engelleyecek biçimde değil, bize yardım edecek biçimdekullanmalıyız. Bu nedenle, AzizPavlus haklı olarak bizi bu dünyayıaslında kullanmıyormuş gibi kullanmaya, malları da satarmış gibialmayaiknaeder.

(…)Bugünbirçokinsanetinharicişeylerikullanmaktakiaşırılıklarıiçin bir bahane bulmaya çalışırken ve uçarı bir müsamahanınyollarına taş döşerken benim yaptıklarımın onlar için geçerliolmadığındançokemindir.Buözgürlükhiçbir sınırla kısıtlanmamalı,şeylerinkendilerinemeşrugeldiğisüreceistedikleribiçimdekullanımı

insanların vicdanına bırakılmalıdır. Elbette vicdanların tanımlı vekesin yasal formüllerle bağlanmasını ne mümkün ne de gerekligörüyorum ama Kutsal Kitap’ın meşru kullanım için getirdiği genelkurallarvarsakendimizibunlaragörekısıtlamamızgerekir.

Anaİlke

Prensibimizşuolsun:Tanrı’nınbahşettiklerininistimali,Yaratıcı’nınonlarınbizimiçinyarattığıvetahsisettiğiamacauygunolduğusüreceyanlışyönlendirilmiş sayılmaz, çünküO bunlarımahvımız için değil,iyiliğimiziçinyaratmıştır.Bunagöre,gayretlibiçimdebuamacauyanıntuttuğu yoldan daha doğru bir yol yoktur. Şimdi Tanrı’nın yiyeceğihangiamaçlatasarladığınıdüşünürsekyiyeceklerinsadeceihtiyaçlarıkarşılamakiçindeğil,zevkveneşeiçindeyaratıldığınıgörürüz.Yinebu nedenle, giyinmenin amacı bir ihtiyacı karşılamanın yanı sırazarafet ve terbiyedir. Çayırlar, ağaçlar ve meyveler, çeşitlikullanımlarının yanı sıra manzara güzelliği ve koku zevki için deyaratılmıştır. Çünkü bunlar doğru olmasaydı peygamber, “yüreklerinisevindiren şarabı, yüzlerini güldüren zeytinyağını” (Mezmurlar104:15) Tanrı’nın bize sağladığı faydaların arasında saymazdı. (…)Kutsal Kitap kendi iyiliğini överken biz insanlara bu kadar çok şeyverdiğini bize sürekli hatırlatmazdı. Bu şeylerin doğal nitelikleribunlardanhangiamaçlavenedereceyekadar faydalanabileceğimiziyeterinceaçıkbiçimdegösterir.Tanrıçiçeklerigözlerimiziselamlayanbirgüzellikle,burunlarımızadolanogüzel kokularlayarattığına göre,gözlerimiz için bu güzellikten etkilenmek veya burunlarımız için bukokunun tatlılığını fark etmek yasakmı olacaktır? Nasıl yani? Tanrıbazırenkleridiğerlerindengüzelkılmakiçinrenklerifarklılaştırmamışmıdır?Nasılyani?Altınvegümüşü,fildişivemermeridiğermetalvetaşlardan daha değerli olacak bir güzellikle yaratmamış mıdır?Kısacası, birçok şeyi bizler için kullanım gerekliliğinin ötesinde birçekicilikledonatmamışmıdır?

BuNimetleriHoşgörülüBiçimdeKullanmamalıveyaHırslıBiçimdeServet

EdinmeyeÇalışmamalı,İtaatkârBiçimdeÇağrıyaHizmetEtmeliyiz.

HediyeleriVereneBakmakDarKafalılığıveDengesizliğiEngeller.

Yaratılmışolanşeylerinsadecegereklikullanımlarınaizinverirken,biziTanrı’nınkeremininmeşrumeyvelerindenhabisbiçimdemahrumetmeklekalmayıp,birinsanıtümduyularındansoyuponubirtomruğaçevirmedikçe gerçekleştirilemeyecek bu insanlık dışı felsefeyi birkenarabırakalım.

Ancak,diğeryandan,özenlibiçimdeetinarzularınadadirenmemizgerekir,çünkübuarzularbelirlibirdüzen içinde tutulmadığı takdirdeölçüyüaşmamızanedenolur.Ayrıca,dahaöncedesöylediğimgibi,budüşünceninözgürlükmazeretiyleherşeyeizinverenavukatlarıdavardır. İlk olarak her şeyinYaratıcı’yı tanımamız ve onun bize karşıiyiliğine şükretmemiz amacıyla bizim için yaratıldığı düşüncesinidizginlememizgerekir.Aptallaşacakveyadinselgörevlerveçağrınıngetirdiği görevler için işe yaramaz hale gelecek kadar ziyafetlerdeoburcatıkınıyorsanızveyaşarapiçiyorsanızşükretmekneredekaldı?Eğer etiniz aşırı bolluk nedeniyle zihninize bulaşacak aşağılıkarzularakapıldıysavedoğruveonurluşeylerifarkedemeyecekkadarsaflığınızı kaybettiyseniz Tanrı’yı tanımanız nerede kaldı?Görüntümüzün görkemi hem kendimize hayran olmamıza hem debaşkalarınıaşağıgörmemizenedenoluyorsa,bizişıklığıveışıltısıylautanmazca davranmaya hazırlıyorsa, kıyafetlerimiz için Tanrı’yaminnet duymamız nerede kaldı? Zihinlerimiz görünüşümüzünihtişamına sabitlendiyse, Tanrı’yı tanımamız nerede kaldı? Çünkübirçokları tüm duyularıyla zevklere öylesine esir oluyorlar ki, akıllarıezilip yeniliyor. Birçok kişi mermerle, altınla ve resimlerle o kadarkeyifleniyor ki mermer oluyorlar, metale dönüşüyorlar ve resimlerebenziyorlar. Mutfağın kokuları veya aldıkları diğer kokuların tatlılığıonlarıöyleaptallaştırıyorki,ruhanihiçbirşeyinkokusunualamıyorlar.Diğer meselelerde de aynı şey oluyor. Bu yüzden Tanrı’nınhediyelerinisuiistimaletmeyikısıtlamayıbiryanabırakalım,Pavlus’unkuralı doğrulanmış oluyor: “Benliğinizin tutkularına uymayıdüşünmeyin” (Romalılar 13:14). Çünkü bunlara çok fazla boyuneğersekölçüsüzvekontrolsüzbiçimdebüyürler.

Ebedihayatözlemiharicihayatımızıngidişinidedüzenesokar.

Bugünkühayatıhorgörüpcennettekiölümsüzlükhakkındatefekküretmekten daha emin ve aracısız bir yol yoktur. Bu iki kuralınsonucunda, bu dünyayı kullananlar bu dünyayı kullanmamış gibietkileneceklerdir, aynen Pavlus’un uyardığı gibi evlenenler

evlenmemişgibi, satınalanlarsatın almamış gibi olacaklardır.Diğerkural ise fakirliğe barışçı ve sabırlı biçimde, zenginliğe ise ılımlıbiçimdedayanmayıbilmektir.Sizebudünyayıkullanmayıyasaklayan,sadeceyiyecekveiçeceklerdeoburluğunaşırlığınıvemasadakiaşırımüsamahakârlığı, bina ve giyim tutkusunu, gururu, kibri ve aşırıtitizliği yok etmez, ayrıca sizin cennetteki yaşamı düşünmenizi veruhueğitmehevesiniziengelleyenveya saptıran her ilgiyi ve eğilimide yok eder. Uzun zaman önce Cato’nun söylediği doğrudur:“Kıyafetlerebüyükilgivaramaerdemlerebüyükbirilgisizlikvar.”Eskibirdeyimdesöylendiğigibi,vücutlarınınbakımıylaçokmeşgulolanlargenelderuhlarıylapekazilgilenirler.

Bu yüzden harici meselelerde inananların özgürlüğü sabit birformülle kısıtlanamasa da şu yasaya tabidir: Kendini mümkünolduğunca şımartmamak, tersine bıkmaz usanmaz bir zihinselçabayla gereksiz zenginliklerden ve -söylemeye bile gerekyok-uçarılıktan kurtulmakta ısrarcı olmak ve yardımların engelleredönüşmesinekarşıözenlekendinikorumak.

Tutumluluk,dünyevimallarıemanetenkorumak

İkinci kural şudur: Dar ve kıt kaynaklara sahip olanlar çok fazlaşeye sahip olmadan, sabırlı biçimde hayatlarına devam etmeyiöğrenmelidir, aksi takdirde bu şeylere dair ölçüsüz arzularyüzünden sıkıntıya girerler. Bu ölçülülük kuralına uyarlarsa,Efendimizin okulunda belirgin bir ilerleme kaydetmiş olurlar. Enazından bir derece ilerleme kaydetmeyenlerin de Mesih’inöğrencilerine ispatlamaları gereken pek bir şey yoktur. Çoğu ahlakbozukluğuna dünyevi şeylere dair bir arzu eşlik etmesi gerçeğininyanısıra fakirliğesabırsızbiçimdekatlananlarzenginleştiklerindedeyaygın biçimde bunun zıddı olan hastalığa tutulurlar. Benimbahsettiğim de budur: Değersiz kıyafetlerden utanan pahalıelbiseleriyleböbürlenir, zayıf bir öğünlememnun olmayan, daha şıkbiryemekarzusuyüzündensıkıntıduyankişi,kendipayınadüşerse,buzariflikleriaşırıbiçimdesuiistimaleder.Mahrumiyetinevemütevazıkoşullarına gönülsüzce ve sıkıntılı bir zihinle katlananlaronurlandırıldığında hiçbir şekilde kibirden kaçınmayacaktır. Bunedenle, dindarlık arayışını sahte bir gayretle yürütmeyenler,Havari’nin örneğinde olduğu gibi bolluk ve acı çekme ihtiyacı iledolmalıvebunuözlemelidir.

(…) Bunun yanı sıra, Kutsal Kitap dünyevi şeylerin kullanımınıdüzenleyen üçüncü bir kural getirir. Sevginin emirlerini anlatırkenbundan biraz bahsetmiştik. Tüm şeylerin bize Tanrı’nın inayetiyleverilişi ve bizim faydamıza tahsis edilmiş olması, bu şeylerin bizeemanetedildiğini vebir günbunların hesabını vereceğimizi gösterir.Bu nedenle, şu sözü kulağımıza küpe etmeliyiz: “Kâhyalığınınhesabınıver,”(Luka16:2).Aynızamandaböylesibirhesapsormanınkimin için gerekli olduğunu da hatırlayalım: Zevk verici şeylerdenkaçınmayı,ayıkolmayı,tutumluluğuveılımlılığıtavsiyeedenveaynızamanda aşırılıktan, gururdan, gösterişten ve kibirden tiksinen biri;insanın ruhunu namustan ve saflıktan uzaklaştıran veya zihninibulandırantümkeyiflerikendiağzıylalanetleyenbiri.

Efendimizinçağrısı,yaşamabiçimimizintemeli

Sonolarakşunoktayadikkatedilmelidir:Efendimizherbirimizdenbuhayattakieylemlerimizdekendiçağrısınauymayadavetetmektedir.Çünkü insan doğasının nasıl huzursuz biçimde alevlendiğini, nasılkararsızcabirorayabirburayasürüklendiğini,tutkularınınbirçokşeyibirdeneldeetmeyi istediğiniçok iyibilir.Bunedenle,aptallığımızveaceleciliğimiz yüzünden her şeyi tersine çevirmememiz için her birinsana kendi yaşama biçimine uygun görevler tayin etmiştir. Kimsedüşüncesizce O’nun belirlediği sınırları geçmesin diye bu farklıyaşama biçimlerine “çağrı” adını vermiştir. Bu nedenle, her birey,Efendimiztarafındankendisinetayinedilenyaşamabiçiminesahiptir;hayatıboyuncadüşüncesizceorayaburayasavrulmasındiyebirnevinöbetgöreviverilmiştirherbireye.O’nungözündeher bir eylemimizbuna göre yargılandığından bu ayrım insani veya felsefi akılyürütmenin yargılamasından çok daha önemlidir. Filozoflar bile birülkeyi tiranlıktankurtarmaktandahaasilbireylemdüşünemez.Amabir tiranı kendi elleriyle yakalayan bir vatandaş göklerdeki hâkimtarafındanaçıkçalanetlenir.

Ancak örnekleri sıralamayı geciktirmeyeceğim. Efendimizinçağrısınınherkonudaiyi işlerinbaşlangıcıve temeliolduğunubilsekyeter.Kendinibunagöreyönlendirmeyenkişi aslagörevlerini yerinegetirmekiçindoğruyolututmayacakdemektir.Belkibazengörünüşteövgüyelayıkbirşeyleroluşturabiliramayaptığışeyinsanlarıngözünenasıl görünürse görünsün, Tanrı’nın tahtında reddedilecektir. Ayrıcahayatının çeşitli parçaları arasında asla bir uyum olmayacaktır. Bu

yüzdendehayatınızıdüzenlemenineniyiyolubuamacayönelmektir.Kimsekendiaceleciliği yüzündençağrının izinverdiğindenfazlasınayeltenmeyecektir, çünkü kendi sınırlarını aşmanın yasayı çiğnemekolduğunu bilecektir. Muğlak bir görevde olan kişi, Tanrı tarafındankendisine verilen rütbeyi kaybetmemek için özel hayatını kingütmeden yaşayacaktır. Tanrı’nın kılavuzluğunda yürüdüğünü bilmekinsanlar içinendişeler,çabalar,dertler ve diğer yükler karşısında enufakbirrahatlamabilesağlamayacaktır.Yargıçkendigörevlerinidahaistekli biçimde yerine getirecektir; ailenin reisi kendisini görevleriylesınırlandıracaktır; tüm insanlar kendi yaşama biçimlerinin getirdiğirahatsızlıkları,üzüntüleri,yorgunluklarıveendişelerikabullenecekvebunlara katlanacaktır, çünkü bu yükün omuzlarına Tanrı tarafındankonduğundan emindir. Bunda tek bir teselli mevcuttur: Hiçbir görev,içindeki size yönelik çağrıya uyduğunuz sürece Tanrı’nın gözündeparlamayacakveyaçokparlakolarakkabuledilmeyecekkadaralçakvebasitolmayacaktır.

***

Tanrıveİnsan

Doğruvegerçekakıl temeldeikibölümdenoluşur:Tanrıbilgisivekendihakkımızdaolanbilgimiz.Amabilgininbuikikolubirbiriyleçokyakındanilgilidirvehangisininöbüründenöncegeldiğinivehangisinindiğerini ortaya çıkardığını bulmak kolay değildir. İlk önce, hiç kimsekendinidışarıdanbirgözleinceleyemez,biranönceiçinde“yaşadığıve tekamül ettiği” Tanrı’nın tefekkürüne dönmelidir, çünkü bu sahipolduğumuz yeteneklerin bizden gelmediğinin ve mevcudiyetimizinsadece Tanrı’da var olandan başka bir şey olmadığının delilidir.Cennetten bize süzülen bu armağanlar, eskiden oldukları gibi, bizikaynağa götüren nehirleri oluşturur. Yoksulluğumuz bizi Tanrı’nınsonsuz tamlığının daha net bir görüntüsüne götürür. Özellikle ilkinsanınihanetiileiçinegömüldüğümüziçleracısısefalet,isteklerimizigidermek, alçakgönüllülüğü öğrenmek için gözlerimizi sadece isteklideğil,aynızamandakorkuilecennetedoğrukaldırmamızıicapettirir.İnsanoğlu dertler dünyasına bağlı olduğu ve ilahi düzendenbozulduklarıiçinbukasvetliifşaçokbüyükbirbozuklukkitlesigösterir.Böylece herkes Tanrı bilgisi konusunda kendi hoşnutsuzluğununbilinci ile çok etkilenmiş olmalı. Cehalet, kibir, yetersizlik, zayıflık,

ahlaksızlıkveyozlaşmaanlayışıgerçekaklın,esasgücün,kusursuzdoğruluğun ve bozulmamış dürüstlüğün sadece Tanrı’da olduğunuanlamamıza ve kabul etmemize yol açar; kusurlarımızla Tanrı’nınmükemmelliği düşüncesine ulaşırız ama kendimizden hoşnutsuzolmaya başlayana kadar onu çok arzulamayız. Kim kendindenmemnuniyetle hoşnut olmak istemez ki? Gerçek durumu iletanışmamış, yeteneklerinden hoşnut, kendi bedbahtlığına karşıihmalkâryadaunutkanolangerçektenkendinibeğenmeyedalmamışinsanoğlunerede?Bunedenle,kendimizhakkındakibilgimizsadeceTanrı’yı aramak için bir teşvik değil, aynı zamandadaonu bulmadabüyükbiryardımdır.

Kader

Herkeseeşitşekildevaatedilmeyenyaşamakdivevaatedilenlerarasında da her zaman aynı kabulün bulunmaması, ilahi takdirinmuhteşem derinliğini gösterir. Tanrı’nın sonsuz seçimine bağlıolduğundanveböyledevamedeceğindenşüphelenilmemelidir.Eğerbu, ilahi isteğinaçıkbirsonucu isebukurtuluşbazılarınaserbestçesunulurvediğerlerininonueldeetmesiengellenir.Budurumhemenönemli ve zor soruları ortaya çıkarır; hangisi dindar kafalarınoluşmasında seçime ve kadere istinaden ne alınması gerektiğindenziyade bir açıklamadan aciz tüm karışıklığı ile kafamızdaki çoğusorudanbiri;sıradaninsankitlesinindüşündüğündendahamantıksızbir şey düşünmedikleri için bazılarının alnına kurtuluş vediğerlerininkineyıkımyazılır.Amaaraştırmamızınakıbetinden sonrane kadar mantıksızca kafalarını karıştıracaklardır. Bunun yanı sıraböylebirdehşetihareketegeçirenbelirsizliksadecebudoktrinin işeyararlığını sergilemedi, aynı zamanda da en hoş faydanınüretkenliğini de gösterdi. Kurtuluşumuzun Tanrı’nın merhametçeşmesinden aktığına ve fark gözetmeksizin sadece tüm kurtuluşumudunu kabul etmiyor, aynı zamanda da bazılarına diğerlerinevermeyireddettikleriniverdiğine,bukarşılaştırmaileTanrı’nıninayetiniaydınlatan sonsuz seçiminden haberdar olana kadar, asla gerektiğigibi iknaolmayacağız.Builkenin ihmalkârlığı ilahihaşmetindeğeriniaçıkça düşürür ve gerçek tevazuu azaltır. Ama Pavlus’a göre, işlerigöz önüne almadan, Tanrı emrettiklerinden birini seçmedikçe,bilinmesibukadargerekliolanşeyaslabilinemez.“Buzamandadahiseçme lütfuna göre geride kalan bir şey vardır. Ve eğer bu lütuflaolmuşsa artık iş değildir; aksi takdirde lütuf değildir. Ama bu işse ozaman lütufdeğildiryada işartık işdeğildir.”Tanrı’nın iyiliğidışındahiçbirkaynaksayesindekurtuluşaulaşamayacağımızıispatlamakiçinseçimin kaynağına gitmemiz gerekirse, bu prensibi yok etmekisteyenlermuhteşembiçimdeveyüksekseslekutlanmasıgerekenlerigizlemek ve alçakgönüllülüğü kökünden koparıp yok etmek içinellerinden geleni yapacaklardır. Geriye kalan insanlardan kimlerinkurtulacağının Tanrı’nın lütfuna göre seçileceğini söyleyen Pavlus,Tanrı’nın sadece kendisinin istediği kişileri kurtaracağına ve kimsehakiddiaedemeyeceğiiçinbirödülolarakdaverilmeyeceğineaçıkçatanıklıketmiştir.Budoktrineyakınlaşmakvedenemekisteyenherkesiengellemek için kapıları kapatanların, insanlara yaptıkları kötülükTanrı’ya yaptıklarından daha az değildir, çünkü bundan başka hiçbir

şey bizde uygun bir tevazu yaratmaya yetmez veya Tanrı’ya karşıolan büyük yükümlülüklerimizi hatırlatarak bizi etkileyemez. Sağlambirgüvenceiçinbulunulabilecekbaşkabirzemindeyoktur,bizibütünkorkulardan kurtaran ve birçok tehlikenin, tuzağın ve ölümcülçatışmanınortasındayenilmezhalegetirenMesih’inotoritesinegörebileMesihancakBaba’nıngözetiminekabulettiklerinegüvenlikvaateder.Tanrı’nın özel insanları olupolmadıklarını bilmeyenlerin süreklibir endişeyle işkence edildiği sonucunu çıkarabiliriz ve bu sebeplehemkendilerininhemdetüminananlarınçıkarları, işaretettiğimizüçavantaja kör olan ve kurtuluş zeminini tamamen yok edenlertarafından kötü bir şekilde yönlendirilir. Bu nedenle, kilise bizimgörünüşümüzetepkiverir,aksi takdirde,Bernard’ınhaklıgözlemindebelirttiğigibi,yaratıklartarafındannekeşfedilirnedetanınır,kutsalbirkaderin sinesinde ve acınası bir lanetlemeler yığınında muhteşembiçimdegizlenir.Ancakkonuyagirmedenönceikitipinsanhakkındakiöngözlemlerimiaçıklamalıyım.Kaderhakkındakitartışmalar-kikaderzatenkarışıkbirmeseledir-yasaklabirentlerdegezmesihiçbirşekildeengellenemeyen,ilahisırlarınhiçbiriniincelemedenveyakeşfetmedenbırakmamaya kararlıymış gibi kendi dünyasının dışına çıkaninsanoğlunun merakı yüzünden akıl karıştırıcı ve bu yüzden detehlikelihalegelmiştir.Heryerdebukibirvecüretkârlıktandolayısuçlukalabalıklar görüyoruz, içlerinden bazıları diğer açılardan ithamedilemese bile bu konudaki görevlerinin bağlayıcılığı yüzünden ikazedilmeyi hak ediyorlar. Öyleyse öncelikle kader hakkında birsorgulamayagiriştiklerindeilahibilgeliğinenderinlerindekibirnoktayagirdiklerinihatırlatalım;özensizvekendinefazlagüvenenbudavetsizmisafirler burada meraklarını tatmin edemezler, sadece içindençıkamayacakları bir labirente girmiş olurlar. Çünkü Efendimizinkendine saklamak istediği şeyleri gözden geçirmek ve Tanrı’nınanlamamızı değil, hayran olmamızı istediği, O’nun görkemine olanhayranlığımızı artıracak bu bilgeliğin yüceliğini sonsuza kadarincelemekbilemantıksızdır.(…)

Bunedenle,KutsalKitap’ınaçıkdoktrinineuygunolarak,ebedivedeğişmez kararıyla Tanrı’nın bir defada kimlere kurtuluşbahşedeceğine ve kimi yıkıma mahkûm edeceğine karar verdiğiniiddia ediyoruz. Seçileni ilgilendirdiği kadarıyla bu karar O’nunsebepsiz merhametine bağlıdır ve insanoğlunun erdemlerindenbağımsızdır;ancakhayatınkapıları,mahkûmettiklerineadilvekarşıçıkılamazamaanlaşılmasımümkünolmayanbirhüküm ilekapatılır.Seçim sırasında, seçimi tamamlayan görkeme ulaşıncaya kadar,adlandırmayı seçimin delili ve gerekçelendirmeyi de seçimin

tezahürünün başka bir belirtisi olarak düşünürüz. Tanrı, seçiminikişininhizmetlerineve gerekçelere göre tamamlarken günahkârlarınadınailişkinbilgiyiveruhuiçinyapılmışolantakdisionlardanalırveonlarıbekleyenhükmünbirişaretiniverir.

KutsalKitaplar

Daha fazla devam etmeden önce Kutsal Kitapların otoritesineilişkinbirkaçaçıklamayapmakyerindeolacaktır,böylecehem zihinonlara hak ettikleri saygıyı gösterecek hem de her türlü şüpheortadan kaldırılmış olacaktır. Çünkü Tanrı’nın sözlerinin bir bildirimiolduğukabuledildiğinde,konuşanın itibarınıazaltmayacüretedecekkadar sağduyusunu kaybetmemiş ve insanların ortak hislerini hiçesaymayan hiç kimse acınacak biçimde kibirli olamaz. Ancakgöklerden her gün vahiy alma şansımız olmadığına ve Efendimizkendi gerçeğini sadece Kutsal Kitaplarda ebedi bir yadigâr olaraksaklamak istediğine göre,Kutsal Kitaplar, ilahi bir kaynaktan geldiğikonusunda ikna olmuş her inanan için Tanrı tarafından söylenmişsözler kadar itibara ve otoriteye sahiptir. Bu konu gerçekten deayrıntılı bir tartışmayı ve hassas bir incelemeyi hak eder. Amakonunun geniş doğasının gerektirdiği gibi değil de, bu çalışmanıntasarımına uygun biçimde devam edersem, okuyucu beniaffedecektir.Ancakbukonudayaygınvehabisbirhatamevcuttur;buhata, sanki Tanrı’nın ebedi ve ihlal edilemez gerçeği insanoğlununkeyfi iradesine bağlıymış gibi, Kutsal Kitapların Kilisenin onayladığıkadarbirağırlığasahipolduğunainanmaktır.(…)

Ancakböylesi inatçımuhaliflerinsözlerihavarinin(Pavlus) tek birsözüyle bile tamamen çürütülebilir. Havari, Kilise’nin “havarilerlepeygamberlerden oluşan temel üzerine inşa edildiğine” (Efesliler,2:20) tanıklık eder. Peygamberlerin ve havarilerin doktrini Kilise’nintemeliyse, bu doktrin Kilise’nin kurulmasından daha önce mevcutolmalıdır. Ayrıca bu itiraz için bir zemin de mevcut değildir, çünküKilise’nin kaynağı Kutsal Kitaplar olsa da Kilise tarafındanbelirlenmediği sürece yazılanlardan hangilerinin peygamberlere veHavarilere ait olduğu tayin edilemez. Eğer Hıristiyan KilisesibaşlangıcındanitibarenpeygamberlerinyazdıklarındanveHavarilerinvaazlarından oluştuysa, doktrinin bulunduğu yerler Kilise’ninoluşumundan önce onaylanmıştır, çünkü bunlar olmadan Kilisemevcutolamazdı.(…)

Daha önce de üzerinde durduğum gibi, yazanın Tanrı olduğunahiçbir kuşku olmaksızın ikna olmadığımız sürece doktrine dair birinanca sahip olamayız. Bu yüzden Kutsal Kitap’ın esas kanıtı İlahiKonuşmacı’nın karakterinden çıkartılır. Peygamberler ve Havariler,dinleyicilerin inancını pekiştiren yeteneklerinden veya kendidehâlarından dolayı övünmez yahut argümanlarında kendi akıllarıyordamıylaısrarcıolmazlar,bununyerinetümdünyanınitaatetmesinisağlamak için Tanrı’nın kutsal adını öne sürerler. Olası varsayımlarsebebiyle değil, açık kanıtlar sayesinde, İlahi İsmin bu şekildekullanımınınne ihtiyatsız ne de aldatıcı olduğunu görmemiz gerekir.Kendi vicdanlarımızın iyiliğini gerçekten düşünüyorsak, dengesiz,kararsız ve sürekli şüphe içinde olmasını istemiyorsak, en ufakşüphedebiletereddütetmekistemiyorsak,bizi insanaklından, insanhükümlerinden ve insani varsayımlardan, hatta Kutsal Ruh’un gizlitanıklığındanbiledahayücebirkaynakiknaetmelidir.(…)

Kutsal Ruh’un içsel biçimde eğittiği kişilerin Kutsal Kitap’ıtamamenkabulettiklerini,KutsalKitap’ınkendikendinidoğruladığınıve kendi kendini ispatladığını inkâr edilemez bir gerçek olarakgörmeliyiz ve akılcı argümanların ve gösterilerin konusu halinegetirmemeliyiz; Kutsal Kitap hak ettiği itibarı KutsalRuh’un tanıklığısayesinde alacaktır. Kutsal Kitap, içerdiği görkemle saygımızıkazansa da gönlümüzdeki Kutsal Ruh tarafından teyit edilmediğisürece bizi ciddi biçimde etkileyemez. Bu nedenle, kendi yargıgücümüzyahutbaşkalarınınyargıgücüsayesindedeğil,bu sözlerinvekili olan insanlar aracılığıyla Tanrı’nın kendi ağzından çıktığıgerçeğinininsanhükümlerindenüstünolduğuveTanrı’nınbilfiiliçindebulunduğunadairsezgiselalgılamayaeşitolduğukabulüyleveKutsalRuhtarafındanaydınlatıldığımıziçinKutsalKitap’ınilahisalahiyetineinanıyoruz.

HıristiyanHayatı

İlahi kanun hayatın düzenlenmesine dair iyi ayarlanmış vemükemmelbirplaniçersede,İlahiÖğretmeninsanlarıdahakesinbirdoktrinle kanunda tanımladığı düzene uydurmaktan hoşlanır. Budoktrinin prensibi, inananların görevinin “bedenlerini diri, kutsal,Tanrı’yıhoşnutedenbirerkurbanolarak”(Romalılar,12:1)sunmaktır;budaO’nadoğrubiçimdeibadetetmeninyoludur.Bunedenle,onlaraöğüt vermek için bir argüman ortaya konur: “Bu çağın gidişine

uymayın; bunun yerine, Tanrı’nın isteğinin ne olduğunu ayırtedebilmek için düşüncenizin yenilenmesiyle değişin,” (Romalılar,12:2). Bizim Tanrı’ya vakfedilmiş ve O’na adanmış olduğumuz fikri,çokönemlibirdüşüncedir;O’nungörkeminebakıldığındabizimartıkdüşünmememiz, konuşmamamız, tefekkür yahut başka hiçbir şeyyapmamamız gerekir. Kutsal olan bir şey, kendisine karşı büyük biradaletsizlik yapılmadan, kutsal olan amaçlarla kullanılamaz.Kendimize değil, Efendimize aitsek hem hangi hatalardankaçınmamız hem de hayatımızdaki tüm eylemlerimizi hangi amacayönlendirmemizgerektiğiaçıktır.Kendimizeaitdeğiliz;bunedenle,nekendiirademiznedeaklımızeylemlerimizevedüşüncelerimizehâkimolamaz. Kendimize ait değiliz; bu yüzden bizim için neyin uygunolduğunu bedenden yola çıkarak aramanın amacımız olduğunudüşünmeyelim.Kendimizeaitdeğiliz;bunedenle,mümkünolduğuncakendimizivekendimizeaitolanherşeyiunutalım.Aksine,bizTanrı’yaaidiz; bu yüzden O’nun için yaşayalım ve ölelim. Tanrı’ya aidiz; bunedenle, tüm eylemlerimizde O’nun bilgeliğini ve iradesini takipedelim. Tanrı’ya aidiz; hayatımızın her bir parçasını tek doğruamacımız olan O’na yöneltelim. Kendi kendisine ait olmadığınıöğrenen, kendisinin egemenliğini ve yönetimini kendi aklından alıpTanrı’ya teslim eden kişi ne büyük bir ustalık göstermiştir! Kendieğilimlerineuymakinsanlarıbeklenensonuca,yaniyıkımagötürür;bunedenle, güvenli olan tek yol kendi bilgimize ve irademizebağlanmayıp sadece Efendimizin kılavuzluğunu kabul etmektir. Bunedenle, gelin kendimizi terk etmenin ilk adımı olarak tümyeteneklerimizin gücünü Efendimizin hizmetine sunalım. Hizmetderken sadece sözel bir itaatten bahsetmiyorum, kendi doğalbedenselliğinden yoksun kılınan insan aklının kendisini tamamenKutsalRuh’unidaresineterketmesindendebahsediyorum.Pavlus’undüşüncenin yenilenmesi olarak ifade ettiği bu dönüşüm, hayata ilkgirişolmasına rağmen filozoflar tarafındanbilinmez.Aklı insanın tekyöneticisi olarak tayin ettiklerinden sadece onun sözünü dinlemeninyeterliolduğunudüşünürler;kısacası, tümidareyionabırakmışlardır.Ancak Hıristiyan felsefe, akla Kutsal Ruh’a itaat etmesini emreder,böyleceinsankendikendineyaşamazveMesih’ikendiiçindeyaşatırveO’nunyönetimindeyaşar.(…)

Ancak bugünkü yaşamı kınayarak ve ilahi ölümsüzlüğe dairtefekküre dalarak elde edeceğimizden daha kesin ve kısa bir yolyoktur. Bunun için iki yol takip edilmelidir. İlki, “Karısı olanlar karısıyokmuş gibi, (…) mal alanlar malları yokmuş gibi, dünyadanyararlananlaralabildiğineyararlanmıyormuşgibiolsun,”(1.Korintliler,

7:29-31) diyen Pavlus’un emrini uygulamaktır; ikincisi, yoksulluğasabırlavesükûnetledayanmayı,zenginliğide tevazuylakarşılamayıöğrenmektir. Bize bu dünyayı kullanmıyormuş gibi kullanmayıemreden, sadece yeme ve içmede aşırılığı, fazla nezaketi, tutkuyu,gururu, kibri ve eşyalarda, meskenlerde, görünümde aşırı titizliğiyasaklamakla kalmaz, ayrıca bizim göksel yaşamı düşünmemizi veruhumuzu geliştirmeye gösterdiğimiz dikkati engelleyen veya bizibaştançıkartmakisteyenhertürlü ilgiyivesevgiyideyasaklar.Antikyazarlardan Cato tarafından doğru biçimde gözlemlendiği üzere,bugünvücudusüslemeyeyönelikbüyükbir ilgiamaerdemlereilişkinbüyükbirilgisizlikvardır,veeskibiratasözünündediğigibi,vücuduylaçok fazla ilgilenenler genelde ruhunu ihmal eder. Bu sebeple,inananların harici şeylere ilişkin özgürlüğü belirli kurallarabağlanamasa da bu kanuna göre gayet açıktır ki, harici şeyleremümkün olduğunca az bağlanılmalı; aksine, sürekli ve kararlı birbiçimde aşırı bolluktan kaçınılmalı ve lüks şeyler kısıtlanmalıdır;insanlar kendilerine yardımcı olması için verilen engelleyici şeylertarafındanayartılmamakiçingayretgöstermelidir.(…)

KutsalKitap’tadünyevişeylerinkullanımınıdüzenleyenüçüncübirkuraldahavardır,hayırseverlikhükümlerininasılyerinegetireceğimizianlatır.Bukural, ilahi iyiliğinbizeverdiğive faydamızasunduğutümşeylerin bizim sorumluluğumuza emanet edildiğini ve bir gün hepsiiçinhesapvereceğimizisöyler.Buşeyleri,“kâhyalığınınhesabınıver,”(Luka 16:2) uyarısını sürekli aklımızda tutarak idare etmemizgerekmektedir.Ayrıcabuhesabıkimevereceğimizideunutmamalıyız;hesap vereceğimiz kişi bize sürekli dünyevi zevklerden kaçınmayı,ayıklığı ve itidali, tutumluluğu ve tevazuu öğütleyen kişidir;savurganlıktan, gururdan, gösterişçilikten ve kibirden nefret eder;verdiği nimetlerin hayırseverlik dışında bir başka yöntemleyönetilmesini onaylamaz; kalpteki namusu ve saflığı bozmaya veyaanlayışızayıflatmayaçalışantümzevklerikendiağzıyla lanetlemiştir.(…)

Kutsal yaşamın mükemmel kuralının içerdiği her şeyi Efendimizkanununda belirtmiştir, insanoğlunun bu özete ekleyeceği başka birşey yoktur. O’nun bu kuralları koymasının ilk sebebi, hayattakidoğruluğun, eylemlerimizin onun iradesine tamamen uymasındaolduğunu göstermektir; standart olarak onu eylemlerimizin tekEfendisiveYöneticisiolarakkabuletmemizgerekir; ikincisebebi iseO’nunbizdenitaatdışındabirşeyistemediğinigöstermektir.

DiniDisiplin

İncil’e inandığımızda Mesih bizim olur ve biz de O’nun getirdiğikurtuluşa ve ondan önce gelen Kitap’ta açıklanan ebedi mutluluğakavuşmuşoluruz.Amacehaletimizvetembelliğimizvemüsaadenizleeklemekistediğimzihinlerimizdekikibirdışarıdanyardımalmamızıgerektirdiğinden, kalbimizde bir inanç oluşturmak ve inancıtamamlamak adına gereken gelişimi göstermek için Tanrı bizimzaaflarımızamerhametgöstererekböylesiyardımlarsunmuştur; İncilvaazlarınındevamedebilmesi içinbuhazineyiKilise’ye bahşetmiştir.İnsanları onların ağzıyla eğitebilmek için papazlar ve öğretmenlertayin etmiş ve onlara otorite vermiştir; kısacası, inancın kutsalbütünlüğüneve iyibirdüzeninkurulmasınakatkıdabulunacak hiçbirşeyi unutmamıştır. Hepsinden önce, inancımızı beslemek vedesteklemek için en büyük faydayı sağladığını deneyimlerimizsayesindebildiğimizayinlerimeydanagetirmiştir.(…)

Ancak bizim halihazırdaki planımız görünür Kilise’yi yürütmeyeyönelik olduğundan, kendisini bilmenin bizim için çok faydalı vegerekli olduğu anne unvanından bile çok şey öğrenebiliriz, çünkühayata başlamak için onun gebeliğinden, bizi doğurmasından,memesinden beslemesinden ve ilgisiyle ve idaresiyle süreklikorumasındanbaşkabiryolyoktur;takibuölümlüvücuttankurtulup“melekler gibi” olana kadar. Zayıflığımız yüzünden onun okulundançıkarılmamız söz konusu olamayacağına göre, hayatımızın sonunakadaronuntalimatlarıvedisipliniileyönetilmemizgerekir.Ayrıcaşunuda belirtmek gerekir ki, günahlarımızın affı veya kurtuluşumuz içinonun sinesinden başka bir umut yoktur… Tanrı’nın babamız olarakyapacağı iyilikler ve ruhsal hayatın kendine özgü ifadesi, sadeceKilise’den ayrılmanın ölümcül tehlikesini sürüsüne anlatmaklasınırlıdır.

Kilisenindisiplinibirkaçkelimeyleaçıklanmalıdır,aksitakdirdegerikalankonularageçemeyiz.Budisiplinesasındaanahtarlarıngücüneve ruhsal yargılama yetkisine dayanır. Daha kolay anlaşılması için,gelin disiplini iki asıl düzen olarak ayıralım – ruhban sınıfı ve diğerinsanlar.Ruhbansözünü,uygunolmasadayaygınolarakkullanıldığıbiçimde,Kilise’nin kamusal vekilliğini yürüten kişilerin unvanı olarakkullanıyorum. Önce herkesin tabi olması gereken ortak disiplindenbahsedelim, sonra da bu ortak disiplin dışında kendi özgündisiplinlerinedeuymalarıgerekenruhbanlarageçelim.Amaadındantiksindiklerinden dolayı disiplinden nefret edenler şu düşünceyi göz

önünealmalılar:Hiçbirtoplum,hattaküçükbiraileyibarındırantekbirev bile disiplin olmadan düzgün bir halde tutulamaz; bu nedenle,durumu diğer her şeyden daha düzgün olması gereken Kilise içindisiplin her şeyden daha çok gereklidir. Mesih’in kurtarıcı doktriniKilise’ninruhudur, disiplin ise üyeleri birbirine bağlayan ve her birinidoğru yerde tutan bağları oluşturur. Bu nedenle, tüm disiplinin yokolmasını isteyen veya düzeltilmesine engel olmaya çalışanlar herkimse, ister dikkatsizlik yüzünden isterse belirli bir amaçla hareketetsinler, Kilise’nin tamamen yok edilmesini teşvik ediyorlar demektir.Herinsankendiisteklerinegörehareketetsebununsonucuneolur?(…)

Disiplinin ilk temeli özel ihtarların kullanılmasıdır; yani eğer birigörevinikasıtlıolarakyapmadıysayadaterbiyesizcedavrandıysayada kendisinde bir erdem eksikliği keşfedildiyse veya azarlanmayıgerektiren bir eylemde bulunduysa ihtar edilmesi gerekir; durumgerektirdiğinde herkes kardeşini ihtar etmelidir; ancak rahipler vepapazlarmakamlarıgereğibugörevdeherkestendahauyanıkolmakzorundadır; sadece cemaate vaaz vererek değil, halka verdiğitalimatlaryeterinceetkiliolmadıysa,evlerinegidereköğütvermesiveyol göstermesi gereklidir; “gerek açıkta gerek evden eve dolaşarak”(Elçilerin İşleri, 20:20) ve “kimsenin uğrayacağı cezadan sorumluolmadığını”(Elçilerinİşleri,20:26)bildirerek,“aralıksız,gecegündüzdemeden, gözyaşı dökerek uyardığını ” (Elçilerin İşleri, 20:31)söyleyen Pavlus’un öğrettiği gibi. Rahibin sadece tüm insanlaraMesih’ekarşıgörevlerinihatırlatmaklakalmayıpdikkatsizolduğunuvedoktrine itaat etmediğini gözlemlediklerini zorlamaya hakkı ve gücüolduğundadoktrintamotoriteyeveistediğietkiyesahipolur.Eğerbiriısrarla ihtarlara uymazsa yahut yanlış hareketlerinde ısrar ederekitaatsizliğe devam ederse, şahitler huzurunda ikinci defa ihtaredildikten sonra Mesih onu Kilise’nin mahkemesinde, yani ihtiyarlartarafından yargılanmaya gönderir, burada kamu otoritesi tarafındandaha sert biçimde ihtar edilir; Kilise’ye saygı gösterirse itaat eder,ancak bu da ona boyun eğdirmezse ve eğer günahlarında ısrarederse, Efendimiz onun Kilise’den nefret eden biri olarak inananlarcemaatindenuzaklaştırılmasınıemreder.(…)

BucezaveaforozlardaKilise’nin üçamacı vardır.Bunlardan ilki,rezilvegünahkârhayatsürenlerinTanrı’nınonurunazararvermesinive sanki Kutsal Kilise kötü ve sefih adamlardan oluşmuş bir gizliittifakmışgibiböylelerininHıristiyansayılmasınıengellemektir.Kilise,Mesih’ingövdesiolduğunagöre,böylekirlivekokuşmuşüyelerceburezaletlergövdeninbaşınayansıtılmadanöncegövdetemizlenmelidir.

(…) İkinci amaç, çoğunlukla başımıza geldiği gibi, iyi insanlarınkötülerlesüreklitemasederekbozulmasınıengellemektir.(…)Üçüncüamaç ise kınananların veya aforoz edilenlerin alçaklıklarındanutanarakpişmanolmalarınısağlamaktır.(…)

Hiçkimsebudisiplinindışındatutulmuşdeğildir;hemprenslerhemde avam halk aynı şekilde itaat etmeye zorunludur; ayrıca krallarınasalarınınvetaçlarınınaçıkçakendisinetabiolduğuMesih’indisipliniolduğuna göre, en büyük özeni göstermek gerekir. Bu yüzdenSelanik’teki katliam sebebiyle Ambrosius, Theodosius’u komünyonayrıcalığından mahrum ettiğinde Theodosius asalet nişanlarını birkenara bırakmış, başkalarının aldatıcı önerileriyle işlediğigünahlarındandolayıKilise’dehalkınönündeağlamışve inlemelerleve gözyaşlarıyla affedilmeyi dilemiştir.Çünkü büyük krallar, KrallarınKralı Mesih’in önünde yalvarmaktan dolayı onurlarının zarargöreceğinidüşünmezler,Kilise tarafındanyargılanmaktandamutsuzolmazlar. Kendi saraylarında dalkavukluktan başka pek bir şeyduyamadıkları için rahipler aracılığıyla Efendimiz tarafındandüzeltilmeleri daha da çok gerekli hale gelir, hatta Efendimiztarafından kurtarılmak için papazlar tarafından kurtarılmamayı dahiisteyebilirler.

2.DindeHuzur** VicdanÖzgürlüğü ve ZulümÜzerineRisale, Hanserd Knollys Society, London, J.Haddon,1846,sf.17-9,24-5,28-9,33-4,42,50-3,64,68.

LeonardBusher

LeonardBusher(doğumu,1571?)kendisini“Londralıbirvatandaş”olarak tanımlar. Busher, muhtemelen Dominic Busher isimli birValon{129}mültecininoğluydu.DindeHuzur:YadaVicdanÖzgürlüğüneDair Bir Savunma (Religious Peace; or, a Plea for Liberty ofConscience)adlıeseriniyazdığızaman, İngiltere’densürgünedilmişbirVaftizciolarakHollanda’dayaşamaktaydı.KitapI.JamesveİngilizParlamentosu’naithafedilmişti.Bueserinsadecekendigrubundakileriçindeğil,bütüninsanlariçinkaydadeğerbirdiniözgürlüksavunmasıolduğukabuledilmektedir.

Majesteleri ve parlamento görsün ki, aşağıdaki gerekçelerdeapaçıkgörüldüğügibi,ateşvekılıçlaprenslerivehalklarıİncil’dekitekdoğrudineulaşmalarınıengellemek,Hz.İsa’nınaklınavemerhametliyasalarınatamamenkarşıdır,hemkralhemdevletiçinbirtehlike,Hz.İsa’nınkrallığınıortadankaldırmak içinbiraraç,Hz. İsakarşıtlarınınkrallığınıbüyütmekiçinbiryöntemdir.

(Zira)krallarvepiskoposlarrüzgârahükmedemediklerigibi,kaderede hükmedemezler. (…) İnsanları vicdanlarının aksine kiliseyegitmeye zorlayabilirsiniz, ancak onlar kiliseye geldiklerinde eskideninandıklarışeylere inanmayadevamedecektir.ÇünküTanrı yalnızcakendi buyruklarını kutsamış, Hz. İsa karşıtlarının buyruklarındannefretleuzakdurmuştur.(…)

Büyük İmparator Konstantin’in Roma Piskoposu’na hiç kimseyiiman etmeye zorlamayacağını, sadece nasihatini verip Tanrı’nıntakdirine bırakacağını yazdığını okudum.Hz. İsa’nın krallığı sadecebu dünyada değildir, o yüzden bu dünyanın silahlarıyla ne satınalınabilirnedesavunulabilir;sadeceonun Sözü ve Ruhuyla olurbu. O, manevi krallığı olan kilisesine bundan başka bir silahvermemiştir. Bu yüzden Hz. İsa demiştir ki: Kiliseyi duymayan herkimse, bırakın o sizin için dinsiz ya dameyhaneci olsun. Hz. İsa,onlar yakılsın, sürgün edilsin, hapse atılsın, dememiştir; bunlarınhepsi Hz. İsa’ya karşı olanların buyruklarıdır. Ola ki adamın birikâfirdir,bu,adamyakılacakdemekdeğildir,ancakbirinciyadaikinciihtardansonrakilisedenatılacak,yaniihraçedilecektir.

Ama Roma Kilisesi’nde olduğu gibi her insan zulüm yoluylaoradaki piskopos ve papazlar tarafından kiliseye gitmeye

zorlanmaktadır; işte İngiltere Kilisesi’nde de durum budur. Bugöstermiştirki,insanlarıimandavekilisedebirarayagetirmedeRomave İngiltere’deki piskoposlar ve papazlar tek bir ruhtur. Bu ruh iseŞeytan’ınruhudur.(…)Buğdayıniçindeburçaklarbüyüdüyse,Hz.İsahasat zamanına kadar serbest bıraktırır onları, siz burçaklarıtoplayayım derken onlarla buğdayı da söküp atmayasınız diye.Atalarınızın yaptığı buydu işte, onlar zannediyorlardı ki burçaklarıtopladılarveyaktılar.Amasizşimdigörüyorsunuz,onlarınburçaklarınyerinebuğdayıyakmışolduğunu.BundandolayıbütüntevazuumveHıristiyankalenderliğiylebendedoğrularımki,atalarınızınkullandığızulmüngayrimeşruorağıylamajesteleriveparlamentooyabaniotlarıtemizlemeyidevamettirmektedir.Öyleçokbuğdaysöküpatılmış,öyleçok burçak kalmıştır ki geride, kalan buğday topluluğunu artıkgöremezsinizbile.

Zulmekarşıbellibaşlıgerekçeler

(…)

Sekiz–Vicdanözgürlüğüolmayacaksavezulümişekoşulacaksa,ozamankralınbütüntebaasıveülkedeyaşayan,papayaimanetmekzorundaki adamları özgür bir ülkeye gitmek üzere ülkeden ayrılmakzorundadır;aksi takdirdeyakılma,sürgün,asılmavehapseatılmayakatlanacaktır. Birincisi olursa ülkemizde büyük bir yoksulluk vezayıflamameydanagelir,bununlabirlikte en sadık tebaa vedostlarıkaybederiz. İkincisi olursa sadık kullarının, elçilerinin ve şahitlerininkanının dökülmesi Efendimizi bize karşı hiddetlendirir; üstelikülkemizdekişiddetlivekanlı zulmübol ağıtlı bir şekildeellerindilinedüşürür.

Dokuz– Zira zulüm devam ederse birçok insan mahkemelerde,şehirlerde ve köylerde hem otorite hem yetki bakımından kral vedevlettenkendikontrollerinindışındauzaklaşır.

VekralileparlamentobütünHıristiyanları,evet,Yahudileri,Türklerive paganları huzuru bozmadıkları ve fesatçı olmadıkları süreceyukarıda anlattığımız gibi kabul etsin. Eğer ki iki ya da üç kişininşahitliğinde bunu yaptıkları tespit edilirse, Tanrı’nın dedikleridoğrultusunda cezalarını çeksinler. Yine yalancı, iftiracı, ithamcıolduklarıyadaKutsalKitap’tanyadabaşkakişilerinyazdıklarındansözde alıntılar yaptıkları saptanırsa -bazılarının kasten yaptığı gibi-

hakveadaletçerçevesindecezalandırılsınlar,hakettiklerinibulsunlar,zulümolmasın.Tanrı’nınsözübütünbunlarınhepsininönüneözgürcegeçsin,hattayaşamlarınınsonunakadar,bütüncömertlikleriyle,uzunsüreyle tahammül etsinler ve sabretsinler. Bilsinler ki, dinsizleri vegünahkârları tövbeye ve ıslah olmaya yöneltmek, onları aldatan,kandıran Şeytan’ın kapanından kurtarabilmek için Tanrı’nın cömertmerhametibunuemretmiştir.

Bundan başka, yücelerin yücesi majestelerinden veparlamentodan,zulmünapostolkilisesininilkbaştadağılıpKiliseHz.İsakarşıtlarının,piskoposlarının,onlarınpapazlarınınvehavarileriningazabından ve zorbalığından kaçarken bakir yerlere, yaniyeryüzündekiçölleresürüklenmesineyolaçtığınıgörmeleriniistirhamedeceğim.Buşahsiyetlerİnciladıaltındazulmüilkortayaatanlaridi.Bu yüzden majesteleri ve parlamentodan düşünmelerini ricaediyorum; zulüm devam ettikçe apostol kilisesi de dağılmaya vedünyanınsıryerlerinesığınmayadevamedecektir.Okilisenin imanıveotoritesi,Hz.İsakarşıtlarınaveonlarınpiskopospapazlarınatıpkıeskiden olduğu kadar iğrenç ve tatsız gelecektir; günümüzde bileyakmaları, sürgün etmeleri, asmaları, hapse atmaları buna şahitliketmektedir.(…)

Lakin aşağıdakilere benzer kurallara uyulduğumüddetçe vicdaniözgürlükve İncil’inhürriyeti asla krala ve devlete karşı tehlike teşkiletmez.(…)

7.Dahafazlahuzurvesükûnet,farklıdinleremensupçoksayıdakiacizvebasitinsanınmutluluğuiçinherinsanınyadainsanların,evet,YahudilerveKatoliklerindinlealakadarherkonudabirilerinekarşıyadataraftarolarakbirşeyleryazması,görüşmeleryapması,gerekçelerbelirtmesi,basmasıveyayımlaması,kanıtsağlamaküzerepederlerideğil, daima yalnızca Kutsal Kitap’ı öne sürdükleri sürece meşruolsun.

Birbirlerini yadabaşkalarını karalayıpayıplamadığı sürecekendiiyilikleri için bütün sevgi, nezaket, barışseverlikleriyle Tanrı’nıngörkeminibirbirlerineanlatsınlar,kralıvedevletişereflendirsinler.

O halde niye doğruyu bilenler ile doğruya varabileceklerhatalardan korksun? Görüyoruz ki doğru, yanılmanın karanlık vetehlikeli yollarını keşfeder, açık kitaplardan uzak olmasına rağmen,tıpkı ışığın karanlık ve tehlikeli yerleri ortaya çıkarması gibi, açıkyollardan uzak olmasına rağmen. Yollar ne kadar tehlikeli vekaranlıksa, seyahat boyunca ışığın bulunması o kadar lazımdır;öyleysehatalarnekadarkaranlıkve tehlikeli olursa, doğrunun da o

kadargerekliveyararlıolduğugörülecektircennetegidenyolda.

Fakat bazı kişiler karşı çıkıp diyebilir ki, “Tehlikeleri gün ışığınaçıkarmak akla mantığa sığmaz, çünkü o zaman pek çok insan buhatalaradüşebilir,günışığınaçıkarılmazlarsabilinmezler.”

Cevap veriyorum: Suyun altında saklı, gün ışığına çıkarılmakistenenbirkayayıdüşününki,öncedenbukayalarıbilmediklerihaldebirçokinsanbunlaragemisiniçarpabilir,böylecetökezleyipdevrilebilir.Buyüzdenpekkimseninbilmediğidenizlerdekibirkayamisalibirçokinsanbunlarıortayaçıkarmakuğrunabunlaratakılıpdüşüyor,böylecehem malları hem de adamları helak oluyor. Bundan dolayı hatalarbirçoklarınca bilinmediği halde ortaya çıkarılmaları uğruna bunlaratakılıp düşüyor birçok insan, hem bedenlerini hem ruhlarınımahvediyor ki, ikincisininmahvı daha acıklıdır. Ve yine denizlerdekikayaların kendilerini göstermesi gibi hatalar da kendilerini gösterir,böyle böyle daha çok yaklaşılır cennete. Sizler anlayacaksınız ki,Tanrı’nın sözünün ışığına çıkarılan hatalar, meşalenin önündekaranlığın yok olması gibi yok olup gidecektir. Kepek rüzgâra karşınasılduramıyorsa,hatadadoğrununönündedayanamaz.Buyüzdengerçektensapmış,cennetinlimanındasığınanbütünkayalarınortayaçıkarılıpaçıklanmasındahiçbirmaniyoktur.(…)

(İyi kalpli piskoposlar başka sebeplere de dayanarak dindehoşgörüyü şöyle savunabilirler,) “Ekselanslarının hâkimiyeti altındakiyerlerde hem majestelerine hem de tebaasına, vicdan özgürlüğüarayışıyüzündenbaşkayerleregitmeyezorlanmışolanYahudilerveherkesleyaptıklarıticariişleryoluylabundanyarargelecektir.”(…)

O halde, tebaasının dininden farklı diye kral canının alınmasınıistemeyeceğinegöre, kral dadinleri onunkinden farklıdiye tebaanıncanınıalmasın.Birilerininvicdanınızaaykırıbirdinesizizorlamalarınısiznasıl istemezseniz,sizdeonlarınvicdanınaaykırıbirdineonlarızorlamayın. Tanrı’nın sözüyle krallarının ve devletlerinin dininideğiştirmesini gözetmek ve kılıç ve ateşle yok edilmeleriniengellemektebaanınvazifesiolduğuiçin,Tanrı’nınsözüiletebaanındinini değiştirmesini gözetmek ve ateş ve kılıçla yok edilmeleriniönlemek de kralın ve devletin görevidir. Papa da piskoposları dabunu öğretir; onların tebaası, yani imparatorlar, krallar ve de halk,uzunzamanhemkendilerinihemdetebaalarınıyoketmiştir.

B.ZULÜMVETAHAMMÜL

1.Calvin’inHayatı**JohnCalvin’denYenilenmeyeDairRisaleler,çev.HenryBeveridge,EdinburghPrintingCompany,1844,1.cilt,s.LX-LXI,LXIV-LXVI.

TheodoreBeza

Fransız hukukçu ve ilahiyatçı olan Theodore Beza (1519–1605),CenovaKilisesi’ndeCalvin’inmeslektaşıvetakipçisiidi.EpistolaeetResponsaadlıeserinde,Calvin’inbebeklerin vaftiz edilmesine karşıçıktığı ve Üçleme’nin (Teslis) öğretilerini inkâr ettiği için Cenova’dakazığa bağlanarak yakılan tanrıtanımaz Michael Servetus’usuçlamasını, Servetus’un Basel’de Yunanca profesörü SebastianCastellio ve Üniteryen Lelio Sozini gibi liberaller tarafındansavunulmasını, Kâfirlik Üzerine (1554) adlı eserinde Calvin’ikendisinindedesteklediğinianlatır.Beza’nınyazdıklarınınbaşlarındaadı geçen “fitneciler”, güçlü Perrin ailesi tarafından yönlendirilenhoşnutsuzkimseleridi;bukişilerCalvin’inkatıyönetimialtındakişehritedirginetmekteydiler.

1553’te, fitnecilerinsonraddeye tırmanmaktaolangareziokadartaşkındı ki, sadeceKilise’de değil, cumhuriyetin kendisinde de cidditehlike çanları çalıyordu. Yaygaralar koparıp gözdağı vererek, uzunlafınkısası,iyilerinhürriyetinibaskıaltınaalaraköyleyayılmışlardıki,senatörlerin atanmasına dair kadim fermanları bile değiştirdiler, (bukonuda iyi kimseler kendilerini sağlama almak için daha fazla çabagösterdiler, Tanrı da onlardan yardımını esirgemedi) kimilerinisenatodanattılar,yurtdışınasürgünedilenlerdenkorktuklarınıbahaneederek şehir dışına çıkarlarken kılıçları hariç bütün silahlarınıellerindenaldılar.Durumöylebirhalalmıştıki,hiçbirşeyuzunsüredirpropagandasınıyapmaktaolduklarıdüzenigerçekleştirmektenonlarıalıkoyamaz gibi görünüyordu, zira bütün yetkilere sahip olmuşlardı.BöylebirzamandabileŞeytanonlarabaşkabir fırsat sundu.KutsalÜçleme’nin, yani bütünüyle Tanrı’nın düşmanı olarak ilan edilen, buyüzdenbütün sapıklıkları barındıran bir canavarı, yüksekmevkili veuğursuz birini -kastettiğim kişi Michael Servetus’tur-MichaelVillanovanustakmaadıylakendinigizleyipdoktorlukyaparakyıllarca

orada burada dolaştıktan sonra küfürlerini etrafa yaymış, sonrabunlarıkalınciltlibirkitapolarakViyana’dayayımlamışbuadamıattıortaya. Kitabı basan Arnoldi adında birisiydi, bu kişi Lyons’ta birkitapçıydı. Düzeltmen dediğimiz de William Guerot adında biriydi,eskiden kendisini Cenovalılar arasındaki fitnecilere adamış olan buadam birkaç ay evvel zina ve diğer suçlardan yargılanmamak içinLyons’agitmeküzereCenova’danayrılmıştı.Buküfürdolukalınkitabıyayımladıktan ve bu yüzden Viyana’da hapse girdikten sonra nasılolduğunubilmediğimbirşekildekaçtı.Kaderinoyunumudur;MichaelServetus, Cenova’ya geldi; daha uzakta bir yerlere gitmek için buşehirden geçme niyeti vardı; eğer uzun zamandır kendisini bilenCalvin onu Tanrı’nın inayetiyle tanımamış olsa idi. Calvin’in yargımakamına verdiği bilgi üzerine hapse atıldı. Sonradan ortaya çıkanitirazlar ve bu itirazlarla ilgili önemli meseleler, bunları açıklamamaksadıyla yayımlanmış olan bir eserde etraflıca anlatılmaktadır.Bütün bu olayların sonucunda, bu terk edilmiş adam (ki fitnecilerarasından,sonradanPretorlarındenetçisiolanbirininonunkulağınabir şeyler fısıldayarak günahkârlığını doğruladığı söylenir) kibirliküstahlığı yüzünden kendi kendinin ihanetine uğradı, bütün İsviçrekiliselerinin görüşlerinin onayıyla dinsizlikten ve sonu olmayanküfürlerdensuçlubulundu.27Ekim’debumutsuzadamhiçbir tövbebelirtisigöstermeksizincanlıcanlıyakıldı.(…)

Bütünsene,kötülerleçekişiphemöğretihemdedisiplinimüdafaaetmekle,heryerdederefahilegeçti;dindarKralEdward’ınölümüylesadece İngiltere’nindeğil, bütünHıristiyan kiliselerinin aldığı yarayısaymazsak. İşte bu sene, öylesine gayretli bir öğrenci olan Calvin,Yuhanna üzerine yazdığı büyük Tefsir’ini yayımladı. Burada ben(keşke sebepsiz yere olsa idi) Servetus’tan, tecrübeleriyle konuşankadimpederlerinikibaşlıcanavarSamosatenusileİskenderiyeliAriushakkında yazdıklarından, yani onların neden olduğu, sonradanHıristiyanlığınbütünkiliselerininalevaldığıoyangınlardanbahsetmekisterim.Sırf tarikatçı olduğu için değil, sözle ve yazıyla tamotuz yılboyunca cenneti de, dünyayı da kirletmiş olduğu iğrenç küfürleribarındırandinsizbircanavarolduğuiçinServetus’acezasıCenova’daen layık olduğu şekilde verildi. İlkinPolonya, sonraTransilvanya veMacaristan’ı ele geçiren alevlerin, Şeytan’ın etkisini ne kadarartırdığınısöylemekbugünbilemümkündeğildir.Korkarımkibuetkiburalardanöteleredegitmişolabilir. AslındaServetus’un şeytani birruhun etkisindeyken kehanette bulunduğu düşünülebilir;Mahşer’den(Apokalips)birbölümalıpklasikyöntemiylebuparçayıyorumlarken,bunukitabınınbaşınaşöyleyerleştirmişti:“Cennettebüyükbiryangın

vardı–Mikaelilemelekleriejderhayakarşısavaşıyordu.”(…)

Kâfirlerin cezalandırılmasıyla ilgili propagandalar yapılmayabaşlandığında,bubedbahtadamınküllerinerdeysehiçsoğuyamadı.Bazılarına göre kâfirlere baskı yapılabilirdi, ancak onların ölümemahkûm edilmesi adil değildi. Ötekilere göre, güya sapıkdüşüncelerin doğası Tanrı’nın kelamından açıkça anlaşılamazmış,ruhani reislerin yargılamaları meşruymuş gibi kâfirlerin sadeceTanrı’nınyargısınabırakılmasıgerektiğiniönesürüyorlardı.Farklı birgörüşü benimserlerse, ilahi olana karşı zorbaların zalimliklerinionaylıyorlarmış gibi görünmekten korktuklarından bu fikir bazı iyiinsanlar tarafından bile savunuldu. Bu fikrin başlıca yardakçıları (kionlar bu şekilde kendi durumlarına mazeret göstermekteydiler)Sebastian Castellio ve Laeus Socinus’tu. Laeus Socinus dahagizliyken Sebastian Castellio daha aleni idi; savunduğu tezini,çevirisini yaptığı, daha doğrusu, aslından saptırdığı mübarekkitapların başına eklemiş, İlahi Sözleri apaçık yetkilerinden aleni birşekildeyoksunbırakmayaçalışmış,sankibizlerisözdekusurlarıolanyazılı kitabımızdan saptırmak amacını açıkça güdüyormuşçasınaKorintlilere Birinci Mektup Üzerine Açıklamalar adlı eserindePavlus’un dört dörtlük çömezlerine (onların kim olduklarını ben debilmem)dinle ilgiliolarakyazılarındakinegöreanlaşılmasıdahagüçşeyleranlattığınıönesürmüştü.

Calvin 1554 yılının başlarında Servetus’un öğretisini tamamençürütmüştü, bütün meslektaşları da ona katılmaktaydı. Calvin ilgiliaraştırmalara dayanarak kâfirlerin cezalandırılması görevinin nedenvenereyekadaryargıçlaraaitolduğunugösterensebepleri de ilaveetmişti.Buadamlar,bazenKiliseBabalarınınyazdıklarından,kısmendebellibaşlıfanatiklerineserlerinden,enolmadı,adısanıbilinmeyenbirinden sözde alıntılar arayıp bularak ıvır zıvır yazılarla ona karşıçıktılar.BudöküntülerMartinBelliodiyebiradamtarafındankalemealındı.AslındaoCastellio’nuntakendisiydi,hernekadarolmadığınayeminler etse de. Orada basıldığı söylenen şehrin adı bileuydurmaydı. Calvin çok daha iyi bir işle meşgulken, yani Yaratılışüzerine Tefsir’i ve diğer eserlerini yazarak -ki bu eserlerden ileridebahsedeceğiz- Kilisesini tehdit eden tehlikeleri defetmeye çalışırkenonu bu beladan kurtarma gayesiyle, sırf bu yanlışlıkları içermeklekalmayıp içinde daha bir sürü sapık düşünce kaynayan hakaretniteliğindekibueserebendenizbircevapyazdım.

2.KiliseYönetimiRehberi**DanielNeal:PüritenlerinTarihi,T.Teggveoğlu,Londra,1837,III.cilt,s.491-2,494,496-8.

WalterTravers

WalterTravers(1548-1635),Elizabethdönemiİngiltere’sindeöndegelen Püriten dini liderlerden biriydi ve Calvin’in Cenova’daki halefiTheodoreBeza’nınbirarkadaşıydı.1580’lerdeİngilizPresbiteryenleriiçinLatincebirdinidisiplinkitabıyazdı.EnindesonundabudisiplininAnglikan yapının yerine geçip ülkenin kanunu olacağını ümitediyorlardı. Kitap daha sonra Kilise Yönetimi Rehberi adıylaİngilizceyeçevrildive1644yılındabasıldı.

Her zaman gerekli olan Mesih’in kilisesinin disiplini, Mesihtarafından getirilmiştir ve Kutsal Kitap’ta belirlenmiştir; bu nedenlegerçekvekanunauygundisiplinsadecebunlardanalınabilir. Başkabirzeminüzerineinşaedilendisiplinkanunideğildirvesahtedir.

Tüm kiliseler içinde bir tane doğru düzen ve biçim vardır: Buyüzden kimse diğerleri üzerinde bir güce sahip olduğunu iddiaedemez;diğerlerininhaklarınabenzemeyenhaklardaiddiaedemez.

Her kilisedeki kamu hizmeti vekilleri, görevlerini ifa etmek üzerekanuni bir dinsel çağrı ile çağrılmalı ve görevlendirilmelidir; nasılyapılacağıaşağıdaaçıklanmıştır.

Farklılıklarıgözönünealınarakbunların tümübirbiri üzerindeeşitgücesahiptir.

Görevi yerine getirmeye uygun olmayan hiç kimse kanuni olarakbir kilisede kamu görevine çağrılamaz. Tanrısal olan o ortakyeteneklere, yani inanca ve lekesiz bir hayata sahip olmayan hiçkimse bu görev için uygun sayılamaz. Ayrıca üstleneceği vekillikgörevine uygun ve bu görevi yerine getirecek yetkinlikte olmasıgerekir; bu yetenekleri denemek için uygun bir yol ve yöntemkullanılacaktır.

Önce,çağrılacakolanlarseçilmelidir,sonrakabuledileceğikilisededualarla kendisine bu görev verilmelidir; kendisinin ve kilisenin onakarşıgörevleriöncedenanlatılmalıdır.

Kilisenin vekilleri öncelikle sözün vekilleridir. Onları sınarkenöğretme yeteneklerine, denenmiş olup olmadıklarına, cehaletlerineyahutyeniimanetmişolupolmadıklarınadikkatedilmelidir.

Sözün vekilleri öncelikle sözü yayan ve ayinleri yürütenpapazlardır;sonradadoktrinleilgilenenöğretmenler.

Ayrıcaherkişininhayatınıvedavranışlarını izleyenbazı ihtiyarlarvefakirlerigözetendiyakozlardamevcuttur.

İlavetenherkilisedebiryöneticikuruloluşturulmalıdır,bukurulbirtür ihtiyarlarheyetidir. İhtiyarlarolarakkastedilenler,kilisededoktrinevekaletedenvegerçektenyaşlıolanlardır.

Kilisenin durumuna dair her şey ihtiyarların ortak kararıylayürütülecektir.Örneğinilkolarak,kilisenintamamına,Efendimizadınabir araya gelinen kutsal ve herkese açık toplantılarda kılavuzlukederek her şeyin gerektiği gibi, düzenli biçimde ve eğitim amaçlıolmasınısağlar.İkincisi,aynışeylerinbireyleriçindegeçerliolmasınısağlarlar. Öncelikle kilisenin tüm üyeleri için geçerli olmak üzereiyilerin ayrıcalıklarından keyif almalarını sağlarlar; hatalarınınniteliğine göre kötüleri özel olarak veya halk önünde dinsel olarakkınarlar; bunun için de öğüt vererek ya onları Efendimizin akşamyemeğinden (komünyon ayini) çıkarır ya da aforoz ederek kilisedendışlarlar. Özellikle kilisede kamu hizmetine vekalet etmek içinçağrılmışbir kişi söz konusu isegörevi başlatılır ya da sonlandırılır,sonlandırılırsa bu yükten kurtarılarak veya cezalandırılarakgerçekleştirilir; yani geçici bir süre askıya alınır veya tamamengörevdenalınır.

İhtiyarlarıyönetmekiçinkurulunbaşınapapazlargetirilmelidir;aynıkilisedebirdençokpapazvarsapapazlarbugörevisıraylayapmalıdır.

Ancakkilisedebirininaforozedilmesivekilisevekillerininseçilmesive görevden alınması gibi önemli olaylarda asla kilisenin bilgisi veonayıolmadanhareketetmemekgerekir.

Belirlibazıkiliselerbirbirineyardımedebilir;buamaçlabirbirleriyleiletişimkurmalarıgerekir.

Bu iletişim sonucunda kiliselerdeki her şey, Tanrı’nın sözlerindesöylendiği gibi, hem doktrine hem de disipline uygun olarakyönlendirilir.

Bunedenle, ilgili konular iletişim kurmak için bir araya gelenlerinortak fikirleriylebelirlenir;bukiliselerdenherhangibiri içinyapılacakdeğişiklikler, geliştirmeler, satın almalar bu kurulun kararıyla yapılır.Hiçbirkilisediğerininüzerindebirgücesahipdeğilsedeaynıbölgedebulunan,buluşanvefikiralışverişiyapankiliseler iletişimdeolduklarıdiğerkiliselerinfikirlerineuymakzorundadırlar.

Bu toplantıları vemeclisleri yapmak için ihtiyarlarınarasındanbirkişi seçilmeli, kendisine ilgili talimatlar bildirilmeli ve bu kişi meclise

yollanmalıdır. Toplantılarda tanrısal biçimde verilmiş kararlara ilişkinşeyleridikkatlegözlemleyecekbirheyetdemevcutolmalıdır.

***

Vaazverecekolanlar,apokrifbölümleri{130}değil,kilisekanunlarınailişkin bölümleri açıklamalıdır. Ayrıca sıradan vaazlarda, bazılarınagöre Kutsal Kitapların, özellikle Yeni Ahit’in bütünü demek olan,metinlere eklenmiş yorumları sırasıyla açıklamamalıdır: Hem vaizinyeteneklerine hem de kilisedeki eğitim ihtiyacına göre konuseçilmelidir.

Vaaz veren kişi iki şey yapmalıdır: Birincisi, konuşmasının dinenbozulmamış olmasına dikkat etmelidir; doktrin açısından kutsal,anlamlı, bütüncül ve eğitim açısından faydalı olmalıdır; şeytani,sapkınca, yozlaşmış, masalsı, tuhaf ve kavgacı olmamalıdır; vaaz,tavır itibariyle de verildiği yere uygun olmalıdır, yani ya sadecesözlerin basit anlamlarını içermelidir ya da dolaylı şeyler içeriyorsauygun ve açık olmalıdır; sözler konuşmanın letafeti ve konuyauygunluğuaçısındandoğrubiçimdeseçilmelidir;alegorik,garip, tersanlamlı veya zorlama olmamalıdır. İçinde bulunulan zamana vekilisenin durumuna en uygun biçimde vaaz verilmelidir. Ayrıcaaçıklamaların, teyitlerin, genişletmelerin ve uygulamaların, tümmetninveişlenişininkabadilde(İngilizce)yapılmasıgerekir;tümteyitve kanıtlar sadece Kutsal Kitaplardan alınmış, uygun, delil olarakgösterilen yerlerdeki esas anlamlarıyla kullanılan argümanlarla,tanıklıklarlaveörneklerleyapılmalıdır.

Vaaz verirken yapılması gereken ikinci şey, saygın bir ciddiyetsağlamaktır;buöncelikleüslupta,ifadedevekonuşmatavrındaortayaçıkar – konuşma tavrı ruhani, saf, düzgün, basit ve insanlarınkapasitesineuygunolmalıdır;insanibilgeliğiöğretirgibiveyenimodaşeyleri andırır biçimde olmamalıdır; görkem ve gösteriş amacıylayapmacıklaşmış yahut Tanrı’nın sözlerinin vekili olanlarayakışmayacak kadar özensiz ve basit de olmamalıdır. İkincisi, sesiayarlamaya da dikkat edilmelidir, (her zaman aynı tonda olmasıengellenerek)sesdereceliolarakalçaltılmalıveyükseltilmeli;duruşvehareketlere de özen gösterilmelidir; kılavuzluk ederken ve emirleriiletirken, dik durumdaki vücut sese uyum sağlamalıdır; kafanın veyadiğerorganlarınuygunsuz biçimde hareket etmesi ve vücudun farklıyönleredönmesiengellenmelidir.Sonolarak,duruşvakur,mütevazıveterbiyeliolmalıdır;netamamenhareketsizolmalınedeaktörleryahutkılıçustalarıkadarhareketetmelidir.

***

Çocuklara hem ilmihal çalışmalarında hem de diğer öğrenimkonularında eğitim okullarda verilmelidir, böylece içtenlikle tekraretmeleriveanlamalarımümkünolur:Bu şekildeeğitildiklerinde vekiltarafından sınava tabi tutulduktan ve bu sınavı geçtikten sonraçocuklarEfendimizinakşamyemeğinegetirilmelidir.

***

İhtiyarlar kiliseye bağlı her bir evi ve kişiyi tanımalıdır, böyleceonların durumları hakkında vekile bilgi verebilirler; diyakozlar isehastavefakirolanlarıtakipetmelidirkionlarayardımedebilsinler:Bukişilere devamlı yardım edilmemeli ama sık sık da değişiklikyapılmamalıdır.

***

Kuruldaki çoğu sesten fayda sağlanmalıdır. Kurul sadece dinikonularla ilgilenmelidir. Bunların içinden öncelikle halka açıkmeclislerde, toplu ayin düzenlerinde, dini ayinlerde, seremonilerde,dualarda,ayinlerde, evlilik ve cenaze törenlerinde yardımcı olmalarıgerekir.Bunungibiherkesi ilgilendiren işlerdışındadacemaatle tektek ilgilenmelidirler. Ayrıca kaydedilmesi ve bir deftere yazılmasıgerekenşeyleridehalletmelerigerekir.

***

Önceliklemeseletaraflarınadlarıgizlenerektartışılmadıkçakimsekurula şikâyet edilmemelidir, şikâyet edilirse kurulun kararıuygulanmalıdır.

KişiselveufakhatalardaMesih’inMatta,18.Bölüm’dekihükümleriizlenmelidir.

Daha büyük ve kamusal ihlaller kurul tarafından ele alınmalıdır.Ayrıcakamusalihlallersözkonusuolduğundaböyledavalartümdiğerdavalardanöncevetümkiliseninbilgisidahilindegörülmelidir.İkincisi,böylesi davalar kamusal alanlarda görülmelidir. Üçüncüsü, böylesidavalar azimle ve sert biçimde yürütülmelidir. Dördüncüsü, ihlal nekadariğrençse,verileceksivilcezadaokadaracıvericiolmalıdır.

Aforoz edilecek olanlar eğer kilisede görev üstleniyorlarsa, bugörevden de ayrılmaları gerekir. Ayrıca cehaletleri yahutiyileştirilemez bir hastalık yüzünden veya başka bir sebeple vekilolmayauygunolmayanlardauzaklaştırılmalıdır;ancakhastalıkveyayaşnedeniylegöreviniyapamayanlarsözkonusuolduğundaeskisinikınamadan yeni bir görevli tayin edilmelidir ve ayrıca vekilliğin onaverdiğimuhteremsıfatıkendisindekalmalıvebukişininiyibiryaşam

sürebilmesisağlanmalıdır.

Kurulaşikâyet edilenbir sapkına ilişkin sorular varsahemendinibütünveeğitimli ikiveyaüçkomşuvekil çağrılmalı ve bu kuşkudankurtulmanın yolları aranmalıdır; meclis toplanıp sebebini inceleyenekadarbukişiningöreviaskıyaalınmalıdır.

Hatasıçokbüyükolmasabileinatçıkimselerkuruldanihtarcezasıaldıktansonrakomünyonasokulmamalıdır; inatçılıkta ısrar ederlersebu aforoz etmek için yeterli sebep oluşturur. Seremoniden sonra üçsebt günü geçmesinin ardından suçlunun işlediği suçlar halka ilanedilmelidir. İlk sebt günü suçlunun adı ifşa edilmemelidir; ikinci sebtgünündeadıilanedilebilirvebuhaftaiçindebelirlibirgünbusebepleoruçveduailegeçirilmelidir;üçüncüsebtgününde,aksiniispatedenbir sebep olmadığı takdirde bir sonraki sebt gününde aforozedilebileceğinedairuyarıverilmelidir;böylecedördüncüsebtgünündeaforoz cezası kendisine bildirilmelidir; Tanrı yargı gününde ruhunukurtarsın.

Kiliseye hakaret mahiyetinde ağır suçlar işleyen kişi hâkiminotoritesine dayanarak en ağır şekilde cezalandırılmalıdır; suçunupişmanlıkiçindeitirafedervesözlerinigerialırsayinedeyargılanmalıve bir süre komünyona sokulmamalıdır; ne kadar süreyle ve nesıklıkla olacağına kurul kendi karar vermelidir; bundan sonra eğersuçlukişipişmansa,aforozanedenolabileceksuçunuvepişmanlığınıtüm kilisenin önünde itiraf ettikten sonra yeniden komünyona kabuledilmelidir.

3.İngiltereNorthamptonKutsalCemaati*

JohnStrype:ReformasyonVakayinameleri,Oxford,ClarendonPress,1824,ciltII,bölümII,s.133-6.

Calvin’in “Kutsal Cemaat” kavramını gerçekleştirme yönünde birİngiliz ticaret kasabası tarafından kayda değer bir denemeyapıldığınadairkayıtlarmevcuttur.

1571 yılında İngiltere, Northampton’daki vekiller ve iktidar sahibioligarşi halkın disipline edilmesi için, Calvin’in Cenova için yazdığıOrdonnancesEcclesiastiques adlı eserini (1541) anımsatan bir diziemir yayınlamıştır. Bu emirler Peterborough Piskoposu’nun izniyle

yayınlanmıştırveşehirdevekırsaldahuzurusağlamayıamaçlarlar.

I.Öncedenalışılmışolanorgçalmaveilahisöylemeterkedilmiştir;birlikteyapılan topluduasadecekilisedekiler tarafındanokunacaktır,kraliçenin kitabına göre seremoniden önce ve sonra mezmurlarsöylenecektir.

II. Salı ve çarşamba günleri sabah dokuzdan ona kadar anakilisedeKutsalKitap’tanbirbölümokunacaktır,öncesindeTopluDuaKitabı’ndaki (Anglikan Kilisesi’nin dua kitabı) itiraflar okunacaktır,sonrasındadaduaedilecekveinançikraredilecektir.

III. Aynı kilisede her pazar günü ve her kutsal günde sabahduasından sonra bir seremoni yapılacak, insanlar seremoniöncesindevesonrasındamezmurlarısöyleyeceklerdir.

IV.Her pazar günü ve her kutsal gündemahalle kilisesinde ayinsabahdokuzdatamamlanacaktır;sonrasında insanlaraynıkilisedekiseremoniye katılabilecektir. Ortak dua sırasında her kilisenin vekilimahallehalkınaseremoniyeoradakatılmalarını hatırlatacaktır, kendimahallekilisesindeseremoniyapılanlarorayagidebilecektir.

V.Dualartamamlandıktansonra,seremoniveyailmihalçalışmalarısırasındakimsesokaklardaoturmayacak,aşağıyukarıyürümeyecekveyaboşişlerleuğraşmayacaktır;buhareketlercezalandırılacaktır.

VI.Herpazargünüvekutsalgünde,akşamduasındansonra(tümyaşlı insanlardan önce) gençler Calvin’in ilmihalinden sınava tabitutulur,okuyankişionlarasorularsorarvebubirsaatsürer.

VII. Her üç ayda bir her mahalle kilisesinde bir genel komünyongerçekleştirilir, vekiller her komünyonu dört pazar günü öncesindenitibaren duyurmaya başlar ve insanları o gün için hazırlık yapmalarıyönündetembihlerler.

VIII. Her komünyondan bir gece önce, vekil ve kilise müdürübirlikte bütün evleri dolaşmalı, konuştuklarının adlarını almalı ve bukişilerin yaşadıkları şartları incelemelidirler. Bir ihtilaf bulunursataraflar belediye başkanının ve biraderlerin karşısına çıkartılmalı,vaizden ve diğer centilmenlerden yardım alınmalıdır. Bu kişilerönünde bir mutabakat sağlanmalı veya düzeltme yapılmalı ya dasuçlu taraf komünyona sokulmamalıdır; böylece merhametten uzakkalacaktır.

IX.Komünyondanhemensonravekilvediğerlerihereviziyaretetmeli,verilen genel emre rağmen kimlerin komünyona katılmadığınıöğrenmelidir; bu bilgiler belediye başkanına bildirilmeli, belediye

başkanıvevekilbirliktebukişilerigörevlerini ifaetmeye iknaetmekiçinyollarbulmalıdır.

X. Her komünyon gününde mahallelerde ikişer komünyonyapılmalıdır;birigörevlilervememurlariçinsabahbeştebaşlamalı,birsaatlikbirseremonininardındansekizdebitmelidir;diğerierkeklervehanımlar için aynı gün dokuzda başlamalı, seremoniden sonra onikidebitmelidir.

(…)

XII. İki haftada bir cumartesi günleri, şimdilerde her cumartesigünü sabahları dokuzdan on bire kadar hem şehirdeki hem dekırsaldaki vekiller için Kutsal Kitap’ın yorumlanmasına ilişkinalıştırmalar yapılmalıdır. Vekiller sırasıyla konuşmalı ve metnin birkısmını ele almalıdır; mezkur vekiller bu metni insanlar önündeyorumlamalıdır.Bunuyaptıktansonravekillerözelbiryereçekilmeli,kendi aralarında müzakere etmeli ve doktrine de değinerek iyi birhayat,tavırlarvediğeremirlerdenbahsetmelidir.Ayrıcaherperşembegünüderstensonrabelediyebaşkanıvebiraderlerin,vekilin,vaizinvepiskoposun tayinettiğidiğercentilmenlerindekatılımıylabir toplantıyapılmalı ve şehirdeki uygunsuzluklar düzeltilmelidir: bariz küfürler,fahişelik, sarhoşluk, dine veya vaizlere sözlü saldırılar, edepsizliklerve benzerleri. Bu ve benzeri hatalar her perşembe günü,mahallelerdebugörevetayinedilmişveyeminetmişkişilertarafındanyazılıolarakkurulailetilir.Piskoposunvebelediyebaşkanınınotoritesisayesinde, diğer centilmenlerin de yardımıyla huzur sağlanmalı,şeytanihayatlarsürenlerdüzeltilmeli,Tanrı’yaolanövgüartırılmalıveinsanlaraboyuneğdirilmelidir.

(…)

XVIII.İlçelerdekitümvekillere-birayöncedenuyarılmakkaydıyla-yılda dört defa ilgili şehre gitmesi emredilmelidir: Burada, kilisedeyapılanbirseremoniyidinlediktensonravekillerbahsigeçenkilisedekendilerine ayrılmış bir yerde toplanmalı, burada kendi tavırları vehayatları konusunda gizli biçimde değerlendirme yapmalıdırlar.Aralarından biri hatalı bulunursa, ilk defasında tüm biraderlertarafından iyileşmesi için ihtar edilmelidir. Benzer şekilde ikinci veüçüncü defalarda tüm biraderleri tarafından kendisinden şikâyetçiolunursacezasınıbelirlemesiiçinpiskoposagönderilmelidir.

C.RADİKALPROTESTANLIK

1.MennoSimons**MennoSimonsKülliyatı,çev.Elkhart,Indiana,JohnF.FunkandBrothers,1871,I.cilt,s.29;II.cilt,s.37-8,215,345-6.

Kendi adıyla anılan “Mennonit” tarikatının kurucusu olan MennoSimons (14961561), On Altıncı yüzyılda sıkça görüldüğü anlaşılanruhsal bunalımlardan birini geçirir. 1535 yılında Yeni Ahit’i veAnabaptist tarikatının risalelerini okuduktan sonra, Romaruhbanlığından ayrılır, “evangelist” bir vaiz olur. Kabaca, “kutluhaberler” anlamına gelen “evangelizm” hareketinin ilahiyatı,Yahudilerinseçilmişbirhalkolduğu, insanlığıngeçmişteolduğugibi,yakın bir zamanda da büyük bir kötülükle karşı karşıya kalacağı,Mesih’in geri dönüp Yahudi-Hıristiyan cepheye önderlik edeceğişeklindedir. Zaman içinde Hollanda ve Kuzeybatı Almanya’da çoksayıda mürit edinen Vaiz Menno, Kalvinist ilkeler doğrultusundasadeliği ve tevazuu öne çıkaran bir tarikat kurar. Menonitler YeniAhit’inhükümlerineuygunolarak,savaşmayı,yeminetmeyiveölümcezasınıreddeder.Menonitrisalelerindenalınanaşağıdakibelgelerdegörüleceğigibi,savunduklarıradikaldoktrin,vaftizinsadeceyetişkinleriçinolmasıgerektiğinivebunedenleçocukluklarındavaftizedilenlerinyeniden vaftiz edilmelerinin gerektiğini ileri süren Anabaptistöğretilerinideiçerir.

Kilise

Ruhta,sevgideveyaşamdaHz.İsailebirbütünolan,Hz.İsa’nınbizzat kendisinin Tanrı’dan alarak dünyaya öğrettiği tövbekârlık velütf-i ilahiye mazhar olarak bağışlanmanın asude müjdesi gibiemirlerini öğreten, bunlarıngerçekliğinehakiki bir korkuyla inanarakbunları işitip, koruyup yerine getiren herkes Hz. İsa’nın kilisesidir;gönülden imanlı Hıristiyan kilisesi Hz. İsa’nın bedeni ve gelini;Rabb’in gemisi, dağı ve cenneti; Tanrı’nın evi, halkı, şehri vetapınağıdır;Havva’nın ruhaniyeti,Hz. İsa’nınetindenet, kemiğindenkemikolanlar;Tanrı’nın çocukları, cennetlik nesil, İbrahim’inmanevi

tohumları, vaadin çocukları, doğruluğun dalları ve ağaçları, cennetçayırlarının koyunları, krallar ve rahipler, Tanrı’nın kutsal babadanolan kendi çocuklarıdır. Bunun yanı sıra bu kişiler karanlığı O’nunfevkaladeışığınayüceltmeküzereseçilmişlerdir:Koloseliler1:14,1.Korintliler12:27, İbraniler12:22,Matta5:14,2.Korintliler6:16,11:5,Efesliler5:30,1.Petrus2:9,Romalılar9:8,Yeşeya61:3,Mezmurlar95:7,79:13,Vahiy1:6,1.Petrus2:9.

Öğreticiyadaçömez,prensyadatebaa,kadınyadaerkek,Hz.İsa’nın ruhunu, sevgisini ve hayatını taşımayanlar ve gönüldenarzulamayanların, Tanrı’nın yüce Kudüs’ünde, yani Hz. İsa’nınkilisesinde yeri yoktur. Üstelik bunlar samimi olarak tövbe etmeyip,Tanrı’nın sözünü almayıp gerçekten korkarak yerine getirmedikçeonların duası, Tanrısı, Hz. İsası, umudu, günahlardan affı, ebedihayattabellibiravuntusuolmaz.Hz.İsa’nınkendisininsöylediğigibi:“Kimkiinanmaz,zatenhükümgiymiştir”(Yuhanna3:18).

Bütün İncil metinlerinde Hz. İsa’nın kilisesinin eskiden ve şimdiöğreti, yaşam şekli ve ibadet anlamında dünyadan insanlar olduğuöğretilmektedir.EskiAhitzamanındadadurumböyleidi:2.Korintliler6:17,1.Petrus2:9,10,

MısırdanÇıkış19:12.

Bahsedildiğiüzerekilisehepayrıbirgrup insanı temsilettiğindenve edeceğinden, Kutsal Kitap’ın aksine, yüzyıllardır kilise ve dünyaarasındahiçbir ayrımyapılmadığı veo insanların farkgözetilmedenVaftiz,SonYemek,hayatveibadetkonularındabirbirinekarıştığıgüngibi aşikâr olduğundan, biz de kendimizi Ruh ve Tanrı’nın sözü ilekısıtlanmış hissederiz ve kendi hesabımıza olmaksızın bir arayagelmek için, Hz. İsa’nın övgüsü ve komşularımızın iflahı için, bizedoğru olmayan lakin tümâlemdeki bütün aslı olmayan ve de sahtemezheplere ait tövbeli kilise yahut cemaati Hz. İsa’ya doğru,Gellius’un yalan yere bizi suçladığı gibi Hz. İsa’nın ve havarilerininemsal ve öğretisinin aksine değil, lakin üzerimize ayan olunan Hz.İsa’nın Ruhu, öğretisi ve emsali doğrultusunda, evet, cehenneminbütün kapıları ve azabına rağmen onları sabırla çarmıh ıstırabınınaltında toplave bunu dünyada âdet olduğu üzere orduların zoru vezulmü ile değil, birbirindenayırarak yap,zaten bilindiği üzere, tövbeetmeyen dünyaya bir ihtar, ibret-i âlem ve serzeniş olsun KutsalKitap’ınöğrettiğigibi.

Vaftiz

Değerli, inayetli kardeşlerim, Hıristiyanlıktaki kutsal vaftiz,Pavlus’un öğretilerine göre yeniden doğuşa götüren bir yıkanmadır;bu sebeptendir ki hiç kimse Tanrı’nın hoşnutluğu ve arzusu uğrunaarınamazken yalnızca Tanrı’nın kelamı ile yeniden doğanlararınabilirler.Zirabiziyenidendoğuşagötüren, yenidoğanlarınvaftizedilmesine bakarak zannedilebileceği gibi vaftizin kendisi değildir;Tanrı’nınkelamına iman ederek vaftiz oluruz, çünkü yeniden doğuş,vaftizin sonucunda olmaz, vaftiz yeniden doğuşun bir sonucudur.Kutsal Kitap’ın emrine göre, bunu aksine çevirmeye kimsenin gücüyetmez.(…)

Luther, çocukların kendi imanları için vaftiz edilmeleri gerektiğiniyazar ve ekler: “Çocuğun imanı yoksa, vaftiz edilmesi ayineküfretmekgibiolur.” Bana öyle geliyor ki, ilk başta yazıları yoluylaTanrı’nın çok iyiliğine vesile olmuş bu bilge insan, çocukların bilipanlamadanimanettiğinisöyleyerekburadabüyükbirhatayapmıştır.ZiraKutsalKitap’taaçıkçaşöyledenmektedir.Çocuklariyiylekötüyübirbirindenayıramazlar,doğruyuyanlıştanayırtedemezler;Lutherisetıpkıuykudaolaninançlıbirkişideolduğugibiçocuklardaimanınatıldurumdaolduğunuvekavrayabilecekleriyaşagelinceyekadarimanıniçlerindesaklıolduğunusöyler.Lutherbunukendisamimi fikriolarakyazmışsa,imanveimanıngücükonusundayazdıklarıboşadır;ancakinsanoğlunu memnun etmek için yazmışsa, Tanrı’nın merhametiüzerine olsun, zira benim bilgiden anladığım şey, insan aklı veinsanoğlunun icadı olduğudur; ancak bilgi Tanrı’nın kelam vefermanının önüne geçemez. Havarilerin tek bir inananı bile uykudavaftizettiğiKutsalKitap’tageçmez,onlaruyuklayanlarıdeğil,uyanıkolanlarıvaftizetmişlerdir.Ozamanniçinuykudaolanimanuyanıpdaçocuklartarafındanikraredilmedençocuklarıvaftizederler?(…)

Kutsal Kitap’ta yeni doğanların vaftiz edilmesi hakkında tek biremir bile olmadığı veya havarilerin bunu yerine getirdiklerindenbahsedilmediği için, bebeklerin vaftiz edilmesinin insanoğlununicadındanbaşkabirşeyolmadığını,bencilcebirinançolduğunu,Hz.İsa’nınfermanındansaptırıldığını,aslındaolmamasıgerekirkenkutsalbir yere konulmuş apaçık iğrenç bir şey olduğunu gönül rahatlığıyladilegetirebiliriz(Matta,24:15).

2.QuakersTarikatıÜyelerineDairBirSavunma

RobertBarclay

SadebirayakkabıcıçırağıolanİngilizGeorgeFox(1624-1691)OnYedinciyıldatoplumualtüstedençalkantılarasonvereceğiniumduğudüşünselmutabakatısağlamaküzere,Hıristiyanlığın yeni ve sıradışıbir yorumunu geliştirir ve Quaker diye bilenen tarikatı kurar.İskoçya’daki Kalvinist Kilisesi’nin mensupları olan aristokrat RobertBarclay (1648-90) ve babası, oradan ayrılıp müritlerinin çoğu alttabakadanolanSocietyofFriends’ekatılır.SaygınbirentelektüelveilahiyatçıolanRobertBarclay,ömrünüQuakeröğretilerinisavunmayaadar. On Yedinci yüzyıl Quaker tarikatının başta gelenmüçtehitlerinden sayılan Barclay’in en önemli eseri, 1676’daAmsterdam’da basılanSavunma’dır [Apology]. Aşağıdaki seçmeler,Barclay’in Quaker öğretisine göre “içrek ışık”ı (“inner light”)yorumladığı,“AnındaVahiyeDair”(OfImmediateRevelation)başlıklıbölümündenalınmıştır.

“Hiç kimse Baba’yı bilmezdi ama Oğul’u bilirdi, dünyaya Tanrı’yıOğul göstermişti, Oğul’un görünmesi ise Ruh ile olmuştu; işte busebeptendirki,Tanrı’yadairgerçekbilgitekbaşınaRuh’unşahitliğiyleöncedenveşimdibildirilmiştirvebildirilebilecektir;OTanrıki,kendiRuh’unun yaptıkları yoluyla bu âlemdeki kaosu, başlangıçtaki ofevkalade düzene geri çevirmiş, âleme hükmetmek ve yönetmeküzerecanlıbirruhyaratmış,yinebuRuh’ungörünmesiileOkendisiniinsanoğlunun çocuklarına, hem papazlara, peygamberlere hem dehavarileregöstermiştir.Ruh,Tanrı’yıdışarıdanseslervegözükmeler,rüyalaryahutkalplerdekimanevisomutalametler ile işaretetmiş,bualametlereskidenimanlarınakonuolmuşturvehalendeöyledir;ziraazizlerin iman etmesini sağlayan şeyler, farklı yönetimlerde önesürülmesinekarşıntümçağlarboyuaynıdır.Üstelikgerçekimanıinşaetmek için mutlak surette zaruri gördüğümüz bu kutsal manevialametler,KutsalKitap’ınzahirişahitliğiyadadoğruvesalimakıl ileçelişmez,çelişemez.Ancakburadanbukutsalalametlerindahaasilya da daha kesin kurallı birmihenk taşı olan Kutsal Kitap’ın ya dainsanın doğuştan aklının maddi şahitliğine tabi tutulması gerektiğiçıkarılamaz.Zirabukutsalalametvemanevi ışığınkendisibirkanıtmahiyetindedirveaçıktır,kanıtolmasındanveanlaşılırlığındanötürüzorlayıcıdır, rıza gösterecek kadar iyi niyetli bir anlayışa sahipolduğundan ona karşı konulamaz bir biçimde aynı anlayışı

göstermeye götürür bizi, tıpkı bütünün parçadan büyük olduğugerçeğinin,çelişenikişeyinikisinindehemdoğruhemdeyanlışolamayacağı gibi, tabii gerçeklerin aklı kendiliğinden razı olmayagötürüp yönelttiği gibi. (…)BuRuh’a güvenip inanırız, zirabiliriz vekesinlikle imanederizki,Obiziancakdoğruluğayöneltebilirveaslabiziyoldançıkaramaz.İştebukuşkugötürmezgüvendenötürüdürki,bizondangelenhiçbiralametinKutsalKitap’ınşahitliğiileyadasalimakıl ile çelişmeyeceğini doğrularız. Bunu ise kendimize daha kesinkanıt olarak almayız, ancak Tanrı’nın yalnızca Ruh’un aracılığı ilezahir olmasını göremeyen bizler bu aracılara tenezzül ederiz. Lakinmanevi hissiyata sahip olup Ruh’tan gelenlerin hemen ilk bakıştamükemmel olarak kokusuna varanlar, Kutsal Kitap’a ya da aklabaşvurmadanönceyadabaşvurmaksızınbunlarınayırdınavarabilir;tıpkı bir gökbilimcinin tutulmaları yanılmaz bir biçimdehesaplayabilmesi ve böylece (doğanın düzeni devam edipbeklenmedik ve doğaya aykırı bir durum meydana gelmediğimüddetçe) o gün ve saatte ay ya da güneş tutulması olacağınıçıkarabilmesi, ancak kaba cahil birini kendi gözleriyle görene dekbunaiknaedememesigibi.

Yinebirmatematikçidebiliminkurallarıdoğrultusundayanılmazbirşekildebilirki,birdiküçgeninüçaçısı,ikidikaçıyaeşittir,evet,bunubaşka insanların bildiğinden milimi milimine çok daha iyi bilir. Kimigeometrikölçümlerdeduyularlaneredeyseayırdınavarılamazyadaispat edilemez iken hatasız olarak bilinir; fakat bir geometrici, cahilbirine bilimin yanılmazlığını kanıtlamak zorunda kalıp bunu daölçmeye tenezzül ederek duyularıyla kavramasını sağlayacak ise,buradanölçerekhesaplamanınölçümünkendisikadarmutlakolduğuyahut hesaplama olmaksızın ölçümün şüpheli olduğu sonucunavarılamaz.

Buna bir nokta koymak üzere bu manevi, dolaysız ve somutalametin, Hıristiyanlığa imanın ta başından beri savunduğumuz gibitekkesin,sugötürmezvekati temeliolduğunu ispatlamak üzere birsav daha öne süreceğim. Bu savın, iyice ölçülüp tartılırsa bütünHıristiyanlarnezdindebirağırlığıolacağınıümitederimveiştesavım:

Hangisi olursa olsun, Hıristiyanlığın tüm öğreticilerinin enindesonundayinelemekzorundabırakıldığı,sonunagelindiğindebundandolayı ve bunun için diğer bütün temellere önerilip inanmaya değerbulunduğu, onlar olmaksızın hiçbir ağırlığı olmayan, Hıristiyanlığaimanınyalnızcaendoğru,mutlakvekatitemeliolmalıdır.

FakatRuh’tangelenbumanevi,dolaysızvesomutalamet,hangisi

olursa olsun Hıristiyanlığın tüm öğreticilerinin eninde sonundayinelemekzorundabırakıldığışeydir.

Busebeptendirki,busavöylesineaşikârdırki inkâredilemez;buvarsayımyavaşyavaşispatlanacaktır.

Ve öncelikle Katoliklere gelince; onlar kendi temellerini kilise vegeleneğedairhükümleredayandırmaktadır.Onlara, “Nedenkilisenininandıklarına inanıyorsunuz?” diye sorarsak, “Çünkü kilise daimayanılmaz olan Ruh tarafından yönetilir,” derler. O zaman buradaRuh’unkılavuzluğuenönemlitemeldir.Yineonlara,“Geleneğenedengüvenmeliyiz?”diyesorarsakşöylecevapverirler:“Zirabugeleneklerbize kilisenin pederleri ve öğreticilerince aktarıldı.” Bu öğreticiler vepederler, Kutsal Ruh’un tecellisi ile kiliseye kendilerini izlemesiniemretmişlerdir. Yine burada her şey Ruh’un tecellisinebağlanmaktadır.

Tanrı’nın Ruhu’ndan öznel olarak Kutsal Kitap’tan yararlanmayönünde etkilenmiş olan Socinius{131} taraftarları ile Kutsal Kitap’ıkendiakıllarıyönündekullananProtestanlar,KutsalKitap’ıimanlarınıntemeli ve kuralı olarak görmüştür. İki gruba birden ya da ikisindenbirine neden Kutsal Kitap’a güvendiklerini ve onu kaide olarakgördüklerini sorarsanız cevapları şu olacaktır: Zira Kutsal Kitap’ta,Tanrı’nın aklındakiler vardır ki, bunlar bizlere Tanrı’nın Ruhu’numanevi,aracısızvesomutolarakgösterdiğikişilerceaktarılmıştır,şuya da bu adamın yazdığı şeyler değildir bunlar, Tanrı’nın Ruhuaktarmıştıronları.

Ohalde imanlarınınşüphegötürmez temeliböylesinekuşkuluveizinden gidilmeyecek kadar tehlikeli olan bu şeyler üzerineyükseltilmişkenbunlar neden betimlenmelidir yahut yalnızcaRuh iletadınavarılabilecekolanokutsalTanrıkardeşliğiyolundan-kibizeoyolda hem yürümemiz hem de yaşamamız emredilmiştir- nedensapılmalıdır?

Eğer bunları okuyanlar kendilerini böylesi zaruri alametlere razıolup onlara inanmak içinKutsal Kitap’a dair tartışmaların gücündenetkilenmişbulurlarsa,ancakyinedebaştagözlemlemişolduğumgibibunları garipserlerse, sebebi bunların çok reddedilmiş ve bunlarakarşı çıkılmış olmasıdır. Onlar bilsin ki bu ışığı hissetmemelerininsebebi, gerçek Hıristiyanların bunu hissetme ayrıcalığına sahipolmasıdeğildir.Asılnedenonların isimdeolduğukadar tabiatlarındaHıristiyan olmamalarıdır; onlar da bilsin ki kalplerinde ışıldayan vegünahkârlığı ayıplayan o saklı nur, Tanrı’nın Ruhu’nun kendinigöstermeye azıcık başlaması demektir, o Ruh ki dünyaya günahı

ayıplamaküzeregönderilmiştir(Yuhanna,16).KötülüktenvazgeçereksizTanrı’nınkrallığındakişeylerinzevkinevaramayaneskiyadabasitinsanın kötülükleri, ahlak düşkünlüklerini ve şehvetleri de alarakgittiğini hissedeceksiniz; söylüyorum sizlere, o yeni insanıhissedeceksiniz;omanevidoğuşuvekendimaneviduyularınasahip,Ruh’aaitşeylerigörüp,hissedip, tadıp,dokunupkoklayabilen o yenidoğmuşbebeğihissedeceksiniz;lakinovaktedeğinomanevişeyleredair bildikleriniz, tarihe iman etmekten ötesi olmayacak. Fakatyeteneğienüstdüzeydeolmasınakarşınkörbirinegüneşinışığınıyadailginçrenkleritasvirettiğinizde,istersetasvirinizapaçıkvecapcanlıolsun, anlayamayacaktır. Çocuklarsa görür görmez anlar bunu.Öyleyse her türlü yeteneğe sahip basit insan, isterse en iyisözcüklerlehattaKutsalKitap’tanalıntı sözcüklerle anlatılmışolsun,Ruh tarafından manevi ve somut bir şekilde tattırılmış Tanrı’nınkrallığınıngizemini,enacizçocuğunanladığıkadarbileanlayamaz.

Öyleyseosafnurunazıcıkgörünmesindeonubekle;oışıkevveladahabilindikşeylerigösterecek,senonaalıştıkçadahafazlagelecekışık, bu hayati tecrübe sayesinde, “Tanrı’nın Ruhu tarafındandürtüldüğününeredenbiliyorsun?”diyesorancahillerekolaycakarşıçıkacaksın. Böyle bir soru ise gözleri açık birine öğle vakti güneşinnasılparladığınısormakkadarsaçmageleceksana.

III

KATOLİKTEPKİLERVE“KARŞIREFORM”HAREKETLERİ

A.PROTESTANREFORMUKARŞISINDATEPKİLER

Reform hareketi hakkında düşünürken Luther’in kiliseye yönelikeleştirilerinde halk tarafından desteklenen fikirleri yansıttığını vehareketin içindekilerin, onu reddedenlerin ve diğer reformcuların birreformun gerekli olduğuna inanmaya devam ettiklerini unutmamakgerekir. On Beşinci yüzyılın sonlarında Cizvitlerin ve diğer KatolikReformu tarikatlarının habercisi olan yeni tarikatlar kurulmayabaşlamıştı.

1519’dan sonra Luther ile kilise otoritelerinin arasındaki ayrılıkgenişledikçe her iki tarafta da Hıristiyanlığın parçalandığını görmekistemeyen ılımlı kişiler ortaya çıkmıştı. Örneğin Luther’in insancıarkadaşı ve işbirlikçisi Melanchthon ve kendisi de bir ahlakçı veinsancı olan Cardinal Sadoleto, sorunları çözmek için çabalayarakyazışıyordu. 1540’ların sonlarında İmparator V. Charles, Katolik veProtestan liderlerin bir konferansta birleşmek için ortak bir zeminbulabileceklerineinanıyordu.

Buhamleleryapılırkenkilisedeherkesçebilinensuiistimallereçarebulmaya çalışıyordu. Protestanların eleştirileri Katolik Reformcularınharekete geçmesini zorlaştırıyordu ama neticede yüksek rütbeli dinadamlarının ve seçkin sivillerin katıldığı bir komisyon kuruldu ve1538’dePapaIII.Paul’abirraporverdi.Aşağıdakiparçaburapordanalınmıştır.

1.KardinallerinReformÖnerileri*

Taylor’unLoyolaveCizvitlikadlıkitabındanyenidenbasılmıştır.NewYork,RobertCarterandBrothers,1849,s.274-277,280-283.

PapaIII.Paul’aMektup

Kutsalbabamız,Tanrı’nınbuzamandasizikendisürüsününçobanıolarak belirlemesine Hıristiyanların ne kadar çok şükrettiğini ifadeedecek kelime bulamıyoruz; Tanrı’nın ruhu sizin üzerinizden,yıkılmaktaolanKilise’yi oeski yüceliğinekavuşturmaya karar verdi.Sizin veya başkalarının hislerini düşünmeden, Kilise’ye ve özellikleRoma Papalık Divanı’na zarar veren suiistimalleri ve üzüntü vericişikâyetleri ilan etmemizi emretmiştiniz. Sorun şu ki, seleflerinizçevrelerinidalkavuklarladoldurmuşlardı,bukişiler istediklerişeylerinyasal olduğunu ispatlamakta pek hünerliydi. Bu Truva Atı, Kilise’yeiyileşmez görünen hastalıklar bulaştırdı. Kötü şöhretli olaylarlakâfirlerinalaykonusuolduveputperestlerbizimüzerimizdenMesih’inadına küfretti.Siz, gerçektende çok kutsal olan kutsal babamızbuhastalıklarıiyileştirmekleöylesinesamimibiçimdeilgileniyorsunuzki,aciz gücümüz çerçevesinde oluşturabildiğimiz çareleri size sunmakistiyoruz.SadeceevrenselKilise’yietkileyenşeyleretemasedeceğiz.

Öncelikle yasaların gözetilmesi gerekmektedir. Yasalardan muaftutulmaktan daha yıkıcı bir şey yoktur. Ayrıca anahtarın gücünükullanırkenMesih’in vekillerinin gözü asla kazançta olmamalıdır. Birbaşka suiistimal de sığ kişilerin, niteliksiz sefillerin papazlığaatanmalardır. Ufak tarikatlarda ruhbanlar için kontrolü altında biröğretmen bulunduran piskoposlardan başka hiç kimse papazlığaatama yapmamalıdır. Maaşlı papazlık makamları sadece eğitimli,dürüst ve orada mukim kişilere verilmelidir. Bir İtalyan İspanya’daveyaBritanya’dabirmakamaatanmamalıdır.Başkabir suiistimaldefakirler için tasarlanmış ama zenginlere tahsis edilmiş gelirlerinkorunmasıdır. Maaşlı papazlık makamlarının gelir yüzünden değiştokuşedilmesi isekutsalşeylerdenkâretmeçabasıhalinegelmiştir.Hiçbir bahane, maaşlı papazlık makamlarının mirasmış gibi işlemgörmesini sağlayamaz. Maaşlı papazlık makamlarına yönelikbeklentiler yaratılması, birilerinin ölmesini istemeye götürmektedir.Özelliklepiskoposlukgörevbölgelerindebirdençokgörevişgaletme

kaldırılmalıdır. Maaşlı papazlık makamlarının birleşmesine gelirsek,bukaçamaklıyollarlayasadankaçmakdeğilmidir?Piskoposlukgörevbölgelerinesahipçıkmavebazenbirdençokkardinalinortakyönetimibu kişilerin görevleriyle uyuşmamaktadır, çünkü onların evrenselkilisenin yönetilmesi konusunda siz Kutsal Babamıza yardımcıolmaları gerekir, oysa bir piskoposun görevi kendi sürüsünügözetmektir. Vatikan, kendi içinde bunca suiistimal varsa,dışarıdakilerle nasıl uğraşacaktır? Kutsal Babamız, piskoposlarınkendi bölgelerinde ikamet etmelerinden daha önemli bir şey yoktur.Hıristiyantopraklarındangeçenbirgezginibuncaihmaledilmişkilisegörmekten daha fazla üzebilecek bir manzara var mıdır? Ayrıcakardinallerin burada, Roma’da yaşamak yerine kendi bölgelerindeoturmaları da bir suiistimaldir. Mesih’in kanına dayanarak siz YüceBabamıza yalvarıyoruz, cezalandırılmış rahiplerin piskoposlarınotoritesinden temyiz yoluyla kaçmasına izin vermeyiniz. Günahçıkartacakkişilerikeşişlerdeğil,piskoposlartayinetmelidir.Enzararlısuiistimallerden biri de üniversitelerdeki profesörlerin, özellikle deİtalya’da dine karşı saygısız biçimde ders vermeleridir. Erasmus’unColloquies adlı eseri gençlerin eğitiminde kullanılmamalıdır.Huylarından vazgeçen dönme keşişler para karşılığındaaffedilmemelidir.Kutsaldüzeniçindekievlenmişhiçkimse, insanlarıninançlarını koruma amacı dışında hiçbir amaçla affedilmemelidir,özellikle de Lutherciler bu kadar ısrarcı biçimde ruhban evliliklerinitalepederken.İkinciderecedevediğerderecelerdeevlilikaffıancakiyibirsebepleveücretsizolarakverilmelidir.Kutsalsayılanşeylerdenkâr edenler asla beraat etmemelidir. Bu suçu işleyen, para ileberaatnamealanvegerikalanparaylamaaşlıpapazlıkmakamınıgerialanlar mevcuttur. Gezgin günah çıkartma hücrelerine izinverilmemelidir. Bir bölgede ilahi af satışları ancak yılda bir keregerçekleşmelidir. Yeminleri çiğnemenin cezaları hafifletilmemelidir.Ailelerin maddi durumlarında çok büyük bir değişiklik olmadıkçavasiyetnameler değiştirilmemelidir. Roma tüm kiliselerin anasıolduğuna göre, Aziz Petrus’un yuvasında dinsel törenleri yönetenrahiplerin cahil ve pis olması kepazeliktir. Bu şehirde fahişelernedimeler gibi katırlar üzerinde kafileler halinde gezmektedir,kardinallerleruhbanlardaonlarıtakipetmektedir.Buutançvericiküfürmutlaka ortadan kaldırılmalıdır. Kardinaller Roma vatandaşlarıarasındakikandavalarınıçözmekiçinçabasarfetmelidir.Buşehirdesizinilginizemuhtaçhastanelervedullarmevcuttur.

Kutsal Babamız, sizin iyiliğiniz ve bilgeliğiniz tarafından tadiledilecek mütevazı önerilerimiz bunlardır. Size Pavlus’un adı verildi.

Onun sevgisini taklit ederek Kilise’yi temiz ve lekesiz bir güvercineçevirebilirsiniz.

2.İtaateDairMektup

AzizIgnatiusLoyola

IgnatiusLoyola(1491-1556),OnAltıncıyüzyılınenbüyükKatolikdini figürüydü. İberya Katoliklerinin Müslümanlara karşı açtığı obitmekbilmezhaçlıseferindeçarpışanbir İspanyololarak bir savaşyarasındandolayıölümeçokyaklaştığındadinihayatadönmüştü.

Büyük Cizvit eğitim geleneği, Loyola henüz hayattaykenbaşlamıştı.Yetişkinbir insanolarakçocuklarlabirlikteokumayazmaöğrenmişti. Sonunda çalışmaları onu Paris Üniversitesi’ne götürdü;dinsel aşırılığıyla önce Engizisyon’un, daha sonra da hem KatolikhemdeProtestantümdinciradikallerindikkatiniçekti.AncakLoyola,mevcutgöreneklerdenayrılmadığınıispatettivekendisive talebeleriPapalıktarafındanHz.İsaCemiyeti(Cizvit)olarakkabulgördü.

1540’larınbaşından itibarenCizvitlerPapalığahizmetetmeyeveTanrı’nıngücükarşısındatevazugöstermeyeyeminetti.AmaçlarıisehatayapıpProtestanolanlarıgeridöndürmekveKiliseiçinyeniruhlarkazanmaktı.Butarikatınönemverdiğialanlardabuamaçlaragöreydi:Cemiyet kurulduktanbirkaç yıl sonraHindistan’daölenAzizFrancisXavier gibi misyonerlik faaliyetleri ve Avrupa’daki Cizvit Akademileriile Yeni Dünya’daki üniversitelerde gelişen eğitim faaliyetleri.Cemiyete kabul ettiği kişilerin kalitesi sayesinde, bu gayretliçabalarıylabaşarı eldeedince, Loyola tanınmış biri haline geldi. Bunedenle, dahabaşlangıçtan itibaren, cemiyetedahil oldukları andanitibarenuzunyıllarçalışacakveLoyola’nınyoğunruhsalcoşkuanlarıyaratanRuhsalEgzersizleri’ne[ExercitiaSpiritvalia]göreeğitilecekvebuanlardahayatlarınıyenidenKatolikKilisesi’ninhizmetineadayacakKatolikentelektüelelitsınıfınıkendineçekmeyeçalışmıştı.

Aşağıdaki parça Loyola tarafından cemiyetin Portekiz’dekiüyelerine hitaben yazılmıştır; erken modern dönemde bu tarikatınbaşarı olmasının ve güçlenmesinin kimi sebeplerini ortayakoymaktadır.

Hiçbir pişmanlık duymadan kendimizi diğer dini tarikatlartarafından oruç ve ibadetle güneşi bulmada [sabaha kadar ibadetetme] ve bu ibadetlerin kurallara göre dinsel biçimde bağlı olduğupratiklerinönemiaçısındanaşılmışgörmeliyiz.Amabenimdileğim,bucemiyet dahilinde hayatlarını Tanrı’ya adayan herkesin gerçek vemükemmel bir itaat ile, yani iradesinden ve muhakeme gücündentamamen feragat ederek farklılaşmasıdır. Ben bu cemiyetin tümgerçek ve samimi oğullarının, itaat ettiği kişiye baktığında (hemen)onudeğil,(herzaman)ondaHz.İsaMesihEfendimizigörenveonunhatırınaitaatedenkişilerolaraktanınmasınıistiyorum.Amirlereitaatinsebebi amirin bilgeliği, iyiliği veya ona ihsan edilen benzer niteliklerdeğildir;oTanrı’nınyerindedirveO’nunotoritesini temsil eder.Diğeryandan, amir basiretten veya ihtiyattan yoksunsa bile bu itaatte birazalma olmamalıdır; çünkü amir, bilgeliğinde asla hata olmayan vevekillerinin dürüstlük veya başka bir erdemdeki eksiklerini kapatanO’nunyerinidoldurmaktadır.Mesih’indedinbilginlerineveFerisileresöylediğigibi,onlarMusa’nıntahtındaoturuyordu.

Amirin iradesindenveemrindensahtebirbahaneyleherhangibirsapma -tek başına iyi ve övülmeye değer şeylerde emredileninötesine geçmek de yine bir itaatsizlik olarak kabul edilir, hatalı birprensip tarafından harekete geçirilmiştir ve tehlikelerle doludur.Tanrı’nın yerine bizim karşımızda duran kişinin aklındaki veniyetlendiği şeye tamolarak uymamakTanrı için kabul edilemez birdurumdur. Kendi iradenizi bir kenara bırakmanız gerekir -sizebahşettiği özgürlüğe dayanarak, vekilleri aracılığıyla özgürceYaratıcınıza dönmeniz gerekir; kendinizi O’na adaman gerekir. İtaatedereközgüriradenizitamamenO’naiadeetmenizimümkünkılarsa,O’ndan aldığınız özgür iradeyi kötü bir meyve olarakdüşünmemelisiniz. Böyle yaparsanız onu kaybetmezsiniz – onubüyütürvemükemmelleştirirsiniz. Size karşı Tanrı’nın yerinde durankişinin yorumladığı ilahi iradeye kendinizi mutlak biçimdeuydurursanız tüm istemlerinizin doğruluğun en emin kurallarınauyduğundaneminolabilirsiniz.Tanrı’nıniradesiolarak,kendiiradenizolarak saygı göstermeniz gereken amirinizin iradesini eğipbükmeyi veyayenidenşekillendirmeyiasladenemediğinizdeneminolmalısınız.Bu, ilahibilgeliğindüzenini tersyüzetmekolur;bu, ilahiiradeyi kendinizinkine benzetme çabasıdır. Kendilerini itaatkârsayarken bir sebeple amirlerinin iradesini kendi isteklerine göredeğiştirenler nasıl da kendini beğenmişlikle körleşmiştir! Aksine,kendini hiçbir çekince olmadan Tanrı’ya kurban etmek isteyenler,O’nun sadece iradesine değil, zekâsına (veya aklına) da itaat

etmelidir,bu itaatin üçüncü ve daha yüksek bir derecesidir; böyleceamiriniiradesinikendiiradesiolarakkabullenmeklekalmaz,onungibide düşünür, adanmış bir iradenin aklı şekillendirebildiği kadarıylaonunhükümlerinibenimser.

(…) Her ne kadar zekâ, iradeyle birlikte verilen derecede birözgürlükle donatılmış olmasa da ve doğası gereği gerçeğin kılığınıgiymiş gibi görüneni kabul etmeye eğilimli olsa da, birçok durumdagerçeğin delilleri mutlak biçimde reddedilemez olmadığından, iradeüstün gelen ağırlığını terazinin bir yanına yahut diğerine koyacaktır.Böylesidurumlardaitaatdoktrinineuyankişikendihükmünüamirininhükmünebağlamayaeğilimlidir.

(…) Ancak şimdi şu sorulabilir: Bu erdem nasıl elde edilir?Mütevazı olan için güç değildir – alçakgönüllü olan için bir zorluğuyoktur; bu erdemlere sahip olanlar ilahi lütuftan ve yardımdan damahrum olmazlar. Bu mükemmel itaati elde etmek için çabalarkenyardımcı olabilecek şu üç kural akılda tutulmalıdır – birincisi, amirebaktığında hatalar yapabilecek ve sefil bir insan değil, erdemaçısından mükemmel, iyiliği sınırsız, sevgisi sonsuz, ne kimseninkandırabildiği ne de kimseyi kandırmak isteyecek olan Mesih’inkendisinigörmekgerekir.Buitaatboyunduruğunakendimizimahkûmetmemizin sebebinin Tanrı sevgisi olduğunun bilincinde olduğumuzkadar, amirimizin iradesine uymanın ilahi iradeye uymakla aynı şeyolduğundan, Efendimizin bizim üzerimize tayin ettiği kişilerinaracılığıylabizekılavuzluketmeyedevamedeceğindenvebizidoğruyolaulaştıracağındaneminolmamızgerekir.Bunedenle, amirimizinsesiMesih’insesidir.

İkinci kurala uyulduğu takdirde içsel mırıltılara ve amiri suçlamaeğilimineengelolunur,bukuraliçtenbirhevesesahipolmak,emirleriyerinegetirmeyehazırolmaktır;böyleceher itaateylemihuzursuzlukyerinesizezevkveneşegetirecektir.

Sonuncusu,kutsalBabalarımızındahuyuolan,hükümlereboyuneğmenin kolay ve güvenli bir yoludur – yani amirin emrettiği şeyinTanrı’nın emri ve iradesi olduğunu akılda tutmaktır; Katolik inancınagöreşunainanmanızgerekir.Tümiradeniziveaklınızışekillendirerek,amirinizin emrini -emir ne olursa olsun- bir dürtüymüş gibi,sorgulamaya yer bırakmadan, hevesli biçimde yerine getirmelisiniz.Oğlunu kurban etmesi istendiğinde İbrahim bu şekilde itaat etmişti;YeniAhitzamanındada (yaniHıristiyan idaresinde)birkutsalBaba,Cassian{132},buerdemingereğini yerinegetirmişti.ÖrneğinmanastırbaşkeşişiolanJohnkendisineemredilenleringerekliolupolmadığını

sorgulamamıştı;biryılboyuncaçalışmayadevametmiştivebüyükbirçabaylaölübirağacınkökünüsulamıştı;mümkünolupolmadığınıbilesormadan, birçok kişinin birlikte hareket ettiremediği o büyük taşbloğuhareketettirebilmek için tümgücünükullanmıştı.Butürdenbiritaat bazı durumlarda mucizeler yoluyla ilahi onay alır. Sizlerin debildiğiniz gibi, Benedikten Aziz Maur{133} amirinin emriyle bir göledoğruyürümüşvegöldebatmamıştı;veya bir başkası, amiri dişi biraslan istedi diye gidip bir dişi aslan yakalamış ve onu amirinegetirmişti. Hükme boyun eğme ve amirlerin, kutsal insanların ihtaredeceği kadar açıkça günahkârca olmasa da, mükemmel bir itaatelde etmeyi arzulayanların taklit edeceği türdeki her emriniduraksamadanonaylamayöntemideböyledir.

Yinedeamirinkararlarındansapmagösterenbirşeyvarsabundanbahsetmeniz -Efendimizinkılavuzluğunu aradıysanız- yasak değildir.Ancak kendini beğenmişlik ve kendi hükümleriniz tarafındanaldatılmamak için böylesi bir şeyden bahsetmeden önce vebahsettikten sonra sizi bağlayan şeyler vardır – sadece zihninizidevamedebilecekkadarhazırbirdurumdatutmakveyasözkonusumeseleden vazgeçmek değil, amirin kararını onaylamak ve kendifikrinizmişgibidüşünmekdegereklidir.

İtaatle ilgili söylenenler sadece bireylerin doğrudan amirleri içindeğil, papazların ve yerel amirlerin vilayet amirlerine, vilayetamirlerinin genel amirlere, genel amirlerin deTanrı’nın onun üzerinetayin ettiği kişiye, yani Tanrı’nın yeryüzündeki vekiline itaati için degeçerlidir. Yine bu nedenle, tüm düzenler kademeli olarakkorunmuştur: Hem bizim cemiyetimizin hem de diğer cemaatlerindüzgün bir yönetim sağlamak için gereksinim duyduğu huzur veyardımseverlikdekorunmaktadır;Tanrı’nınTakdiriherşeyiböylebasitbiçimde düzenlemiştir – en alt düzeydekiler bir üst düzeydekilervasıtasıylakontroledilir,onlarıdabirüsttekiler kontrol eder ve hepsiO’nun amaçlarına göre yönlendirilir.Meleklerin hiyerarşisi de -gökselcisimler arasındaki düzen- dünyadaki iyi kurulmuş devletler de veözelliklemerkezdekihareketlerinuçlara iletildiği, her şeyinEfendimizHz. İsa Mesih’in vekilinden kaynaklandığı ve ona bağlandığı dinselhiyerarşi de şüphesiz böyledir. Şeylerin bu düzeni doğru biçimdedikkate alındığında her yönetim sistemi iyidir; bunun tersine, budüzenin ihmal edilmesi, herkesin gördüğü gibi, toplumlara en büyükkötülüklerigetirir.Bunedenle,Tanrıbanabucemiyetidüzenlemekvecemiyetleilgilenmekgöreviniemanetettiğinde,cemiyetingüvenliveiyiolmasının bu erdemin (itaatin) kullanılmasına ve yayılmasına bağlıolduğunuendişeyle farkettim.Bunedenle,gayretlibirçabave zafer

ümidiyle kendinizi fethetmeli, benliğinizin en yüce ve en zorparçalarını,iradeyivehükümvermegücünüyenmeliveonlaraboyuneğdirmelisiniz; böylece gerçek bilgi ve Tanrı sevgisi ruhlarınızı O’nagötürebilir ve yeryüzündeki hac yolculuğunuz süresince siziyönetmesini,sizevesizinyardımedeceğiniz,siziörnekalacakkişilereebedikutsanmışlıkbahşedilmesinisağlayabilir.

3.ProtestanKiliselerininFarklılaşması**JaquesBenigneBousset,ProtestanKiliselerininFarklılaşmasınınTarihi,Dublin:Richard

Coyne,1836,s.1-5,14-17.

JacquesBenigneBossuet

JacquesBenigneBossuet(1627-1704),XIV.Louis’ninuzunsürenhükümdarlığı sırasında (1648-1715) Fransa’da resmi kilisenin enetkilisözcüsüydü.YerelbirhâkiminoğluolarakdoğanBousset,yirmibeş yaşında rahip oldu ve on yıl sonra 1662’de Paris’teki KraliyetŞapeli’nin vaizlerinden biri haline gelmişti. Kürsülerdeki meşhurhitabetiyle ve kralın tek oğlu olan Dauphin’in [veliaht prens]eğitmenliğiniyaparakLouis’ninsaygısınıkazandıvesonundaMeauxPiskoposuoldu.Fransa dahilindeki Katolikmisyonerlik faaliyetleriyleünlenenvebüyükHuguenotgeneraliMareşalTurenne’ninde içindebulunduğu birçok kişiyi Katolik cemaatine kazandıran Bousset,basılaneserlerininçoğunuProtestanlarahitabenyazmıştır.ProtestanKiliselerininFarklılaşmasıadlıeseri1688yılında,XIV.LouisNantesFermanı’nı feshederek krallığında Huguenot’lara gösterilen resmihoşgörüyü kaldırdıktan üç yıl sonra basılmıştır. Ortodoks Katolikanlayışıustacasavunmuştur.

EğerProtestanlarayrıntılıbiçimdedinlerininnasıloluşturulduğunu,inançlarının ne kadar çok çeşitlemeyle ve tutarsız biçimdedüzenlendiğini, bizden en başta nasıl ayrıldıklarını ve sonrabirbirlerinden nasıl ayrıldıklarını, bölünmeyi tamir etmek ve reformhareketinin dağılmış üyelerini birleştirmek için çabalarken nekurnazlıklar,kaçamaklarvemüphemifadelerkullandıklarınıbilselerdi,kendilerinipeydaedenbuReformhareketindenpekazmemnunoluryadaaklımdakinidahaaçıkçasöylememgerekirse,sadeceayıplamahissiyle dolarlardı. Yazmayı tasarladığım şey bu oyunların tarihidir,ama ayrıntıların daha faydalı olabilmesi için öncelikle itirazedemeyeceklerivebaşladıktansonraanlatmayıdurdurupçıkarsamayapmamın mümkün olmayacağı bazı prensiplerin ortaya konmasızorunludur.

(…) Hıristiyanlar arasında inanç yorumlamalarında çeşitlenmelergörülmeye başladığında bunlar ‘tabiri caizse’ doktrinde iddia edilenşeylerinyanlışlığınınveyatutarsızlığınınişaretleriolarakkabuledilirdi.İnanç basit konuşurdu, Kutsal Ruh saf bir ışık saçardı ve O’nunöğretisinindoğruluğuherzamantekdüzebirdilleanlatılırdı.Kilisenintarihine biraz olsun aşina olan herkes kilisenin her sapkınlığa asladeğiştirmediğiuygunvekesinyorumlargetirdiğinivekâfirlerimahkûm

ettiğiifadelerebakarsak,herzamanhatanınkaynağınaenkısaveendirektbiçimdesaldırdığınıgörürüz.Böyledavranmasınınsebebi tümdeğişik ifadelerin, şüpheli veya dikkatle incelendiğinde muğlaklaşanterimlerinherzamanşüpheuyandırmasıvesadecehilelideğil,bazenmutlak biçimde yanlış olmasıdır, çünkü doğrunun tanımadığı birutancasebepolur.

(…) Sapkınlığın bu karakteri Katolikler tarafından sürekligözlemlenmiştir ve sekizinci yüzyılın iki kutsal yazarı, “Sapkınlık nekadar yaşlı da olsa hep kendini yeniler ama yeni unvanına süreklisahip olabilmek için her gün yenilikler yapar ve kendi doktrinini hergündeğiştirir,”demiştir.

(…) Sapkınlıklarda düzensizliğe sebep olan iki şey vardır.Bunlardan biri, yenilik yemininin tadına bakınca bu aldatıcı çekiciliğihastalıklı bir iştahla aramayı asla bırakamayan insan doğasındanalınmıştır. Diğeri ise, Tanrı’nın işleri ile insanların işleri arasındamevcut olan farktan. Katoliklerin Tanrı’dan gelen doğrusu zatenmükemmeldir; oysasapkınlık, insanzekâsınınozayıf evladı, ancakparçaların yanlış birleştirilmesiyle oluşturulabilir. Bilge insanlarınhükümlerinezıtbiçimde“Kilise’ninBabalarıtarafındanbelirlenenantiksınır taşlarını” yerinden oynatmaya cüret edersek ve inananlararasında kabul edilmiş olan doktrinde bir reform yaparsakteşebbüsümüzün sonuçlarını da ciddi biçimde düşünmeden hamleyapmışoluruz.Dahabaşlangıçtayanlışbirışığınpeşindengidersek,her gün kendilerinde reform yapan ve bu yüzden zihinlerinin nezamanhuzurbulacağınıveyeniliklerinnezamanbiteceğinibilmeyenbureformcularatabiolmakgibitutarsızlıklarlakarşıkarşıyakalabiliriz.(…)

Ama bu çağlarda kendilerine reform yapmış diyenleriinceleyeceksek, Socinusçulardan bahsetmeye niyetim yok.Anabaptistlerin{134}farklıcemiyetlerindenveyayenireformhareketiningöbeğiolanİngiltere’devediğeryerlerdeortayaçıkanmezheplerdenbahsetmeyeceğim; sadece iki gruptan bahsetmek istiyorum: Birigücünü Augsburg İtirafnamesi’nden alan Lutherciler, diğeri iseZuinglius (Zwingli) veCalvin’in düşüncelerini takip edenler. İlki AşaiRabbani kurumunda kelimelerin sözlük anlamındaki kullanımınısavunur; ikincisi ise figüratif anlamı. Bu ikisini temelde bu özelliğegöre ayırabilirim; ancak aşağıda da görüleceği gibi, aralarında çokağırveçokönemlibirçokbaşkafarkdavardır.

Lutherciler bize Zwinglicilerin ve Kalvinistlerin farklılıklarıyla veyöntemleriyle pek fazla ilgilenmediklerini söyleyeceklerdir; (ikinci

gruptakilerin) çok azı da Luthercilerin tutarsızlıklarının onları çok azetkilediğini.Amaherikisidehatalıdır,çünküLuthercilerKalvinistlerde,başlattıklarıkargaşanınsonuçlarınıgörebilmektedirveKalvinistlerdebunun aksine, Luthercilerde ardından geldikleri düzeninkarmaşıklığını ve muğlaklığını fark etmektedir. (…) Bundan sonraistedikleri kadar Luther’in ve Luthercilerin farklılıklarının onlarıetkilemediğini söylesinler; biz de onlara kendi prensiplerine veifadelerine dayanarak Luther’in ve Luthercilerin farklılıklarını vetutarsızlıklarınıgöstermeninReform’unkaynağındakisersemceruhavereform’uilktasarlayankafayaişaretettiğinisöyleyeceğiz.

Korktuğum tek bir şey var: Bu konuda konuşmama izin verilirsebiraderlerimizeReformlarınınzayıflıklarınıçokaçıkçaifadeedebilirim.Budurumdakimbilirkiliseyekarşınasılşikâyetlerhazırlanır;banavemuhtemelen bu çalışmanın doğasına nasıl iftiralar atılır?Muhaliflerimizinkaçısebepsizyere,karakterimdenvedüsturlarımdanayrılarak ve dini tartışmaları kişisel ve münferit suçlamalaradönüştürerek onların kendilerinde övdükleri ılımlılıktan ayrıldığımıiddiaedecektir?Eminimkisuçlamalarıhakedeceklerdir–eğer tarihbuReformhareketinitiksintiyleanarsa,dürüstzihinlerkonuşanınbendeğil,gerçeklerolduğunuaçıkçagörecektir.

Muhaliflerimizin bize yüklenmek için kullanmayı alışkanlık halinegetirdiğioicatlarlaveiftiralarlabirliktetümşikâyetlerinekatlanmamızgerekiyor. Ancak onlardan iki konuda adil davranmalarını talepediyorum. Bunlardan ilki, inanç meselelerinde kendilerini tamamentemize çıkarmadan evvel farklılaşmalar nedeniyle bizisuçlamamalarıdır, çünkü bu yolun tarihe bir cevap veremeyeceğini,bunun yerine okuyucuyu sersemleteceğini ve aldatacağını inkâredemezler. İkincisi ise, belirli olgulara ilişkin akıl yürütmelere vevarsayımlara karşı çıkmamalarıdır, çünkü olgu olgudur ve inancailişkinkararlarinancailişkinkararlardır.(…)

Ama Protestan çeşitlenmelerini yavan ve sönük bir hikâyeyedönüştürmeyi düşünmüyorum. Çeşitlenme sebeplerini açıklamalı vearalarında,doktrinlerindebirtutarsızlığıkanıtlayanbirfarkolmadığınıve bunun gerekli de olmadığını göstermeliyim. Aralarındakifarklılaşmalar, Aryanlarda olduğu gibi inançlarında neyi mazurgördüklerini, neyi telafi ettiklerini ve neyi gizlediklerini keşfetmemizeyardımcı olacaktır. Çatışmaları, çelişkileri ve kaçamak yanıtları;zamanzamanmuhaliflerinolduğundanfarklıgöstermeyeçalıştığıvebuyüzdentekrarolduğugibihatırlatılmasıgerekliolanKatolikinancındoğrularına şahit olacaktır. Bu nedenle, bu kadar tartışmanın

ortasında, yeni Reform’un karanlık ve kaçınılmaz karışıklığınıngöbeğinde, Katolik inancının doğruları, donuk bulutları delerek bizeulaşangüneşışınlarıgibiparlaklığınıherkesegösterecektir;burisaledeTanrı’nınbanabahşettiğiarzuyadenkbirgüçiletamamlandığında,herkes tarafından kesin olarak bilinen olguları ve prensipleri takipederekbizimdavamızınnekadaradilolduğunugösterecektir.(…)

Kalvinistler,kendiistekleridoğrultusunda(tezimigözdengeçirmeyidenediklerinde) tahmin ettiklerinin ötesine geçecektir. Lutherciler dezaten bildikleri doğrular sayesinde iyice azaltılan ihtilaflarlakarşılaşacakve ilkbakıştakavgacıymışgibigörünenbuçalışmanınmücadeleden çok barışa yönelik olduğu fark edeceklerdir. (…)Katolikler iseheryerde, İncil’indoğrularınıbulandırmak içinuğraşaninsanların kullandığı kurnazlıkların ortasında, basitliği ve kesindürüstlüğüyükseltmekiçinkendikilisesinisürekliolarakkoruyanHerŞeyeKadirolanıövecektir.

Sapkınların ahlaksızlıkları, kalbin kibrini kırmak için büyük ve yolgösterici davranışlar haline gelecektir. Böylesi büyük merakların,eğitimli kişilerin böylesi kaprislerini, bu ikiyüzlülükleri ve en nazikyazarların yaptıkları hileleri; bu kadar kibirli ve gösteriş meraklısıkişileri,akıllıadamlarolarakbilinenkişilerinböylesitehlikelihayallerinive sonolarak, kalabalıklar tarafından takip edildikleri için büyükmüşgibi görünen kişilerin bu kadar küstah ve tutkulu olduklarını, buyüzden de çok fazla ve çok bariz hatalar yaptıklarını gördüklerinde,göğüslerini kabartan bilgileri ve göz kamaştıran belagatleriniküçümsemeyi öğreneceklerdir ve tüm dünyanın hayran olduğuyetenekler onlara çok değersiz gelecektir. İnsan zihninin hatalarınakederlenecekler ve bu büyük kötülükler için tek çarenin kişiselhükümleriletümbağlarıkoparmakolduğunaiknaolacaklardır,çünküKatolik’i sapkından ayıran şey budur. Kendine özgü bir fikri olanın,yani sapkınınözelliği kendigururunaolanbağlılığıdır; evrensel olanKatolik’in özelliği ise Kilise’nin genel düşüncesini kendi duygularınatercihetmesidir;hatayadüşenleradınaistediğimizlütufdabudur.

B.PROTESTANREFORMUKARŞIÖNLEMLER

1.CizvitEğitimi*

*TheConstitutionsoftheSocietyofJesus(Hz.İsaTopluluğu’nunKuralları),IV.bölüm.

IgnatiusLoyola

Papalıkmührüyle1540yılındatasdikedilmişolanİsa’nınCemaati,Katolik“KarşıReform”ununetivekemiğidurumundadır.Cizvitliderler,eğitimin gerek Protestanlıkla savaşmak, gerekse Katolik inancınıyaymaktanedenliönemliolduğununbaşındanitibarenfarkındadırlar.Cemaatin kurucusu ve ilk tarikat lideri olan Aziz Ignatius Loyola(1491-1556) tarafından yazılan İsa Topluluğu’nunKuralları’nın (TheConstitutions of the Society of Jesus) dördüncü bölümünde Cizvitokullarındageleceğinrahiplerivemisyonerleri ile rahip olmayanların(gündüzlü öğrenciler, “nehariler”) eğitimine dair genel kurallarbelirtilmiştir. Bir diğer lider,General Claudia Acquaviva (1543-1615)tarafından 1599 yılında cemaat için bastırılan ünlü Çalışma Planı(Ratio Studiorum), topluluğun 1773’te yasaklanmasına dek Cizvittarikatınıneğitiminderesmikılavuzolur.EserinbasıldığıdönemdefaalolanCizvitokullarınınsayısıüçyüzcivarındadır.

Topluluğumuzunasılhedefi,üyelerininvekomşularının ruhlarının,uğruna yaratılmış oldukları o nihai sona erişmesine yardım etmekolduğundanveiyibirahlakiemsalteşkiletmeninyanısıraöğrenmekve öğrendiklerini yöntemlerle aktarmak bu sona erişebilmek içinelzem olduğundan; imtihan edileceklere nefsine hâkim olmak veerdemliliğe doğru giden yolda ilerlemek için uygun bir toplulukkurulmuştur;böyleceyazılıbireğitimvebunlardanyararlanmaküzereterbiye verilecektir ki, bu sayede Yaradanımız ve Efendimiz olanTanrı’yadahaiyikullarolmamızısağlayabilsinler.

İşte bu amaçla topluluğumuz okullara, hatta bazen üniversitelereveya Studia Generalia’ya{135} kucak açmıştır. İnsanlar buralaraevlerinde imtihana tabi iken ahlaklı davrananlar için gider; lakin bukişilerbizimyolumuzungerektirdiğiöğretilerkonusundayeterlieğitimesahipdeğildir.Bu kişiler ruhların kurtuluşunadair bu öğreti ve diğerşeyler hakkında buralarda eğitim alabilir. Bu nedenle, evvela okullailgilişeylerden,sonradaİlahiAklınkendiihtişamıveövgüsüiçinbizebahşetmeyi lütfedeceği yardım konusunda üniversite ile ilgilimeselelerdenbahsedeceğiz.

***

Günahçıkarmave sohbet ayinlerinin (ki buayinlere sekizgündebir gidilecektir) ve her gün dinleyecekleri Komünyon Ayini’nin yanısıra, günde bir saatlerini Kutsal Bakire’ninDuası’nı ezberlemeye vebaşkadiğerdualarokuyarakbahsigeçenvaktidolduranadekgündeiki kez vicdanlarının muhasebesini yapmaya ayıracaklardır. Hz.İsa’nın yerine koyarak itaat edecekleri üstlerinin karar ve emirlerinegörebunlarıyerinegetirsinler.(…)

Bu topluluğun öğretisinin, ilahi erdemin de yardımıyla kendiruhlarının ve komşularının ruhlarının menfaatlerini ileriye götürmekolduğundan,bugenelolarakinsanlariçinvebazıözelkişileriçinölçütolacaktır.Bizimkilerinkendilerininetürçalışmalaraadayacaklarıilebuçalışmalardanereyekadargidecekleribuölçütegörebelirlenecektir.Genelanlamdakonuşmak gerekirse, hem skolastik hemde “pozitif”(AçıklamaB)adıverilenbilimlerolanfarklıdillereaitbeşeribilimlervemantık,tabiatveahlak felsefesi,metafizikve ilahiyat,busonagidenyolu açacaktır. Okullara gönderilen öğrenciler bu fakültelerdekiçalışmalarıtakipedecektir.

(Açıklama B) Şayet üniversitede Konsilleri, Hükümleri, KiliseBabalarını ve ahlak üzerine başka kitapları okumak için yeterincevakit yoksa, üniversiteden ayrıldıktan sonra öğrenci bunları özelçalışma saatlerinde üstlerinin de onayıyla bitirebilir, özellikle deskolastikfelsefeüzerinesağlamtemellerkurmuşise.

Öğrencilerherfakültededahasağlamvedahakabulgöreneğitimi(Açıklama E) ve bu dersleri öğreten yazarları takip etsin, bununsorumluluğu rektöre ait olacaktır (rektör, Tanrı’nın yüce ihtişamınauygunolacakşekildetamamentopluluktarafındanbelirlenenleritakipetmekleyükümlüdür).

(Açıklama E) Beşeri bilimlere ait eserlerin erdemle ters düşenhiçbir kısmı öğretilmeyecektir. Topluluk eserin geri kalan kısmını“Mısırlıların bozuntusu” olarak kullanabilir. Yazarlarının kötü olmasıdurumunda,Hıristiyanlarınyazmışolduklarıeserlerin iyiolanlarıbile,bazıokurlaryazarabağlanmasındiye,okunmayacaktır.(…)

Skolastiklerimizin bilimde gösterdikleri ilerlemenin yanı sıra,okullarımızdaeğitmeküzerealdığımızgündüzlüöğrencilerinbilimveahlakta göstermiş olduğu ilerlemeyi göz önünde bulundurarak,elverişli yerlerde en azından sosyal bilimler alanında halka açıkokullar açılsın. Daha ileri disiplinler hususunda, her zaman Tanrı’yıdaha fazla memnun etmek amacı göz önünde bulundurularakokullarımızın bulunduğu yerlerin ihtiyaçları doğrultusunda buralardaokullaraçılabilir.(…)

***

Topluluğunvearayışlarınınamacıkomşusunubilgilendirmek,Tanrısevgisi kazandırmak ve ruhlarının kurtuluşunu sağlamak olduğu vebuna ulaşmanın esas yolu ilahiyat fakültesi olduğu için, topluluğunokullarındaençokbubölümeağırlıkverilecektir.Bufakültedeuygunprofesörler tarafından skolastik öğreti, Kutsal Kitap ve amacımızauygun olduğu sürece pozitif ilahiyat etraflıca öğretilecektir (kutsalmetinlerinihtilafyaratacakkısımlarınadeğinilmeyecektir).

Teolojininöğretilmesiveuygulanması(özelliklezamanımızda)hemLatincehemYunancahemdeİbranicedebeşeriyazınlarkonusundabilgi birikimi gerektirdiğinden bu konularda da yeterli sayıda, uygunprofesör istihdamedilecektir.SözkonusuamaçlarımızauygunyadagerekliiseKeldanice,Arapça,Hintçegibidillerinprofesörlerideülkefarklılığı ve bu diller üzerinde çalışma nedeni göz önüne alınarakistihdamedilebilirler.(…)

Genelolarak (okullarelealındığındadendiğigibi)bu kitaplar herkonuda esaslı ve sağlam öğretilere dayanan derslerin konusunuoluşturacaktır. Öğretisi ya da yazarları hakkında şüphe duyulankitaplara yer verilmeyecektir. Her bir üniversitede bu kitapların birlistesi yapılmalıdır. İlahiyat konusunda Eski ve Yeni Ahit ile AzizThomas Aquinas’ın skolastik öğretisi öğretilecek, “pozitif” olarakadlandırılanbutürilahiyatyaklaşımlarındaamacımızaençokfaydayısağladığıdüşünülenyazarlarseçilecektir.(…)

Klasik dillerden olan Latince ve Yunanca kitaplar hususunagelince; uygunsuz cümle ve konular bu kitaplardan çıkarılmamışsaüniversiteler ileokullarda,güzelahlakazarar verebilecek hususlarınyer aldığı gençlik kitaplarının okunmasından mümkün mertebesakınılsın(AçıklamaD).

(Açıklama D) Terence’de{136} olduğu gibi eğer bazı kısımlarınçıkarılmasımümkün değilse, bu kitaplar asla okunmamalıdır; yoksabutürkonularsafolanruhukirletir.

Mantık, tabiat felsefesi, ahlak felsefesi ve metafizik konularındaAristo’nunöğretisininizindengidilecektir.

2.ÇalışmaPlanı,1599(RatioStudiorum)

GeneralClaudiaAcquaviva

a.KutsalKitapProfesörünüİlgilendirenKurallar

GerçekAnlamaÖzenGösterilmesi

Tanrı’yaimanıgüçlendirmekvesağlambirahlakıvücudagetirmek

amacıyla,kutsalyazınıdindar,eğitimliveciddibirşekilde,gerçekve

yalınanlamıdoğrultusundaaçıklamanınvazifesiolduğunubilecektir.

KutsalKitap’ınVulgataBasımı Diğer vazifelerinin yanında Kilisetarafından benimsenmiş olan Kutsal Kitap örneğini savunmasıözellikleönemlidir.(…)

İbraniceveYunancaMetin–Faydalı olduğudurumlarda İbraniceve Yunanca metinlerden yalnızca kısaca örnekler verecek, ancakyalnızca bumetinler ile Vulgata basımı arasındaki farkların gözdengeçirilmesi gerektiği ya da diğer dillerdeki deyimlerin anlama dahafazlaaçıklıkkazandırdığıdurumlardabuyolabaşvuracaktır.(…)

Papanın ve Konsüllerin Açıklamalarının İzlenmesi – Papanın,Konsüllerin,özellikledeGenelKonsüllerindinikriterleriherhangibirparçanıngerçekanlamınaişaretediyorsa,bukriterlerigerçekanlamgibisavunacak,olağandışıgüçlüvarsayımlarharicindebaşkabirincilanlamlareklemeyecektir.Geleneklerdoğrultusundabukişilerhertürlüinanç dogmasını güçlendirecek anlamlar öne sürerlerse bunları da,ister gerçek anlam, ister mistik anlam olsun, kesin anlam olaraköğretecektir.

PederlerinİzindenGidilmesi–KutsalPederlerinyolundansaygıylagidecektir. Pederlerin gerçek ya da alegorik bir yorum üzerindehemfikir olduklarını ve özellikle de anlatımlarının açık olduğunugörürse ve Pederler de Kutsal Kitap’taki ya da dogmalardaki birmeseleyi inançla ele almışlarsa, o da onlara ters düşmeyecektir;böylelerine rast gelmezse çeşitli açıklamalar içinden Kilise’nin uzunyıllardırtarafınıtuttuklarındanbirtanesiniseçecektir.(…)

b.SkolastikİlahiyatProfesörünüİlgilendirenKurallar

Vazife –Münazara sırasında yerinde bir kurnazlığı doğru imanlabirleştirmeyibilecektir;böylesibirfedakârlıklakurnazlık,imanahizmetedecektir.

Aziz Thomas Aquinas’ın Yolundan Gidilmesi – Topluluğumuzunbütün üyeleri Aziz Thomas Aquinas’ın skolastik teolojiye dairöğretisini takip edecek ve onu kendi özel öğretmenleri olarak kabuledeceklerdir; bütün çabalarında onu odak alacaklardır ki, böyleceöğrencileri ona mümkün olduğunca çok saygı göstersinler. Ancakhiçbirkonudaondanayrılmalarınamüsaadeedilmeyecekkadaronayakın olmayacaklarını bileceklerdir, çünkü özellikle kendileriniThomasçıolmayaadamışolanlarbilezamanzamanondanayrılırlar.Aziz ThomasAquinas’a Thomasçılardan bile daha sıkı bağlı olmaktopluluğumuzunüyelerineyaraşmaz.(…)

İman veBağlılığınDikkate Alınması Öğretirken ilk olarak imanıgüçlendirmeyi ve bağlılığı beslemeyi dikkate alacaktır. Aziz ThomasAquinas’ın açıkça ele almadığı sorularla ilgili olarak hiç kimseKilise’nin tefsiri ve geleneklerine uymayan ya da gerçek bağlılığıntemellerinisarsabilecekşeyleröğretmeyecektir.(…)

c.FelsefeProfesörünüİlgilendirenKurallar

Sanat ve tabii bilimler zihni teolojiye hazırladığından,mükemmelbilgiyeulaşmayayardımcıolduğundanvezihindenvebu alanlardanfaydalanılması o sona ulaşmaya yardımettiğinden, öğreten kişi herşeyde samimi olarak, Tanrı’nın onurunu ve haşmetini arayarak bukonuları öyle ele almalıdır ki dinleyicileri ve özellikle bizimkileriteolojiyehazırlasınveonlarıbirYaratanolduğubilgisineuyandırsın.

Aristo’nun İzleneceğiÖlçüt–Heryerdeakademilerindesteklediğiöğretiyeyabancıolanbirdurummeydanagelmedikçe,önemlihertürkonuda Aristo’dan sapılmasın; dahası, bir konu doğru inancaaykırıysa ve onunla ilgili tartışmalar ya da inanca karşı çıkan birbaşkafilozofmevcutsa,LateranKonsülüdoğrultusundaazimleonlarıçürütmeyeçalışsın.

Hıristiyanlık Düşmanı Yazarlar – Hıristiyanlık dinine inanmayanAristo yorumcularını dikkatlice elemeden okumayacak ve derse

getirmeyecek, öğrencilerinin onlardan etkilenmemesine dikkatedecektir.

İbnRüşd – Bu sebepten ötürü farklı ilmi eserlerde İbn Rüşd’ünkonudışısözlerindenbahsetmeyecektir(bunabenzerdiğerleriiçindeaynı hüküm geçerlidir). Ondan iyi bir şeye dair alıntı yapılacağındabunu onu övmeden yapsın, eğer mümkünse başka bir kaynaktanalmışolarakgöstersin.

İkinci sene tamamen fizik dersine ayrılabilsin diye birinci yılınsonlarına doğru bilimle ilgili kapsamlı tartışmalar başlatacak vebilimlerin birbirinden ayrılması, soyutluk, teori, uygulama, birbirinitakipedenaltkonularveAristo’nunFizikadlıeserininikincikitabındaele aldığı, fizik vematematikte farklı usul yöntemleri gibi fiziğe girişkonularınıbutartışmalaradahiledecektir.Sonolarak,DeAnimaadlıeserinikincikitabındatanımlailgiliyazılanlarda.(…)

CX. İkinciSeneVerilecekyadaÇıkarılacakDersler– İkinciseneFizik’insekizkitabıişlenecektir,bunlarkitaplardanDeCoelovebirincikitapolanDeGenerationeolacaktır.Fizik’insekizkitabındaaltıncıveyedinci kitaptaki metinler özetlenerek verilecek, bunun yanındaeskilerin görüşlerini ele alan kısımdaki birinci kitabın metniişlenecektir.Sekizincikitaptamelekelerinsayısı, ilksaikinmüstakilliğiveya sonsuzluğu hakkında tartışmalara girmesin, bu konularmetafizikte ve sadece Aristo’nun görüşleri doğrultusunda elealınacaktır.(…)

ERKENMODERNDÖNEM(1570-1815)

I

İLAHİYATVEAHLAK

On Altıncı yüzyılın ikinci yarısında ProtestanReformu ve KatolikReformu’nun karşı saldırısı Hıristiyanlığı neredeyse tamamenparçaladı.OzamandansonraHıristiyandünyasında daha küçük vemuhalif tarikatların ortaya çıkmasına rağmen Batı Avrupa’nın büyükdini bölümlerini -Roma Katolikleri, Lutherciler, Kalvinciler,Anglikanlar-gösterentemelharitaçokazdeğişti.

Bumezhepler arasındaki uluslararası düzeydeki düşmanlık erkenmoderndöneminteolojikifadelerininbirçoğuna ilhamvermiştir.Diğermanifestolarınbazılarıisemünferitpolitikbirimlerdekiresmidinlerveazınlıkların dinleri arasındaki ilişkilerden doğmuştur. Bu yüzdenFransa’da baskı gören Kalvinciler (Huguenot’lar), Polonya’dakiLutherciler ve Hollanda’daki Katolikler ortak bir ilgi alanına sahipti:Devlet dinine karşı çıkma hakkı. Bunun tersine, Alman Lutherciprensler, İsviçre’deki Kalvinci oligarklar, İspanyol kardinalleri veİngiltere’nin resmi kilisesinin Anglikan piskoposları başka konulardaanlaşamasalar da politik itaati dinsel uyumla bağlantılandırmaktahemfikirdiler. Neticede ister Protestan, ister Katolik: ister azınlığın,ister çoğunluğun sözcüsü olsun, genel olarak tüm teologlar,kendilerine göre hiçbir ortodoks konuma uygun olmayan sapkınmünferit tavırlarla savaşmanın yollarını arıyordu. “Sapkınlık”tanımlanırken elbette Protestanların hemfikir olması beklenemezdi,ancakKatoliklerdediğerKatoliklereçoğuzamançılgıncabirşiddetlesaldırıyordu.

Ancakböylesi fırtınalar ortasında, başlardapek kuvvetli olmayanbaşkaseslerdeduyulabiliyordu;buseslerdini çekişmelerinşiddetlebastırıldığı durumlarda kimin yargılama hakkına sahip olduğunusorarak başladılar, ardından On Yedinci yüzyılın sonlarında veözellikle On Sekizinci yüzyılda daha da cesaretlenerek ilahiyat ileinsanıniyiliğivekötülüğüarasındakiilişkiyisorguladılar.Bilim,tarihvefizyoloji alanlarındaki bilgilerin artması şüphesiz bu eğilimi

cesaretlendirdi. Hıristiyanların çok uzak kültürlerle ve dinidüşüncelerle tanışması ve böylece Avrupa’nın dünya ufkunungenişlemesi de bunda etkili oldu. Bu açıdan geniş bir kıyaslamatemelieldeetmelerişüphesizyeniçağrılargetirdi.

Dinsel meselelerde eleştiri yapma eğilimi hiçbir şekilde (genelolarak 1680 ile 1790’lar arasını kapsayan) “Aydınlanma” olarakadlandırdığımızgenişentelektüelhareketin teközelliğiolmasadabuhareket için inkâr edilemez derecede önemliydi. Aydınlanmadüşünürlerinin kendilerini adlandırmayı sevdikleri sıfatla, filozoflarteolojik tutuculuğunkarşısınagerçektendeyenimeydanokumalarlaçıktı. Ancak bunlardan çok azı dinsel meselelere tamamen negatifbakıyordu. Her şeyden önce etik sorulara takılmışlardı. Erdemlidavranışın tanımı kilise doktrininin çeşitli cemaatlerinde açıklandığıgibiİncil’debulunabilirmi?Eğerböyleysesağduyulubirinsanböylesibirdoktrinikabuledebilirmi?Eğerbulunamıyorsaböylesibirinsanbirahlakrehberinineredenbulacaktır?

Erken modern dönem bazen dinsel düşüncelerde enerjininverimsizliğedönüşümüolarak tanımlanır.Amadinin, sadece teolojikterimlerle anlatılsa da, anlatılmasa da etik meseleleri de içerdiğidüşünülürse, Aydınlanma dönemi Batılı insanın kendisinden dahabüyük ve daha iyi bir şey düşünmesini anlatan hikâyenin zengin birbölümünüoluşturur.

A.MUTEBERDİNNEDİR?

1.DinDevletininYasalarınaDair**RichardHooker,DevletDinininYasalarınaDair,ed.RonaldBayne,Londra,Macmillanand

Company,1902,s.15,19,20-27.

RichardHookerRichardHooker,İngiltere’dekiExeteryakınlarında,1553’tedoğdu.

Zengin bir amca tarafından finanse edilenOxford eğitiminden sonraAnglikanruhbanlarınınarasınakatıldıvebirdenfazlakilisecemaatinin

rektörü oldu. I. Elizabeth döneminde (1558-1603) İngiltere Kilisesi,hâlâ Roma Katolik Kilisesi’nden ayrılışını gerekçelendirmekle ve birdevlet dini için doğru bir zemin tanımlamakla meşguldü. Dahası,Anglikanizm, İngiliz Kilisesi’nin Reform hareketini yeterinceilerletmediğini, hatta yeterince desteklemediğini iddia eden coşkuluKalvincilerin,devlet ilerigelenleriarasındakiPüritenlerinve muhtelifdiğer muhalifayrılıkçıların gittikçekeskinleşen saldırıları altındaydı.Hooker,1590’lardabunlarıvediğerproblemleri tartıştığıDinDevletinYasasınaDairSekizKitap’ı(EightBooksontheLawofEcclesiasticalPolity) yazdı. Bir Hıristiyan toplumunda kurulacak olan devletkilisesinin, kralın tebaasına yönelteceği meşru taleplerinin nelerolabileceğiniöngörmeyeçalıştı.

GerçekDinTümGerçekErdemlerinKöküdürveTümİyiDüzenlenmişDevletlerinDesteğidirDininadaletilebirleşmesiokadardoğaldırki,cesurcadavranarak

birinin olmadığı yerde diğerinin de olmadığını söyleyebiliriz. Diningerçekten adil olmasını istemediği kişi nasıl adil olabilir veya adileylemleriyle dindar olduğunu ispatlamayanlara dindar denebilir mi?Adaletin kamu adına yönetimi için işe alınan kişi bunu sadece birticaret olarak görüyorsa, kazanç elde etmek için doyurulmaz vehaksız bir açlığı varsa, adaletin Tanrı’nın işi olduğuna kalpteninanmıyorsa ve kendisini O’nun bu işteki yardımcısı olarakgörmüyorsa,hakkınhükmünüTanrı’nın hükmü ve kendisini Tanrı’nınbu hükümleri dağıtacak olan rahibi olarak düşünmüyorsa, adaletinformalitelerini hakkı boğmak için kullanıyorsa ve kamu yararı içingerekli olan şeyleri utanç verici suiistimallerle ortak sefaletedönüştürüyorsa(…)şunugörürüz:Tümtoplumsalsınıflarıngüvenliğidine bağlıdır, gerçekten sevilen din ise devletin her tür erdemli işiniyerine getiren kişilerin yeteneklerini mükemmelleştirir, bu insanlarınarzusu genel olarak sadece gerçek dine uymaktır ve gerçekerdemlerin gerçek dini ebeveynleri olarak onurlandırması ve tüm iyidüzenlenmiş devletlerin gerçek dini en sağlam dayanakları olarakgörmesiiçinbusebeplermevcuttur.

GerçekDininEnİleriKarşıtıSahteAteizmdir

Tanrı’yı tanımayanlar sayıca azdır ve akılları öylesine kabadır ki,

bunları insanoğlundan saymak çok zordur. Bunların herkesten dahasefilgörmekgerekir;ancakdahadaperişanolanbir türdahavardırki, onlar da doğanın daha olgun bir zekâ ihsan ettiği ama kötümizaçları yüzünden Tanrı’yı Tanrı olarak kabul etmemek için ciddibiçimde çalışan kişilerdir. Her ikisi de tanrıtanımaz olan bu iki türinsandanbiriTanrıhakkındahiçbirbilgiyesahipdeğildir,diğerleri isekendilerini bilinmesi gereken bir Tanrı’nın olmadığına ikna etmeyeçalışır.Budinsizliğinkaynağıvepınarıbudünyadaeldeedilebilecekher tür bedensel kârı ve zevki elde etmeye çalışan ve bu amacınkarşısında hiçbir şeyin engel olmamasını isteyen kararlı bir zihinselamaçtır. Ateizmlerinin kökü bu olduğuna göre, bu insanların tümerdemlerin temel saiklerini ve güdülerini yok etmek için nasıl acılarçektiklerini tahmin edebilen hiç kimse dediklerimdenşüphelenmeyecektir: Bu insanlar dünyanın yaratılışını, Tanrı’nıntakdirini, ölülerin dirilişini, cennetin krallığının zevklerini ve kötülerinyaşayacağı sonsuz acıları ve hepsinden önemlisi, Kutsal Kitap’ınotoritesini reddederler. (…) Temel arzuların, ruhlarını canavarlarınruhlarına dönüştürmek ve vücutlarını ise ölümlü ve çürümeye hazırhale getirmek istercesine, insandaki kendi mükemmelliğine ilişkinduyularıböyleceyoketmesimuhteşemdeğilmidir?

Zihinlerinde (bazı kişilerde olduğu gibi) iyi yönde bir değişiklikbaşlatabilecektakdireşayanveyaolağandışıbirkazaoluncayakadar,bu tip insanlarlaTanrıbilgisihakkındayapılacak tartışmalargeneldeçokazbaşarıgetirir.Ruhunpencereleribuamacasımsıkıkapalı isebilgeliğin ışığınasıl parlayabilir?Gerçekdin,onların zihinlerini üzenvecanınısıkanpekçokşey içerir. (…)Amasıklıklasakındıklarışeyonlarıtakipeder-vebuonlarıncanınıyakar-vegerçekzorlaonlarınbilgilerin içine sızar ve onların cahil kalmasına izin vermez. Bununsonucu olarak, her ne kadar insanın doğası… kendi kendisinilanetlemesi konusunda isteksiz olsa da, başladıkları yolda devametmekte ısrar ettiklerinde aklın bu ışığı dumana boğmak için icatedebileceğitümhileleritasarlamakzorundakalırlar;kalplerindeyanlışolduğunubildiklerişeyleriakıllarınındüşünmesiniengelleyebilecekenufakşeyibilekullanırlar.

(…)Dünyanınantikbilgeleriniçokbüyükdeğervererekövmemizeneden olan o makul öğretiler bu kişilerin yönünü değiştirmeyeyetmeyeceğinden (çoğu gerçekten de böyle olan) bu parazitlerkendileri için daha keyifli bir yol tasarlamışlardır. Bu yeni yöntemleciddiolanşeyleri bir şakayadönüştürürler, aşağılama yoluyla bir türçelişkiyaratırlar;içinedüştüğümüzbusefilzamanlarlabollaşacağınadair uyarıldığımız bir öğretidir bu. Buna çalışırlar, bunu uygularlar,

ahlaksız bir zekânın bu aşırılıklarını onurlandırırlar ve daha erdemliolmayameyillizihinlerinsabrınaçokfazlahakaretederler.(…)

Hooker ateistlerin, özellikle de bu yüzyılın başında Machiavellitarafından tartışıldığı biçimiyle, “dinin pratik faydaları” konusundakigörüşlerinegeçer.

Bubilgezararlılardan(dini)kendi fevkaladeuygunçehrelerinevekonuşmalarına uygun hale getiren bazıları, dini onurlandırmanınyücelik sağladığını ve dini suçlu göstermenin devletleri yıkımagötürdüğünü zarar verici biçimde kabul ederler ve ayakta kalmakisteyenprenslerinvedevletlerindinebüyük bir saygı göstermesi vekendiyasalarınıyaparkendebunauygundavranmasıgerektiğiniilerisürerler.

Ancak bu amaç için hangi vasıtanın en uygun olduğunutanımlarken, dikkat edin, Pagan bilgeliğini överler. Sanki çok önemlibirmistikbiremirmişgibiprenslere (…)sebebineolursaolsun tümender olaylardan avantaj sağlamalarını, dini güçlendirmelerini vevicdanisebeplerletereddütetmemelerinisöylerler,çünküonlaragöreböylesi iyi bir amaç için gerekirse basit sahtekârlıklar yapılabilir. Buyüzdendinisadecekurmacabirşeygibigöstermeyeçalışırkenkendisöylevlerinin etkisine girerek şaşırıp kalırlar; sanki kasıtlı olarakyaratıcıları olanTanrı’dan vazgeçenlerden akıl da vazgeçmiştir. (…)Kendilerini politikamucidi olarak gösteren veTanrı’yı insanın içindeyapayolarakyaratmayakalkışantanrısızkişilerinöğütlerideböyledir.

BatılİnançlarVeKökenleri:YaSaptırılmışCoşkuyadaİlahiGörkemdenCahilceKorku

Buiğrençtayfayıbirkenarabırakalımvediğeryandakiaşırılıklara

göz atalım. İnsanın kalbini daha az veya daha fazla etkilemesinebağlıolarakgüçleribudininalametlerinevekarakterinegöreoluşanikitürduygulanımmevcuttur.Biricoşkudur,diğeriisekorku.

Doğru biçimde yönlendirilmediği takdirde coşku Tanrı’yı memnunetmek içinçokçabagösterdiğinde,O’nukendisinimemnunetmeyenzamansızgörevlerezorlarlar.Bunedenle, eğer buna eğilimli olanlariçten,sağlamveihtiyatlıolanlarlakarşılaştırılırsa(…)bunlarınhizmetiyağcılık gibidir, diğeri ise sadık arkadaşların çalışkanlığına benzer.Doğru biçimde düzenlenmemişse, coşku gerçekten veya güya dinekarşı olan şeylerle çelişir; ustura bu kadar sık ve bu kadar hevesle

kullanılırsa, dini hayatın kendisi tehlikeye girer. Başaklardan nefretedildiğinde Tanrı’nın tarlasındaki tahıllar yağmalanır. Bu nedenle,coşkununherikiyoldadadengelibirkılavuzaihtiyacıvardır.

Diğer yandan, korku da eğer Tanrı’ya ilişkin doğru bir anlayışışığındaılımlıhalegetirilmezse,batıl inancasebepolur.Bunedenle,ilahi şeylerde korku veya coşku saikiyle çok fazla çabalamamıztehlikelidir. (…)BirçokkişiaşırıbirkorkuyaşamadığısüreceTanrı’yıasla düşünmez. Ayrıca ne düşüneceklerini veya ne yapacaklarınıbilmediklerinden ve şaşkınlık boş durmalarına izin vermediğindencinnet getirir gibi düşünür ve hareket ederler. (…) Batıl inanç Tanrıhizmetineaitolaneylemlerinnedoğrubiçimininedegerekliölçüsünübilir,bununyerine ilahi şeylerle ilgili olarakhepyanlış fikirlere katılır.Batıl inanç, şeylerden tiksinmek veya şeyleri coşkulu ya da korkuiçinde bir halde ama Tanrı’yla yanlış biçimde ilişkilendirerekgörmektir…. Çünkü Tanrı’nın kilisesi bazen diğer zeminler gibidir;verimli bir doğaya sahip olması iyidir ama doğru oran aşıldığındaşeyler çok dereceli olacak ve fazla fayda getirmeyecektir. Bununsonucunda, aslında fayda getirmesi gereken şeyler yer darlığındandışarı taşarveya fazlabeslenmektendolayıkaçarvebaşarısızolur.Bunlar (eğer bu kadar uzun bir söylev gerekli olsaydı) tören vegelenek kümeleriyle örneklenebilirdi; zaten bu başlangıçta erdem,adanmışlık ve yardımsever duygulanımların gücü sayesinde ortayaçıkan ve o zaman kimsenin şeytanca bulup mahkûm edemeyeceğitörenvegeleneklerHıristiyandünyasınınbüyükbölümündeartıkbatılinançlaradönüşmüştür.

2.SelahaddinEyyubive“BilgeNathan”** Gotthold Ephraim Lessing, Bilge Nathan, çevirenW. Taylor, New York, Frederick A.

Stokes,1890,s.84-85,86-87,89-93.

GottholdEphraimLessingGotthold Ephraim Lessing (1729-1781), Kuzey Almanya’nın

Saksonya bölgesindeki Lutherci bir papazın oğluydu. Ömür boyumaddi sıkıntılar yaşadığı ve sürekli bir işi olmadığı haldeAydınlanma’yı kucaklayan ama ülkesinin Fransız zevklerine ve

fikirlerine fazla güvendiğini söyleyen bir Alman edebiyatçısı olaraktanındı. Lessing ilk veenünlü tiyatrovedramaeleştirmeniydi. Asladini sorulara olan ilgisini yitirmedi ve inançmeselesini 1779 yılındabitirdiğiBilgeNathan(NathanderWeise)adlıoyununmerkezinealdı.

OyunHaçlıSeferlerisırasındageçerveilgiliüçdinidebirTapınakŞövalyesi, Müslümanların Sultanı Selahaddin ve zengin bir YahuditüccarolanNathantemsileder.Aşağıdakibölümün içindebulunduğuIII.Perde’deSelahaddin,Nathan’ısarayınaçağırır ve çokönemli birsorusorar.

ÜçYüzüğünKıssası

Selahaddin:

Yakına gel Yahudi, daha yakına, buraya yanıma, Hiç korkunolmasın.

Nathan:

Oyakınlığıdüşmanlarınızasaklayın!

Selahaddin:

AdınNathanmı?

Nathan:

Evet.

Selahaddin:BilgeNathan?

Nathan:

Hayır.

Selahaddin:

Senöyledemesendeinsanlaröylediyorsana.

Nathan:

Belkiinsanlaröylediyordur.

Selahaddin:Sanmasakın

İnsanlarınsesinihorgördüğümü;

Tanımakistedimoadamı,

Bilgediyetanınankişiyi.

***

Nathan:

Ozamanşüphesizöğreneceksinizyolculuğumda

Düşmanlarınhareketlerindenneyifarkettiğimi,

Yenidencanlandıonlar.Açıkçakonuşmamaizinvarsa–

Selahaddin:

Göndermeminsebebibudadeğildi:

Bilmemgerekenherşeyibiliyorumzaten.

Kısacası,buradaolmanıistedim–

Nathan:

Emrettiniz,Sultanım.

Selahaddin:

Çünküdiğernoktalardabilgiyeihtiyacımvar.

Bukadarbilgebiradamsınmadem,söylebana,hangiyasa

Hangiinançsanadahaiyigeliyor?

Nathan:

Sultanım,benYahudi’yim.

Selahaddin:

BendeMüslüman’ım.

Hıristiyandatamaramızdaduruyor.Buüçdinden

Sadecebiridoğruolabilir.

Seningibibiradam,talihindoğmasınıemrettiği

Doğduğuyerdekalmazpek,kalsabile

Bunuirfanıyla,seçerek,tercihederekyapar.

Ozamanirfanınıpaylaşbenimle–bırakduyayım

Tercihininsebeplerini,incelemezevkine

Sahipolmakisterim–seçiminiöğrenmeliyim,Sebeplerinide…

Böylecebenimolurlar.

Güvenereksoruyorumbunu.Nasıldaşaşırdın,

Gözlerinletartıyorsunbeni!

MuhtemelenBöylesibirkaprisiilkyapansultanımben,

Vebencebirsultaniçinpekdedeğersiz

Değildirbuistek.Haksızmıyım?

Konuşöyleyse–Konuş.

Nathan:

Eskizamanlarda,biradamvarmışdoğuda,

DeğerlibirelbiryüzükvermişonaSonsuzmuşdeğeri:

Opalmiştaşı,

Değişmezgörünürmüşrengi;ayrıca

Gizlibirerdemsağlarmışsahibine,

Tanrıveinsanlarsevermişgörünce,

Veinanırmışkimyüzüğütaktıysa.

GaripmidirAdamınbuyüzüğühiççıkarmamasıparmağından,

SüreklidegüvencedetutmakiçinuğraşmasıKendievindebile?

Bu yüzden – miras bıraktı onu; İlk önce, oğullarından en çoksevilene,

Onundaenazizçocuğunabırakmasınışartkoştu–ve

Sonrakinindedoğumsırasıgözetmedenengözdeoğluna,

Yüzüğünerdeminisadece,

Evinefendisitakmalıydı–DuyuyormusunuzbeniSultan?

Selahaddin:

Anlıyorum–devamet.

Nathan:

Oğuldanonunoğluna,

Sonundabirbabayamiraskaldıbuyüzük,

Üçoğluvardıadamın;üçüdeaynıderecedeitaatkâr;

Buyüzdeneşitseverdiüçünüde.

Bazenbirini,bazendiğerini,bazendeüçüncüyü,

(Ayrıayrıüçüdesahibioluyordu

Onunkalbinincoşkusunun)değerligördüğünden

Mirasbırakacağınıyüzüğü,iyikalpliğininverdiğizayıflıkla

Herbirinesözveriyordutektek.

Böylegittibirsüre.

Amaölümyaklaştıİyikalplibabanınutancıarttı.

Olmazdı

Sözünegüvenenikioğlununumudunuboşaçıkarmak,

Dayanamazdıbuna.Neyapmakgerekiyordu?

GönderdiGizlicebirkuyumcuyayüzüğü,

Gerçekyüzüğünmodelinegöre

Ismarladıikiyüzükdaha,amaemrişuydu

Ne para ne de emek esirgenecekti benzetmek için Gerçekyüzüğe.

Sanatçıbaşardıbunu.

Yüzüklersatınalındı,babanıngözübile

Ayırtedemediasılyüzüklesahtelerini.

Mutlubiçimdetopladıoğullarını,

Tektekçağırdıhepsini,herbirineihsanetti

Duasınıveyüzüğünü,veöldü–Duyuyormusunbeni?

Selahaddin:

Duyuyorum,duyuyorum,bitirartıkhikâyeyi;Yakınmısonu?

Nathan:

Hikâyebitti,Sultan,

Bundansonraolanlarıtahminedebilirizelbette.

Babaölürölmezherbiriçıkarıryüzüğünü,

Ortaya çıkıp evin efendisi olduklarını ilan ederler. Sorular gelir,çekişmeler, şikâyetler – hiçbiri işe yaramaz;Gerçek yüzük aslaayırtedilemez,

Şimdideayırtedemeyiz–gerçekinancı.

Selahaddin:Nasıl!Nasıl!

Cevabıolurbusorduğumsorunun?

Nathan:

Hayır,Cevapdeğildebenimözrümolabilirancak;

Çünküseçimyapamıyorum

Babanınyaptırdığıyüzüklerarasında,

Birbirlerindenayırmakmümkündeğilonları.

Selahaddin:

Yüzükler–oynamabenimle:bence

Adınısaydığımdinlerarasında

Farkgözetilebilir;kıyafetlere,içeceklereveyiyecekleregörebile.

Nathan:

Amadelilleregöredeğil.

Tarihtekiherşeybirbirinebenzemezmi,

Gelenekselveyayazılı.Tarih

Güvenedayanmalıdır–öyledeğilmi?

Ençokkimegüvenmeihtimalimizvardır?

Kendiinsanlarımızaelbette,oadamlarki

Bizimleaynıkanasahiptir,çocukluğumuzdanbuyana

Kanıtlamışlardırbizisevdiklerini,biziaslaaldatmamışlardır,

Belkisadecebizimiçiniyiysealdatmışlardır.

Nasılinanabilirimatalarıma

Seninkendiatalarınainandığındandahaaz.

Nasılsöyleyebilirim

Seninatalarınınseniyanılttığını,

Benimkilerdoğruyusöylüyordiyebilmekiçin.

Hıristiyanlariçindeöyle.

Selahaddin:

Tanrıtanığımdırki,

Adamhaklı,susmamgerekartık.

Nathan:

Gelin,dönelimyenidenyüzüklere.

Dediğimgibi,oğullarşikâyetediyordu.

HerbirihâkimeYeminettiğibabasınınelinden

Aldığınadairyüzüğünü,durumdagerçektenbuydu;

Hepsibabalarınınsözverdiğigibiuzunsüresonra

Almışlardıyüzüklerini,gerçektendeöyleolmuştu.

Babalarının,diyorduherbiri,onlarakarşı

Yalansöylemeihtimaliyoktu,

Babalarındanşüphelenmektense

Erkekkardeşlerininyargılanmasınıistediler

Haincesahtekârlıkyapmakgibibirsuçtan,cesurca.

Selahaddin:

Vesonrahâkim…Duymakistiyorum

Nelersöyleteceksinhâkime.

Devam,devam.

Nathan:

Dedikihâkim,sizbabanızıgetirmedikçeburaya

Kürsümünönüne,cezaverememkimseye.

Birbilmeceyleilgilitahmindemibulunayım?

Yahutbeklediğiniz

Gerçekyüzüğüngelmesinimibekliyorsunuzdile?

Amadurun–banadedinizkigerçekyüzük

Taşıyıcısınagizlibirgüçsağlarmış

Tanrıdainsanlardasevermişonu;cevabıböylebulacağız.

Sizikikardeşinizdenhangisinidahaçokseviyorsunuz?

Sustunuz.

Busevgiyihareketegeçirenyüzükler

Sadecekendinemiçalışır,herkessadece

Kendinimisever?

Hepinizaldatılmışaldatıcılarsınız,

Yüzüklerdenhiçbirigerçekdeğil.

GerçekyüzükKayboldubelkide.

Gizlemekveyatelafietmekiçin

Kayboluşunu,babanızaynısındanüçtaneısmarladı.

Selahaddin:

Nehoş,nehoş!

Nathan:

Ve(devametmişhâkim)

Cezayerinebiröğütkabulederseniz,

Benimöğüdümşudursize,meseleyiOlduğuyerdebırakın.

HerbirinizeBireryüzükvermişbabanız,

Herkesinansınkendiyüzüğüne.

Belkidebabanızistemediartık

Tekbiryüzüğüntiranlığınıhoşgörmeyi;

Veelbette,hepinizinekadarseviyorolsada

Üstelikhepinizieşitseviyordu,onumutluetmezdi

Birinizitercihedipdiğerikisiniezmesinesebepolmak.{137}

Hepinizbunubukarşılıksızsevgiyleonurduyun

Önyargılarınızdansıyrılıpherbirinizçabalayın

Diğererkekkardeşlerinizleyarışmaya,yüzüğün

Erdeminigöstermekte:yardımedinona

Nazikçe,cömertçe,sabırlave

İçselbirteslimiyetleTanrı’ya.

Eğeryüzüğünerdemleridevamederse

Çocuklarınızınçocuklarındagösterirsekendisini,

Binlercebinlerceyılsonra,yinegelin

Bukürsününönüne–dahayücebiri

Benden,oturacaktırburadavekararverecektir.

Mütevazıhâkiminkararıböyledir.

B.BİREYLEMİİYİVEYAKÖTÜYAPANNEDİR?

Jeremy Bentham, hali vakti yerinde bir avukatın oğlu olarak1748’deLondra’dadoğdu.OnbeşyaşındamezunolduğuOxford’daeğitim aldı, yasa eğitimi gördü ve baroya kaydoldu. Ancak hukukalanındaçokgayretlibiçimdeçalışmadı.Hayalindepolitikbir kariyeryapmak vardı. Bu alanda başarısız olunca, Bentham enerjisininçoğunufelsefisorgulamalarayöneltti.1832yılınakadaryaşamasına,

üretken bir yazar ve hapishane reformundan Londra’daki UniversityCollege’inkurulmasınakadarçeşitliprojelerindesteklemesinerağmençabalarınınasılodağı“faydacılık”[pragmatizm]hareketiydi.Hemetikhemdepolitikaalanındauygulanan faydacılık, 1780 yılında yazılanama resmi olarak 1789’da basılan Ahlakın ve YasamanınPrensiplerineGiriş adlı eserinin temelini oluşturdu. Aşağıdaki metinbueserdenalınmıştır.

1.İnsanMizacınınÖğeleri**Benthamiana,ed.JohnHillBurton,Edinburgh,WilliamTait,1843,s.7-16.

JeremyBentham

Diğer her şey için geçerli olanmizaç için degeçerlidir.Etkilerinegöre iyi veya kötü olarak nitelendirilirler; etkilerine bağlı olaraktoplumun mutluluğunu artırır veya azaltırlar. Bir insanın mizacı ikibakışaçısındandeğerlendirilebilir:Ya (1) kendimutluluğu ya da (2)diğerlerinin mutluluğu üzerindeki etkilerine göre. Bu iki açıdanbakıldığındayada ikiaçıdanherhangibiri seçildiğindeya iyiolarakniteleniryakötüyadaapaçıkdurumlardabozuk.{138}(…)

Yani bir adamın eskiden yaramaz birmizacı olabilir, herhangi birgüdününetkisiyle,çatışmayadahaeğilimliolduğuveyaçatışmaniyetioluşturduğu varsayılır, eylemlerinde açıkça kötücül eğilimler vardır,faydalıeğilimleryoktur; aksi durumda da daha erdemli veya faydalıbirmizacıvardemektir.(…)

Bu durumların gerçekliği, deneyimlerle yeterince doğrulanmış ikidiğer gerçeğe dayanır: Bunlardan ilki, her şey doğal olarakgeliştiğindeeylemlerinsonuçlarıgeneldeniyetlerleörtüşür.Birkasapdükkânıaçanveetlerle ilgilenenbirkişigeneldebiröküzükesmeyeniyetlendiğinde çoğunlukla o öküzü keser ama bazı talihsiz kazalarolursa hedefini kaçırıp bir insana da zarar verebilir; bakkal dükkânıaçıp şeker ticareti yapan kişi şeker satmaya niyetlenirse geneldeşekersataramabazı talihsiz kazalarolursaonun yerine arsenik desatabilir.

Diğeriisebirdefakötülükyapmaniyetibesleyenkişininilerideaynıniyetiyenidenbesleyebileceğidir.

Herhangi bir eylemde görülebileceği gibi mizacın doğası ikiduruma bağlıdır: 1. Eyleme ilişkin açık eğilim. 2. Bunu doğurangüdünündoğası.Bubağlılık, güdünündoğası gereği farklı kurallaratabidir.Bunlarbelirlendiğindesanırımgerçekleştirilecekeylemeilişkinaçıkeğilim,çoğunluklaolduğugibi,gerçekeğilimleaynıolacaktır.

Eylemineğilimiiyiise,güdüsüdebencilise:budurumdagüdüheriki tarafta da bir sonuca neden olmaz. İyi bir mizacın göstergesideğildiramakötübirmizacadaişaretetmez.

Fırıncı, ekmek talep eden adama ekmek satar. Buradagördüğümüzeylem,normaldeeğilimi tartışılmazbiçimde iyi olanbireylemdir. Fırıncının güdüsü sıradan, maddi çıkara dair ticari birgüdüdür.Bu işlemde fırıncının komşularındandaha iyi biri olduğuna

düşünmemizisağlayacakenufakbirnedenbileyoktur.

Eylemin eğilimi kötü ise, daha önce de söylediğim gibi, eylemgüdüsübencilise:Budurumdabelirtilenmizaç,kötübirmizaçtır.

Biradamfırındanekmekçalar.Bu,eğilimininkötüolduğunuhemenbelirleyebileceğimiz eylemlerden biridir. Neden ve neye göre böyleolduğunudahasonra tartışacağız.Güdüsü,deriz,maddi fayda eldeetmektir; ekmeğin sahip olduğu değeri, karşılığında hiçbir şeyvermedeneldeetmearzusu.Bunabağlıolarakdabuadamınmizacıkötüdürderiz,çünküherkeshırsızlıkyapanbirmizacınkötübirmizaçolduğufikrindebirleşir.

Eylemin eğilimi iyi ise ve güdü tamamen sosyal iyi niyet ise: Budurumdabelirtilenmizaçfaydalıbirmizaçtır.

Fırıncı fakir bir adama bir somun ekmek verir. Buradaki güdümerhamettir;budahayırseverlikgüdüsünebelirli durumlardaverilenbir addır. Bu durumda fırıncının ortaya koyduğu mizaç herkesin dekabuledeceğigibiiyibirmizaçtır.

Eylemineğilimikötü isevegüdüsü tamamensosyal iyi niyet ise:Bu durumda bile güdünün gösterdiğimizaç şüphelidir. Kötücül veyaerdemli birmizaçolabilir, bu eylemin kötücüllüğünün ne kadar barizolduğuna bağlıdır. Bu türden bir durumun var olamayacağı ve bunudüşünmeninbirçelişkiyaratacağıdüşünülebilir.Çünküfail,varsayımagöre,eyleminkötübireylemolduğunubilir.Öyleysenasıloluyordaiyişeyleryapmaarzusuolaniyiniyetonukötübirşeyesürükleyengüdüolabiliyor?Bunutanımlamakiçingenelanlamdahayırseverlikiledahasınırlıanlamlarıarasındakifarkaatıftabulunmakgerekir.(…)

Çocukları açlıktan ölmek üzere olan bir adam fırına girer ve birsomunçalar,somunuaççocuklarınadağıtıramakendisinebirlokmabileayırmaz.Olayınbütünügözönünealırsak,adamınmizacınınkötüolduğunu çıkarsamak zordur.Olayı değiştirelim:Adamın sadece tekbir çocuğuolsun,açdaolsunamaaçlıktanölmesınırındaolmasın.Adambudefaekmekalmakiçinparaçalmakamacıyla içi insanlarladolu bir evi ateşe versin. Burada görülen mizacın iyi bir mizaçolduğunudüşünmektezorlanırız.(…)

Eylemin eğilimi iyi ise ve güdü yarı-sosyal itibar sevgisi ise: Budurumdagörülenmizaç,iyibirmizaçtır.

Kıtlık döneminde bir fırıncı komşularının saygısını kazanmakamacıyla çalışkan ama fakir kişilere bedava ekmek dağıtır. Bunudoğal karşılayalım: Bu fakir kişilerin çektikleri acılar konusunda

gerçekten bir şey hissedip etmediğini de kesin olarak bilmediğimizidüşünelim. Yine de mizacını tüm bu muğlaklığa ve her türlükurnazlığa rağmen iyi ve faydalı bir mizaç olarak görmekten başkaçareyoktur.Bunabaşkabir isimvermek için çokboşbir önyargıylahareketetmekgerekir.(…)

Bir Kızılderili, başka bir kabileye mensup bir başka Kızılderilitarafından yaralanır (gerçek veya hayali). Bu yüzden hasmı olankişiden en dayanılmaz işkencelerle intikam alır. Bu durumdauyguladığı işkenceler kendi kabilesinde büyük itibar kazandırır.Böylesi bir olayda, Kızılderililerden medeniyet bakımından birkaçderecedahagelişmiş halklar tarafındanortaya çıkanbumizacın iyibirmizaçolduğuaslasöylenemez.

Asil bir adam (Avrupa’ya dönelim) fakir bir tüccardan borç alır.Sonra aynı asil adam kumar oynarken başka bir asilden aynımiktarda borç alır. İkisini de geri ödeyecek kadar parası yoktur.Eğlencelerdekendisineeşlikedenarkadaşınınborcunuöder,tüccarahiçbir ödeme yapmaz.Bu durumda ortaya çıkanmizaç, ancak kötükelimesiyle ifade edilebilir. Ancak, her ikisini de ödemediği durumkadar da kötü değildir. İtibar sevgisinin veya (bu kısmi uygulamadaadlandırılabileceğigibi)onursevgisininprensibiburadadahadeğerliolanhayırseverlikprensibinekarşıdırveondankötüdür.Ancakbencilmaddiçıkarprensibindendedahaiyidir.Bunedenle,buradagörülenmizaç,hayırseverlik prensibinin galip geldiğimizaç kadar iyi değilsede bencillik prensibinin galip geldiği mizaçtan daha iyidir. Dahahayırsevercedavransaydı,dahaiyiolabilirdiamaonursuzcadavransadaha mı iyi olurdu? Burada büyük bir çatışma olduğunu kabuletmeliyiz.

Eylemin eğilimi iyi ise ve güdü, dini yarı-sosyal bir güdüyse: Budurumda ortaya çıkan mizaç (mizacın, insanın diğerlerine karşıdavranışlarıüzerindekietkisidedikkatealınırsa)hemfaydalıhemdeerdemlidir.

Fırıncı çalışkan ama fakir kişilere bedava ekmek dağıtır. Bunuonların sıkıntılarını hissettiği için yapmaz; komşuları arasında itibarkazanmakiçindeyapmaz.Tanrı’nınbeğenisinikazanmakiçinyapar,çünkü böylesi bir davranışın O’nun tarafından beğenileceğini bilir.Böylesibirdavranıştaortayaçıkanmizaçherkestarafındaniyiolarakadlandırılır.(…)

Eylemineğilimi iyi isevegüdüsü(dahaöncekigibi)asosyal,kötüniyetise:Budurumdagüdüherikitarafıdagöstermez.İyibirmizacıdagöstermezamakötübirmizacıdagöstermez.

Fırıncının eksik gramajla ekmek sattığını fark ettiniz, ona hileyapmaktandolayıdavaaçtınız.Davaaçmanızınsebebikazançeldeetmek değil, çünkü zaten elde edilecek bir şey yok; bunuvatanseverlik adına yapmıyorsunuz, itibar sevgisiyle deyapmıyorsunuz, çünkü elde edilecek bir itibar yok; Tanrı’yı memnunetmekiçindedeğil,buadamıyargılamanızınamacısadecebirdava.Dahaöncedeifadeettiğimgibi,bu işlemdesizinmizacınızı iyiveyakötüyapanbirşeyyok.Eylemineğilimi iyi;ancak,sonuçtasiziaynıtürde bir eyleme teşvik edecek belirli bir sebep olmasaydı bunugerçekleştirmezdiniz. Sizin güdünüz kötü terimine uygun düşen birgüdü; ancak bu türde bir eylem ne kadar sık yapılırsa yapılsınşeytancabireğilimesahipolamaz,sadeceiyibireğilimesahipolabilir.(…)

Eylemineğilimikötüisevegüdüsüasosyal,yanikötüniyetise:Budurumdaortayaçıkanmizaç,elbettekötübirmizaçtır.

Önceki gibi fırından ekmek çalan adamın amacı sadece fırıncıyıfakirleştirmekveyaüzmektir.Buyüzdendeçaldığıekmeğineyernedesatar; imha eder sadece.Böylesi bir eylemin ortaya koyduğu bumizaç,herkesinhemenanlayacağıgibi,kötübirmizaçtır.

2.AhlakınMetafiziği**Kant’ınFelsefesi,çevirenveeditörJohnWatson,NewYork,MacmillanCompany,1891,s.225-232.

ImmanuelKant

Immanuel Kant (1724-1804), Doğu Prusya’daki Königsbergşehrinde doğdu ve yine orada öldü; tüm hayatını burada özelöğretmenlik yaparak ve 1770’ten sonra yerel üniversitede felsefeprofesörü olarak geçirdi. Uzak bir taşra kentinde sakin bir yaşamsürmesinerağmen,henüzyaşarkenbirmantıkçı,metafizikçi, teologveetik teorisyeniolarakçokbüyükbirünkazandı.EnbüyükAlman“idealist” filozoflarındanvebireysel tefekkürarayışınınustasıolarakkabul edilen Kant, doğal olarak ahlak tanımına İngiliz FaydacısıBentham’dan çok daha farklı yaklaşıyordu. Bu fark, başka hiçbir

yerdeKant’ınAhlakMetafiziğininTemellendirilmesi[GrundlegungzurMetaphysikderSitten]adlıeserindeolduğukadarbelirgindeğildir.

İyiniyethariç,budünyadakihiçbirşey,hattadünyadışındakihiçbirşey sınırsız biçimde iyi olarak kabul edilemez.{139} Zekâya, basirete,hüküm verebilmeye ve nasıl adlandırılırsa adlandırılsın, diğerentelektüel hassalara sahip olmak şüphesiz iyi ve arzulanacak birşeydir; ayrıcadoğalolarak cesaret, kararlılık ve azim gibi nitelikleresahip olmak da birçok açıdan iyi ve arzulanacak bir şeydir amadoğanın tümbu hassaları onları yönlendiren niyet, diğer bir değişlekarakter, iyi değilse kötücül ve can acıtıcı hale gelebilirler. Aynı şeytalihinbizeverdiğihassalariçindegeçerlidir.Kişininniyetiiyideğilsegüç,zenginlik,onur,hattasağlıkvemutluluk olarak adlandırdığımız,kişinin kendi payına düşenler -genel anlamda esenlik gururu vesıklıkla da cüretkârlığı artırır: saf ve iyi niyetlere donanmaktanmahrumedilmişkişininrefahiçindeolmasıdahidüşüncelive tarafsızbir gözlemciyi memnun etmez. Bu nedenle, iyi niyet, birinin mutluolmayadeğipdeğmediğinibelirlemeninvazgeçilmezkoşuludur.

Bir insanın niyetinin iyi olmasının sebebi, ne niyetin yarattığısonuçların iyi olması ne de arzuladığı sonuca ulaşabilme yeteneğideğildir;iyiniyetliolmanınsebebi,yakişininkendindeiyiolmasıyadaniyet ettiği şeylerin iyiliğidir. İyi niyet dendiğinde sadece iyi şeylerdilemek anlaşılmamalıdır; iyi niyet, kişinin erişebildiği tüm vasıtalarıkararlı biçimdekullanmasını içerir ve içsel değeri nebaşarıyla artarnedebaşarısızlıklaazalır.

(…) Öyleyse aklın gerçek amacı, pratik olduğu veya niyetietkileyebildiğisürece,kendindeiyiolanbirniyetüretmektir,başkabirşeyin vasıtası olarak iyi bir şey üretmek değildir. Bu niyet tek iyilikveya iyiliğin bütünü değildir, ancak en yüksek iyiliktir ve tüm diğeriyiliklerin koşuludur, mutluluk arzusunun bile. Bu nedenle, ilk vekoşulsuz amacını, yani iyi niyet oluşturmayı devam ettirmek içinzaruriolanaklıngelişiminin,enazındanbuhayatta, ikincivekoşullunesne olan mutluluk elde etmeyi birçok yönden sınırlayacak veyaimkânsızhalegetirecekolandoğanınbilgeliğiyleçelişmez.

Kendindeiyiolanvepopülerbilgileresahipzihinlerintanıdığıniyetfikrinin bilincine açıkça varabilmek için önce görev fikriniincelemeliyiz.Görev,belirligörecelisınırlamalarveengellerlebirliktetanımlananbiriyiniyetfikriniiçerir.

Görevi ihlal etmek anlamına geldiği kabul edilen eylemlerigeçiyorum, çünkü bunlar şu veya bu amacın elde edilmesi için nekadar faydalı olursa olsun, açıkça görevlerden kaynaklanmazlar.

Aslında görevle çelişmediği halde, bu eylemle ilgili doğrudan bireğilimindeğilamabirdoğaleğiliminetkisiylegerçekleştirileneylemleridebirkenarabırakıyorum,çünkübudurumdaeylemingörevleçelişipçelişmediğini, görev için mi yoksa bencil bir amaçla mı yapıldığınıbelirlemekkolaydır.Böyleceelimizdesadecegerçektenzorolansondurumkalır;budurum,belirlibireylemigerçekleştirmekiçindoğrudanbir eğilim hissettiğimiz ve bu eğilimin de göreve uygun olduğudurumdur.Örneğin birinin kendi hayatını koruması bir görevdir amaherkes kendi hayatını korumak için doğrudan bir eğilime sahiptir;birçok insanın bu amaç için gösterdikleri kaygı dolu ilginin içsel birdeğeriyoktur;eylemlerininsebebiolandüsturlardaahlakibirönemesahip değildir.Hayatlarını görevlerine uygun biçimde korurlar, görevyüzünden değil. Ama ümitsiz acılar ve sıkıntılar yüzünden tümyaşama arzusunu kaybetmiş birini düşünelim; bu yıkılmış adamınölümü bir kurtuluş gibi düşündüğünü ama sadece bir görev hissiyüzünden hayatınızı uzatmak için gerekli önlemleri aldığını hayaledelim;budurumdaonundüsturununözgünbirahlakiönemivardır.

Ama, ikinci olarak, görev yüzünden gerçekleştirilmiş bir eylemahlaki değerini gerçekleştirmeye çalıştığı amacından değil, onubelirleyen düsturdan alır. Bu yüzden, niyetin harekete geçmesineneden olan prensip tüm duyusal arzulardan bağımsız ise, eylemamacını gerçekleştirse de, gerçekleştirmese de aynı ahlaki değeresahiptir.Yukarıdasöylediğimizşey,hedeflenenamacınveyadiğerbirdeyişle, niyetin amacı veya güdüsü haline getirilen ve bir eylemdenkaynaklanan sonuçların eyleme koşulsuz ve ahlaki bir değersağladığını açık hale getirir. Bu durumda, eğer bir eylemin ahlakideğeri,belirlibiramacınyerinegetirilmesineyönelikniyetinkendindemevcut değilse nerede aranmalıdır? Ahlaki değer ancak, eylemsayesindeamacaulaşılmışolsada,olmasadaniyetinprensibindedir.Çünküniyet,şekilselolanaprioriprensip ileaposterioriolanmaddigüdü arasındaki yol ayrımında durmaktadır.{140} Burada durduğunagöreniyetinbirşekildebelirlenmesigerekmektedirvegörevyüzündenyapılan hiçbir eylem maddi bir prensiple belirlenemeyeceğine göre,sadeceiradeninşekilselprensibiylebelirlenebilir.

Azönceortayakonanikiönermeyibirüçüncüsütakipeder:Görev,yasaya olan saygıdan dolayı gerçekleştirilmesi gereken birsorumluluktur. Eylemimi takip etmesini beklediğim amaca yönelikdoğal bir eğilimim olabilir ama niyetimin spontane bir faaliyetiolmayan,sadecebiretkisiolanbirşeyeaslasaygıduymam;ayrıcaisterbenim,istersebaşkasınındoğaleğilimiolsun,herhangibirdoğaleğilime de saygı duymam. Kendi eğilimimse bunu onaylayabilmem

için başka birisi tarafından ifade edilmesi gerekir; bu durumda onukendiçıkarlarımafaydalıolarakgörebilirim,hattabazıbelirlihallerdesevdiğimi bile söyleyebilirim.Ancak saygı duyabileceğim veya banaeyleme geçme sorumluluğunu yükleyebilecek tek şey, bir sonuçolarak değil, bir prensip olarak niyetime bağlı olan yasadır: Doğaleğilimlerebağlıolmayan,aksine,onlarahükmedenveyaenazındaneylemlerimin yolunu çizerken beni etkilemelerini engelleyen işte buprensiptir.Şimdi,tamamengörevyüzündengerçekleştirilenbireylem,doğaleğilimlerinvebununlabirlikte iradenin tümamaçlarınınetkisinitamamen ortadan kaldırır, niyeti objektif olarak belirlemek içinyasadanbaşkahiçbirşeykalmamıştırveeyleminprensibinisubjektifolarak belirlemek için de sadece yasaya duyulan saf saygı vardır.Tüm doğal eğilimleri bile feda ederek ahlak yasasına itaat etmekdüsturuburadançıkmıştır.

Ahlaki iyilik olarak adlandırdığımız yüce iyilik ancak, niyetibelirleyen ama sonuçları belirlemeyen kendindeki yasa fikri olabilir.Sadecerasyonel bir varlık böylesi bir fikre sahipolabilir vebir yasafikrindenyolaçıkarakhareketedenkişi,eylemleribeklediğisonuçlarıgetirsede,getirmesedeahlakiaçıdanzateniyidir.

Sonuçlarıneolursaolsun,fikrininniyetibelirlemesigerekenvebuyüzdenkendindemutlakiyiveniteliksizolarakadlandırılacakyasanındoğası ne olmalıdır?Niyetin, belirli bir yasaya uyulması sonucundaelde edilmesi beklenen sonuçlara yönelik bir arzu ile eylemegeçmemesi gerektiğinden, niyet ile ilgili elimizde kalan tek prensip,eylemlerin evrensel yasaya uygun olmasıdır. Her durumda, aynızamanda düsturumun evrensel yasaya dönüşmesine niyetliymiş veaynızamandabunuyapabilirmişgibidavranmamgerekir.Yasayasafve basitçe uygun olmak bu demektir; ayrıca görev fikrinin boş veasılsızolarakgörülmesiniistemiyorsakniyetibelirleyenprensipbudurvebuolmalıdır.Aslındadavranışlarüzerineyerleştirmeyeçalıştığımızyargılarbuprensibemükemmeluyarveyargılarımızıbelirlerkenbunusürekligözönündetutmamızgerekir.

Örneğin ben şartların baskısıyla, tutmaya eğilimli olmadığım birsözverebilirmiyim?Buradasorunyalanyereyeminetmeninbasiretlibirdavranışolupolmadığıdeğil,ahlakiolarakdoğruolupolmadığıdır.Busoruyukısavekesinbirşekildecevaplamamımümkünkılmakiçinen iyi yol, yalan yere yemin etmenin getireceği utançtan kendimikurtarmayailişkindüsturun,hembaşkalarıhemdebenimiçingeçerlievrensel bir yasanın gücüne sahip olmasının beni tatmin edipetmeyeceğini kendime sormamdır. O anda fark ederim ki, yalan

söylemeye niyetim vardır ama yalan söylemenin evrensel bir yasaolmasıniyetinesahipdeğilim.Yalansöylemekevrenselolsaydı,doğrukonuşmak gerekirse, söz vermek diye bir şey olmazdı. Belirsiz birgelecektebirşeyyapmayaniyetliolduğumusöyleyebilirimamakimsebana inanmayacaktır veya bir an sözüme inandıysa, beni kendisilahımlavururdu.Buyüzdenböylesibirdüsturunevrenselbir yasaolarak kabul edildiği anda kendi kendisini yok edeceği ispatlanmışolur.

Bunedenle,görev,ahlakyasasınaduyulansafbirsaygıyüzündenhareket etme sorumluluğudur. Bu güdü diğerlerinin hepsindenüstündür, çünkü kendinde iyi olan bir iradenin koşuludur ve başkahiçbirşeylekarşılaştırılamayacakbirdeğeresahiptir.

II

AHLAKSTANDARDIARAYIŞLARI

A.İNSANİNANCIKİLİSELERİNDIŞINDADABULABİLİRMİ?

1.SavoyluBirPapazVekilininİnancınıAçıklaması**JeanJacquesRousseau,SavoyluBirPapazVekilininİnancınıAçıklaması,NewYork,PeterEckler,1889,s.13-16,17-18,20,35-36,101-102,108.

JeanJacquesRousseau

JeanJacquesRousseau(1712-1778)İsviçre’ninCenevrekentindedoğduveFransaErmenonville’deöldü.Ataları,OnAltıncıyüzyıldakiDin Savaşları sırasında zulme uğradığı için Cenevre’ye kaçanHuguenotlardandı. İtiraflar’ına inanmak gerekirse, tüm hayatıboyunca,ensefilaşkmaceralarındabile,çocukluğundanberi içindeyaşadığı İsviçreli Kalvinist çevresine farklı biçimlerde tepkigöstermiştir. Ansiklopedi’ye katkıda bulunmuş ve Diderot’un yakınarkadaşı olmuş olsa da Fransız Aydınlanması’nın rasyonalistprensiplerini asla tamamen kabul etmedi. Duyular ve duyarlılıkkonularıylameşgulolurkenpolitik,estetik veahlaki tümdeneyimvemeselelereçokyoğun,kişiselbiryaklaşımgeliştirdi;dönemin filozofstereotipinin çok dışındaydı. “Savoylu Bir Papaz Vekilinin İnancınıAçıklaması” aslında Rousseau’nun romanı Emile yahut EğitimÜzerine’nin [Émile ou de l’éducation] (1762) bir bölümüdür; ancaksankiözellikleayrıyazılmışgibisıklıklatekbaşınayayınlanmaktadır.

Bendenbilgecebirnutukveyaderinargümanlarbeklemeyin.Benbüyükbirfilozofdeğilimveolmayadaniyetimpekyok.Yinedebazensağduyunun ışığını algılıyorum ve her zaman doğrulara saygıduyuyorum.Sizin dediklerinizi çürütmek için herhangi bir tartışmayaveya çabaya girmeyeceğim; sadece kalbimdeki basit ve samimiduygularımı ortaya koyacağım. Siz de bu beyanı okurken kendiduygularınızı gözden geçirin: Sizden tek ricam budur. Eğerhatalıysam bu kasıtlı bir tercih değildir ve bu beni tüm suçlardanaklamaya yeter; eğer haklıysam, bırakalım her ikimizin de sahipolduğuakılkararversin.Bukonuyudinlemekleikimizdeçokilgiliyiz,nedenikimizingörüşleridebenzeşmesin?

Fakir bir köylü olarak doğdum, durumum gereği kaderim çiftçilikyapmaktı. Ancak benim ekmeğimi bir rahip olarak kazanmam içineğitim görmeme karar verildi ve iyi bir eğitim görmem için gereklikaynaklar bulundu. Bunu yaparken kesinlikle ne ben ne de ailembenim eğitimim için neyin gerçekten iyi, doğru ve faydalı olacağıkonusunda kimseden fikir almadık; sadece papazlığa atanabilmemiçin ne gerekiyorsa onları öğrenmem gerektiğini biliyordum. Buyüzdenbendeöğrenmemgerekenşeyleriöğrendim, -nesöylememgerekiyorsaonusöyledim-veböylecebirrahipoldum.Amakısasüresonra artık bir erkek olmamak sorumluluğunun altına girerek,başaramayacağımbirşeyesözverdiğimiaçıkçaalgıladım.(…)

Doğanın ilk ve en kutsal kurumu olarak gördüğüm evliliğe herzamanbüyükbirsaygıduydum.Böylesibiryükümlülükaltınagirmehakkımdan vazgeçmiş olmamdan dolayı bu sözün şerefinilekelememeye karar verdim; çünkü eğitimimin verdiği tavırlararağmenherzamanbasitvetekdüzebirhayatyaşadığımdandolayıilkfikirlerimi oluşturan o anlayışı net biçimde korumuştum. Dünyanınkuralları ilkel nosyonlarımı muğlaklaştırmamıştı ve fakirliğimsayesinde, bize günahın yanıltıcılığını öğreten ayartmalardanyeterinceuzakdurabilmiştim.

Ancakoluşturduğumbuerdemliçözümbeniyıkımagötürensebepoldu; diğerlerinin haklarını çiğnememe konusundaki kararlılığımhatalarımın açığa çıkmasına neden oldu. Günahımın kefaretiniödemekiçinuzaklaştırıldımvesürüldüm;belimingevşekliğindençokvicdanımın kurbanı oldum. Rezilliğim nedeniyle kınandığımda birsuçun gerektirdiği cezadan kaçmanın yolunun daha büyük bir suçolduğunufarkettim.

Butürdenbirkaçörnek,düşünmeyeteneğiolanbirkişiyeçokşeyöğretebiliyor. Üzücü deneyimler sonunda adalet, dürüstlük ve diğer

ahlaki sorumluluklar konusundaki fikirlerimin pratikle çeliştiğinigördüğümde, edindiğim fikirlerin çoğundan vazgeçmeye başladım,sonunda elimde kalan birkaç tanesi kendi kendilerine hayattakalamayınca onların temelindeki delilleri de sorgulamaya başladım.Buyüzden,nedüşüneceğimibilemezhaldesizin ruhhalinizekadardüştüm,şufarklaki, inançsızlığımdahaolgunbirçağıngecikmişbirmeyvesiolduğundanondankurtulmakçokdahazordu.(…)

Zaman içinde çok daha büyük kötülükler yaşadım; yine dehayatımınhiçbirdönemibenceotereddütvekaygıdoludönemkadarkabul edilemez değildi. Sürekli olarak bir şüpheden, bir tereddüttendiğerine koşuyordum; uzun ve acılı tefekkürler neticesinde hemvarlığım hem de görevim hakkında elde ettiğim tek şey kararsızlık,muğlaklıkveçelişkilerdi.(…)

Bir insan prensip olarak nasıl içtenlikle şüpheci olabilir,anlayamıyorum.Böylesi filozoflar yagerçektemevcutdeğiller yadadünyadaki en sefil insanlar. Kesin olarak bilmemizin önemli olduğuşeyler konusunda şüphe etmek insan zihnini çok fazla karıştırabilir,çünküinsanzihniçokuzunsürekararsızkalamazvebununyerinebiryoludiğerinetercihediverir,birkonudahiçbir şeye inanmamaktansaaldatılmayıyeğler.{141}(…)

Bu durumda filozoflara müracaat ettim. Kitaplarını karıştırdım vefikirleriniinceledim.Onlarıboş,dogmatikvezorbacabuldum–sözdekuşkuculuklarına rağmen. Hiçbir konuda cahil değillerdi ama hiçbirşeyi de ispatlayamıyorlardı; ancak birbirleriyle alay ediyorlardı;sadece bu sonuncusunu yapmakta hemfikirdiler ve sanırımhaklıydılar. Rakiplerine saldırdıklarında zafer kazanabilmeyiistiyorlardı ama etkin bir savunma yapmalarını sağlayabilecek birşeyleriyoktu.Sebeplerini araştırdığında sadece rakiplerinin fikirleriniçürütmeyi hesapladıkları görülüyordu: Oylama yapsalar herkessadecekendioyunualırdı.Üzerindeanlaştıklarıtekşeytartışmaktıvebunların peşinden gitmek kesinlikle kafamdaki muğlaklığı yoketmeyecekti.

Anladım ki insanların anlayışındaki zayıflık, hislerindeki oolağanüstüçeşitliliğinbirincilsebebiydiveikincisebepdegururdu.Buçok kapsamlı makineyi ölçebilecek standartlarımız yok; çeşitliilişkilerini hesaplayamıyoruz; ne ilk sebebi ne de nihai sonucubiliyoruz; kendimizden bile habersiziz; ne kendi doğamızı ne dehareketprensiplerimizibiliyoruz;hayır, insandenenvarlığınbasitmi,karmaşık mı olduğunu bile tam olarak bilemiyoruz. Etrafımız heryöndenanlaşılmazgizemlerleçevrilmiş;bugizemleraklınsınırlarının

ötesine uzanıyor; bunları kavrayabilecek bir anlayışa sahipolduğumuzu hayal ediyoruz ama bu sadece bir hayal. Bu hayaldünyasında herkes kendisine göre bir yol öneriyor ama kimse buyolunkendisinihedefinegötürüpgötürmeyeceğinibilemiyor.(…)

Böylece gerçeklik sevgisi tüm felsefemi kapsar hale geldi;araştırma yöntemim ise tartışmanın boş kurnazlıklarını içermeyensağduyuidi;buprensipleregöresahipolduğumtümbilgileriyenidengözden geçirdim, içtenlikle düşündüğümde kalbimin reddetmediğişeylerikabullenmeyevebunlarlabağlantılıgörünenşeyleridedoğrukabuletmeyekararverdim;diğerherşeyişüpheliydi,nekabuledecekne de reddedecektim, pratikte bir fayda getirmeyecek noktalarınetleştirmekiçinkendimizorasokmamayakararlıydım.{142}(…)

Bu nedenle, dünyanın bilge ve güçlü bir İrade tarafındanyönetildiğine inanıyorum. Bunu görüyorum, daha doğrusu,hissediyorumvebunubilmekbenim içinçokönemli.Amabudünyaebedi mi, yoksa yaratıldı mı? Dünyadaki şeyler bağımsız ve kendibaşına varolan bir prensibe mi bağlı, yoksa iki veya daha fazlaprensip mi var ve bunların özü nedir? Bunlar hakkında hiçbir şeybilmiyorum, bilmem gerektiğini de düşünmüyorum. Böylesi bir bilgibenim için ilgi çekici hale geldiğinde onu elde etmek içinçabalayabilirim; ama bundan başka beni tedirgin eden, pratikte işeyaramayan ve benim anlama gücümü aşan tüm boş çalışmalardanvazgeçtim.

Ancak hatırlayacaksınız, duygularımı size dikte etmekistemiyorum, sadece size oldukları gibi anlatıyorum. Madde ebedimidir,yoksayaratılmışmıdır;pasifbirprensibivarmıdır,yokmudur?Kesinolantekşeytümevreninbirtasarımolduğudurvebutasarım,tatmin edici biçimde zeki bir failin varlığına işaret eder. Çünkü busistemin düzenlenmemiş veya tek ve aynı amaca, yani şeylerinoluşturulmuş mevcut düzenini korumaya yönelik olmayan birparçasını göremedim. İradesi fiile dönüşen, eylem prensiplerikendindenkaynaklananbuVarlık; istediğinde herhangi bir kelimeyleevrenin tümparçalarınıhareketegeçirebilenveher şeyi yönetenbuVarlığabenTANRIdiyorum.

Bu terime, şeylerin düzenine bakarak elde ettiğim zekâ, güç veirade fikirleriniekliyorum;bunlaradabubirliğin zorunlu sonucu olaniyiliği ekliyorum. Ancak bu nitelikleri izafe ettiğim o Varlığın özünüanlayacak kadar bilge değilim. O, hem duyularımdan hem deaklımdaneşituzaklıktaduruyor.Onunekadardüşünürsem,okadaraklım karışıyor. Var olduğunu ve varlığının kendi yarattıklarından

tamamen bağımsız olduğunu kesin olarak biliyorum. Ayrıca kendivarlığımındabunabağlıolduğunuvebildiğimtümvarlıklarındaaynıdurumda olduğunu biliyorum. Onun tüm işlerinde ilahlığınıhissediyorum, onu içimde hissediyorum ve onu çevremdeki bütünnesnelerde görüyorum; Ancak onun ne olduğuna dair tefekküretmeyeceğim, nerede olduğunu ve ne hayal ettiğinisorgulamayacağım;artıkşaşkınlaşmışaklımkendizayıflığınıanladı.

Bu yüzden bundan sonra asla, O’nun benimle olan ilişkisiningerektirdiğininötesinde, Tanrı’nın doğası hakkında tartışmayacağım.Böylesi sorgulamalar bilge birinin titremeden ve böylesi yüce birkonuda çok ilerlemenin kendi yetersizliğini tamamen ortayaçıkarmadan asla girişemeyeceği kadar küstahçadır. Çünkü Tanrıhakkındahiçbirfikresahipolmamak,değersizvehaksızdüşünceleresahipolmaktançokdahaiyidir.(…)

Size şunu da itiraf edeyim, Kutsal Kitap’a karşı büyük hayranlıkduyuyorum, çünkü İncil’in saflığı kalbime hitap ediyor. Filozofların ogösterişli laflarla dolu eserlerini dikkatle inceleyelim. Kutsal Kitap’lakarşılaştırıldığında ne kadar vasat, ne kadar aşağılıklar! Bu kadarbasit ve bu kadar yüce bir kitabın sadece insanların eseri olmasımümkünmü?Bukitapta tarihi anlatılankutsal şahsiyetin sadece birinsanolmasımümkünmü?Heyecanlıveyatutkulubirtarikatçınıntavrıüstlendiğini görüyor muyuz? Tavırları ne kadar saf, ne kadar tatlı!Kurtarırken ne duygulu ve ne lütufkâr! Özdeyişleri ne kadar yüce!Söylevlerindekibilgeliknekadarderin!Cevaplarınasılakıldolu,nasılince, nasıl doğru! Tutkularını nasıl da kontrol ediyor! Zayıflıkgöstermedenvegösterişyapmadanböyleyaşayacakveböyleölecekinsannerede,böylesifilozofnerede?(…)

Bu nedenle, genç dostum, kendi ağzımla sana kendi itikadımınhikâyesini anlattım, üstün varlık kalbimdeki hikâyenin de aynıolduğunugörecektir.Bu inançaçıklamasını yaptığım ilk kişi sizsiniz,muhtemelensonkişidesizolacaksınız.

Kendi içimde daha pozitif olsaydım, daha pozitif ve dogmatik birhavayaratırdımamabencahilbiriyimvehatayapmayaaçığım.Hiçbirşeyi saklamadan kalbimi size açtım. Emin olduğum şeyleri sizeolduğu gibi anlattım. Şüphelerimin de şüphe olduğunu ilan ettim;fikirlerimin de fikir olduğunu; her ikisi için de sebeplerimi dürüstçeaçıkladım. Daha ne yapabilirim? Artık sizin bir karar vermenizgerekiyor. Kendinize karşı dürüst olun. İnsanların sizi sevmesi veyasizden nefret etmesi, size hayran veya düşman olmaları çok daönemlideğil.Sadecegerçeklerisöyleyin,sadecedoğruolanıyapın,

çünkü neticede en önemli şey görevimizi inançlı biçimde yerinegetirmektir.Sadecegerçekolduğuna inandığınızduygularımıalınvegerikalanlarıntümünüreddedin;sonundahangidiniseçersenizseçin,o dinin gerçek görevlerinin insanların oluşturduğu kurumlardanbağımsızolduğunuhatırlayın-dünyaüzerindehiçbirdininsiziahlakınkutsalsorumluluklarındanmuaftutamayacağınıbilin-dürüstbirkalbinTanrı’nın tapınağı olduğunu unutmayın -ve her ülkede ve hermezhepteTanrı’yıherşeydençoksevmenizinvekomşunuzukendinizgibi sevmenin yasanın özü ve özeti olduğunu hatırlayınve dinselgörevlerinamacıolduğunu.

2.Düşünceler**BlaisePascal’ınDüşünceleri,çevirenC.KeganPaul,Londra,KeganPaul,Trench&Company,1888,s.43,46-47,48-49,97-100,104,304.

BlaisePascal

BlaisePascal, 1623 yılındaClermont-Ferrand, Fransa’da doğdu.Babası Normandiya bölgesinin idareciliğine yükselmiş olan yüksekrütbelibirmemurdu.HarikaçocukPascal,kitaplar arasında, eğitimliKatolikavukatlar,bilimadamlarıveyazarlarınyanındabüyüdü.Erkenyaşlardan itibaren bilime ilgi duymaktaydı. Parlak bir matematikçiolduğunu ispat ettiği gibi, vakumun özellikleri konusunda önemliaraştırmalar yapmış ve yirmi beş yaşında barometre verilerindeyüksekliğinetkileriniispatlamıştı.

1654 yılı itibariyle büyük bir bilimadamı olarak tezahür edenPascal,dönemaydınlarındasıkçarastlananyoğunbirdinseldeneyimgeçirdi. Ailesinin Fransız Katolik inancının katı bir Jansenci veyaJanseniusçu görüşünü{143} seçmesinin etkisi olsa da Pascal’ınJansenizmedönüşünün tümüylekişiselvemistikbirolduğuanlatılır.TaşraMektupları(Lettresprovinciales)adlıeseriniJansencileradına,onların düşmanları olan Cizvitlere karşı yazmış olmasına rağmen1650’lerin ortalarından itibaren kamusal meselelerden yavaş yavaşama tamamen çekilecektir. 1662 yılında ölene kadar hayatınıtefekküreveDüşünceler(Pensees)adlıeseriniyazmayaadadı.Kısa

denemelerdenvedahadakısavecizelerden/özdeyişlerdenoluşanbuderleme, Pascal’ın dinle ilgili en etkili kanaatlerini içerir. Aşağıdakimetin, Pascal’ın kendi inanç zeminini bulma çabalarına dair fakirverecekniteliktedir.

Nekadarçokışıkolursainsandaokadarçokyücelikvenamertlikkeşfederiz.

Sıradan insanlar… Daha eğitimliler… Filozoflar… Onlar sıradaninsanlarışaşırtır.

Hıristiyanlar…Onlardafilozoflarışaşırtır.

Budurumdadininkendi ışığımızlaorantılı olarak zaten bildiğimizşeyleriöğrettiğinekimşaşırabilirki?

***

İnsan bir kamıştır, doğadaki en zayıf şeydir, ama düşünen birkamıştır.Onuezmekiçinbütünbirevreninsilahlanmasıgerekmez.Birbuğu,birdamlasuonuöldürmeyeyeter.Amaevrenonuezerseinsanyine de kendisini katleden evrenden daha asil olacaktır, çünküöldüğünü ve evrenin ondan daha güçlü olduğu bilecektir. Evrenbunlarınhiçbirinibilmez.

Bu yüzden tüm itibarımız düşünce gücünden gelir. Kendimizi,dolduramayacağımızuzaydaveyazamandadeğil,düşüncealanındageliştirmeliyiz.Öyleysegelinahlakınbaşlangıçnoktasıolandüşünmefaslınaiyiçalışalım.

İnsanın yüceliği ancak kendi sefaletini biliyorsa yücedir. Bir ağaçsefilhaldeolduğunubilmez.

Buyüzdenkendimizhakkındabilecekazşeyvardırve kendimiziufakgörmekyüceliktir.

İnsanınyüceliğinibuzayıflıklarıbelirler.Bunlarbüyükbirefendinin,tahttanindirilmişbirkralınzayıflıklarıdır.

İnsanın yüceliği öyle açıktır ki, kendi küçüklüğü bile yüceliğinikanıtlar.Çünkühayvanlardadoğadediğimizşeyeinsanlardaküçüklükderizvebunuderkenbirzamanlarsahipolduğudahaiyibirdoğadanburaya düştüğünü ve doğasının artık hayvanlar gibi olduğunu kastederiz.{144}

***

Bırakalım insan değerini tahmin etsin. Kendisini sevmesine izin

verelim, çünkü iyiliğe muktedir bir doğası vardır ama bu nedenle,doğasında mevcut olan rezillikleri sevmesine izin vermeyelim. (…)Kendiiçindedoğruyubilmevemutluolmagücünesahiptiramahiçbirdoğruyu ne kalıcı ne de tatmin edici bulmuştur. Bu yüzden insanıdoğruyubulmaarzusunayönlendireceğim;arzulardanarınmasını vedoğruyu nerede bulursa bulsun takip etmesini, bilgilerinin arzularıtarafından nasıl karartıldığını anlatacağım. Hüküm verme gücünüsaptıran içindeki arzulardan nefret etmesini istiyorum, böylecearzularıneonuseçimyaparkenkörleştirebilirnedeseçimyaptığındaonuengelleyebilirler.(…)

Stoacılar, “Kendi içinize çekilin, oradasükûnetbulacaksınız”, der,bu doğru değildir. Diğerleri de, “Kendinizin dışına çıkın, mutluluğueğlencedearayın,”der,budadoğrudeğildir, çünkühastalığanedenolabilir.

Mutluluk ne bizim dışımızda ne de içimizdedir; mutlulukTanrı’dadır,hemdışımızdahemdeiçimizdedir.

Gelinşimdidoğanınışığınagörekonuşalım.

BirTanrıvarsaeğer,onuakıllakavramakmümkündeğildir,çünküneparçalarınedesınırıolmadığındanbizimlehiçalakasıyoktur.Bunedenle, Tanrı’nın ne olduğunu veya ne olmadığını bilme yetimizyoktur.Böyleolduğunagöresorununçözümünübulmayıüstlenmeyekimcüretedebilir?(…)Gelinşunoktayıinceleyelimveşunudiyelim:“Tanrı vardır veyayoktur.”Amahangi tarafa yönelmeliyiz?Akılbunubelirleyemez.Bizimlearasındadeğişmezvesonsuzbiruçurumvardır.Sonsuzuzaklıklarınaşırılığındayazıileturanınyerdeğiştirebildiğibiroyun oynanmaktadır. Bahsinizi hangisine yatırırsınız? Birini veyadiğerinidesteklemek içinortadahiçbirsebepyoktur, ikisindenbirininlehinemantıklıbiçimdetartışamazsınız.

Önceden bir seçim yapmış olanları, hiçbir şey bilmediğiniz içinhatayapmaklasuçlayamazsınız.Hayır,buseçimiyaptıklarıiçindeğilamabirseçimyaptıklarıiçinsuçlayabilirim,çünkühem“tura”diyenlerhem de tersini iddia edenler eşit derecede suçlanmayı hak eder,çünküikisideyanlışyapmıştır;endoğruyolhiçbahsegirmemektir.

Evet, ama bahse girmeniz zorunludur; bu sizin iradenize bağlıdeğildir; olayın ortasına düşmüşsünüzdür. Hangisini seçeceksiniz?Bakalım. (…) Kaybedecek iki şeyiniz var, doğruluk ve iyilik, orayakoyabilecek de iki şeyiniz var, aklınız ve iradeniz, bilginiz vemutluluğunuz;doğanızındauzakdurmasıgerekenikişeyvar,hatavesefalet.Seçimyapmanızgerektiğinegöreaklınızbirinidiğerinetercih

etmekle daha fazla zarar görmez. Bir noktayı halletmiş olduk amamutlulukneolacak?Turayı,yaniTanrı’nınvarolduğunuseçerseknelerkazanıp neler kaybedeceğimizi tartalım. İki durum vardır:Kazanırsanız her şeyi kazanırsınız; kaybederseniz hiçbir şeykaybetmezsiniz.

Bunedenle,hiçtereddütetmedenO’nunvarolduğuüzerinebahsegirmelisiniz. Haklısınız. Evet, bahse girmem lazım ama bahse çokfazlaşeyyatırmışolabilirim.Bakalım.Kazanmavekaybetmeşanslarıeşit olduğuna göre bir hayat için iki tane kazanman gerekse bilebahsegirebilirsin.Amakazanılacaküçyaşamolsaoynamangerekir,çünkü ihtiyaçlar oynamanı gerektirir ve kazanma ve kaybetmeşanslarıeşitseüçtanekazanmakiçinyaşamınıriskeatmaktedbirsizdavranmak olur. Ama ortadaki kazanç sonsuz hayat ve mutluluktur.Bu nedenle, sadece bir kazanma ihtimali içeren sonsuz şansınolsaydı, yine de bir iki el oynama hakkın olurdu ve sonsuz sayıdaşansın içinde sonsuz kere sonsuz uzunlukta mutlu bir yaşamıkazanma ihtimalin olan bir oyunda, üç yaşam kazanmak için tekyaşamını bahse sürmeyi reddedersen aptalca davranmış olurdun.Amaburadasonsuzkeresonsuzuzunluktamutlubiryaşamkazanmaşansınvar,sınırlısayıdakaybetmeşansınakarşıbirkazanmaşansıvarvebahse süreceğin şey sınırlı; karar verilmiş demektir. Bir tarafsonsuzsa ve kazanma ihtimaline karşılık sadece sonlu sayıdakaybetme ihtimalin varsa tereddüde yer yoktur, tümünü riske etmengerekir. Bu yüzden bir insan bu oyunu oynamaya zorlandığındayaşamınıkorumakiçinakıllailişkisinikesmelidir.(…)

“Evet, ama ellerim bağlı ve ağzım kapatılmış: Bahis oynamakzorundayım ve özgür değilim, kimse de beni serbest bırakamaz,üstelikinanacakbiçimdeyaratılmamışım.Ozamanneyapmalıyım?”

Doğru. Ama aklın seni inanmaya ittiği halde inanamıyorsan, enazından inanma konusundaki yetersizliğini anlaman gerekir. Budurumda Tanrı’ya dair delilleri artırarak değil, arzularını azaltarakkendini ikna etmek için çaba göstermelisin. Seve seve inancaulaşacaksın ama yolu bilmeyeceksin; kendindeki inançsızlığıiyileştireceksinvebunun içinçarearayacaksın.Seningibibağlıolanama şimdi sahip oldukları her şeyle bahis oynayanlardanöğrenmelisin; onlar takip etmen gereken yolu bilirler, seninle aynıhastalığa sahip olup tedavi edilmişlerdir. Onların inandıkları şeylereinanıp,kutsalsuyadokunup,ayinlerekatılıpvb.onlarınbaşladığıyolutakip etmelisin. Böylece doğal yollardan inanca gelirsin ve şiddetinikaybedersin. Ama korktuğum şey bu değil. Neden? Kaybedecek

neyinvar?

Bu argümanın sonu. Bu tarafı seçersen başına nasıl bir kötülükgelebilir? Güvenilir, onurlu, mütevazı, minnettar, cömert, arkadaşcanlısı, içten ve dürüst olacaksın. İşin doğrusu, artık o zehirlizevklere, görkeme ve lükse sahip olmayacaksın, başka zevklerinolacak.Buyaşamdakazançlıçıkacağınısöylüyorum,buyoldaki heradımındakazancınnekadarkesinvebahsesürdüğünşeyinnekadardeğersizolduğunugöreceksin; sonundakesinve sonsuz bir kazançiçinbahisoynadığınıvehiçbirşeyiriskeatmadığınıanlayacaksın.

Vaiz{145}bizeTanrı olmadan insanın tamamen cahil ve kaçınılmazbir sefalete mahkûm olduğunu söyler. Çünkü güçsüz olmasınarağmen isteyen, sefil durumdadır. Mutlu ve bazı doğrulardan eminolmak isteyen ise ne bilebilir ne de bilme arzusundan kurtulabilir.Şüpheyedahikapılamaz.

Benimgördüğümve bana sıkıntı veren şey de budur.Her tarafabakıyorumamamuğlaklıktanbaşkabirşeygöremiyorum,doğabanaşüphevehuzursuzluksebeplerindenbaşkabirşeyvermiyor.İlahibirişaret görüp de inanmamaya karar verdiğim bir durum olmadı. Heryerde Yaratıcı’nın işaretlerini görseydim, inançlı biçimde ve huzuriçinde dinlenebilirdim. Ancak yalanlayan çok fazla şey görüyorum,doğrulayan şeylerin sayısı ise çok az; acınacak haldeyim ve eğerTanrıdoğayıkoruyorsa,buolguyunetbirbiçimdeortayakoymasını,amadoğanınTanrıhakkındaki işaretlerialdatıcı ise, onları tamamensaklamasını ve böylece ne tarafı tutmam gerektiğinin banagösterilmesini yüzlerce defa diledim. Ne olduğun ve ne yapacağınıbilemeyen bir durumdayken ne durumumu ne de görevlerimibiliyorum;kalbim,takipedebilmekiçingerçekiyiliğinneredeolduğunuöğrenmeyeniyetli,çünküsonsuzlukiçinhiçbirmasraffazladeğildir.

3.Denemeler**Montaigne’inTümEserleri,çev.DonaldM.Frame,s.2,175-176,177-179,306-307,311,313,315-316,506,618-619,722-725,727,742,744,759-760.

MichelDeMontaigne

Michel de Montaigne, 1533 yılında ailesinin Fransa, Bordeaux

yakınlarındaki şatosunda doğar. Soyu zengin tüccarlara ve devletgörevlilerinedayananMontaigne,konforlubiryaşamsürmeklebirlikte,Bordeaux ve çevresinde durmaksızın süren dinsel çatışmalardanbunalmaktadır.Hukukeğitimimimüteakip,BordeauxParlamentosu’nagirerveonaltıyılboyuncameclisüyesiolarakgörevyapar.Budönemboyunca birçok defa Paris’i ziyaret edecek, dönemin önde gelenünlüleriylearkadaşlıkkuracaktır.

Montaigne, parlamentodaki görevinden 1570’te ayrılıp, şatosunaçekildi. İki kez kısa süreli Bordeaux Belediyesi başkanlığı dışındaölümünekadar(1592)şatosundahuzuriçindeyaşadı.

İnançlı bir Katolik olmasına karşın, ilahiyatla pek az meşgulolmuştur.Bunakarşın,akranlarıgibiodaFransızDinSavaşlarında{146}birçokçarpışmayakatılmış,inançveinsandüşüncesihakkındakaydadeğerdüşüncelergeliştirmiştir.Montaigne’ningörüşleri,1580ile1588yıllarıarasındabasılanüçciltlikDenemeler’detoplanır.

Okuyucuya

Okuyucu,bukitapiyiniyetlerleyazılmıştır.Sanabaştansöyleyeyimki,benburadayakınlarımvekendimdışındahiçbiramaçgütmedim.Sana hizmet etmek yahut kendime ün sağlamak hiç aklımdangeçmedi;böylebiramaçpeşindekoşmayagücümyetmez.Bukitabıyakınlarımvearkadaşlarımiçinbirkolaylıkolsundiyeyazdım.İstedimki beni kaybettikleri zaman (ki pek yakındır) huyumu ve mizacımıdaha iyi hatırlayabilsinler, böylece hakkımda bildikleri, daha ayrıntılıvecanlıolsun.(…)

YalnızlıkHakkında

Yalnız yaşamanın bir tek amacı vardır sanıyorum; o da dahabaşıboş,daharahatyaşamak.Fakatbunahangiyoldanvaracağımızıher zamanpekbilmiyoruz.Çoğukez insandünya işlerini bıraktığınısanır; oysa ki bu işlerin yolunu değiştirmekten başka bir şeyyapmamıştır.Biraileyiyönetmekbirdevletiyönetmektenhiçdekolaydeğildir; akıl nerde bunalırsa bunalsın, hep aynı akıldır; ev işlerininönemlininazolması,dahaazyorucuolmalarını gerektirmez.Ayrıcasaraydan ve pazardan el çekmekle hayatımızın baş kaygılarındankurtulmuşolmayız.

Dertlerimiziavutanakılvehikmettir,

Oengindenizlerinötesindekiyerlerdeğil.

Horace

Ülkedeğiştirmeklekıskançlık,cimrilik,kararsızlık,korku,tutkubizibırakmaz.

Keder,atımızınterkisinebinipgelir.

Horace

Onlar manastırlarda ve okullarda bile peşimizi bırakmazlar. Bizionlardanneçöllerkurtarabilir,nemağaralar,nebedeninkefareti içingiyilenkıldangiysiler,nedeoruç.

Öldürücüyarabağrımızdakalır.

Virgilius

Sokrat’abirisihakkında, “seyahatonu hiç değiştirmedi,” demişler.Oda, “Çokdoğal,”demiş “çünkükendisinideberabergötürmüştür.”(…)

İnsanın,olanakvarsakarısı,çocuğu,parasıvehelesağlığıolmalıama mutluluğunu yalnız bunlara bağlamamalıyız. Kendimizedükkânınarkasında,yalnızbizimiçinbağımsızbirköşeayırıporadagerçek özgürlüğümüzü, kendi sığınağımızı kurmalıyız. Orada,yabancıhiçbirkonuğayervermeksizinkendikendimizlehergünbaşbaşa verip dertleşmeliyiz; karımız, çocuğumuz, servetimiz,adamlarımızyokmuşgibikonuşupgülmeliyiz.Öyleki,hepsiniyitirmekfelaketineuğrayıncaonlarsızyaşamakbizimiçinyenibirşeyolmasın.Kendiiçineçevrilebilenbirruhumuzvar;kendikendineyoldaşolabilir;kendi kendisiyle alışveriş edebilir. Yalnız kalınca sıkılır, neyapacağımızıbilmezoluruzdiyekorkmamalıyız.(…)

Yalnızlık bence, Thales gibi en faal ve verimli yıllarını dünyayaharcayanlariçindahauygunveaklayatkıngeliyor.

Diğerleriiçinyaşadığımızyeter;gelinhayatımızıngerikalanufacıkparçasınıkendigönlümüzceyaşayalım.Gelinbundansonrakendimizve iyiliğimiz için düşünelim ve plan yapalım. Kaygısız bir emeklilikdönemihazırlamakufakbirmeseledeğildir;başkagirişimlerolmadanda bizi yeterince meşgul edebilir. Madem Tanrı bize taşınmahazırlıklarındankeyifalmaşansınıbahşetmiş,bizdehazırlıkyapalım;gelin çantalarımızı toplayalım; işimizi erken bırakalım; bizi başkaşeylere bağlayan o zorlu mengenelerden kurtulalım ve uzaklaragidelim. Bu çok güçlü bağlardan kurtulmamız gerekir, ondan sonraşunu veya bunu sevebilir, sadece kendimize bağlı kalabiliriz. Yanibırakındiğerşeylerbizimolsunamaderimizisoyupetimizdendebirparça koparmadan bizden ayrılamayacakları kadar bağlanmayalımveyapışmayalımonlara.Budünyadakienbüyükşey,kendikendineaitolmayıbilmektir.(…)

Bazılarının mizacı bu talimatlara uymaya daha yatkındır.Alınganlığızayıfvegevşekolanlar;bağlılığıveiradesiyüzündentitizolanlar veya bu yüzden birinin hizmetine girmekte veya bir işebaşlamaktayavaşkalanlar

-ben de onlardan biriyimdir mesela, hem doğal mizacım hem de

görüşüm böyledir-, her şeye sarılan ve bağlanan, her şeyi tutkuylaisteyen,kendileriniherdurumdakarşısındakileresunanveverenaktifve yoğun ruhlara göre daha çabuk uyacaklardır bu tavsiyelere. (…)Talih benimleyken benden uzaklaşacağı zaman için hazırlanmak,halim vaktim yerindeyken gelmekte olan kötülükleri hayal gücümünizin verdiği oranda tahmin edebilmek yeter bana; aynı barışdöneminde turnuvalarla ve yarışmalarla kendimizi alıştırıp savaşvarmışgibiönlemalmakgibi{147}.(…)

ZalimlikHakkında

Bence erdem dediğimiz şey, doğuştan gelen iyilik eğilimlerindenbaşkavedahaasilbirşeydir.Soyluvedoğanınyönettiği ruhlaraynıyolutakipederveeylemlerindeaynışeyiteşvikederler:Erdemi.Amaerdemiyiyaratılışlıbirininkendinibırakıpnazikçevehuzurlubiçimdeaklın ayak izlerini takip etmesi değildir. Doğal bir ılımlılıkla verahatlıkla,uğrananhaksızlıklarıbüyütmeyenkişi iyiveövgüyedeğerbir şey yapmış demektir ama bir haksızlık karşısında insafınıkaybeden ve gereğinden fazla sinirlenen kişi, içine dolan öfkeye veintikam iştahına karşı kendisini akıl silahı ile silahlandırmalıdır vebüyük bir çatışma sonrasında bu kötü hislere hâkim olmalıdır,şüphesizbudahabüyükbir iştir. İlki iyibirşeydir, ikincisi iseerdemlibirşey; ilkeyleme iyi,diğerineerdemlidiyebiliriz.Çünkügöründüğükadarıylaerdemkelimesi zorlukları ve zıtlıkları öngörür ve karşıt birgüçolmadangerçekleşemez.Belki debuyüzdenTanrı’yı iyi, güçlü,cömertveadilolaraktanımlıyoruzamaonaerdemlidemiyoruz,çünküonuntümişleritamamendoğalveçabalamadanyürüyor.(…)

Burada kendim hakkında bir şey söylemeliyim. Arkadaşlarımbazen benim basiretli olduğumu düşünürler ama çoğunda sadecetalihliyimdir;hükümleriminvefikirleriminsağladığıavantajlarıcesaretvesabrınavantajlarıolarakgörürlervebanabazısıiyi,bazısıkötübirsürü başka unvan verirler. Oysa ben erdemlerin bir alışkanlığadönüştüğüoilkveeksiksizmükemmellikdüzeyindençokuzaktayım,ikincidüzey içinbileonlarayeterincedelil sağladığımı sanmıyorum.Benim üzerimde büyük etkileri ve baskıları olan arzularıma hâkimolmakiçinbüyükçabasarfettiğimisöyleyemem.Benimerdemimbirerdemdençokmasumiyettir,tesadüfivegeçicidir.Dahahuzursuzbirmizaca sahip olarak doğsaydım, korkarım daha da sefil bir haldeolurdum.(…)

Ahlaki bozukluklar arasında en zalimce nefret ettiğim zalimliktir,hemdoğamhemdedüşüncelerimsayesindezalimliğinenaşırıahlakbozukluğu olduğunu düşünüyorum. Ama bu bende öyle bir zayıflıkhaline geldi ki, bir tavuğun başının kesilmesini dahi üzülmedenseyredemiyorum; avcılıktan şiddetli bir zevk alsam da köpeğimindişleriarasındakitavşanınçığlıklarınadayanamıyorum.(…)

İç savaş nedeniyle bu kötülüğün inanılmaz örnekleriyle dolu birzamanda yaşıyorum ben; antik tarihlerde bile bu aralar her günyaşadığımızdan daha aşırı şeyler görmek mümkün değil. Ama bu,olanlara razı olmamı asla gerektirmiyor. Sadece zevk için cinayetişleyecek, diğer insanların organlarını kesecek, akıllarını çalıştırıpalışılmadık işkenceler ve yeni öldürme biçimleri icat edecek kadarcanavarruhlukişilerinvarolduğuna,kendimgörenekadarasla iknaolmamıştım; oysa bu kişiler ortada bir düşmanlık veya bir kârolmadan, yalnızca sefil jestleri ve hareketleri, kederli inlemeleri veağlamaları ile ıstırap içindeölenbir insanınohalini izleyebilmek içinzalimlikediyorlardı.Bu,zalimliğinvarabileceğienüstnoktadır.(…)

VicdanÖzgürlüğüHakkında

İyi niyetlerin doğru yönetilmedikleri zaman insanları çok kötüsonuçlaragötürdüğüoluyor.Fransa’yıiçsavaşlardabunaltanbugünküçatışmada tutulacak en iyi, en sağlam yol kuşkusuz ülkenin eskidinini,düzeninisürdürenyoldur.Amabuyolututanlararasında(çünküsözünü ettiklerim bu yoldan yararlanıp şahsi kinlerini boşaltanlar,cimriliklerini doyuranlar, krallara yaranmak isteyenler değil, dinlerinegerçektenbağlıolanlar, yurtlarındabarışı, güveni kutsal bir sevgiyleyaşatmakisteyenlerdir)–evet,bunlararasındadiyorum,birçoklarıvarkitutkularıyüzündenaklınsınırlarıdışınaçıkıyorlar,haksız,hoyratçaveçılgıncadavranışlarakapılıyorlarbazen.(…)

PişmanlıkHakkında

Kendi hatalarım veya başıma gelen aksilikler içinden kendimdenbaşkasını suçlayabileceğim durumlar çok nadirdir. Çünkü pratikteinsanlardan nadiren tavsiye isterim; ya iltifat etmek için ya danezaketenfikirlerinisorarım–sadecebilimselbilgilereveyaolgularla

ilgili bilgilere ihtiyaç duyduğumda başkalarına başvururum. Ancakkendihükümlerimegörehareketettiğimdurumlardadiğerinsanlarınakılları sadece destek olabilir bana, yönümü değiştirdikleri pekenderdir.Onları severekve insangibi dinlerimamahatırlayabildiğimkadarıylaşimdiye dek kendi fikrimden başka bir fikri takip etmedim.Bana sorarsanız, onlar benim irademi oyalayan sineklerden veyaatomlardan başka bir şey değildir. Kendi fikirlerime çok az değerveririm ama diğerlerinin fikirlerine daha da az değer veririm. Talihgeneldebenimyanımdadır.Üstelikkabuletmediğimtavsiyelerdenbiledahadaaz tavsiyeveririm.Bendençokenderolarak tavsiye istenir,tavsiyelerimeuyulduğuisedahaenderdir;benimtavsiyelerimleayağakalkmış ve doğru yola girmiş tek bir kamusal veya özel girişimhatırlamıyorum. Talihin bir biçimde buna mecbur ettiği kişiler bilebaşkalarının fikirlerine göre yönetilmeye daha istekli biçimde razıolmuşlardır. Huzur hakkını kıskandığı kadar otorite hakkını dakıskanan biri olduğum için ben de bunu tercih ederim; beni rahatbırakarak, gayet açık olan kendi başıma bırakılmak prensibimeuymuş olurlar. Başka insanların işleriyle ilgilenmemek ve onlardansorumluolmamakbenimiçinbirzevktir.(…)

Bunların dışında, yaşın getirdiği tesadüfi pişmanlıktan nefretederim. Yaşlanmaktan bahsederken, kendisini bedensel zevklerdenkurtardığıiçinömründengeçipgidenyıllaraborçluolduğunusöyleyenkişi benden tamamen farklı bir bakış açısına sahiptir; banagetirebileceği faydalar olsa da iktidarsızlık için asla müteşekkirolmayacağım…. Yaşlandığımızda iştahlarımız da azalır; bir açlığıdoyurduktansonraderinbir toklukhissikuşatırbizi.Bundaherhangibirahlakduygusugörmüyorum;ekşilikvezayıflıküzerimizeağırkanlıve romatizmalı bir erdem etiketi yapıştırır. Doğal değişimlerin bizihükümlerimizi bozacak denli sersemleştirmesine izin vermemeliyiz.Gençlik ve zevk o gençliğimde şehvetin kötücül yüzünü tanımamaengelolmamıştı;yıllarıngetirdiğihoşnutsuzlukdakötülüğünşehvetinitanımama engel olamayacak. Artık genç olmasam da hâlâ sankigençmişgibihükümverebilirim.(…)

KibirHakkında

Böylesihastalıklıbirçağdadünyayahizmetetmekiçinsafveiçtenbir erdeme sahip olduğunu söyleyerek kendini metheden kişi yaerdemin ne olduğunu bilmiyordur, çünkü fikirlerimizi gerçeğe

dönüştürürken yozlaştırırız, ya da erdemin ne olduğunu biliyorsakendini haksız yer methediyordur; vicdanının kendisini suçladığıbinlerce şey yaparken aslında yapmak istediklerini söyleyerekövünüyordur. Seneca’nın böylesi bir durumda edindiği deneyimlerleilgili sözünü, açık yürekli biçimde bana söylemeye razı olursa,tutmayahazırım.Böylesi kötü bir durumda iyiliğin en onurlu belirtisikendihatalarımızıvebaşkalarınınhatalarınıaçıkçakabuletmek,tümgücümüzlekötülükeğilimlerinekarşıdirenmekvebunlarıengellemek,yokuş aşağı giderken isteksiz olmak, daha iyisini umut ve arzuetmektir.

Bugün Fransa’yı parçalayan ve bizi mezheplere bölen buçekişmedeherkesinkendidavasınısavunduğunugörebiliyorum-amaeniyileribileikiyüzlülüğeveyalanabaşvuruyor.Bukonudaadamakıllıbir yazı yazmak için gayet atak ve zarar verici şeyler yazmakgerekiyor.Enadilolantarafbilehâlâsolucanlarınyediğivesineklerledolu bir gövdeye bağlı. Ancak gövde bu haldeyken gövdenin en azhastalıklı kısmına sağlıklı deniyor; bu da kısmen doğru, çünküniteliklerimizdiğerleriylekarşılaştırılmadıkçaadlandırılamıyor.Medeniaçıdanmasumiyetyerevezamangöredeğişiyor.(…)

Buçağdayaşadığımızyozlaşmaherbirimizinbireyselkatkılarıylaortaya çıkmıştır; bazıları ihanetle katkıda bulunmuş, diğerleri degüçleri yettiğince adaletsizlik, dinsizlik, tiranlık, tamahkârlık vezalimlikle;benimde içindebulunduğumzayıflar iseaptallığı,kibrivetembelliğigetirmiştir.Zararlışeylerüzerimizeyüklendiğindesankiboşşeylere fırsat doğuyor. Kötülük yapmanın gayet yaygın olduğu birzamandatamamenboşbir işleuğraşmakbilepratikte takdireşayanolabilir.Elatacaklarısonkişilerdenbiriolduğumudüşünerekkendimiavutuyorum. Onlar daha acil vakalarla uğraşırken benim reformyapmaklauğraşacakkadarboşvaktimvar.Çünküetrafımızbukadarbüyüksuçlarlasarılmışkenufaksuçlarıkovuşturmakbenceaklaaykırıolacaktır. Ünlü Doktor Philotimus, cildinden ve nefesindenakciğerlerinde yara olduğunu anladığı bir hasta kendisine tedavietmesi için parmağını uzatınca şöyle demiştir: “Dostum, şimditırnaklarınaharcayacakzamanımızyok.”(…)

Budurumunyarattığıyalnızlığınbenimyaşımıngetirdiğiyalnızlıklaörtüşmesi benim için büyük bir şans; ben artık hastalıklarımınyaşamımı bozmasının acısını çekmektense giderek artmalarınınacısını çekmeye tercih eder haldeyim. Talihsizlik konusundakisözlerim aslında öfkeyle söylenmiş sözler; cesaretim azalacağınaartıyor. Üstelik, diğer insanların aksine, Xenophon’un{148} mantığına

olmasa da emrine uyarak, kötü talihi değil, iyi talihi içtenlikledestekliyorum; gözlerimi sevgiyle Cennet’e çevirdiğimde talepkârdeğil,müteşekkir olmaya çok daha yakınım.Sağlığım iyi haldeykenonu geliştirmek, sağlığım bozulduğunda iyileşmeye çalışmaktandaha çok acı veriyor. Refah benim için disiplin ve eğitim demek;diğerleri ise bunu sıkıntıyla ve cezalarla elde ediyorlar. Sanki iyi birtalihesahipolanlar temizbirvicdanasahipolamazmışgibi, insanlarancak talihleri kötü gittiğinde iyi olabiliyorlar. Beni ılımlı vemütevazıolmaya teşvik eden tek şey iyi talihtir. Dualar beni yaklaştırır,tehditlersebeniuzaklaştırır;iyilikbeniyumuşatır,korkuisesertleştirir.

İnsan karakteristikleri içinde çok yaygın olan bir tanesi vardır:Kendi sahip olduğumuz şeylerden daha çok başkalarının sahipolduğu şeylerlemutlu olmak ve hareketi ve değişikliği sevmek. (…)Bundanbendepayımıaldım.Diğerucagidenler,kendikendilerindenmutlu olanlar, kendi sahip oldukları şeylere her şeyden fazla değerverenler ve kendi gördüklerinden daha güzel bir şey tanımayanlarbendendahazekideğillerseeğer,gerçektendebendendahamutluolmalılar. Onların bilgeliğini kıskanmıyorum ama iyi talihlerinikıskanıyorum.

Gerçektendeyenivebilinmeyenşeylerekarşıduyulanbu ihtirasdolu iştahbendeseyahatetmearzusuuyandırıyor ama diğer çevrekoşulları da bu arzuya yeterince katkı sağlıyor. Kolaylıkla evimiyönetmekten vazgeçebilirim. Sadece bir ahırdan ibaret de olsa,idareci olmanın ve emirlerinize uyulmasının verdiği belirli bir tatminvardıramayinedemonotonveruhsuzbirkeyiftir.(…)

Evin yönetimini ele almakta geç kaldım. Doğanın bu dünyayabenden önce getirdikleri uzunca bir süre beni bu yükten kurtardılar.Farklı bir konuya yatkınlık gösterdiğimden vemizacıma öylesi dahauygunolduğundanbaşkaalandaçalıştım.Görebildiğimkadarıylatümolaylarıylabirlikteevyönetmekzorolmaktançokcansıkıcı;herhangibaşka bir şeyi başaran biri bu işi de başarabilir. Zengin olmak içinçabalasaydım,buyoldanzenginolmakçokuzunsürerdi;kralahizmetetmek çokdahahızlı bir zenginleşmeyoluydu.Çünküelegeçirmekistediğim tek şöhret, iyilik veya kötülük yapmaya uygun olmayanhayatımıngerikalanındadahiçbirşeyelegeçirmemişvehiçbirşeyide israf etmemiş bir adam olarak tanınmak ve fazla ilgi çekmedenyolumadevametmekti; Tanrı’ya şükürler olsun bunu yapabiliyorum.(…)

Ben filozof değilim. Kötülükler güçleriyle orantılı olarak bana dabulaşıyorlar; güçleri de biçimlerine olduğu kadar, hatta daha fazla,

önemlerine bağlı. Bu kötülükler hakkında sıradan insanlardan dahadeneyimliyim; bu nedenle daha sabırlıyım. Bu yüzden beniyaralayamasalardacanımıacıtıyorlar.(…)

Uygunbirilerinibulabilseydim,kendimişimdiyekadarhiçkimseninkendisini bırakmadığı kadar rahat biçimde ve tamamen yabancıbirinin ellerine bırakabilirdim. Şimdi dileklerimden biri yaşlılığımdabeni kaşıkla besleyecek ve uyutacak, tüm mülklerimin kullanım veyönetimi üzerinde tam yetki verebileceğim, işleri benim gibisahiplenerek yapabilecek, ona sağladığım kazançların keyfinisürebilecek ama bunun için müteşekkir olacak, iyi kalpli bir damatbulmak. Diğer yandan, çocuklarımızın sadakatine bilegüvenemeyeceğimizbirdünyadayaşıyoruz.(…)

Soyguncularbanakarşıözelbirkinbeslemeyecekkadarkibarlar.Benonlarakinbesliyormuyum?Çokfazlainsandannefretetmemgerekiyor. Benzer vicdanlar, farklı talihlerin etkisiyle zalimlik,sadakatsizlik ve soygunculuk gibi şeylere ev sahipliği yapabiliyor;üstelik yasaların gölgesinde yapıldığında daha emniyetli, dahakorkakça, daha karanlık ve çok daha kötü oluyor. Açık biradaletsizlikten daha çok, haince bir adaletsizlikten nefret ederim;savaşmayısevendençok,barışçıgörünendennefretederim.Ateşimizbunapekdeuygunolmayanbirvücudasıçradı.Zatenateşler içindeolanvücutalevaldı;gürültüarttı,kötülükdebirazarttı.

(…)Seyahatbanafaydalıbiregzersizmişgibigeliyor.Zihinsürekliolarakyenivebilinmeyenşeylerigözlemleyerekçalışıyor;dahaöncedesöylediğimgibi,amaçbir insanınhayatınıbiçimlendirmek ise,bukadarçokhayatın,fikrinvegeleneğinçeşitliliğinigörmektenvebunudoğamızınbiçimlerininsonsuzçeşitliliğiolarakgörmektendahaiyibirokul bilmiyorum. Seyahat sırasında vücut ne tembellik eder ne deaşırıçalışır,buortakararhareketlerdevücudusağlamtutar.(…)

Kitaplarımı birkaç insan tarafından ve birkaç yıl okunsun diyeyazdım.Dahauzunsüreduracakbirşeyolsaydı,dahadeğişmezbirdille yazılması gerekirdi. Bizim zamanımızda bugüne kadar sürensüreklideğişimlerigözönünealırsak,bundanelliyılsonrakitaplarınbugünkübiçimiylekalacağınıkimgarantiedebilirki?Hergeçengünellerimizdenkaçıpgidiyorvebendoğduğumdanbuyanayarıyarıyadeğişti. Söylediğimiz şeyler şimdi tamamlanmış olabilir. Ama heryüzyıl kendi sözünü söyler. Böyle akıp gittiği ve biçim değiştirdiğisürece yazdıklarımın yüzyıllarca okunacağını düşünemem. İyi vefaydalı yazıları akılda tutmak iyidir ama onlar da itibarı devletimizinzenginliğininyokoluşugibiyokolacaktır.(…)

Erdemli insanlarımız da yok değil ama sadece kendistandartlarımızagöre.Ahlakideğerlerikendiçağınagöreoluşmamışve düzenlenmemiş kişi ya kendi kurallarını değiştirmeli vekörleştirmeli ya da benim tavsiyeme uyup bizden uzaklaşmalıdır.Böylecenekazanacaktır?Juvenal’indediğigibi:

Eğerbiradamınelindekutsalveerdemlibiriolduğunusezersem,

Buhilkatgaribesiniancakikibaşlıbirçocuklakarşılaştırabilirim,

Veya gebe bir katırla veya saban sürene pey olarak verilen birbalıkla.

Daha iyi zamanların özlemini çekebiliriz ama bugündenkaçamayız;dahafarklıhükümdarlaristeyebilirizamamevcutolanlaraitaatetmeliyiz.Belkideiyidensekötüolanaitaatetmektedahafazlaerdem vardır. Ben, antiklerin görüntüsü silinmediği ve monarşininyasalarıgeçerliolduğuköşeyeyerleşirim.Kötütalihyüzündenbunlarçelişirvebirbirinemüdahaleetmeyebaşlarsaveikisideşüpheliolanve aralarında seçim yapması zor iki taraf oluştururlarsa, benimseçimimmuhtemelensessizcesıvışmakveofırtınadankaçmakolur;oaradadabelkidoğaveyasavaşınriskleribanayardımeder.

B.İYİLİKİLEDİNDARLIKARASINDAKİİLİŞKİNEDİR?

ZULÜMNEYEDENİR?

1.KuyrukluyıldızınYansımaları**PierreBayle,KuyrukluyıldızınYansımaları,Londra,Morphew,1690,s.258-263,264-271.

PierreBayle

PierreBayle (1647-1706), Güney Fransalı bir Huguenot vaizinin

oğlu olarak dünyaya geldi. Toulouse’ta okurken kısa bir süreKatolikliğe dönmüş olmakla birlikte, Kalvinist itikadı zamanla gerigelmiş,budefaXIV.Louis’ninbaskılarınedeniyleFransa’dankaçmakdurumunda kalmıştır. İsviçre ve Almanya’da geçirdiği birkaç yıldansonra, Hollanda’daki Rotterdam şehrine yerleşip tarih ve felsefeöğretmeye başlar. 1680, Avrupalı astronomları fevkaladeheyecanlandıran kuyruklu yıldızın doğaüstü sonuçlarına ilişkintartışmaların hızlandığı bir yıldır. Bayle, tepkisini 1680’dekiKuyrukluyıldızın Yansımaları [Pensées diverses sur la comète de1680] adlı kitabında belirtir. Bayle hayatının geri kalanını bilime veedebi faaliyetlere adamış, bu faaliyetlerin bazıları yüzünden sadeceKatoliklerin Bousset gibi sözcüleriyle değil, Hollanda’da sürgündebulunanHuguenotcemaatininliderleriyledeihtilafadüşmesinenedenolmuştur. Genelde muazzam eseri Tarih ve Eleştiri Sözlüğü(DictionnaireHistoriqueetCritique,1697)ilehatırlansadabu ihtilaflıçalışmasıbile,bilimselbirsöylevgibibaşladığıhalde,dinselzulmünyeni bittiği hatta bazı yerlerde devam ettiği bir dünyanın acilmeselelerine değinenYansımalar kitabının on beş yıl önce yarattığıetkiyiaşamamıştır.

AteistVePutperestlerinKalplerindekiNiyetlerinKarşılaştırılması

Ateistleri kalplerindeki niyete göre değerlendirirsek, ne ilahi yargıkorkusuyla kısıtlandıklarına ne de cennetteki güzelliklerin ümidiyledine yönelmediklerine göre, kendilerini tutkularına bırakmalarıgerektiğini düşünürüz. Bu söyleyebileceğimiz en kötü şeydir,herhangi bir ateist kavmin tarihçesi elimizde yoktur: Eğer elimizdeolsaydı tanrısız insanlarınne kadaraşırıya kaçabileceğini ve birdençok tanrısı olanlardan ne kadar ileri gittiklerini (veya gitmediklerini)görmüş olurduk. Hiçbir dine sahip olmayan bir milletin toplumsaldavranışları,yasalarıvegeleneklerihakkındagüvenilirbilgileresahipolanakadar,putperestlerinenkötügünahlarıkadarilerigideceklerinidüşünebiliriz.BununiçinsadeceAzizPavlus’ungünahlarkataloğunuokumamız yeterli olacaktır; putperestlerin içine gömüldüklerigünahlarınüzerineenşiddetliateistlerbileçıkamaz.Kâfirlerintarihinive antik dönemden kalan diğer bilgileri incelersek ateistlerinyapabileceği hayvani doğadışı iffetsizliklerin, sınırsız tutkuların,kindarlığın ve hasedi, doymak bilmez tamahkârlığın, vahşizalimliklerinveenderin ihanetlerinantikkâfirlertarafındanbüyükbiröfke ile gerçekleştirildiğini görürüz; o kâfirler ki neredeyseyeryüzündekiyaratıksayısıkadartanrıyatapmıştır.(…)

Gelinşufikirdebirleşelim:KalplertamamenTanrı’yaadanmadıkçaveKutsalRuh’unlütfuylakutsanmadıkçaTanrıbilgisiveTakdir-i İlahikavramıarzularıdizginlemeyeyetmez; neticede tamanlamıyla cahilbirdurumdaymışgibişehvetinkollarınakoşarlar.Ellerindeki tümbilgisadece görünüşte bazı ibadetler yapmalarına yeter, bunlar ancakTanrıilebiruzlaşmasağlamayaçalışmakiçinyeterlidir.Bubilgionlarıtapınaklaryapmaya,kurbanlaradamaya,dualaretmeyeveyaböylesişeyler yapmaya sevk edebilir ama onurlarından vazgeçmelerini,haram yoldan kazanılmış zenginliklerini sahiplerine iade etmeleriniveyaazgıniştahlarınıkırmalarınısağlamaz.Tümgünahlarınkaynağıolanşehvethemateistlerinhemdeputperestlerinkalplerinetamamenhükmettiğinegöre,herikigrubundaaşırılıklaraboğulmasınormaldir;dindendahasağlambirengel,yaniinsanlarınuğursuzluklarınıkontroledecek insani yasalar bulamadıkları sürece medeni toplumlaroluşturmaları da beklenemez. Bu da bize, gevşek ve muğlak birTakdir-i İlahi düşüncesinin insan iradesinin azgınlıklarınıdüzeltebileceğine inanmak için pek az nedenimiz olduğunu gösterir.(…) Bu izlenimin insanların zihinlerinde ne gibi etkiler yaptığı,

tapınakları ve sunakları ve tanrıları için nasıl savaştıkları gayet iyibilinmektedir;kenditanrısınındavasındazaferkazanacağındaneminolan kişinin harekete geçmesi nasıl da neşeli ve cesurcadır; doğalönyargılarıyladininindüşmanlarınanasıldaheyecanlasaldırır.Sahtebirdinindevletlerinrefahınayapabileceğitekkatkıbudur.(…)

Ancakputperestlerdiğersuçlaraçısındanateistlerleaynıdüzeydeolsalar bile tanrılara ihanet etme konusunda onları çok aşmıştır.Çünküyazarlarıdikkatebilealmadan,yazılmışolanmetinlerdekibasitkelimelerine ve ilahiyat hakkında kâfirce konuşmalarına bakarsak,sadeceşiirlerindedeğil,basitdüzyazılarındadagayetyaygınolanbirdurumvardır:Paganlarıntanrılarındanmemnunolmadıklarındaonlarıtahtlarındanindirdiklerinihepimizbilmiyormuyuz?(…)

Paganlardagördüğümbirbaşkabarizdinsizlikdetanrılaştırdıklarıinsanların dünyada yaşamaya uygun olmamalarıdır; örneğin erkekkardeşi Caligula ile yaşadığı ensest yakınlaşma yüzündenkötülüğüyle tüm dünyanın tanıdığı Drusilla{149}; İmparator Adrian’ınsakisiolanvesadeceimparatorunhayatısüresincedeğil,sonraki ikiyüzyıl boyunca da ilahmış gibi saygı gören Antinous{150}; BiriAntonin’in, diğeri de Marcus Aurelius’un karısı olan, özellikle dedünyadaki en değerli adamla evli olduğu halde kendisini birgladyatöre satan kızı skandallar yaratan, yaşadıkları şehirde aşırıahlakdışıyaşamlarıylaünlenenana-kızolanikiFaustina{151}.(…)

Bu suçlardan dolayı ateistler suçlu sayılmasalar da putperestlersuçlu sayılır. Zihninizde böylesi suçların rengi nedir? Olabilecek enkarasuçlar, ilahidoğayagöreenbüyükonursuzluklar. (…)Ateizminen korkulacak durum olduğuna inanmamızı sağlayan şey,vicdanımızınbizedikteettiğivesadecegerçekkaynağını incelemekamacıylainsaneylemlerinintemelkuralıolarakkabulettiğiyaygınbirönyargıdır.Çünküdünyaşunutartışmaktadır: İnsanakıllıbiröznedirve bilmeden asla arzu etmez; o, zaman içinde mutlaka mutluluğuarzulamalı ve ıstıraptan nefret etmelidir ve bu amaçlara uygunvasıtaları seçmelidir. Bu durumda, dünyayı yöneten ve hiçbir şeyinkendisinden gizlenemediği, erdemlileri sonsuz bir mutluluklaödüllendiren ve kötüleri bitmeyen acılarla cezalandıran bir Takdir-iİlahiolduğunaiknaolursa,erdeminyolundanayrılamazvekötülükleriterk eder, bedensel tutkularından vazgeçer, çünkü bilir ki bir anlıkzevkibitmeyenacılarlaödeyecektir.(…)

İnsan olup biten şeyleri kendi fikirlerine ve metafiziksoyutlamalarına göre değerlendirirse bunlar gayet güzel ve doğrugörünür. Ancak işin kötü yanı, bunların gerçek hayatta böyle

olmamasıdır.Başkabir dünyadan insanlardanHıristiyandavranışlarıhakkında bilgi istense ve onlara sadece Hıristiyanların akla vesağduyuya sahip yaratıklar oldukları, mutluluğu aradıkları, ilahiyasayauyankişiler içinbircennetveuymayanlar içinbircehennemolduğu anlatılsa, diğer dünyadaki insanlar şüphesiz Hıristiyanlarındurmaksızın İncil’in emirlerini uyguladıklarını, aralarındaki tekçekişme konusunun, eğer çekişmeleri mümkünse, merhamet, dua,haksızlıklarınaffedilmesigibihayırişlerindebirbirinigeçmekolacağınıdüşünürdü. Ancak böylesi güzel bir hüküm nasıl gerçekleşebilir?Onların düşündüğü Hıristiyan saf bir idea’dır. Çünkü onu tüm körnoktalarıyla birlikte yaklaşık olarak tasarladıklarında iyi fikirlerindenkısa zamanda vazgeçeceklerdir ve eğer bu dünyanın gidişatını ikihafta görseler, bu dünyadaki insanların vicdanlarının izindeyürümediğinisöyleyeceklerdir.{152}

1.Hoşgörü**Voltaire,FelsefiSözlük,Boston,J.P.Mendum,1836,s.360-363.

Voltaire

“Voltaire” müstear adını küçük yaşlarından itibaren benimseyenFrançois Marie Arouet, 1694’te Paris’te doğdu ve yine burada1778’de öldü. Yorulmak bilmez bir şair, tiyatro yazarı, romancı vetarihçiydi.Ayrıcabirrisaleyazarıvemizahçıolarak,gelmişgeçmişenbaşarılı propagandacılarından sayılır. Örgütlü dinleri tartıştığıaşağıdaki metinde görüleceği gibi, Fransız Aydınlanması’nın öndegelen entelektüellerinden addedilmesinin hakkını vermektedir.Belgenin alındığıFelsefiSözlük (Dictionnaire philosophique, 1764),Voltaire’in de katkıda bulunduğu ve devrin filozoflarının işbirliği ileyazılmış olanAnsiklopedi’nin temel maddelerini ihtiva eder. Ancak,birçokmaddeyi yeniden düzenlemiş, bazı yeni metinler eklemiş vehepsini1764’teayrıbirkitapolarakbastırmıştır.Voltaire’inhicivlerininen gözde hedeflerinden biri de Hıristiyanların dinsel nedenlerlebaşvurduklarızulümlerdir.

Hoşgörü nedir? İnsanlığın bir parçasıdır. Hepimiz zayıflık ve

hatalarla doluyuz; bu nedenle, herkes diğerlerinin ahmaklıklarınıaffetsin–çünküdoğanınilkkanunuhoşgörüdür.(…)

Constantine(HıristiyanolanilkRomaİmparatoru)tümdinlereizinverenbir ferman yayınlayarakbaşladı ve zulmederek bitirdi.OndanönceHıristiyanlaryüzündenbirsürügürültüpatırtıçıkmıştı,bununteksebebi devlet içinde yeni bir taraf oluşturmaya çabalamalarıydı.RomalılarçokdahaküçükgördükleriMısırlılarındinine izinvermişti.Roma bu dinlere neden izin veriyordu? Çünkü ne Mısırlılar ne deYahudilerimparatorluğunantikdininiortadankaldırmayıdüşünüyorduve karada ve denizde din değiştirecek kişilerin peşindekoşmuyorlardı; sadece para kazanmayı düşünüyorlardı; amaHıristiyanlar inkâr edilemez biçimde kendi dinlerinin baskın dinolmasını istiyordu. Yahudiler Jüpiter heykelini Kudüs’te görmektendolayı acı çekmiyordu ama Hıristiyanlar bu heykeli başkentte(Roma’da) bile görmek istemiyordu. Aziz Thomas dürüstçe, eğerHıristiyanlar imparatorları tahtından indirmiyorsa, bunun sebebiningüçlerinin yetmemesi olduğuna yemin ediyordu. Onların fikirlerigereği tüm dünyaHıristiyan olmalıydı. Bu yüzden tüm dünya kendidinlerinegeçenekadartümdünyayadüşmandılar.

İtirafediyorum,Yahudilerdebarbarbirmillettir.ParisveyaLondrakadarbilehakiddiaetmedikleriufakveşanssızbirmemleketinbütünyerlilerinin gırtlaklarını acımasızca kesebilirler. Ancak NaamanÜrdün’de yedi defa nehirde yıkanıp cüzamdan kurtulduğunda onasırrınıöğretenElişa’yaolanminnettarlığınıgöstermekiçinkendisinindeYahudilerin tanrısına tapmak istediğini söyleyip kendi kralının datanrısınatapmahakkınısaklıtutmakistediğinde,Elişa’danbununiçinizin istemişveElişabunun için izin vermiştir (bkz.Tevrat,2.Krallar,Bölüm5).Yahudilerinkenditanrılarıvardıamabaşkamilletlerinkenditanrılarına sahip olmasına şaşmıyorlardı. (…) Onların bu saçmatutkularınıtaklitettikamabukonudakihoşgörülerinialmadık.

Kendisiyle aynı fikirde olmayan başka bir insana, kardeşine,zulmedenherinsanınbircanavarolduğuaçıktır.Bunuanlamakhiçdezordeğildir.Amahükümetler,hâkimler,prensler!–Kendilerindenfarklıbir inanca sahip olanlara nasıl davranır? Eğer güçlü yabancılarsaonlarla ittifak kurmaya çalışır. Koyu bir Hıristiyan olan I. Francis,Müslümanlarla koyu Katolik V. Charles’a karşı ittifak kurmuştur. I.Francis ayrıca imparatora karşı ayaklanmaları için Almanya’dakiLuthercilere para vermiş ama önce, âdet olduğu üzere kendiülkesindeki Luthercileri yakmıştır. Onları Saksonya’da desteklemeside,Paris’teyakmasıdapolitikaicabıdır.{153}Amasonuçneolmuştur?

Zulüm din değişimini hızlandırır. Fransa kısa süre sonra yeniProtestanlarladolmuştur.Önceasılmayaboyuneğmiş,birsüresonrakendileri insan asmaya başlamışlardır. İç savaşlar yaşanacaktır;ardından Aziz Bartholomeo gelecektir, ardından da dünyanın buköşesi antiklerin ve modernlerin cehennem hakkında söylediği herşeydendahakötühalegelecektir.(…)

Tüm dinler içinde şüphesiz hoşgörüyü en çok telkin edeniHıristiyanlıktır,ancakbugüne kadarHıristiyanlar insanlara karşı pekhoşgörüsüzolagelmiştir.(…)

Mütefekkir Gnostikler [ve] (…) Cerinthusçular{154}, Hz. İsa’nıntalebeleriHıristiyanadınıalmadanöncedemevcuttu.Kısazamandaotuz kiliseleri oldu, her birinin de ayrı cemaati vardı; ilk yüzyılınsonlarında Küçük Asya’da, Suriye’de, İskenderiye’de ve hattaRoma’daHıristiyanlarınotuztarikatımevcuttu.

Roma hükümeti tarafından küçük görülen ve muğlaklıklarınınarkasınagizlenenbutarikatlarsaklandıklarıdeliklerdebilebirbirlerinezulmediyordu, yani birbirlerini ayıplıyorlardı. Bu sefil koşullar içindesadece bunu yapabiliyorlardı. Neredeyse tamamen insanlığın enaşağıtabakasındanoluşuyorlardı.

NihayetbazıHıristiyanlarPlaton’nundogmalarınıkabulettiklerindeve Yahudilerden farklı olarak dinlerine birazcık felsefe kattıklarındasayıları ciddi biçimde arttı ama daha da fazla tarikata bölündüler,ondan sonra da Hıristiyan Kilisesi asla bir daha birleşmedi. Bununkaynağı Yahudilerin Samiriyeliler, Ferisiler ve Sadukiler olarakayrılmasıydı{155} (…) Bu ayrılma daha dinin çocukluk aşamasındabaşlamıştı; bu ayrılıklar daha ilk imparatorların döneminde maruzkaldıklarızulümlerdevamederkenbiledevametmişti.

Şehitler çoğunlukla biraderler tarafından dönme olarakadlandırılıyordu; Karpokrat Hıristiyanlar Roma cellatlarının kılıçlarıaltında tükenirken Ebionitler tarafından aforoz ediliyordu, EbionitleriseSabellianlartarafındanaforozedildiler.{156}

Bunca yüzyıl süren bu korkunç ihtilaflar karşılıklı olarakbirbirimizinhatalarınıaffetmemizgerektiğinigösterençokçarpıcıbirderstir:İhtilafinsantürünemusallatolmuşbüyükbirkötülüktürvetekçaresidehoşgörüdür.(…)

Ben(yanihükümdar)cehaletinvesaflığınüzerinebinaedilmişbiritibara ve güce sahibim. Karşımda yerlere kapanmış adamlarınkafasınıayaklarımlaçiğnerim;kalkıpyüzümebakarlarsayokolurum;buyüzdendemirdenzincirlerle toprağabağlanmalarıgerekir.Çağlar

boyusürenfanatikliğingüçlendirdiğiinsanlarınaklıböyleçalışıyordu.(…)

İlkHıristiyanlardöneminihatırlatanbirmezhepvarsa,odaQuakerinancıdır.{157} Havariler Kutsal Ruh’u almıştır; Quaker’lar da öyle.Havariler ve öğrenciler üç veya dört kişi toplanıp üçüncü kattakonuşurlardı; Quaker’lar ise aynısını zemin katta yapıyor. AzizPavlus’a göre kadınlar da vaaz verebilir ve yine aynı Aziz Pavlus’agöre vaaz vermeleri yasaktır:Quaker’lar ilkinin erdemini kabul ediponagörevaazveriyor.

Havariler ve öğrenciler sadece evet veya hayır diyerek yeminederdi;Quaker’lardabaşkabiçimdeyeminetmiyor.

Havariler ve öğrenciler arasında hiçbir rütbe veya kıyafet farkıyoktu;Quaker’lardüğmesizyakalıkıyafetlergiyervehepsibirörnektir.

Hz. İsa havarilerinden hiçbirini vaftiz etmemişti; Quaker’lar davaftizolmaz.(…)

Dostlarım, tüm toplumlara bazı kürsülerden şiir ve düzyazıbiçimindehoşgörühakkındavaazverirken,bugerçekinsanseslerininkiliselerimizdekiorglardaçınlamasınısağladığımızdadoğaiçinbirşeyyapmış oluruz, insanlığı tüm haklarıyla birlikte yeniden onaylamışoluruz; Ben hoşgörüsüzüm demeye cüret eden bir eski Cizvit veyaeski Jansenci ile karşılaşamayız. Her zaman hoşgörüsüzlüğükörükleyen barbarlar ve hileler olacaktır ama bunu açıkçasöyleyemeyeceklerdir–bubilebirkazanımdır.(…)

Bugün bilinen dünyanın neredeyse dördüncü kıtasını oluşturanİngiliz Amerikası’nda tam bir vicdan hürriyetinin tesis edilmişolduğunugörmemizgerek;buradabir insanTanrı’ya inandığısüreceher din iyi karşılanmaktadır; bu halde ticaret gelişmekte ve nüfusartmaktadır.

Romaİmparatorluğu’ndan bile büyük olanRus İmparatorluğu’nunilkyasasıtümmezheplerehoşgörügöstermektir.(…)

Dostlarım,hâlâhoşgörüsüzolanlarsadecebazıkeşişlerveenazbukeşişlerkadarbarbarolanbazıProtestanlardır.

Bu kızgınlık bizi öylesine ele geçirmiş ki, uzun sürenyolculuklarımızla bu kavgayı Çin’e, Tonkin’e [Güneydoğu Asya] veJaponya’ya taşıdık. Bu güzel ülkeleri vebayla tanıştırdık.İnsanoğlunun en hoşgörülümilletlerini inatçı insanlara dönüştürdük.Bizi nazikçe karşılayan bu insanlara daha en baştan, “Dünya bizimhakkımızdır,heryerdeefendibizolacağız,”{158}dedik.Buyüzdenbizi

sonsuzadekdüşmanbildiler.Kandenizleriylebedeliödenenbudersiöğrenmemizgerekir.

Önceki maddeyi yazan kişi bir Quaker’la, bir Anabaptist’le, birSocinusçuyla, bir Müslüman’la vb. aynı sofrada yemek yiyebilecek,değerli bir adamdır. Bu medeniyeti daha da ileri götüreyim: Türkkardeşime,“GeldetavuklapilavyiyelimveAllah’aduaedelim;dininçok saygın bir dine benziyor; tek bir Tanrı’ya tapıyorsun; her yılgelirinin kırkta birini sadaka olarak vermek zorundasın [zekat];bayramgeldiğindedüşmanlarınlabarışmangerekiyor.Tümdünyayaiftira atan bağnazlarımız yüzlerce defa sizin dininizin başarılıolmasının sebebinin tamamen bedensel bir din olmasındankaynaklandığını söylediler. Zavallılar, bize yalan söyledi! Dininizoldukçaçetin,gündebeşdefaibadetetmenizgerekiyor;enkatıorucuuyguluyorsunuz; bizimdini liderlerimizin özendirdiği şarap ve alkollüiçkilersizeyasak;sadecehepsinebakabilecekolanlara(budaçokazkişidemek)dörtkadınalmaiznivarvebukısıtlama ilecaniDavut’aonsekizkadınla,kardeşininkatiliSüleyman’acariyelerihariçyediyüzkadınlaevlenmeizniverenYahudilerinbeliningevşekliğiniayıplıyor,”diyebilirim.

Çinli kardeşime, “Gel hiçbir seremoni olmadan beraber yemekyiyelim,çünküyüzümüekşitmeyi sevmemamabelkideenbilgeveeneskiyasanızısevdim,”diyebilirim.NeredeyseaynılarınıHindistanlıkardeşimedesöyleyebilirim.

AmaYahudi kardeşime ne söyleyebilirim?Onu akşam yemeğinedavetedebilirmiyim?Evet,amayemeksırasındaBaalam’ıneşeğininanırmasına;Ezekiel’inyemeğinibizimkiylekarıştırmasına;birbalığınmisafirlerdenbiriniyutmasınaveüçgünmidesindegezdirmesine;biryılanın lafa girip karımı baştan çıkarmasına; bir peygamberin gelipHoşeagibibeşfrankvebirkilearpakarşılığındayaptığıgibi,karımlayatmanın iyi fikir olduğunu düşünmesine; hepsinden önemlisi hiçbirYahudi’nin antik Yahudi uygulamasına göre borular çalarak eviminiçinde gösteriş yapmasına, duvarlarımı yıkmasına ve benim,babamın, annemin, karımın, çocuklarımın, kedimin ve köpeğimingırtlağını kesmesine izin vermezse{159}. Gelin dostlarım, barış içindeyaşayalımvebenedicite’yi[şükürduası]söyleyelim.

3.BirFilozofunBirKralaSöylevi** Diderot, Doğanın Yorumcusu, çeviren Jean Stewart ve Jonathan Kemp, New York,

InternationalPublishers,1943,s.214-217.

DenisDiderot

Önde gelen Fransız filozoflarından biri olan Denis Diderot,Langres’te 1713’te doğdu ve 1784’te öldü. Fırtınalı hayatının enbüyük başarısı, 1751 ile 1772 arasında yayımlanan, teknik bilgilerleve örtük politik ve dinsel hicivlerle dolu yirmi sekiz ciltlik devAnsiklopedi’nin (L’Encyclopédie ) editörlüğüdür.Diderot, bunun yanısıraçokdeğerlibir romancıvedenemeciolarakdahatırlanır.En iyibilinen makalesi “Bir Filozofun Bir Krala Söylevi” tahminen 1775yılında yazılmıştır. Aşağıdaki bölümü okurken, yazarın bir Cizvitokulunda okuduğunu ve çocukluğunda bir Katolik rahibi adayıolduğunuanımsamaktayararvar.

Efendim, eğer rahipleri istiyorsanız filozoflara ihtiyacınız yokdemektir ve eğer filozofları istiyorsanız rahiplere ihtiyacınız yoktur;çünkü biri aklın dostu ve bilimin geliştiricisi olarak anılırken, diğeriaklındüşmanıvecehaletinsavunucusuolarak tanınır; ilki iyi, ikincisikötüdür.

Sizinhemrahiplerinizhemdefilozoflarınızvar,filozoflarfakirdirvepek ürkütücü değildir, oysa rahipler çok zengin ve tehlikelidir.Filozofları zengin etmekle ilgilenmenize gerek yoktur, çünküzenginlik filozoflara zararlıdır, onları korumanız gerekir sadece;rahiplerinizi ise yoksullaştırmayı ve onlardan kurtulmayıarzulamalısınız.

Onları fakirleştirirseniz hem onlardan hem de onlar yüzündenmilletinize bulaşmış tüm yalanlardan kurtulmuş olursunuz, çünküfakirleştiklerindekısazamandaalçalmışolacaklardır;eldeedilecekbironurveyakazanılacakbirservetolmazsakimbumesleğinpeşindengider ki? Ama onları nasıl yoksullaştıracaksınız? Ben size bunuaçıklayacağım. Onların ayrıcalıklarına saldırmamak ve hemenbaşlangıçta onları normal vatandaşlar düzeyine indirmeyidenememek konusunda çok dikkatli olmalısınız. Bu hiç de adil vebeceriklibirdavranışolmaz;adilolmazçünkütacınıznasılsizeaitse,oayrıcalıklardaonlaraaittir,onlarbuayrıcalıklarasahiptirveonlarınsahip olduklarına dokunursanız sizin sahip olduklarınıza dadokunulur;çünküsiziniçinolduğukadaronlariçindeenuygunuolanzamanaşımıyasasınasaygıgöstermektendahaiyibirçözümyoktur;çünkü bunlar atalarınızın ve tebaanızın atalarının hediyeleridir vehediyedendahakutsalbirşeyyoktur;çünkübütünmeslekgruplarını

ayrıcalıklarını olduğu gibi bırakma sözü vermeniz koşuluyla tahtageçmenize izin verilmiştir; çünkü krallığın mevkilerinden biriyle ilgiliyemininizi yerine getirmekte başarısız olursanız diğer yeminleriçiğnemeyeceğinizin ne garantisi vardır? Çünkü böyle yaparsanızherkes alarma geçecektir; çevrenize sabit hiçbir şey kalmayacaktır,mülkiyetin temellerini sarsmış olursunuz ve mülkiyet olmazsa artıkkral ve tebaası söz konusu olamaz, sadece tiran ve köleleri kalır;ayrıca beceriksiz görünürsünüz. Bu durumda ne yapmanız gerekir?Şeylerin durumunu değiştirmeden olduğu gibi bırakmanız gereklidir.Kibirli ruhbanlar size vergi vermektense “özgür irade hediyeleri” ileuzlaşmayı tercihedeceklerdir; siz de “özgür irade hediyeleri” isteyinonlardan.

Halefleri hakkında pek az endişe taşıyan bekâr ruhbanlarınızkendi cüzdanlarından ödeme yapmayı istemeyecek, onun yerinetebaanızdan borç alacaktır. Ne kadar alırlarsa o kadar iyi; bırakınborç alsınlar. Milletinizin geri kalanına muazzam biçimde borçluolmalarına yardım edin. Daha sonra tek bir şey yapın: Onlarıödemeye zorlayın.Hazinelerini kullanarak borcun ancak bir kısmınıödeyebilirler. Bu hazineler kutsal olabilir ama siz yine de bunlarıödemeolarakkabuletmek ileparalarınıkaybetmekarasında seçimyapmaları gerektiğinde tebaanızın çekinmeden bunları almasınısağlayın.

Böylece,özgüriradehediyeleribirbirinikovaladıkçaonlarıikincivesonra üçüncü, dördüncü bir borcun altına sokabilirsiniz; böyleceonları orta gelirli veya fakir hale gelene kadar ödeme yapmayazorlayabilirsiniz;fakirleştiklerindefaydasızolduklarıkadardeğersizdeolurlar. Sadece sizin ve vârisinizin dönemi sonunda bile onların ogörkemli binalarının revakları altında çaputlar içinde dua vekurbanlarınıinsanlaraindirimlifiyatlarlasunduklarıgörülebilir.

Amadiyebilirsiniz,budurumdabenimbirdinimolmaz.

Kandırılmışsınız efendim, her zaman bir dininiz olacaktır; çünküdin asla yok olmayan, canlı ve sağlam bir bitkidir, sadece biçimdeğiştirir.Üyelerininfakirliğivedüşkünlüğüsonucundaortayaçıkacakdindahaazbelalı,dahaazüzgün,dahasakinvekesinlikledahasafolacaktır.Egemenolanbatılinançlarakarşı,Constantine’inpaganlarayaptığınınaynısınıyapın;imparatorpaganrahipleriperişanedinceomuhteşemtapınaklardasadeceenaşağıtabakadanhalkıngeleceğiniokuyankâhinbirkazveyaşlıbirkadınkalmıştı;kapıdasadeceahlakbozukluğu yüzünden kendisini satan sefiller ve fuhuş noktalarıkalmıştı.Birbabaçocuğununböylebirdurumda rahipolmasına izin

verseutancındanölürdü.

Ayrıca, eğer lütfedip beni dinlerseniz rahipler için filozofların entehlikelisi olabilirim. Çünkü en tehlikeli kişi, hükümdarın dikkatini bukibirli ve faydasız haylazların bu devlete kaça mal olduğunaçekebilen; benim size söylediğim gibi, bir binanın içinde avazıçıktığıncabağırmakveçanlarıylabizisağırlaştırmakiçinhergünyüzelli bin kişiye sizin ve tebaanızın yüz elli bin kron verdiğinisöyleyebilen; yılda yüz defa belirli bir saatte tebaanızdan bir arayagelenveTanrıadınaemrettiklerişeylere inanmayavebunlarıyerinegetirmeye hazır olan on sekiz milyon kişiye konuştuklarını ve buülkedekrallarınefendisiolanbirVarlıkadınahükmetmek isteyenbirivarken kralın hiç ama hiçbir anlamı olmadığı söylediğini hatırlatan;yılın üçte biri boyunca oruç günü olduğunu söyleyip esnafadükkânlarını kapattıran ama kendi dükkânlarını hep açık tuttuklarınısöyleyen; nasıl yapacağını bilse, tüm ruhban sınıfının itibarınıdüşürmeniniyibirterzininitibarınıdüşürmektendahakolayolduğunu,çünkü giysilerin faydalı olduğunu ve ayinlerin ve seremonilerinayakkabısızdaharahatyapıldığınısöyleyebilen;bumukaddeskişilerisözde kutsal karakterlerinden benim şimdi yaptığım gibi sıyıran veinsanların açlığıyla ilgilenmeniz gerektiği için bunları tereddütetmedenyoketmeniziöğreten;esasyığınıelegeçirmeninzamanınıngelmesinibeklerkenonlarınboşkalanbirçokzengin,maaşlıpapazlıkbölgelerine el koymayı, sonra da isterlerse gelirinin üçte birikarşılığındaalmakisteyenlerevermenizi,gerikalanüçte ikiyidebeşyıl, on yıl veya isterseniz sonsuza kadar devletin acil ihtiyaçları içinayırmanızıöğütleyen;hâkimleriniziazledilmeyetabikılmakçoktatsızsonuçlardoğurmazsa,rahiplerideazledilmeyetabikılmanınçokdahaaz sorun çıkaracağını ve ondan sonra ihtiyacınız olduğu süreceonlaraücretödeyebileceğinizi,çünküücretlirahipleriniştenatılmaktanve mahvolmaktan çekinen korkaklar olacağını size ispatlayan;geçimini sizin ihsanlarınızla sağlayan kişilerin aynı akademilerinizidolduran ve makamlarıyla emeklilik haklarını kaybetme korkusuyla,onları ünlü yapan eski eserleri olmasa seve seve meçhul kalacakkişiler gibi artık cesur olmayacağını ve büyük ve cesurca şeyleryapmayacüretedemeyeceğinigösterenkişidir.

Bir filozofun dilini tutmasına sağlayacak sırrı biliyorsanız bu sırrıneden rahipleri desusturmak için kullanmıyorsunuz?Biridiğerindençokdahafarklıbirönemesahiptir.

BİLİMÇAĞI(1570-1815)

I

DOĞAVEİNSANLIK

Erken modern dönemin bilimsel başarılarını hatırlamak, bubaşarılarınsebebini açıklamaktan daha kolaydır. Yine de bu dikkatedeğerenerji,vizyonveözgünlükpatlaması,AvrupaharicindekidünyatarafındanBatımedeniyetininençokkıskanılanvetaklitedilenözelliğiolmuştur.

O dönemdeki bilimadamlarının çoğu kendilerine miras kalanönyargılardan kurtulmayı sabırsızlıkla beklese ve yeni bir zeminoluşturmaktan gurur duysa da neredeyse tümü geçmişe olanborçlarının bilincindeydi. Orta Çağdaki Müslüman ve Hıristiyanâlimler sayesinde antiklerin -Keldaniler, Mısırlılar, Yunanlılar,Romalılar- bilgileri geleceğe iletilmişti. On Beşinci yüzyılda klasikeğitimin canlanması sayesinde böylesi başka bilgilere de erişmekmümkünolmuştu.Rönesanssonrasıbilimadamlarınıngetirdiğiyenilikdahakesingözlemlerin,deneylerintasarımaşamasındadahayaratıcıbir hayal gücünün, doğa fenomenlerini ölçmek için muntazamangeliştirilen aygıtların (teleskop, mikroskop, kronometre, cetvel,termometre),eğitimlitoplumlarınorganizasyonuvekitaplarsayesindebirbirlerininbuluşlarınıpaylaşmaşansınınbileşimiydi.Bufaktörlerdenhiçbiri tek başına kültürel bir devrim yaratmaya yetmezdi. Ancakbirlikteykenbir türkartopuetkisiyarattılar,gitgidehızlananbu yenilikoranıçağdaşlarınışaşkınaçevirmişti.

1600’den önceki yıllar bilim teorisinde ve tekniklerde önemligelişmelere tanık oldu (örneğin Kopernik’in astronomi alanındakibuluşları); ancak tarihçiler sonraki yüzyılı “dahiler yüzyılı” olarakadlandıracaktı.KeplerveGalileo,HarveyveDescartes,HuyghensveLeibniz, Boyle ve Newton… On Yedinci yüzyılın devlerindenbirkaçının bile adını saymak modern bilimin gelişimindeki önemiortaya koyar. Bunlara ilaveten Sör Francis Bacon, yüzyılın henüzbaşlarındabilimselyöntemkonusundabüyükbirtartışmabaşlatmıştır,yüzyılın sonlarına doğru ise John Locke’un yazdıkları psikolojiyisistematikbirdisiplindurumunagetirdi.

OnSekizinciyüzyıl,zoolojivebotanikgibi“yaşam”bilimlerineolankatkılarına, ciddi jeolojik incelemelerin başlangıcı olmasına ve1700’lerin sonlarında kimyanın ayrı bir araştırma alanı olarak sanalbiçimde yaratılmasına rağmen daha az dramatikti. Gerçekten detemelbuluşlarınçoğuöncekiyüzyılındahileritarafındanyapılmıştıvesadece biraz daha fazla işlenmeleri, yayılmaları ve pratikuygulamalara dönüşmeleri gerekiyordu. Ancak Aydınlanma’nınsözcüleri de tambunoktadabelirgin bir çaba gösterdi. Karakteristikcoşkuları sayesinde bilimi popüler hale getirdiler. Aynı zamanda dabilimin teknolojik kullanımlarını geliştirerek On Dokuzuncu yüzyılınendüstriyelpatlamasınınyolunuhazırladılar.

Aşağıdaki bölümleri gözden geçirirken okuyucu erken moderndönemin temel doğası ve önemiyle ilgili bazı temel soruları akıldatutmalıdır.Busayfalarile,bubilimadamlarınıngelenekseldininbilinçlidüşmanları olup olmadığı konusunda bir fikir oluşturabilir. Ayrıcainsanındoğasıdadahilolmaküzeredoğadünyasına ilişkinartan ilgiile insanların tarihten elde ettiği faydalar arasındaki sıklıkla ihmaledilen ilişkiyi de algılayabilir. Son olarak da, “tümevarımcı” ve“tümdengelimci”yöntemlerarasındakioünlü farkın, soyutmantık iledikkatligözlemin,bilimselaraştırmanınaraçlarıhalinegelenanalizvedeneylerin etkileşimini kapsayıp kapsamadığı konusunda kararverebilmelidir.

FranklinF.Ford,TheTraditionsoftheWesternWorld.

A.BİLİMİNÖNCÜLERİ

1.DoğanınYorumlanmasınaveİnsanınKrallığınaDairVecizeler**SörFrancisBacon,NovumOrganum,çevirenRahipAndrewJohnson,Londra,Bell&Daldy,1859),s.1,11-16,19-25,28-34,37-38,101.

SörFrancisBacon

Sör Francis Bacon (daha sonra Verulam Baronu ve St. Albansviskontu),1561’de,Londra’dadoğar.Cambridge’dehukukvebilimselkonularındaeğitimalanBacon,Kraliçe I.Elizabethve halefiKral I.Jamesdönemlerinde, avukat olarak parladı. 1603’te tahta çıktıktansonra Bacon’u şövalye ilan eden I. James, 1618’de asalet tevdiederek, Lortlar Kamarası’na girmesini sağladı, ardından İngiltereLortlar Kamarası Başkanı ve Adalet Bakanı olarak atadı. Ne ki,kariyerinin zirvesindeyken, 1621’de rüşvet almaktan tutuklandı.Yargılandı, suçlu bulundu, Londra Kulesi’nde hapis cezasınaçarptırıldı.Hapishanedefazlakalmadıysadaneparlamentodanedeherhangi bir siyasi görevde kalması imkânsız hale geldi. Böylecesiyasetten kopan Bacon, hayatının geri kalan yıllarını felsefidüşüncelerineadadı.

Olaylı ve bazı açılardan trajik kariyeri boyunca Bacon, bilimselçalışmalara karşı duyduğu ilgiyi kaybetmedi. Hatta bilimselaraştırmaları yeniden düzenleme şeklinde bir düşüncesi de vardı.1626’dazatürreeolduğuvarsayılanbirhastalıktanvefatetti.

AşağıdakivecizeleriiçerenNovumOrganum(Bilimsel İncelemeleriçinYeniYöntem)adlıkitabı1620basımıdır.

I. Doğanın hizmetkârı ve yorumlayıcısı olan insan, gözlemler veakıl yoluyla doğa düzenine dair topladığı bilgiler kadar uygulamayapabilirveanlayabilir,gücüveyabilgisidahafazlasınayetmez.

(…)

VII.Zihninveelinürettiğiçoksayıdakitapvemamulvardır.Ancaktümbuçeşitlilikaşırıbirkurnazlığınvebilinenbirkaçşeydenyapılançıkarsamalarıneseridir;birdiziaksiyomundeğil.

VIII. Keşfedilmiş olan sonuçlar dahi bilimden çok şansa vedeneyimleredayanır,çünkübugünkühaliylebilimlersadeceöncedenkeşfedilmiş şeylerin düzgün bir şekilde tanzim edilmesinden oluşur;keşif yöntemleri veya yeni sonuçlar elde etmek için kullanılacakşemalardeğildir.

IX. Ancak bilimlerdeki neredeyse tüm kötülüklerin tek sebebi vekökü, insanzihniningücüneyanlışbiçimdehayranolupvebu gücüöverkenonungerçekkatkılarınıeldeetmeyeçalışmıyorolmamızdır.

X. Doğanın kurnazlığı duyuların ve zekânın kurnazlığından çokdaha üstündür. Bu nedenle, insanların ince düşünceleri,spekülasyonlarıveakılyürütmeleribirtürdeliliktir;ancakbuna işaretedebilecekkimseyoktur.

XI. Şu anda mevcut bilimler yeni eserler oluşturmamıza yardımetmiyorsa, şu anda sahip olduğumuz mantık da yeni bilimleroluşturmamızayardımetmez.

XII. Şu anda kullanılan mantık, temeli yaygın biçimde alınannosyonlarda bulunan hataları düzeltmemize ve onları stabil halegetirmemize yarıyor, gerçeği aramamıza değil. Yani iyilikten çokkötülüğüdokunuyor.

XIV. Kıyas yöntemi önermelerden, önermeler kelimelerdenoluşuyor, kelimeler ise nosyonların sembolü. Bu yüzden eğernosyonlar (yani meselenin kökü) karmaşık ve olgulardan alelacelesoyutlayarak oluşturulmuşsa üst yapının sağlam olması mümkündeğil.Buyüzdentekumudumuzgerçekbirtümevarım.

(…)

XVIII. Bugüne kadar bilimlerde yapılan keşifler genelde, yaygınolarakbilinenkavramlarakomşuamadoğanındahaiçeridekivedahauzak parçalarına girebilmemiz için hem kavramların hem deaksiyomlarındahakesinveiyiyapılandırılmışşeylerdençıkarsanmasıvedahaiyivekesinbirzekânınkullanılmasıgerekir.

XIX.Gerçeği aramanın vekeşfetmenin sadece iki yolu vardır. Biriduyulardan ve özel bilgilerden yola çıkarak en genel aksiyomlaraulaşır ve doğruluğundan emin olunan ve kesinleşen bu prensiplersayesindehükümverilirvearaaksiyomlarkeşfedilir.Şimdilerdebuyolmoda. Diğer yol ise duyulardan ve özel bilgilerden yola çıkarakkademeli ve sürekli bir yukarı çıkış sağlar ve en sonunda en genelaksiyomlaraulaşır.Doğruyolbudur,ancakhenüzdenenmemiştir.

XX. Zekâ kendi başına bırakıldığında, mantığın düzeni uyarıncatakipedeceğiyolagirer,builkyoldur.Çünküzihin,huzurbulabileceğidaha geniş genellemelerle başlamaktan zevk alır ve kısa bir süresonra deneyimlerden bıkar ama bu kötülükler gösterişli tartışmalaryüzündenmantıktarafındanabartılmıştır.

XXI.Zekâdengeli, sabırlı ve vakur bir eğilime sahipken kendibaşına bırakıldığında (özellikle de öğrenilen doktrinler tarafındanengellenmezse)bazenikinciyoludener-yanidoğruyolu-amaçokaz

ilerleme kaydedebilir, çünkü yönü belli olmayan ve yardımcısıolmayan akıl düzensiz davranır ve bu haliyle şeylerin muğlaklığınıaşmakiçinpekdeuygundeğildir.

XXII. Her iki yol da duyularla ve belirli bazı ayrıntılarla başlar vesonunda en genel önermelere ulaşır ama birbirlerinden çokfarklıdırlar, çünkü biri sadece öylesine deneyimlere ve ayrıntılaratemaseder,diğeriisebunlarlahakkıylavedüzenliolarakilgilenir;yinebiridahaenbaştabazısoyutvefaydasızgenellemelerortayakoyar;diğeridoğayadahaaşinaolanşeyleredoğruadımadımyükselir(yanidahayükseksoyutlamalaryapar).

(…)

XXXI. Yeni şeylerin eskilerin üzerine eklenmesiyle veya eskibilgilere dayanan tümevarımla bilgilerde büyük bir artış elde etmeyibeklemek boştur; yeni başlangıçlar en alt düzeydeki temellerdenbaşlamalıdır, aksi takdirde bir dairenin içinde döner dururuz, ancakönemsizvesüflibirilerlemekaydedebiliriz.

(…)

XXXVIII. İnsan anlayışının şimdi sahip olduğu idollerin ve yanlışnosyonların kökleri çok derindedir, sadece gerçeğin girmesini çokzorlaştıracak biçimde insan zihnini kuşatmamıştır, gerçek içeri girsebilemevcut ve bize sorun çıkaran bilimler tarafından değiştirilmeyeçalışılır, özellikle insanlar bilimlerin saldırılarının tehlikelerine karşıönlemalmalarıiçinöncedenuyarılmadıysa.

XXXIX. İnsanın zihnini kuşatan idoller dört sınıfa ayrılır. Onlarısınıflandırabilmekiçinherbirineisimlerverdim;ilkidolsınıfınakabileidolleri dedim, ikincisi mağara idolleri, üçüncüsü pazaryeri idolleri,dördüncüsütiyatroidolleri.

XL.Gerçek tümevarım ile fikirlerin ve aksiyomların oluşturulmasışüphesiz idolleri uzak tutmanın ve temizlemenin en doğru yoludur.Ancak önce onları işaretlemek çok faydalı olacaktır; sofizmiyalanlama doktrini yaygın mantık için neyse, idoller doktrini içindoğanınyorumlanmasıdaodur.

XLI.Kabile idollerinintemeli insanındoğasındave insansoyundaveya kabilededir. Çünkü insanın duyularının şeylerin ölçüsü olduğuyanlışbir iddiadır.Tersine, tümalgılamalar vezihninduyuları bireyin

ölçülerine göredir, evrenin ölçülerine göre değildir. İnsan anlayışıhatalı bir ayna gibidir, ışınları düzensiz olarak alır, kendi doğasınıüzerlerinekatarakşeylerindoğasınınyapısınıverenginibozar.

XLII. Mağaranın idolleri bireyin idolleridir.{160} Çünkü her bir kişi(genelolarakinsandoğasındayaygınolanhatalarharicinde)doğanınışıklarını kıran ve rengini değiştiren kendi mağarasına veyasığınağına sahiptir; bu mağara, ya kişinin kendi düzgün ve özgündoğasını, ya eğitimini ve diğer insanlarla iletişimini, ya okuduğukitapları ve saygı ve hayranlık duyduğu otoriteleri ya da öncedendoldurulmuşvedüzenlenmişbir zihnin veya kaygısız ve şekillenmişbirzihnin farklarınıve izlenimleriniyadabenzerişeyleriyansıtır.Buyüzden insanın ruhu (farklı bireylere dağıtılışına göre) aslındatesadüfler tarafındanyönetiliyormuşçasınadeğişken ve karışıktır. BuyüzdenHeraclitus’un,insanlarınbüyükveortakdünyayadeğil,kendiküçük dünyalarına göre bilimler aradığı yönündeki gözlemi çokdoğrudur.

XLIII.Ayrıcainsanlarınbirbiriyleetkileşimlerive ilişkilerisebebiyleoluşan idoller de mevcuttur; ben bunlara, insanlar arasındakialışverişe ve arkadaşlığa dayanarak, pazaryeri idolleri diyorum.İnsanlar görüşerek ilişki kurar ve umumi anlayışa uygun kelimelerkullanırlar. Bu yüzden hastalıklı ve uygunsuz biçimde seçilenkelimeleranlamayımükemmelbiçimdeengeller.Eğitimlikişilerinbazışeylerdekendilerinikorumakiçinkullandıklarıtanımlarveaçıklamalardameseleyihiçbirşekildedüzeltmez.Kelimelerbasitbiçimdeanlayışıbastırır ve geçersiz kılar, herkesi karışıklığa sürükler ve insanlarısayısızboşçelişkiyeveanlamsızimgeleremahkûmeder.

XLIV. Son olarak, felsefelerin çeşitli dogmaları ve yanlışaçıklamaları yüzünden insanların zihnine yerleşmiş idollermevcuttur. Ben bu idollere tiyatro idolleri diyorum, çünkü bencealınan sistemlerin çoğu sahne oyunlarındır, kendi yarattıkları,gerçekçi olmayan ve sahnelenmeye uygun dünyalar sunarlar.Bahsettiğim sistemler sadece bugün revaçta olanlar veya antiktarikat ve felsefeler değil, çünkü bugüne kadar aynı türde başkabirçok oyun kurulmuş ve yapay biçimde sergilenmiş olabilir; çokfarklıbuhatalarınsebepleriçoğunluklaaynı.Bunusadecekomplesistemleriçindeğil,bilimiçindegelenekler,saflıkveihmalkârlıkgibisebeplerle bozulan birçok prensip ve aksiyom için desöyleyebilirim.

XLV.Özgün bir doğaya sahip olan insan zekâsı, şeyler arasındagerçektemevcut olandan daha yüksek bir düzen ve eşitliği kolayca

hayal eder; doğada benzersiz ve düzensiz birçok şey olmasınarağmenonlarıparalel,uygunvemevcutolmayan ilişkiler içindeymişgibigörür.Buyüzden,“gökselcisimlertarafındangerçekleştirilentümhareketler mükemmel dairelerdir” masalı nedeniyle tüm spiraller veeksantrikliklertamamenreddedilmişolur(sadecekavramınadıkalır).

(…)

L. Ancak insan zekâsının önündeki en büyük engel ve saptırma,duyuların donukluğundan, yetersizliğinden ve yanıltmalarındankaynaklanır, çünkü duyular tarafından fark edilen şeyler, doğrudanfark edilmeyen şeylerden daha önemli hale gelebilir, doğrudan farkedilmeyenler aslında daha önemli olsa bile. Bu yüzden de tefekkürgeneldebazıgörüşlerlesonlanır,buyüzdengörünmeznesnelerleilgilipek az gözlem yapılır yahut hiç yapılmaz. Böylece somut cisimlerebağlı ruhların tüm faaliyetleri gizlenir ve insanların gözünden kaçar.Üstelik kaba cisimlerin parçalarının doğalarındaki daha hassasdeğişiklikler de (biz bunlara genelde değişiklik deriz ama bunlarharekettir)aynıbiçimdegizli kalır; yinedeyukarıdabahsettiğimiz ikiişlem keşfedilmez ve açığa çıkarılmazsa doğada büyük bir gelişmekaydedilemez. Yineleyelim, havanın doğası ve yoğunluğu havadandüşük olan tüm cisimler (ki bunlar gayet çoktur) neredeyse hiçbilinmez. Çünkü duyular kendi başına zayıf şeylerdir ve hatayamüsaittirler; aygıtlar da duyuların gücünü artırmakta veyakeskinleştirmekte çok işe yaramazlar ama doğanın tüm doğruyorumları örneklerle ve duyuların sadece deneyleri, deneylerin dedoğayıveilgilişeyideğerlendirdiğiuygundeneylerleortayaçıkarılır.

LI.İnsanzekâsıkendidoğasıuyarıncasoyutlamalaraeğilimlidirvedeğişkenşeylerisabitolarakhayaleder.Amadoğayıkesipparçalaraayırmak, onu soyutlamalarla çözmeye çalışmaktan daha iyidir;Democritus{161} okulu da böyle yaparak doğanın derinliklerinediğerlerindençokdahafazlainmiştir.Buyüzdenmaddeyi,maddenindüzenini ve düzendeki değişiklikleri, basit eylemlerini ve eylemlereilişkin yasaları veya hareketi gözden geçirmeliyiz, çünkü bu eylemyasalarınabiçimdemediğimizsürece,biçimlersadece insanzihnininhayalleridir.

LII.Kabile idolüdediğimiz idollerbutürdendir,bu idollerinmenşeiinsan ruhunun özünün aynılığı veya önyargıları veya darlığı, veyahuzursuzluğu veya duygulanımlarla renklenmesi veya duyularınyetersizliğiveyaizleniminbiçimidir.

LIII.Mağaraidollerininortayaçıkışıbireylerinhemzihinselhemdebedensel olarak özgün bir doğaya sahip olmasıdır; bu özgünlükeğitimden,alışkanlıklardanveyatesadüflerdendekaynaklanabilir.Buidol sınıfı çok değişik çeşitlere sahip olsa da biz en çok dikkatedilmesigerekenlerivezekânınsaflığınıbozmakonusunda en etkiliolanlarıinceleyeceğiz.

(…)

LV.Felsefevebilimleraçısındanzihinlerarasındakienbüyükveenradikalayrımşudur:Bazızihinlerdahagüçlüdürveşeylerinfarklarınıbelirlemeye daha uygundur; diğerleri ise benzerlikleri tespit etmeye.Çünkü sabit ve derin yapılı zihinler fikirlerini sabitleyebilir,duraklatabilirveenincefarklaraodaklanabilirler;diğeryandan,yüceve mantıklı zihinler en hassas ve en genel benzerlikleri tanır vekarşılaştırır; ancak ikisi de, şeyler arasındaki hoş farkları veyagölgelerikavrayarakkolaycaaşırılığadüşebilir.

LVI.Bazızihinyapıları,eskiolanaaşırıbirhayranlıkbesler,diğeriyeni olan her şeyi kucaklamak için ateşli bir tutkuya sahiptir; ancakçok azı orta yolu tutmak için gerekli mizaca sahiptir, ne antikdönemdekiler tarafından doğru biçimde ortaya konan şeylerireddederler ne de modernlerin haklı biçimde üzerine eklediklerişeyleriküçümserler.

(…)

LVIII. Bu nedenle, gelin bu ihtiyatlı duruşumuzu tefekkür ederkenmağara idollerinden uzak durmak ve onlardan kurtulmak içinkullanalım;buidollergeneldeüstünetkilerden,aşırıbirleştirmektenvebölmekten, belirli zamanlarda taraf tutmaktan veya nesneninbüyüklüğündenveyaönemindenkaynaklanır.Genel bir kural olarak,şeylerin doğası hakkında tefekkür eden herkes kendi aklını hemenele geçiren ve tutsak hale getiren şeylerden uzak durmalı ve butürden hükümlere varırken akıl yürütmelerinin bölünmemesi ve netolmasıiçingerekendikkatigöstermelidir.

LIX.Ancakpazaryeriidolleriensorunluidollerdir,çünkükelimelerinve isimlerin birleşmesinden ortaya çıkan anlayışın içine sızarlar.İnsanlar kendi akıllarının kelimelere hükmettiğini sanır amakelimelerin de insan anlayışı üzerinde reflekssel bir etkisi olabilir;felsefeyive bilimleri bu kadar sofistçe ve atıl hale getiren de budur.

Kelimeler çoğunlukla popüler kabullere uygun olarak kullanılır veşeyleri avamın zekâsının da anlayabileceği çizgilerle tanımlar. Amadaha keskin bir zekâ veya daha gayretli bir gözlemci bu çizgilerikaydırmak ve doğaya daha uygun bir yere yerleştirmek istersekelimelerbunaisyaneder.

LX.Kelimelervasıtasıylaaklakabul ettirilen idoller iki türlüdür; yamevcutolmayanşeylerinadlarıdır(çünkügözlemeksikliğindendolayıadlandırılmamış şeyler olduğu gibi, hayali varsayımlara dayanan veadlandırılmışşeylerdevardır)veyamevcutolanamamevcutşeylerinmuğlak veya kötü tanımlanmış ve alelacele ve kısmen soyutlanaraküretilmişşeylerinadlarıdır.

(…)

LXII. Tiyatro yahut teoriler idolleri çok sayıdadır ve gelecektesayıları daha da artabilir yahut artacaktır. Çünkü insanların zihinlerinesillerboyuncadinveteolojiilemeşgulolmasaydıvesivilyönetimler(özelliklemonarşiler) böylesi yeniliklere bu kadar karşı olmasalardı,tefekküre ilişkin konularda bile insanlar bu idolleri kendilerineuyguladıklarında kendi servetlerini riske atıyor; bir ödülkazanmamakla kalmayıp bir de alaylara ve kötülüklere maruzkalmasalardı, durum böyle olmasaydı, şüphesiz bir zamanlarYunanlıların arasından çıktığı gibi birçok farklı türde filozoflar veteorilerortayaçıkardı.Çünkügökyüzündeki fenomenleredayanarakkaç gök sistemi üretilirse felsefe fenomenlerine dayanarak da aynışekilde ama daha fazla sayıda dogma oluşturulabilirdi. Bu türdekitiyatroların oyunlarının şimdilerde şairlerin sahnelenen oyunlarıylaşöyledebirortakyanıvardır:Sahneiçinicatedilenhikâyeler tarihingerçek hikâyelerinden daha zarif, daha şık ve daha kabul edilebilirözellikleresahiptir.

Ancakgenelolarak felsefeninkonusunuhazırlarken insanlarufakörnekleri büyük bir mesele haline getirirler veya çok sayıda örneğiküçümserler;yaniherikidurumdadafelsefeçokdarbirdeneyimvedoğa tarihi zemini üzerine inşa edilir ve çok yetersiz delillerdendogmalaroluşturur.Filozofların“rasyonel”kanadıdeneyimlerdeneldeedilen ve yaygın bulunan çeşitli koşulları yakalarlar ama onlardaneminolmaz,onlarıözenlibiçimdeincelemezveönemlerinitartmazlar;işingerisinidüşünceyeveaklınfaaliyetlerinebırakırlar.

Birkaçdeneydeözenlivehassasbiçimdeçalışmışolanveböyleceanlamçıkartmakvebir felsefesistemioluşturmak içinçabalayanbir

grup filozofdahavardır;muhteşembir biçimdediğer her şeyi kendiçıkardıklarısonuçlarauydurmayaçalışırlar.

Ayrıca üçüncü bir grup daha vardır ki, inançlarının etkisiyle vesaygılı bir ruh haliyle teolojiyi ve gelenekleri de işin içine sokar;bunlardan bazıları ahmaklıkları yüzünden o kadar ileri gitmiştir ki,bilimleri ruhlarında, aslında dehalarında aramaya ve bulmayaçalışırlar; bu yüzden yanlış felsefe gibi hataların da kaynağı üçtürlüdür:Sofistik,ampirikvebatılinançlarabağlı.(…)

***

CVIII. Geçmişteki hataları reddederek veya düzelterekumutsuzluğu defetmekten ve umudu getirmekten bahsettik. Gelinşimdi umut için başka bir sebep olup olmadığına bakalım. Şunubuluruz: Eğer birçok faydalı keşif şans eseri yapılmışsa, ki budoğrudur, veya keşfetmek için uğraşmayan veya başka bir şeyiarayan kişiler tarafından şartlar neticesinde bulunmuşsa, aynıkişilerin,keşifyapmak içinçalıştığında, istikrarsızdürtülerledeğildesabitbir yöntemve düzen ile bunu iş edindikleri takdirde, çok dahafazla şey keşfedeceklerini hiç kimse inkâr edemez. Gayretli veçalışkançabalarına rağmenşanseseribir veyabirkaçdefakeşifleriıskalayabilirler ama uzun vadede kesinlikle bunun tersi olacaktır.Böylece,şansın,hayvaniiçgüdülerinvebenzerlerininyerine,aklınveçalışkanlığın sayesinde, insanların doğrudan ve kasıtlı eylemleriyle,şimdiye kadar yapılandan çok daha fazla sayıda ve daha iyi keşif,dahakısaaralıklarlaortayaçıkacaktır.

2.İkiYeniBilim

GalileoGalilei

GalileoGalilei(1564-1642),İtalya’nınPizaşehrinde,asilbiraileninoğlu olarak doğdu. Bir manastır okulunda eğitime başladı ve PizaÜniversitesi’ndetıpokuduamailgialanıdahagençliğindematematiğevefiziğekaydı.Kırkyaşınageldiğindeyerçekimi,hızveastronomikyörüngelerkonusundakikeşifleriyleünlendi.Güneşsistemihakkındayazdıklarının Kilise otoritelerini kızdırması kaçınılmazdı. İki defaEngizisyon mahkemesine{162} çıkarıldı. İlkinde, kuramlarını resmi

olarak inkâr etmesi istendi, ikincisinde kısa süre hapsedildi (1633).Neki,buyıldırmalararağmenGalileo’nunfevkaladeparlakveözgünidraki durdurulamayacaktı. Aşağıdaki metin, yetmiş dört yaşındakibilimadamının ikinci davasından beş yıl sonra yayınlanmıştır. SonbüyükeserindenalınanbölümdeSalviati,Sagredo veSimplicio adlıüç kişinin Venediklilerin gemi inşa ettiği silahhaneyi ziyaretlerindenhemensonraaralarındageçenbirdiyaloğuhikâyeeder.

YayımcıdanOkurlaraNot

Toplumlarıbiraradatutanşey, insanlarınbirbirinekarşılıklıolarakverdiği hizmetler olup sanat ve bilimler buna büyük katkısağladığından, bilgeliğiyle ünlü atalarımız bu alanlardakiaraştırmalara büyük saygı göstermiştir. İcadın sağladığı fayda vemükemmeliyeti ne kadar büyükse,mucitlere sağladığı onur ve övgüdeokadarbüyüktür.Gerçektendeinsanlarböylekişileriilahlaştırmışvekendilerinebubüyükiyilikleriedenkişilerinanısınıdevamettirmekiçinonlarabüyükbironurbahşetmedüşüncesindebirleşmişlerdir.(…)

Yaratıcının bilgeliğinin, gücünün ve iyiliğinin en çok göklerde vegökselcisimlerdegöründüğünühatırladığımızda,bucisimlerhakkındabize bilgi sağlayan ve sonsuz bir uzaklıkta olmasına rağmen bucisimleri görünür kılan kişilerin ne kadar büyük bir erdeme sahipolduğunu kolayca görebiliriz. Çünkü herkesin bildiği gibi, bir gündegörülen bir şey bin kere tekrarlanan bir emirden çok daha fazla vedaha kesin biçimde öğretir; yahut diğeri gibi, sezgisel bilgi doğrutanımlaraayakuydurur.

Ancak insana bahşedilen ilahi ve doğal hassalar en çok, bu ikibilimin keşfedilmesini anlatan bu serin yazılma sırasında faydasağlamıştırvebunukatı,yanigeometrikbiçimdeorayakoymuştur.Bueserde daha da dikkat çekici olan şey, bu iki bilimden birinin aslabitmeyenbir ilgiyle takip edilen bir alanla ilgilendiği gerçeğidir, belkidedoğadakienönemlialanıelealanbubilimtümbüyükfilozoflarınzihinlerinimeşguletmişvebukonudaolağandışısayılabilecekkadarçokkitapyazılmıştır.Kastettiğimşeyharekettir,çoksayıdamuhteşemözelliğe sahip olan bu fenomenin hiçbir özelliği bugüne kadar hiçkimse tarafından keşfedilmemiş ve ispatlanmamıştır. Temellerindenbaşlayarak inşa edilen diğer bilim ise katı cisimlerin harici güçlerkarşısında kırılmaya karşı gösterdiği direnci inceler; özelliklebilimlerde vemekanik sanatlarda çok büyük fayda sağlayacak olanbu konu, ayrıca bugüne kadar gözlemlenmeyen özellikleri veteoremlerindesayısınıartıracaktır.

Bucilttebuikibilimeilişkin,yetenekleridüşünürlerinileridesayısınıçoğaltacağıönermelermevcuttur;ayrıcayazarçoksayıdaaçık ispatvasıtasıyla zeki okuyucuların hemen göreceği ve anlayacağı çoksayıdateoremegötürenyollarıgöstermektedir.

İlkGün.Konuşanlar:Salviati,SagredoveSımplicio

SALV.: Siz Venediklilerin meşhur silahhanenizdeki süreklifaaliyetleriniz çalışkan bir zihnin geniş bir alandaki incelemelerinigösteriyor,özellikledemekanikileilgiliişlerde,çünkübualandakitümaygıt ve makineler sürekli olarak birçok zanaatkâr tarafından imalediliyor, bunlardan bazıları, kısmen nesiller boyunca devredendeneyimler ve kısmen de kendi gözlemleri sayesinde, iyiceuzmanlaşmışvezekiceaçıklamalaryapıyorlar.

SAGR.: Çok haklısın. Gerçekten de ben doğam gereği meraklıolduğumdan,sadecediğerzanaatkârlardandahaüstünolduklarıiçin“birincisınıfadamlar”olarakadlandırdığımızçalışanlarıseyredebilmezevkiiçinburayıziyaretederim.Onlarlakonuşmakçoğuzamanbanaincelediğimetkilerinsadeceçarpıcıolanlarıkonusundadeğil,muğlakve neredeyse inanılmaz olanları konusunda da çok yardımcı olur.Bazen duyularımın doğru olduğunu söylediği ama benim kabuledemediğimaçıklamalaryüzündenkafamınkarıştığı,hattaümitsizliğedüştüğüm durumlar olur. Yaşlı adamın bize kısa süre önce(silahhanede) söylediği, bana yanlış gelse bile herkesçe bilinen vekabul edilen sözler gibi birçok söz vardır cahiller arasında kabulgören; bence anlamadıkları bir konuda bir şeyler biliyormuş gibigörünmekiçinböyleifadelerkullanıyorlar.

SALV.: Sanırım neden büyük gemilerde küçüklerdekullandıklarından daha büyük ağaç gövdeleri, yapı iskeleleri vepayandalar kullandıklarını sorduğumuzda kullandığı son ifadeyikastediyorsun; küçük gemilerde sorun olmayan bir tehlikeyi, yanigeminin kendi ağırlığı yüzünden kırılmasını engellemek için böyleyaptıklarınısöylemiştihani?

SAGR.: Evet, bunu kastediyorum; özellikle de benim her zamanyanlışolarakgördüğümamageçerliolan o son iddiasını; hani bu vebenzer makineler söz konusu olduğunda küçük şeylerinbüyütülebileceğinin iddia edilemeyeceğini, çünkü küçük ölçektebaşarılı olan birçok makinenin daha büyük ölçeklerde başarısızolacağını söylemişti. Eğer mekaniğin temeli geometriyse ve şekillerboyutlardanbağımsızsadairelerin,üçgenlerin,silindirlerin,konilerinvediğer katı biçimlerin boyutlarıyla birlikte özelliklerini dedeğiştireceklerini düşünmüyorum. Bu nedenle, eğer küçük birmakinenin parçaları aynı oranda büyütülerek büyük bir makine imaledilirse ve eğer küçük makine tasarım amacını başarıyla yerinegetiriyorsa, büyük olanın da tabi tutulacağı ağır ve yıkıcı testlere

dayanmamasıiçinbirsebepgöremiyorum.(…)

SALV.: Sagredo, hem senin hemdemuhtemelen birçokmekaniköğrencisinin ortak fikrini, yani aynı malzemeden imal edilmiş veparçalarının arasındaki oran aynı tutulmuş makinelerin ve yapılarınharici tahriklerevedarbelereeşitolarakveyadahadoğrusu,orantılıbiçimde dayanabileceği düşüncesini değiştirsen iyi edersin. Çünküdaha büyük olan makinenin küçük olandan büyüklüğüyle orantılıbiçimde dayanıklı olacağını geometri ile ispatlayamayız. Neticede,isteryapay,isterdoğalolsun,hermakineveyapıiçinnedoğanınnede zanaatın aşamayacağı gerekli bazı sınırlar mevcuttur; elbettemalzemeaynıysaveorantıkorunmuşsa.

SAGR.:Şimdidensersemledim.Zihnim,sankibirdenbiryıldırımınışığıylaaydınlanmışbirbulutgibi,biranolağandışıbirışıkladoldu;buışıkşimdibeniçağırıyorveanidengaripvehamfikirlerikarıştırıyorvemuğlaklaştırıyor.Söylediklerinizebakılırsaaynımalzemeyikullanarakfarklıboyutlardaveorantılıbirdayanıklılığasahipikibenzeryapıinşaetmemimkânsız;eğerböyleolsaydıaynıağaçtanyapılmış,gücüvedayanıklılığıbenzeyenamaboyutlarıbenzemeyen iki tanebiledirekbulamamamgerekirdi.

SALV.:Zatendurumbu,Sagredo.Birbirimizianladığımızdaneminolmakiçinşöylesöyleyeyim;belirlibiruzunluktavekalınlıktatahtabirdirek alıp bir duvara belirli bir açıyla yerleştirsek, yani ufka paralelhale getirirsek, bu direği sadece kendisini taşıyacak boya kadarbüyütebiliriz; bu durumda bir kıl kadar bile uzatsak kendi ağırlığıylakırılırvedünyadabenzeriolmayanbirdirekolur.Örneğineğerdireğinuzunluğu genişliğinin yüz katı olursa, ilki gibi uzunluğu genişliğininyüz katı olan ve kendi ağırlığını taşıyabilen başka bir direkbulamazsınız. Daha uzun olanların hepsi kırılır, daha kısa olanlarınhepsi de kendi ağırlığından biraz daha fazlasını taşıyabilir. Kendiağırlığını taşıyabilmekonusundabu söylediklerimin diğer testler içindegeçerliolduğugözönünealınmalıdır.Eğerufakbirkeresteparçasıkendi ağırlığının on katını taşıyabiliyorsa, bununla orantılı bir kalaskendiağırlığınınonkatınıtaşımayacaktır.

Lütfen başlangıçta mümkün görünmeyen olguların kısıtlıaçıklamalarla bile onları gizleyen üzerlerindeki perdeden kurtulupçıplak ve basit gerçeği ortaya koyduklarına dikkat edin beyler. Üçveyadörtkubit{163}yüksekliktendüşenbiratınkemiklerininkırılacağınıama aynı yükseklikten düşen bir köpeğin veya sekiz on kubityüksektendüşenbirkedininhiçbiryaraalmadığınıkimbilmez?Aynışekilde, bir çekirge bir kuleden düşse yahut bir karınca aydan bile

düşse yara almaz. (…) Burada, özellikle de ihtiyati tedbirler birfelakete sebep olabiliyorsa, beklentilere ters gelen tüm olaylar gibiilginize layık olan bir koşulla ilişkilendirmem gerekiyor. Büyük birmermer sütun, iki ucu da bir parça kirişin üzerine gelecek şekildeyatırıldı; kısa bir süre sonra bir mekanikçi sütunun kendi ağırlığıylaortadanikiyekırılmasıihtimaliniortadankaldırmakiçinortayaüçüncübirdestekkoymayıdüşündü,herkesdebufikrekatıldıamasonuçtaher şey ters yönde gelişti, birkaç ay geçmeden sütun tam da ortadayanaknoktasındançatladıvekırıldı.

SIMP.:Çokilginçvetamamenbeklenmedikbirkaza…Özellikledeortayakonanyenidesteksebebiyleolmuşsa.

SALV.: Elbette açıklaması bu ve sebebini öğrendiğimiz andaşaşkınlığımız yok oluyor; çünkü sütunun iki ucunun yerleştirildiğikirişlerden biri uzun süre sonra çürümüş ve batmış, ancak ortadakisert ve güçlüymüş, bu yüzden de sütunun bir yarısı havada vedesteksiz kalmış. Bu koşullar altında sütun, iki dayanak tarafındandesteklendiğiilkdurumagöredahafarklıbiçimdedavranmış;eğerikikiriş olsaydı, biri ne kadar batarsa batsın, sütun da onlarla giderdi.Kısa bir sütun söz konusu olsaydı, aynı taştan yapılmışsa vekalınlığına uygun bir uzunluktaysa, yani uzun sütundaki kalınlık veuzunlukarasındakioranıkorumuşsa,bukazaortayaçıkmazdı.(…)

ÜçüncüGün.DoğalOlarakHızlananHareket

SALV.: Bir önceki bölümde tekdüze hareketlerin özelliklerinitartışmıştıkamahızlananhareketlerdegözdengeçirilmelidir.

Herşeydenöncedoğalfenomenlereeniyiuyantanımlarıbulmayıve açıklamayı istiyoruz. Çünkü herkes keyfi bir hareket tipi icatedebilir ve özelliklerini tartışabilir; bu nedenle, örneğin, bazılarıdoğaylaörtüşmeyenbazıhareketlerletanımladıklarıburgulueğrilervekavkıeğrilerihayaletmişvetanımlarıgereğibueğrilerinsahipolmasıgereken özellikleri övgüye değer biçimde belirlemişlerdir; ancak bizsadece doğada oluştuğu gibi hızlanarak düşen cisimlerin ortayaçıkardığı fenomeni incelemeye ve ortaya koyduğumuz hızlananhareket tanımının gerçekten de gözlemlenen hızlanan hareketlerintemel özelliklerini taşıyıp taşımadığını görmeye karar verdik.Yinelenen çabalarımız neticesinde en azından bunu becerdiğimizeinanıyoruz. Deneylerin sonuçları, bizim tarafımızdan iddia edilen

özelliklerle birbiri ardına örtüşerek ve bu özellikleri tam anlamıylaispatlayarak bu inancı teyit etti. Son olarak, doğal olarak hızlananhareketin incelenmesi sırasında doğanın alışkanlıklarını vegeleneklerini takipederekçeşitli süreçlerdesadeceenyaygın,basitvekolayvasıtalarıkullandık.(…)

Bu nedenle, bir taşın dururken yüksek bir konumdan düşmesisırasındasürekliolarakhızınıartırdığınıgözlemlediysem,nedençokbasit ve herkes için aşikâr olan böylesi hızlanmalarıngerçekleşmesineinanmayayım?Şimdibumeseleyiincelerseksüreklikendini tekrarlayan usulden daha basit bir ekleme veya hızlanmagöremeyiz.Zamanilehareketarasındakiyakınilişkiyiincelersekbunuhemenanlarız, çünkühareketin tekdüzeliği,eşit zamanve uzam ile(eşit mesafeler ve uzamlar eşit zaman aralığında katedildiğinde buhareketetekdüzederiz)tanımlanırveanlaşılır;bizdebenzerbiçimdeeşit zaman aralıklarında herhangi bir karışıklık olmadan hızdakiartışlarıanlarız;böyleceherhangieşitzamanaralıklarındaeşithızartışı olursa, tekdüze ve sürekli biçimde hızlanan bir hareket hayaledebiliriz.Bunedenle,hareketedenbircismindurduğukonumuterkedip düşmeye başladığı andan sonra geçen eşit zaman aralıklarıgeçmişse, ilk iki zaman aralığında kazanılan hız miktarı, ilk zamanaralığındaki hızın iki katıolacaktır; böylece bu zaman aralıklarındanüç tanesi geçtiğinde eklenen miktar üç katı olacaktır; dört zamanaralığındaisezamanaralığınındörtkatıolacaktır.Meseleyidahaaçıkhale getirmek için şöyle açıklayalım: Bir cisim ilk zaman aralığındakazandığı hız ile hareketine devam ederse ve bu tekdüze hızınıkorursa, bu cismin hareket hızı, iki zaman aralığında kazanacağıivmeninyarısıkadarolacaktır.

Bu yüzden de hızın artışını zamanın artışına bağlarsak bencefazla yanılmış olmayız; böylece az sonra tartışacağımız hareketintanımı şöyle olacaktır: Durduğu konumdan sonra eşit zamanaralıklarında eşit miktarda hız kazanıyorsa, bu cismin hareketinetekdüzebiçimdehızlanıyordenir.

SAGR.:Tüm tanımlarkeyfiolduğu içinbu tanımaveya başka biryazarınbaşkabirtanımınaakılcıbiritirazgetiremesemdeyukarıdakigibisoyutbiçimdeoluşturulmuş,doğadaserbestçedüşencisimlerdegördüğümüz hızlanan harekete karşılık gelen ve bunları tanımlayantanımlardanşüphelenirim.(…)Durduğubirkonumdandüşenağırbircismidüşündüğümde,yanisıfırhızlabaşlayanvehareketinbaşladığıandan itibaren geçen zamanla orantılı olarak hızlanan hareketiniincelediğimizde böylesi bir hareket, örneğin sekiz nabız vuruşunda

sekiz derece hız kazanır; dördüncü vuruşta dört, ikinci vuruşta ikiderece, ilk vuruşa kadar bir derece hız kazanır; madem zamansınırsızbiçimdebölünebilir,budurumdacismindahaöncekihızısabitbiroranlaşuankihızındandahaazolmalıdır,budurumda,nekadardüşük olursa olsun, hiçbir hız (veya ne kadar büyük olursa olsun,hiçbiryavaşlıkderecesinden)yoktur ki bu cismi sonsuz yavaşlıktan,yanidurmanoktasından,başlayarakhareketettirenhızolarakkabuledilebilsin.(…)Duyularımızdüşenağırcisimlerinanidenbüyükbirhızkazandığınısöylerkenbufenomenhayalgücümüzüzorlamaktadır.

SALV.: Bu, benim de başlangıçta yaşadığım zorluklardan biriydiama kısa süre sonra bundan kurtuldum; kurtuluşum da size zorlukçıkaran deney sayesinde oldu. Siz bana deneyde ağır bir cismindurma konumundan çıktığı anda hemen belirgin bir hız kazandığınıgösterdiğinisöylüyorsunuz.Bendeaynıdeneyin,nekadarağırolursaolsun,bircisminhareketininbaşlangıcındaçokyavaşvesakinolduğuolgusunugösterdiğini söylüyorum.Yumuşak birmalzemenin üzerineağırbircisimyerleştirinvekendiağırlığıdışındabirgüçuygulamadanonuoradabırakın;birisibucismibirveyaikikubityüksekliğekaldırıptekrar aynı malzemenin üzerine bırakırsa, bu etki sayesinde kendiağırlığından daha büyük ve farklı bir güç uygulayacağı açıktır; buetkiyisağlayaniseyüksekliğebağlıolarakartandüşüşhızıylabirliktedüşen cismin ağırlığıdır; düşen cismin hızına bağlı olarak bu güçartar. Darbenin niteliğine ve yoğunluğuna bakarak, düşen cisminhızınıdoğrubiçimde tespitedebiliriz.Amabeyler,banasöyleyin,birbloğu dört kubit yükseklikten bir kazığın üzerine bıraksak ve direktoprağa, diyelim dört parmak kadar giriyorsa, bloğu iki kubityükseklikten bıraksak toprağa çok daha az girmezmi ve eğer bloksadece bir parmak yüksekten direğin üzerine bırakılırsa, sadecedireğinüzerindedurduğuhalegöredireğitoprağaçokazsokmazmı?Elbettedirekçokazgirertoprağa.Sadecebiryaprakkadaryükseltilipbırakılsa, etkisi neredeyse fark edilmez bile. Darbenin etkisi çarpancisminivmesinebağlıysa,(darbe)etkisifarkedilmeyecekkadarazisehareketinçokyavaşvehızınındahadayavaşolduğundankimşüpheedebilir? Gelin gerçeğin gücünü görelim; ilk bakışta başka bir şeyigösterirgibiolanbirdeney,dikkatleincelendiğindebizitambununzıttıbirşeyegötürebilir.

3.KalbinveKanınHareketleriHakkında*

*WilliamHarvey,KanDolaşımı,Everyman’sLibraryEdition,Londra,J.M.Dent&Sons,Ltd.,1907,s.9-12,21,24-27,28,30.

SörWilliamHarvey

William Harvey, 1578 yılında Folkestone İngiltere’de doğdu ve1657’deöldü.CambridgeÜniversitesi’ndevedahasonraAvrupa’nıntıpmerkezi olan İtalya’daki Padua Üniversitesi’nde eğitim gördü veburadayirmidörtyaşındadoktoroldu.KraliyetHekimlerCemiyeti ileLondraHastanesiarasındaböldüğükariyeri, uygulamalıhekimlik vearaştırma ile geçti. Hayvanlarda Kalbin ve Kanın Hareketleri(Anatomical Exercise on the Motion of the Heart and Blood inAnimals)adlıyapıtı,tıptamuazzambirdönümnoktasıoluşturmuştur.1628’de yayınlanmasından önce tıp dünyasında kanın atar vetoplardamarlarda gezdiğinin bilinmesine karşın, dolaşımın sürekliolduğu bilinmemekte, dahası, karaciğerin vücudun çeşitli organlarıiçin farklı kanlar ürettiği düşünülmekteydi. Bir diğer inanç, kalbingenişleme ve kasılma hareketlerinin kaslar sayesinde değil, kanıniçindeki “yaşamsalruhlar”sayesindegerçekleştiğişeklindeydi;kalbinyapısı ve bölümlerinin görevleri pek az anlaşılmıştı. Sör Harvey’inaşağıdakiparagraflarıbuarkaplanışığındadeğerlendirilmelidir.

Kalbin ve damarların hareketlerini, eylemlerini ve kullanımınıtartışmak üzere olduğumuz için diğer insanların yazılarında, buşeylerleilgiliolaraknelerdüşündüklerini,umumivegelenekselolarakhangi fikirlere inanıldığını tespit etmek gerekir. Böylece doğru olanteyit edilir, yanlış olan ise otopsilerle, çok sayıda deneyle ve sarihgözlemlerledoğruhalegetirilebilir.

Neredeyse tümanatomiciler, doktorlar ve filozoflar bugüne kadarGalen’in{164} fikirlerine uyarak nabzın amacının solunum ile aynıolduğunu düşündü ve sadece tek bir noktaya, yani hayvanlaradayanarakdüşünüldüğü üzere solunumun hayati bir yetenek olmasınoktasındafarkgördüler.Tümdiğeraçılardanbuikisihemamaçhemde hareket açısından aynı biçimde davranıyordu. Yakın zamandaçıkanveAquapendente’liHieronymusFabricius{165}tarafındanyazılanSolunum adlı kitapta kalpteki ve atardamarlardaki nabzın kanındolaşımıvesoğutulmasıiçinyeterliolmadığı,buyüzdenakciğerlerinkalbinetrafınıkuşattığısöylenerekbuteyitedilmişti.Böylecebugünekadar sistol ve diyastol{166} hakkında söylenen her şeyin, kalbin veatardamarların hareketi hakkında söylenen her şeyin özellikleakciğerleredeatıftabulunduğuortayaçıkmıştır.

Amakalbinyapısıvehareketleriakciğerinkindenveatardamarlarınhareketlerigöğsünhareketlerinden farklı olduğundan farklı görev veamaçlarortayaçıkacaktır;göğsünveakciğerlerinvarlığıvekullanımıbirçokaçıdanfarklıolduğunagöre,hemkalbinhemdeatardamarlarınnabzıveçalışmasıfarklıolmakdurumundadır.(…)

Bu çeşitli fikirlerin uyuşmazlığı ve karşılıklı olarak birbirileriniçürütmesi, hepsinden şüphe etmekte haklı olduğumuzu gösteriyor.Atardamarlarda sadece kan olduğu Galen’in deneyleriyle,arteriotomiyle{167} ve yarayla da açıkça ispatlanmıştır. (…) Galen’indeneyleri şunu ima eder: “İki bağ arasındaki bir atardamarıuzunlamasına keserseniz içinde sadece kan bulursunuz.” Bu daatardamarlarınsadecekaniçerdiğini ispatlar.Bizdebunabenzerbirakılyürütmesilsilesikullanabiliriz:Hemölühemdecanlıhayvanlardatekrar tekrar tespit ettiğim üzere, aynı şekilde bağladığımızatardamarlarla toplardamarların içinde aynı kanı bulursakatardamarlardaki kanın toplardamarlardakilerle aynı olduğunu,tamamenaynıolduğunugörürüz.(…)

Bunedenle,öncekidüşüncelereveaynıetkiyesahipbirçokdiğerdüşünceye dayanarak konunun tümünü dikkatle inceleyen bir kişi,bugüne kadar kalbin ve atardamarların hareketlerine ve işlevlerineilişkinolaraksöylenenherşeyimuğlakveyatutarsızhattaolanaksızbulacaktır; meseleye daha dar kapsamlı bakmak faydalı olacaktır;sadece insanlarda değil, kalbi olan tüm hayvanlarda da kalbin veatardamarların hareketleri üzerinde düşünülmelidir; ayrıca cerrahideneyleryapmakiçinbaşvurudabulunarakvesürekligözleincelemeyaparakgerçeğibulmakiçinaraştırmakveçabalamakgerekir.(…)

O zaman öncelikle canlı bir hayvanın göğsü açıldığında ve kalbisaran kılıf çıkartıldığında karşımızda bir durup bir çalışan bir organolacaktır; çalıştığı bir zaman vardır, hareketsiz kaldığı bir zamanvardır.

Kara kurbağaları, kurbağalar, yılanlar, küçük balıklar, yengeçler,karidesler,salyangozlarvesukabuklularıgibisoğukkanlıhayvanlardabunlarçokdahabarizdir.Köpekvedomuzgibisıcakkanlıhayvanlardabu daha da belirgindir; bu hayvanlar ölmek üzereyken kalplerigevşemeye, daha yavaş hareket etmeye başlar. Bu durumdahareketlerdahayavaşlarveseyrekleşir,gerçekhareketlerinivenasılgerçekleştirildiklerini daha rahat algılamamızı ve çözmemizisağlayacak biçimde duruşlar daha da uzar. Duruş sırasında, ölümsırasındaolduğugibikalpyumuşak,gevşek,yorgunvehareketsizdir.Sankidinlenirgibidir.

Hareket ve hareketin gerçekleştiği zaman aralığında şu temelşartlargözlenir:

1. Kalp dikleşir ve göğse çarpacak ve nabzın dışarıdanhissedilmesinisağlayacakkadarileribirnoktayayükselir.

2.Hernoktadakasılmışolsadaözellikleyanlaradoğrudahaçokkasılır,buyüzdendahadar, göreceli olarakdahauzun ve bir arayagelmişgibigörünür.Hayvanıngövdesindençıkartılanvemasayaveyaelinüzerinekonanbiryılanbalığıkalbibuayrıntılarıgösterir;organlarıdaha konik veya uzatılmış gibi görünen küçük balıklarda ve diğersoğukkanlıhayvanlardabudahadabelirgindir.

3.Elealınankalp,hareketisırasındadahadasertleşmişgibidir.Busertliğin sebebi gerginliktir, aynen önkolu tuttuğunuzda parmaklarhareket ettikçe tendonların gerginleştiğini ve esnekleştiğinihissettiğimizgibi.(…)

Bu ayrıntılar sayesinde kalbin hareketinin belirli bir genelgerilmedenoluştuğunuanladım–bugerginlikhemliflerinbulunduğuçizgidebirkasılmaylahemdeheryöndensıkmailegerçekleşiyordu.Hareketi sırasında dikiliyor, sertleşiyor ve küçülüyordu; bu hareketliflerinvekirişlerinbulunduğuhatboyuncakaslarınyaptığıhareketleaynıdoğayasahipti,çünkükaslarharekethalindeykencanlıvegerginolurlarveyumuşak ikensertleşirler, ileriçıkarlarvekalınlaşırlar; kalpdeaynıbiçimdehareketeder.(…)

Yaygınolarakkabuledilenfikirlerintamaksidoğrudur;genelolarakkalp göğse çarptığında ve dışarıdan nabız hissedildiğinde kalptekikarıncıklarıngenişlediğivekanladolduğudüşünülsedegerçekbununtam aksidir; kalp kasıldığında (ve şok verildiğinde) boşalır. Genelolarak diyastol olarak kabul edilen hareket gerçekte sistoldür. Aynışekilde, kalbin içsel hareketi de diyastol değil, sistoldür; diyastolsırasındadeğil,sistolsırasındakalpsertvegerginolur,çünküancakgergin olduğu zaman hareket eder ve etkin olur. (…) Ayrıca, genelolarak inanılanın aksine, kalp hareket veya genleşmesiyle kendikendine kanı karıncıklara çekemez; çünkü harekete geçtiğinde vegerginleştiğinde kan dışarı çıkar; gevşediğinde ve çöktüğünde kanıaşağıdaaçıklanacağıgibiiçinedoldurur.(…)

Kalbinhareketleriylebağlantılıolarak,atardamarlarınhareketlerivenabızatışlarınaatıflaaşağıdakişeylerdegözlemlenmiştir:

1. Kalbin kasıldığı ve göğse vurduğu anda, kısacası organ sistoldurumundaykenatardamarlargenişler,birnabızoluştururvediyastoldurumundadır.Aynışekilde, sağkarıncık kasılıp kanıdışarı ittiğinde

atardamar da (pulmoner atardamar) vücuttaki diğer atardamarlarlabirlikteşişer.

2. Sol karıncık hareket etmeyi ve nabız vermeyi kestiğindeatardamarlardaki nabız da durur; ayrıca bu karıncık çok güçsüzbiçimdekasılırsaatardamarlardakinabızdaçokzorfarkedilebilecekkadar zayıflar. Benzer biçimde sağ karıncık durduğunda venaarteriosada(pulmoneratardamar)durur.

3.Ayrıcabiratardamarkesildiğindeveyadelindiğinde,solkarıncıkkasıldığında damardan kan fışkırdığı görülür; pulmoner atardamaryaralandığında ise sağ karıncık kasıldığında kan fışkırdığı görülür.(…)

İlgilenmek durumunda olduğum bir vaka beni bunların doğruolduğuna ikna etti. Bir hastada boynunun sağ tarafında nabız gibiatan bir tümör vardı, atardamarın koltukaltına doğru indiği taraftaatardamardaki aşınma sebebiyle oluşmuş ve gün geçtikçe büyüyenbutümöreanevrizma{168}teşhisikoydum;kalbinheratışıylaatardamartarafından getirilen kan içine doldukça tümör görünür biçimdeşişiyordu.Hastaöldüktensonrayapılanotopsideparçalaryerliyerineoturdu. Kanın büyük kısmı tümöre yönlendiriliyor ve böyleceengelleniyordu;bununsonucuolarakdailgilikoldakinabızdüşüktü.

Atardamarlardaki kanın hareketi aksıyor gibiyse, bunun sebebiister baskı veya kemik kırığı, isterse durduran bir engel olsun, onoktadan sonraki bölgelerde atardamarlarda nabız daha zayıftır,atardamarlardaki nabız sadece o damarlardaki kanın itilmesindenveyadarbesindenfazladeğildir.

4.DoğruAkılYürütmeYöntemiÜzerineSöylev

ReneDescartes

ReneDescartes,1596’daBatıFransa’da,LaHaye’dedoğduamahayatının son yirmi yılında çoğunlukla Hollanda’da yaşadı. BirFransız hukukçusunun Cizvit okullarında yetişmiş oğluydu. KendisidePoitiersÜniversitesi’ndehukukeğitimigörmüşolmasına rağmen,bu alanda çalışmak yerine, Alman Savaşlarında{169} orduda görevyapmayıtercihetti.

BirliğininbirGüneyAlmankasabasındakonuşlandığısırada,dinibirdeneyime benzediğini ifade ettiği ani ve yoğun bir “aydınlanma”yaşadı. Zaman içinde “matematiksel yöntemin tüm bilgi alanlarınauygulanmasıdurumundaneleribaşarabileceğinedairbirgörü”olduğuanlaşılanbudeneyim,yaşamındabirdönümnoktası teşkiledecekti.Hayatınıngerikalanınıözellikledeanalitikgeometriileörneklenenbumatematiksel yöntemi arıtmak ve yaymaya vakfetti. Bu çabaları onatüm Avrupa’da bir matematikçi, fizikçi ve filozof olarak büyük ünkazandırdı. Aşağıda bazı bölümlerini okuyacağınız, bu en etkileyicieserini [Regulae ad directionem ingenii] 1626-28 yılarında yazdı.1650yılındaİsveçkraliçesiniziyaretederkenStockholm’deöldü.

Sağduyudünyadakişeyleriçindebizlereeneşitbiçimdedağıtılmışolandır,çünküherkeskendisindebolcasağduyuolduğundanemindir,tüm diğer meselelerde asla memnun olmayanlar bile zaten sahipolduklarından daha fazla sağduyuya sahip olmayı pek arzu etmez.(…) Bana gelince, ben asla zihnimin herhangi bir açıdan sıradaninsanların zihinlerinden daha mükemmel olduğunu düşünmedim;hatta bazıları kadar hızlı bir düşünme gücüne, kesin ve belirgin birhayal gücüne veya kapsamlı ve hazır bir hafızaya sahip olmayıistedim. Bunların dışında insan zihnini mükemmelleştiren başka birnitelikbilmiyorum. İnsanı insan yapan ve vahşilerden ayıran akıl veduyuların bireylerde tam ve eksiksiz bulunabileceğine seve seveinanırım ve bunu yaparken de azlık veya çokluk sorununun ancaktesadüfler alanında ortaya çıktığını ve aynı türden bireylerindoğalarını veya biçimlerini etkilemediğini söyleyen filozofların ortakfikriniizlerim.

Ancakgençliğimdenbuyanatalihliolduğumusöylemektetereddütetmeyeceğim,belirliyollara ışık tutarakvebuyolları takipederekbiryöntemoluşturmamısağlayacakdüşüncelerve düsturlar elde ettim.Sanırım bu yöntem sayesinde bilgimi tedricen artırmak ve vasatyetenekleriminvekısaömrümünizinverdiğidereceyekadarufakufakgenişletmekmümkünoldu.Çünküdahaöncekiyöntemlerinşöylebirsonucu olmuştu: Kendi kendime verdiğim hükümlerde her zamankibirdençokkendimiaşağılamayayaslanmayaçalışsamdadoğruyuararken elde ettiğim gelişmelerden dolayı aşırı bir tatmin olmayıengelleyemiyordum.(…)

Yinedealacakaranlıktatekbaşınayürüyenbirigibibendeyavaşilerlemeye ve çevremdeki her şeye dikkat etmeye karar verdim,böyleceçokaz ilerlemekaydetsemdekendimidüşmektenkorumuşolacaktım. Üstlendiğim görevi planlamak için yeterince zaman

ayırmadan ve zihnimin becerebildiği kadarıyla tüm şeylerle ilgilibilgiye ulaşmak için doğru yöntemi bulmadan, akıl yoluyla zihnimeyerleşmiş olmasa da inançlarımın arasına sokulmuş olan hiçbir fikrinihaibiçimdereddetmeyecektim.

Daha erken dönemlerde, felsefede mantığa, matematikte isegeometrikanalizlerevecebirebirazilgigösterdim;buüçsanatveyabiliminamacımaulaşmamakatkıdabulunacağını tahmin ediyordum.(…) Ama mantığı incelediğimde gördüm ki, kullandığı kıyaslar vediğer hükümlerinin çoğu, sadece, zaten bildiğimiz konulardakikonuşmalarda işeyarıyor,Lully{170}sanatıbilebilinmeyeniaraştırmakyerinebilmediğimizşeylerhakkındahükümvermedenkonuşmamızayarıyordu [analiz ve cebirin de başka hataları vardı]. Bunları gözönüne alarak bu üç bilimin sağlayacağı avantajları kapsayacak veonlarınhatalarınıiçermeyecekbaşkabirmetotaramayakararverdim.Nasılkikanunlarınçokluğuadaleteengelolurvebuyüzdenbirdevletkatı biçimdeuygulananaz sayıda kanunlaen iyi biçimdeyönetilmişolursa, benzer biçimdemantığı oluşturan çok sayıda hüküm yerineaşağıdakidörthükümbenimiçinmükemmelbiçimdeyeterliolacaktır,çünkü gözlemlediğim hiçbir örnekte bu sağlam ve tereddüde yerbırakmayanönermeleryanlışçıkmamıştır.

Birincisi, kesin olarak doğru olduğunu bilmediğim şeyleri asladoğruolarakkabuletmemektir;kesinolarakbilmekderken,aceleciliğive önyargıları engellemek için dikkatli bir biçimde ve karar verirkenhesaba katılacak başka bir şey olmadan, zihnimde kuşkuya yerbırakmayacak biçimde açıkça ve belirgin olarak bilmektenbahsediyorum.

İkincisi, her bir zorluğu, uygun bir çözüm bulmak için gerekliolduğuüzeremümkünolduğuncaçokparçayabölerekincelemektir.

Üçüncüsü,düşüncelerimi,bilinmesienbasitvekolaynesnelerdenbaşlayarak azar azar, yani adım adım artırarak daha karmaşıkbilgilere ulaşacak şekilde düzenlemektir; kendi doğaları içinde biröncelik ve sonralık ilişkisi içinde olmayan nesneler için biledüşüncelerebelirlibirdüzentayinetmektir.

Sonuncusu, her vakada sayımı eksiksiz ve gözden geçirmelerimümkün olduğunca genel hale getirmektir, öyle ki hiçbir şeyinunutulmadığındaneminolabileyim.

Yukarıda bahsettiğim konuşma konusundaki ilk tefekkürlerimiyapmanın uygun olup olmadığı hususunda şüphelerim var, çünkübunlarokadarmetafizik,okadaralışılmadıktıki,çoğukişitarafından

kabul edilmeyecek. Ancak hazırladığım zeminin yeterince güvenliğiolup olmadığını belirleyebileceği için bunları ilan etmeye mecburkalıyorum.Çokdahaönceişaretettiğimgibi,pratiktebizeşüphelibilegelse, büyük oranda kesin olmadığını sezdiğimiz fikirleri daha öncesöylendiği gibi benimsemek gerekir ama o zaman tüm dikkatimigerçeğiaramayavermeyi istiyordum,bunedenledebununtamtersibir prosedürün gerekeceğini düşünüyordum ve en ufak bir şüpheyesebep olabilecek tüm fikirleri mutlak bir yanlış olarak reddetmemgerekiyordu, böylece geriye kalan fikirlerin tamamen kuşkuduyulamaz fikirler olacağına inanıyordum. Duyularımız bizi bazenaldattığından,hiçbirşeyinbizegösterildiğigibiolmadığınıdüşünmeyeeğilimliydim ve bazı kişiler geometrinin en basit meselelerinde bileakılyürütürkenhatayaparakmantığaaykırıdüşündüklerindenvebendeenazdiğerinsanlarkadarhatayapmayaaçıkolduğumdanşuanakadar ispatlanmış kabul ettiğim tüm akıl yürütmeleri yanlış sayıpreddettim. Neticede uyanık olduğumuzda aklımızdan geçen tümdüşüncelerin(görüntülerin)uyurkendeaklımızdangeçebileceğinivehiçbirinin doğru olmayacağını düşündüğümde, uyanıkken zihnimegirmiş olan tüm şeylerin (görüntülerin) rüyalarımdaki illüzyonlardandahafazladoğruiçermediğinifarzettim.Amabundanhemensonra,bu yüzden tümünün yanlış olduğunu düşünmeyi arzularken bunlarıdüşünen benim de mutlaka bir şeyler olmam gerekiyordu;Düşünüyorum öyleyse varım gerçeğinin, Şüphecilerin sarsıcıitirazlarına sebebiyet verse de hiçbir şüpheye yer bırakmayacakkadar kesin ve ispatlı olduğunu gözlemledim. Bu gerçeği,tereddütsüz, aramakta olduğum felsefenin ilk prensibi olarak kabuledebilirdim.(…)

Birsonrakiadımda,benişüphelendirenşartlaryansımalarındanvebunun sonucunda benim tam anlamıyla mükemmel olmayışımdandolayı (çünkü şüphelenmenin değil, bilmenin mükemmelliğisağladığını görmüştüm), kendimden daha mükemmel bir şeydüşünmeyi nereden öğrendiğimi araştırmaya yönlendirilmiş oldum;açıkça fark ettim ki, böylesi bir nosyonu gerçekte benden dahamükemmelolandoğadanalmışolmalıydım.Gökyüzügibi,dünyagibi,ışıkgibi, ısıgibi vebaşkabinlerceörnekgibi benim içinharici olanbirçoknesneye ilişkindüşüncelerimsöz konusu olduğunda bunlarınneredengeldiğinibilmemekbüyükbirkayıpsayılmazdı;bunesnelerinhiçbirinde onların benden daha üstün olduğunu gösteren bir şeyolmadığından, eğer doğruysa bunların mükemmellikleriyle orantılıolarakkendidoğamabağlıolduğunaveeğeryanlışsaonlarınhiçbirdeğeriolmadığına,yanibenimdoğamdakibirhatayüzündenbende

olduklarınainanabilirdim.Amabendendahamükemmelolanbirdoğafikri varsa durum böyle olamazdı, çünkü bu fikri hiçbir şeydenalmamışolmakmümkünolamazdıve dahamükemmel olanın dahaaz mükemmel olana bağlı veya onun etkisinde olması da, bununkendimden kaynaklanması da eşit derecede imkânsızdı: buna görekalanihtimalgerçektebendendahamükemmelolanvekendi içindebenimbirfikirhalinegetirebileceğimtümmükemmellikleresahipolandoğatarafındaniçimeyerleştirilmişolmasıydı;tekkelimeylesöylersekbu,Tanrı’ydı.(…)

Diğer doğruları aramayı aklıma koyduktan ve geometricilerinnesnesini, yani çeşitli parçalara bölünebilen, çeşitli biçimler alabilenve birçok farklı yolla hareket ettirilebilen veya ters çevrilebilen,uzunluk, genişlik, yükseklik ve derinlik bakımından sonsuz biçimdegenişletilebilecek sürekli bir cismi veya gövdeyi (çünkü tümgeometricilerin tefekkürünün amacı bu nesnedir) önüme koyduktansonra,enbasit ispatlarayöneldimveherkesinbu ispatlaraatfettiğiokesinliğin temelinin herkesin bunları açıkça anlaması olduğunugörünceazönceortayakoyduğumkurallaruyarıncabuispatlarınbenibu nesnenin varlığına hiçbir şekilde inandıramadığını gördüm.Örneğinbirüçgensözkonusuolduğunda tümaçıların toplamının ikidikaçınıntoplamınaeşitolmasıgerektiğinigördüm;ancakböylesibirüçgenin var olduğuna beni ikna eden hiçbir sebep göremedim;aksine, Mükemmel Varlık konusundaki fikrimi incelemeye geridöndüğümde,budurumdabelirtilenvarlığın,üçgenfikrindebelirtilenüç açının toplamının iki dik açının toplamına eşit olmasınabenzediğini gördüm; yahut yüzeyindeki tümnoktalarınmerkeze eşituzaklıktaolduğukürefikrinebenziyordu,hattadahabarizdi.Neticede,mükemmel olan Tanrı’nın var olduğu, geometrinin ispatlarınınolabileceğikadarkesindir.(…)

5.KraliyetCemiyetininTarihi

ThomasSprat

1660’dakurulan “DoğaBilgileriniGeliştirmek içinKurulan LondraKraliyetCemiyeti”nin [RoyalSocietyofLondon for the Improvementof Natural Knowledge] başlangıcı, Londra’da, “doğa felsefesi”

problemlerinitartışmaküzerebirarayagelenbilimadamlarınınvedinâlimlerinin 1645’ten itibaren düzenledikleri gayriresmi toplantılardır.Bununla beraber, 1648’lerde, Oxford’daki Wadham Koleji’ndegerçekleşenler daha önemli sayılır, çünkü İngiltere’nin en eski vedünyanınenbüyükbilimselderneklerindenbiriolanKraliyetCemiyetibutoplantılarınsonucundaortayaçıkar.

1635doğumluThomasSpratbutoplantılarakatılamayacakkadargençolmasınakarşın,WestminsterDekanıveRochesterPiskoposuolduğu yıllarda ve Kraliyet Cemiyeti’nde etkin rol alır. 1713’te vefatedenThomasSprat’ınenbüyükkatkısı, cemiyeti kuranlarıbirarayagetirengüdülereilişkinkendi izlenimlerinideeklediğiLondraKraliyetCemiyeti’ninTarihi[AHistoryoftheRoyalSociety]adlıeseridir.1667yılındayayınlanan eserin orijinalinin,OnYedinci yüzyıl İngilizcesininbüyük/küçükharf vedilbilgisinin garipliklerine aşina olmayan okurlariçin çetrefil olabileceğine dair uyarılar vardır. Türkçe çeviridetörpülenenmetinde,herşeyerağmenSprat’ındilinindokunaklı tınısıvekehanetebenzeyenbirtakımaçıklamalarındankeyifalınabilir.

Şimdiye kadar hiç bütün duygularından kurtulmuş bir tarihçigörmedim. Bunamuhtemelen Stoacı bir duygusuzluk olarak ortayaçıkanbirdürüstlükdenemez;ayrıcabeni,eğitimiminbüyükbirkısmınıaldığım yerin onurlandırmaya zorlayan eğilimlerine de fazladirenemem.Oxford’dakiiçsavaştanbirsüresonraeğitimlivefaziletlikişilerDr.Wilkins’inevinde,WadhamKoleji’nde ilk toplantılarınıyaptıveardındangelenlerebirzeminhazırladılar.Odönemdeüniversiteninbirçok üyesi serbestçe akıl yürütmeye başlamıştı; ayrıca felsefeyeyatkınzihinleresahip, krallığın talihsizliği ve cüppeli kişiler arasındabiremeklilikgeçirmeningüvenliğiverahatlığı fikrinin cezp cezbettiğicentilmenlerdesıksıkbutoplantılarauğruyordu.

İlk amaçları bu kasvetli çağın arzu ve çılgınlıkları tarafındanrahatsızedilmedenözgürbirhavayısolumaktanvesessizcesohbetetmektenfazlasıdeğildi.Bucemiyetinkurumsallaşmasıbaşkahiçbirfayda getirmese bile şunu sağladı: Bu sayede bir sonraki çağdakarşılaşacakları coşkunun cazibesine kapılmayacak biçimdesilahlandırılmış, dengeli ve verimli bilgilere dair ilk izlenimlerini bucemiyettenedinmişbirgençadamlarnesliyaratılmışoldu.Ancakbucentilmenlerin diğerleri üzerindeki etkisi sayesinde üniversiteninkendisinindeenazındandisiplinininvedüzenininyokolmaktanbüyükölçüdekurtulduğunuteyitedebilirim.Bunedenle,bubaylarınbuyenitasarım ileantiklerin tümonurunusüpürüpatmakniyetinde olmadığı

sonucunavarabiliriz.Antikbilgilerinosaygıdeğerkürsüsünükorumakiçin öyle çok çalıştılar ve öyle ihtiyatlı davrandılar ki, onusavunmasalarbukürsüçoktanyokolupgitmişti.(…)

BusohbetlerinolumluetkisisadeceOxfordilesınırlıkalmadı;hemkendi dilimizde hem de eğitimlilerin dilinde (yani Latince) basılıeserlerisayesindetanındılar.Milletimizinyurtdışındakişanınıartırdılarve o faydalı ışıklarını ülkemizin her yönüne saçtılar. Bu kişilerinisimlerini burada zikretmenin onların evrensel biçimde tanınmalarınısağlayacağınaeminim.Asıl veensabit katılımcıDoktorSethWard,bugünkü Exeter Piskoposu, Bay Boyl(e), Dr. Wilkins, Sör WilliamPetty, Bay Matthew Wren, Dr. Wallis, Dr. Goddard, Dr. Willis, Dr.Bathurst,Dr.ChristopherWren,BayRook,ayrıcaçeşitlizamanlardaonlara katılan diğerleri. İsimlerini saydıktan sonra ne yapmamgerektiğinden pek emin değilim. Çünkü hak ettiklerini söylemekgerekir ama korkarım bunu yaparsam yanlış yorumlanabilirim.Haklarınıteslimettiğimdeğil,onlaradalkavuklukettiğimdüşünülebilir.Ama şu anda gözlerimin önünde hayran olduğum zarif bir kitapduruyor; bu kitabın yazarı, aralarındaki ilişkiyi anlattığı cemiyetüyelerinebüyükövgülersunmuyor.Ancakgençbiradamınbaşkanınbu tavrını benimsemesi zorunlu değildir: genç adam kamu sansürükarşısında titizce hareket etmelidir ve dünya zevklerini, karakterleryaratmak gibi zor ve ağır bir işe sahip olduğunu düşünecek kadarciddiye almamalıdır. Bu nedenle inanıyorum ki onlar hakkındasöylemek istediğim şeyler genel olarak kabul görecekti; onları veyaeserlerini tanıyan becerikli biri diyeceklerimle çelişirse kendini deinkâr etmek veya onlara bir zamanlar tuttuğu alkışları geri almakzorundakalacaktır.

Bukadarsamimiveihtirastanuzakbirdostlukveböylesiumutsuzbirdönemiçinüzerindeçalışılacakdoğafelsefesindendahauygunbiralanolabilirmiydi?Herzamanteolojikbirsoruylakarşılaşmayıkendikişiseleğlenceleriolarakgörüyorvehalkındabusorularkonusundaaşırıya kaçmasını peksevmiyorlardı; sonsuza kadar hükümetle ilgilikonularlailgilenmekveyaülkeninsorunlarınıdüşünmekmelankolikbirdurumdu; bu nedenle, onları mutlu edebilecek tek şey doğaylailgilenmekti. Doğa konusunda tefekkür etmek zihinleri geçmiştenuzaklaştırır,günümüzdekitalihsizlikleriunuttururvehalkımutsuzedenenbüyükşeyleri fethetmelerinisağlar;diğeryandan insanıve insanilişkilerini düşünmek bize binlerce farklı rahatsızlık getirir. Doğa isebizi asla ölümlülerin ihtilaflarıyla ayırmaz, bize düşmanlaşmadanfarklılaşmafırsatıverirvebir İçSavaş’anedenolmadanbirbirinezıtşeylerhayaletmemizisağlar.

İşlerininizinverdiğikadarsıktoplanıyorlardı:toplantılarıngidişatınıgeneldesöylevlerdeğileylemlerbelirliyordu; çoğunlukla kimyaveyamekanik konusundaki oturumlara katılıyorlardı: sabit bir yöntemleriyoktu,çünküniyetleribirbirleriylekeşiflerihakkındadahafazlailetişimkurmaktıvebunubirleşik, sabit veyadüzenli bir sorgulama ile değildarkapsamlıtoplantılarlayapmayıtercihediyorlardı.Ayrıcabukurumbazıbenzerlerinedeörnekoldu,örneğinyakınzamandaParis’tebirAkademi{171}1 çalışmalara başladı: sonunda düşüncelerinikelimelerden deneysel felsefeye dönüştürdüler ve belki de KraliyetCemiyeti’ninbirbenzerinikurdular.Onlardabenzerbiçimdeözelbirbinadatoplanıyorvedoğanınişlerihakkındaserbestçekonuşuyorlar;matematiksel veya felsefi meselelerde varsayımlarda bulunuyorlar,problemler getiriyorlar; hangisi uygun gelirse öyle davranıyorlar. Bubeniümitlendirenbir işaret;eğerOxford’dayaptıklarımızkonusundaaynı fikirde iseler daha ileri gidip aynı seviyeye gelmeleri veFransa’da bir Kraliyet Cemiyeti açmaları mümkün. Buradakicentilmenler adına (amaçlarındaki cömertliği bildiğim için) sözverebilirim,onlarındesteklerinikabuletmeyehazırolacağız.Onlardanvetümdiğereğitimlidünyadanyardımistiyoruz.Ülkeleri,çıkarlarıvedinleri farklı olsa da herkesin bu girişime destek vermesi gerekir.GerçektendetümAvrupa’nınkarşısındabugünonurunukorumasıiçiniştirakedilmesigerekenikisavaşvardır:Birikutsalbirsavaştır,diğeriise felsefi:BiriHıristiyanlarınortakdüşmanına{172} karşıdır, diğeri iseneredeyse altı bin yıldır bizi baskı altında tutan güçlü ve barbardüşmanlarımıza, cehalete ve yanlış fikirlere karşıdır. Bunlara karşıortak bir sefere çıkmamız gereklidir; tümmedenimilletler ordularınıbir düşmana karşı, akıllarını da diğer düşmana karşı birleştirmelidir;ayrıcalıklarveyaüstünlüklerkonusundahiçbirufakçekişmeyemahalverilmemelidir.

B.FİKİRLERİMİZNEREDENGELİR?

1.İnsanınAnlamaYetisiÜzerineBirDeneme**JohnLocke,İnsanınAnlamaYetisiÜzerineBirDeneme,Chicago,HenryRegneryCompany,1956,s.19-23,336-337.

JohnLocke

JohnLocke (1632-1704),Batı İngiltere’de,Püriten{173} bir avukatınoğluolarakdünyayagelir.Oxford’dafelsefeeğitimigörür,ardındantıpalanına büyük ilgi duyar. Günümüzde daha çok siyaset teorisikonusundayazdıklarıyla tanınanLocke,kendidönemininöndegelenpsikolojiuzmanlarındandır.1690yılındabasılanİnsanınAnlamaYetisiÜzerineBirDeneme [AnEssayConcerningHumanUnderstanding]adlı eserinde, insanın boş bir levha [tabula rasa] olarak doğduğu,yıllariçindeedindiğitecrübelerle“oluştuğunu”savunur.

İnsanınAnlamaYetisiÜzerineBirDeneme,Descartes’ın, “insanıntemel fikirlerinin fıtri olduğu” yani, “doğmadan önce zihnineyerleştirildiği” şeklindeki yaygın kabul gören tezlerini çürütürmahiyettedir.Locke’un, insanın temel fikirlerinin fıtriolduğu iddiasınailişkineleştirisivebununyerineönerdiği fikirler,bugüneğitim,estetikve dinsel hoşgörü olarak adlandırılan birçok alandaki güncelgörüşlerdedevrimyaratmıştır.

GenelOlarakFikirlerveKaynakları

1. Fikirler düşüncenin nesneleridir. Herkes düşündüğünün vedüşündüğü sırada zihninin uğraştığı şeyin fikirler olduğununbilincindeolduğunagöre, insanlarınzihinlerindebeyazlık,düşünme,hareket, adam, fil, ordu, karanlık sözcükleriyle başka sözcüklerinanlattığı türden fikirlerin bulunduğu kuşkusuzdur; demek ki ilkaraştırılması gereken insanın bunları nasıl edindiğidir. İnsanlarınzihinlerine, ilk varoluş sırasında, doğuştan fikirler ve kimi temelniteliklerkazınmışolduğununyaygınbiröğretiolduğunubiliyorum.Bukanıyı daha önce genişliğine inceledim; şimdi de anlama yetisininkendindebulunanfikirlerineredenbulduğunuvebunlarınzihnehangiyollarlaveaşamalarlageldiğinigösterdiğimdebundanöncekikitaptasöylediklerimin çok daha kolay kabul edileceğini sanıyorum; bununiçindeherkesinkendigözlemvedeneyinebaşvuracağım.

2. Tüm fikirler duyum ya da düşünümden gelir. Öyleyse zihnin,bütün öz niteliklerinden yoksun, hiçbir fikri olmayan, özel deyimiyle,beyaz kâğıt olduğunu düşünelim; bu zihin nasıl donatılacaktır?İnsanın o devingen ve sınırsız imgeleminin, sınırsız bir değişiklik

içinde ona işlediği bu geniş birikim nereden geliyor? Zihin aklın vebilginin bütün gereçlerini nereden edinmiştir? Bunu tek sözcükle,deneydendiyeyanıtlayacağım.Bilgimizin tümünün temelinde deneyvardır ve o gereçlerin hepsi de oradan türetilmiştir. Anlama yetimizidüşünceninbütüngereçleriyledonatanşey, yadışsal duyulur şeylerüzerindeyadazihnimizinalgıladığımızyadadüşündüğümüzşeylerleilgili olarak yaptığı içsel işlemlere yönelik gözlemlerdir. Bunlar, hemedinmiş olduğumuz hem de doğal olarak edinebileceğimiz bütünfikirlerinkendilerindenfışkırdığıikibilgikaynağıdır.

3. Fikirlerin kaynaklarından biri duyum nesneleridir. Duyularımızönce duyulur, duyulur nesnelere yönelirler ve zihne bu nesnelerinonları etkilemesinin değişik yollarına göre belirgin birçok algısınıiletirler. Böylece bizdeki sarı, beyaz, sıcak, soğuk, sert, acı, tatlıfikirleriyleduyulurniteliklerdediğimizbütünöteki niteliklerin fikirleriniediniriz; bunları zihne duyuların ilettiğini söylerken, duyuların dışsalnesnelerden zihne, oradan o algıları üreten şeyleri ilettiklerinisöylemek istiyorum. Fikirlerimizin büyük bölümünün bu büyükkaynağı,tümüyleduyularımızabağlıolduğuveanlamayetisineonlararacılığıylailetildiğiiçinbunadaduyumdiyorum.

4. Fikirlerin öteki kaynağı zihnimizin işlemleridir. Deneyin anlamayetisinifikirlerledonattığıdiğerkaynak,zihnimizinsahipolduğufikirlerüzerinde çalışırken kendi içimizde yaptığı işlemlerin algılarıdır; buişlemler, ruhunkendileriüzerindedüşünüponları incelemesi yoluyla,anlama yetisine bu işlemler olmadıkça nesnelerdenedinemeyeceğimiz türden bir başka fikirler takımı sağlar. Algılama,düşünme, kuşkulanma, inanma, akıl yürütme, bilme ve isteme vezihinlerimizin değişik edimlerinin hepsi böyledir; bunların bilincinevararak, onları içimizde gözlemlemekle, zihnimize bunlardan daduyularımızı etkileyen cisimlerden olduğu gibi, belirgin fikirler alırız.Bu fikir kaynağı herkesin kendindedir ve bu, dışsal nesnelerle ilgisiolmadığı için duyu değilse de, ona çok benzer ve buna içsel duyudenmesiuygunolur. Fakat ötekine duyumadı verdiğime göre, bunada düşünüm adını veriyorum, çünkü bunun sağladığı fikirleri zihinyalnızcakendiiçişlemleriüzerindedüşünerekedinir.(…)

5. Bütün fikirlerimiz bu iki kaynağın birisinden gelir. Ben anlamayetisinde, bu iki kaynaktan alınanların dışında herhangi bir fikrinbulunabileceğini sanmıyorum. Dışsal nesneler, zihne, hepsi dekendilerininbizdeürettiği değişik algılar olan, duyulur fikirleri sağlar,zihindeanlamayetisine kendi işlemlerinin fikirlerini sağlar. Bunlarınbirçok tipi, bileşimi ve bağıntısıyla birlikte tam bir incelemesini

yaptığımız zaman bizim fikirler birikimimizin tümünü içerdiğini vezihinlerimizde iki yoldan biriyle gelmemiş hiçbir şeyin bulunmadığınıgörürüz.Birisikendidüşünceleriniincelesinveanlamayetisinibaştanbaşaaraştırsın; sonradaoradabulduğu bütün özgün fikirler içinde,duyularınınnesnelerininvebirdedüşünümnesnesidiyekabuledilenzihin işlemlerinindışındabaşka fikirbulursabanasöylesin.Okimsezihninde ne denli büyük bir bilgi birikimi bulunduğunu düşünürsedüşünsün, titiz bir araştırma sonunda orada yalnızca bu ikisininsağladığı fikirleri bulacaktır; ancak belki de bunları, ileridegöreceğimiz gibi, anlama yetisinin sonsuz değişikliklerle birleştiripgenişlettiğibiçimleriylebulacaktır.

6.Çocuklardagözlemlenebilir.Birçocuğundünyayailkgelişindekidurumunu inceleyen bir kimse, onda ilerideki bilgisinin temellerinioluşturacak türdenbirtakım fikirlerin bulunduğunu düşünmek için birneden görmez. Çocuğun onlarla donanması aşama aşama olur.Bellek zaman ve düzeninin bir kaydını tutmaya başlamadan önce,apaçıkveyakınniteliklerin fikirleriyazılmışdaolsa,kimialışılmamışniteliklerle öylesine geç karşılaşılır ki, bunları tanımaya başladığızamanı anımsayan kimse azdır. Eğer değseydi bir çocuk öyleyetiştirilebilirdi ki, büyüyünceye dek olağan fikirlerden bile pek azınıedinmişolurdu.Fakatdünyayagelenherşeykendisinisürekliolarakdeğişik yönlerden etkileyen şeylerle kuşatılmış olduğundan, isteristemez çocukların zihnine değişik fikirlerin baskısı yapılmış olur.Yalnızcagözlerin açık oluşuyla, ışık ve renk her yerde el altındadır;sesler ve kimi dokunsal nitelikler kendilerine uygun duyumlarıharekete geçirmekten ve zihne giriş yollarını zorlamaktan gerikalmazlar;fakateğerbirçocukbüyüyünceyedekbiryerekapatılırsa,nasıl çocukluğunda istiridye veya ananas tatmamış birisinde butatların fikirleri bulunmazsa, onda da kırmızı ya da yeşil fikirlerininortayaçıkmayacağınınkolaycakabuledileceğinisanıyorum.(…)

İnanç,AkılveBirbirlerindenAyrıAlanları

İnanç ile akıl arasındaki ölçülerin ve sınırların [olmayışı] (…)dünyadaki büyük karışıklıkların sebebi olmasa da birçok büyüktartışmanın ve hatanın sebebidir. Nereye kadar aklı, nereye kadarinancıtakipettiğimizmeselesiçözülenekadarboştartışmalarlavakitgeçirip dini meselelerde birbirimizi ikna etmeye çabalayacağız.{174}(…)

Akılyürütmeyi,inançtanbelirginliğinegöre,zihnindoğalyetileriyle,yani duyum ve düşünüm yoluyla edindiği fikirlerden yaptığıçıkarımlarlaulaştığıönermevedoğrularınkesinlikyadaolasılıklarınınbulunmasıdiyekabulediyorum.

Öteyandaninanç,aklınçıkarımlarınadeğildeonların,olağanüstübiriletişimyoluylaTanrı’dangeldiğinibildirenkimseyeduyulangüvenedayanan önermeler için gösterilen onaylamadır. İnsanlara doğruyugöstermeninbuyolunavahiydiyoruz.(…)

Demek ki kesinliklerine, ister kendiliklerinden apaçık olanönermelerde olduğu gibi dolaysız bir sezgiyle, ister ispatlamalardaolduğu gibi aklın sağlam çıkarımlarıyla ulaşılmış olsun, bildiğimizfikirlerin uyuşma ya da uyuşmamalarının açık algısına dayananönermeleri benimsememiz ve onları zihnimize yerleştirmemiz için,zorunlu olarak bir vahyin yardımına gerek duymayız. Çünkü bilgiedinmenin doğal yolları onları oraya yerleştirebilir ya da daha önceyerleştirmiştir;bu,Tanrı’nınbizedolaysızolarakvahiylebildirdiklerinindışında elde edebileceğimiz en büyük güvencedir; ayrıca vahiyeduyduğumuz güven de bunun bir vahiy olduğunun bilgisinden dahabüyük olamaz. Fakat bu ad altındaki hiçbir şeyin apaçık bilgiyisarsabileceğiniyadayıkabileceğiniveherhangibirkimseye,anlamayetisineapaçıkgörünenbirşeyledoğrudankarşıtlıkiçindekibirşeyindoğruluğunukabulettirebileceğinisanmıyorum.(…)

Eğerinançveakılarasındakisınırçizilmezse,dindekibağnazlıkveaşırılıklarakarşıçıkılamaz.Eğerinançveaklınalanlarıbellisınırlarlaayırt edilmezse, din konusunda akla hiç yer kalmaz ve dünyadakibirçokdindegörülenaşırıdüşüncevetörenleriyermeolanağıortadankalkar. Çünkü insanlığı kaplayan ve bölen hemen bütün dinleridolduran saçmalıkların büyük ölçüde akla karşı inanca başvurmayabağlanabileceğinisanıyorum.Çünkü dinle ilgili şeyler sağduyuya vebütün bilgilerin temel ilkelerine ne denli açıkça aykırı olursa olsun,insanlarbunlariçinaklabaşvurmamayıilkeedinmişler,imgelemleriyledoğal boş inançlarını başıboş bırakmışlardır; böylece dinde öyleolağandışı görüşlere ve öyle aşırı uygulamalara gitmişlerdir ki,sağlamdüşünenbirkimseonlarındeliliklerikarşısındaşaşırıpkalırvebu uygulamaları büyük ve bilge Tanrı yönünden öylesine kabuledilmez bulur ki, bunların dengeli ve iyi yürekli birisi için gülünç veçirkinolduğunudüşünmedenedemez.Gerçektehayvanlardanen iyiayırtetmesiveakıllıyaratıklarolarakbiziözelliklehayvanlarınüstüneyükseltmesigerekendin,genellikleinsanlarınaklahayvanlardanbiledaha aykırı davranıp daha anlayışsız oldukları alandır.Credo, quia

impossibile est (Buna inanıyorum, çünkü olanaksızdır). Bu sözsıradan insan için bir aşırı tutku coşkunluğu olabilir fakat insanlarındüşüncelerini ya da dinlerini yönlendirmede kötü bir kural olarakortayaçıkar.

2.İnsanaDairDeneme**AlexanderPope,İnsanaDairDeneme,editörMaynardMack,“TwickenhamEdition”,NewHaven:YaleUniversityPres,1950,s.14-20,22-23,36-38,49-51,53-59,62-63,160-161.

AlexanderPope

AlexanderPope(1688-1744),Londra’dazenginbirKatolikkumaştüccarının oğlu olarak doğdu. Çalışkan olduğu kadar esprili olduğuanlaşılan delikanlı, genç yaşlarında girdiği hayli ayrıcalıklı edebiyatdünyasındadönemindemodaolantümfikirleremaruzkaldı.1732-34yıllarıarasındayazılanİnsanaDairDeneme[EssayonMan]Pope’unçağdaşlarıylaolantartışmalarınıveöncekiyüzyılınfelsefieserlerininizleriniyansıtır.ÖzellikledeLockefelsefesininetkisialtındakalmıştır.

AlexanderPope, büyük edebiyatçılar ya da teorisyenler arasındasayılmamakla birlikte, aşağıdaki uzun şiirinde görüleceği üzere, OnSekizinciyüzyılda insandoğası,güçlerivesınırlarıkonusundaki tümdüşünceleribirarayagetirmiş,sunmuşolmasıyladeğerlidir.

Gelin(çünkühayatınbizesağlayabildiği

Bizibirazgözetmekvesonraölmeyebırakmaktır)

Tüminsanmanzaralarıüzerineuzunuzunsöyleşelim;

Büyükbirhayretle!Amaplansızdeğil;

Vahşibiryer,ağaçlarveçiçeklerinrasgeleaçtığı;

Veyabirbahçe,içindekiyasakmeyvelerinayarttığı.

Gelinberabercebugeniştarlanınhakkındangelelim,

Hemaçıkhemdegizliürünlerigörmeyideneyelim!

Keşfedelimgizliarazilerde,sersemleticitepelerde

Körlemesinesürünenleri,görmedensüzülenleri;

Doğanıngözüdolanır,uçarkençılgıncaileriatılır,

Yaşayanâdetleryükselirkenonayakalanır:

Zorunluysakgüleriz,becerebilirseksaklanırız;

AmaTanrı’nınyollarınıinsanaanlatırız.

Öncesöyle,yukarıdaTanrı,aşağıdainsan,

Neyiakıllabulabiliriz,bildiğimiznedirki?

İnsanadairnegörüyoruzki,oysaburasıdıryeri

Aklınıkullandığıveyasırtınıdayadığı?

SınırsızdırTanrı’nınbilindiğidünyalarınsayısı,

Amabizimgördüğümüzsadecebizdekiyansıması.

Ouçsuzbucaksızgenişliklerenüfuzeder,

Görürkitekbirevrenoluştururgezegenler,

Gözlersistemlerinbirbiriiçinenasılgeçtiğini,

Hangigezegenlerindiğergüneşlerinetrafındagezdiğini,

İnsanlarıngördüğüyıldızlardanefarklarolduğunu,

Söylerbelkigöklerinbizinedenböyleyarattığını….

Eykibirliinsan!Göreceksinsebebini,

Nedenböylezayıf,böyleküçükveköryaratıldığının!

Önceyapabilirsenbilbakalımdahazorolansebebi

Nedenyaratılmadındahazayıf,dahakörveyadahaaz!

Sorbakalımdünyaanaya,meşelerneden

Uzundurvegüçlüdürgölgeledikleribitkilerden?

Veyayukarıdaki,ötedekialanlarasor,

Jüpiter’inuydusunedenküçüktürJüpiter’den?

Mümkünolantümsistemleriçinde,

Sonsuzbilgelikyaratacaktıreniyisini,

Oradatamveolsadaolamasadaherşeyuyumgösterir,

Veyükselenherşeybelirlenmişbirdüzeyeyükselir;

Sonra,hayatınölçeğinidüşünürken,nebasit,

Biryerlerdeolmalıinsandiyebirderece;

Esassoru(uzunzamandırtartışmakoparan)

Şudursadece:Tanrıkoymadımıonuyanlışyere?

Sözkonusuinsansa,nekadaryanlışdesekde

Yeridoğruolmalıdırdiğerlerinegöre.

İnsanlarınişlerinde,büyükacılarlayapılmışolsada

Binlercehareketintekbiramacıvardır;

Tanrıisetekhareketleamacınaulaşır;

Üstelikbaşkaamaçlarladakullanılır.

Yanitemeldeburadayalnızgörüleninsanın,

Belkibilinmeyenbirküredebirbenzerivardır,

Birçarkıçevirir,başkabiramacaulaşır;

Bizimgördüğümüztümüdeğil,sadecebirparçasıdır.

(…)

İnsanmükemmeldeğil,göklerinkabahatibudemeyin;

Deyinkiinsanmükemmeldirolabileceğikadar;

Bilgisidurumunaveyerineuygundur,

Zamanıbirandır,uzaydakiyerinoktakadar.

Belirlibirküredemükemmelolmaksaamaç,

Nefarkederöncesonra,orasıburası?

Bugünburadakutsanmışolanın,

Binyılöncebaşlamıştıryolculuğu.

(…)

Buinsanneyapsın?Şimdiyukarıdoğruyükselir,

Melektenbirazdahaaşağıda,amayakındayetişir;

Bakıyoraşağılara,nekadardamutsuzyüzü,

Nasılarzularayıdakipostu,boğadakigücü.

Yaratılanherşeyonuniçindir,onuniçinvar,

Hepsiningücünesahipolsa,onlarneyeyarar?

Buyüzdendoğa,cömertleşmeden

Uygunorganlarauygungüçlertayineder,

Elbetteherihtiyaçkarşılanır,

Şurayabirazhız,orayabirazgüçgider;

Hepsitamdaihtiyacıkarşılayacakkadardır;

Neekleyecek,neçıkartacakbirşeyvardır.

Herhayvan,herböcekhalindenmemnundur;

Göklersadeceinsanakarşımımelundur?

Şuakıllıdediğimizinsan,tekbaşınayken,

Buncanimettenmahrumolsaneylemutluolacaktır?

İnsanınmutluluğu(gururizinverirsebunimete)

Gözdikmemektirinsanlıktanötesine,

Nevücudunnederuhungüçleribölünebilir,

Amakendidoğasıvedurumuneyedayanabilir{175}.

(…)

Durozaman,eksiklerdendebahsetme:

Kutsanmamıznelerisuçladığımızabağlıdır.

Kendiyerinibil:Butür,buderece

Körlükvezayıflık,göklerinihsanıdır.

Kabulet–buveyabaşkabirkürede,

Becerebildiğinkadarkutluolmayaçalış:

Tekdüzenleyicigücünellerinde,

Veyadoğumveyaölümanında.

Tümdoğaaslındabirsanattır,onlarbilmezler;

Tümşanslar,yönler,sadecesanagörünmezler;

Tümanlaşmazlıklar,ahenkler,anlaşılmaz;

Tümkısmenkötüolanlarevrenselolarakiyidir:

Vegururarağmen,aklınyanılmasınarağmen,

Tekgerçekalenidir:“Mevcutolandoğrudur.”

(…)

Senkendinibil,bırakTanrı’yıincelemeyi;

Kendindirkendininasılbileceği.

Senkidurursunçiftyanıdenizbirkarada,

Aklıkaranlıkcüssesikaba:

Çokçabilgilişüphedenyanaeşiyok,

Almamışamasabırdanhissesini,

Sallanırdururortayerdeşaşkıngitmekteyadakalmakta,

Tanrımıyoksabircanavarmıolduğunusanmakta;

Şaşkındırşaşkınbedenimiaklımıvarseçmekte,

Ölmekiçindoğmuşkullanıraklınısadecegünahişlemekte;

Nefarkıvarsankibirbirindencahilliğidemantığıda,

Yaçokazdüşünüryadaçokfazla:

Kördüğümolmuşbirbirinedüşüncevetutkununhayali;

Söverkendikendineöverkendikendine;

Yaratılmıştıryarıyükselmekyarıdüşmekiçin;

Herşeyinbüyükefendisifakatherşeyebiryem;

Kendisidirancakyargılayabilirgerçeği;

Kendisidirsonsuzhatalariçinde;

Şanı,şakasıvebilmecesidirdünyanın!

Gitüstünyaratık!ilminışığınaçık,

Toprağıölçhavayıtartveceziriincele;

Gezegenlerehangiyörüngelerdedönecekleriniöğret,

Zamanıyenidenayarlagüneşidüzenekoy;

Eflâtunlabirliktegöktekiyıldızlaraulaş.

İlkgüzelegit,ilkbütüneveilkdoğruyagit;

Yaonuizleyenlerinizlerindenyürü,

Ya da mantığı bırak pervane gibi dönen doğulu papazlarınyaptığınıyap;

Veçevirkafalarınıgüneşitakipetmeleriiçin.

Gitölümsüzaklayönetmeyiöğret–

Sonrakendinedönveaptallığınıkabullen.

(…)

İnsandoğasınahükmedenikiprensipvardır;

Kendinibeğenmehareketegeçirir,akılisekısıtlar;

Neonaiyi,nediğerinekötüdiyebiliriz,

Her biri kendi her şeyi harekete geçirir ve yönetir, kendi işiniyapar:

Veonlarındüzgünçalışabilmesiiçin,

Herşeyiiyikabulet,uygunolmayanıdakötü.

Kendinibeğenme,hareketinkaynağı,ruhucanlandırır;

Aklınbunakarşılıkgelendengesiherşeyinhükümdarıdır.

Ancakinsanbundanbaşkahiçbireylemekatılamaz,

Amabuhareketidebirsonuçsağlamaz;

Birbitkigibiyerindesabitkalır,

Beslenir,büyürveisteristemezçürür;

Yahutmeteorgibiboşluktaalevlersaçarakilerler;

Diğerşeylerimahvederkenkendinideeder.

(…)

Görbak!Göklerinbizebahşedebileceğiteklütuf;

Hissedenlertadınıalırsadece,amadüşünenlerbilir;

Amatalihliolanfakirveeğitimliolankör,

Kötülerıskalaronu;iyiveeğitimsizolanlarbulur;

Hiçbirmezhebeköledeğildir,özelbiryoltutmaz,

DoğayabakarsadecevedoğanınTanrısına;

Takipederobüyükamacıbağlayanzinciri,

Birleştirengöklerleyeryüzünü,ölümlüyleölümsüzü;

Kutsanmamışkimseningöremeyeceğinigörür,

Birazyukarı,birazaşağıdokunur;

Yükselenobütününbirleşmesiniöğrenir,

İnsanruhununilkvesonamacını;

Bilirİnancın,kanununveahlakınbaşladığıyeri,Vebittiğiyeri;

Tanrısevgisiniveinsansevgisini.

3.AntiklereveModernlereDairBirParantez**OuvresDiversesdeM.deFontenelle,LaHaye:Gosse&Neaulme:1728,ciltII,s.125,127-130,133134,137.

Fontenelle

Fontenelle’in 1688 basımı Antiklere ve Modernlere Dair BirParantez (Digression sur les Anciens et les Modernes) adlı eseri,“bilginin gelişimi fikrini tam bir doktrin olarak formüle eden” ilk kitapolarakbilinmektedir.

Antikler ilemodernlerarasındakiüstünlüksorusu,eskigünlerdekiağaçların bugünkülerden daha büyük olup olmadığını bilmeyeindirgendi. Eğer öyleyse geçtiğimiz yüzyıllarda Homer, Platon veDemostenes’in eşdeğeri bulunamaz ama bizim ağaçlarımız da bukadarbüyükseonlaraeşitolabiliriz.

Gelin bu paradoksu çözelim. Eğer antikler bizden daha fazlazekâya sahip idiyse, bunun sebebi o dönemdeki beyinlerin dahadüzenliolması,dahasıkıvehassasliflerdenoluşmasıvedahafazlahayvansal ruh içermesidir ama hangi erdeme göre beyinleri dahadüzenli hale getirilmiştir? Ağaçlar da daha büyük ve güzel olmuşolabilir, çünküdoğadahagençvedinç idiyse, hemağaçlar hemdeinsanbeyinleribugençliğivedinçliğihissetmişolmalıdır.

Antiklerin hayranları, o insanların iyi zevklerin ve aklın kaynağıolduğunu, ilham kaynağı olarak tüm insanlara yol gösterdiklerini,ancak onlara hayran olduğumuz oranda akıllı olduğumuzu, doğanınbubüyükorijinalinsanlarıüretirkenkendikendinitükettiğiniveonlarınfarklıbirtürolduğunusöylerkenbirazdikkatliolmalıdır.Fizik,bugüzelcümlelerle aynı fikirde değildir. Doğa her zaman aynı olan bir türhamur kullanır, bu hamuru yıllardır kalıba döker ve döker. Böylece

insanları, hayvanları ve bitkileri biçimlendirir. Emin olun Eflâtun’u,Demosthenes’i ve Homer’i, bizim bugünkü filozoflarımızdan,hatiplerimizden ve şairlerimizden daha güzel veya daha iyihazırlanmışbirçamurdanyaratmamıştır.

***

Yüzyıllar, insanlar arasına doğal bir farklılık koymamıştır. Ne deYunanistan, İtalya ve Fransa’nın birbirine çok benzeyen iklimiYunanlılar, Latinler ve bizim aramızda kayda değer bir farka sebepolmuştur.Gördüğünüzgibiantiklervemodernler,Yunanlılar,LatinlerveFransızlartamamendenktir.

***

Antiklerintaraftarları,herşeyiicatettikleriiçinantiklerinbizdençokdahazekiolduklarını iddiaeder.Hiçdeöyledeğildir,bizdensadecezaman açısından öndedirler. (…) Onların yerinde biz olsaydık bizkeşfederdik; onlar bizim yerimizde olsa keşfedilen şeylerin üzerineyenişeylereklerdi.Buradabüyükbirgizemyoktur.

***

Antiklerin sahip oldukları yanlış görüşlerin, yaptıkları kötü akılyürütmelerin ve anlattıkları aptallıkların sınırsızlığını da hesabakatıyorum.Neolursaolsun,aklauygunherhangibirşeyebirseferdeulaşmamızaizinvermeyenkoşullaraltındayız.Bundanönceuzunbirzaman boyunca her türden hata ve her seviyede küstahlık yaparakyoldançıkmamızgerekiyordu.

Bazıları,doğanıntümoyununu,cisimlerinbiçimlerivehareketlerindenoluşurmuşgibigöstermeninbasitolacağınıdüşünür.Amabu görüşevarmadan önce Platon’un idea’larını, Pisagor’un sayılarını veAristo’nun niteliklerini denememiz gerekiyordu; tüm bunların yanlışolduğu belli olunca doğru sisteme ulaşabildik. Bence sonundadoğruya ulaşmamızın sebebi başka bir alternatif kalmaması vemümkün olan tüm zamanı kullanmamıza izin verilmemesidir.Bulabileceğimiz yanlış fikirleri bizden önce tükettikleri için antiklereborçluyuz;onlarınhatalaravecehaleteödedikleribedellerinmutlakaödenmesigerekiyorduvebizimiçinzeminitemizleyenlerebuyüzdenşükranduymalıyız.(…)

Felsefenin temeli olan ve diğer her şeyi etkileyen akıl yürütmeyöntemibuyüzyıldabüyükorandamükemmelleştirilmiştir.(…)Bence,bizeöğrettiğiodoğrukurallaragöre incelendiğindeönemlibir kısmıyanlış veya çok belirsiz olan kendi felsefesinden bile daha önemli

olan bu yeni akıl yürütme yöntemini ortaya koyan Descartes’tır.Sadece fizik ve matematik alanındaki değil, din, ahlak ve eleştirialanlarındaki iyi çalışmalarımıza da bugüne kadar neredeyse hiçbilinmeyenbirkesinlikvehassaslıkhâkimdir.

Beneminimkibuçalışmalardahadailerigidecek.(…)Birgünbizdeantikolacağız;bizdensonrakinesillerin,kendisıralarıgeldiğinde,özellikleenzorveüzerindeenazçalışılmışolanvediğerlerindenayrıduranbirbilimolanakılyürütmeyöntemindebizidüzeltmelerivehattaaşmalarıçokdoğaldeğilmi?

***

Şüphesiz doğa Cicero’nun ve Titus Livius’un kafalarını nasılbiçimlendirdiğini mükemmelen hatırlıyordur. Doğa her yüzyıldapotansiyeli büyük adamlar yaratır ama her yüzyıl bu kişilereyeteneklerini kullanma izni vermeyebilir. Barbar istilaları, bilim vesanata tamamen düşman veya pek az ilgi gösteren hükümetler,Çin’deanatominingelişmesiniengelleyen,kadavralaraduyulansaygıgibi sonsuz sayıda farklı biçim alabilen önyargılar ve fanteziler,evrenselsavaşkoşullarıvebenzeridurumlarsıklıklauzunzevksizlikvecehaletdönemlerinesebepolmuştur.

***

Tümyüzyıllarıninsanlarıiletekbirinsanarasındaazönceyapmışolduğumuz karşılaştırma, genişletilerek antikler ile modernlerarasındaki soruya uygulanabilir. İyi eğitilmiş bir zihin, yani öncekiyüzyılların tüm zihinlerinden oluşan bir zihin, zamanın başından buyana biçimlendirilmiş demektir. Bu nedenle, dünyanın ilk günündenbugünekadaryaşayanbirinsan,çocukluğunuhayatınenacilçözümbekleyen ihtiyaçlarıyla uğraşarak geçirmiştir; gençliğinde şiir vebelagatgibihayalgücügerektirenşeylerdebaşarılıolmayabaşlamışve böylece ateş kadar güçlü olmasa da akıl yürütmeye başlamıştır.Artıkolgunbir insanolmuştur, dahagüçlü biçimdeakıl yürütmüş vehiçsahipolmadığıkadarçokışığasahipolmuştur.Savaştutkusuonumeşgul etmemiş ve sonunda geri döneceği bilimleri öncedenküçümsememişolsaçokdahafazlagelişmişolabilirdi.

Böylesine olası bir karşılaştırmanın mantıksal sonuçlarınaulaşamamak

büyükşanssızlık,ancakbuinsanınaslayaşlılıkdönemiolmayacağınıitirafetmeliyim;herzamangençliğeuygunveolgunlukçağınauygunbirçokşeyiyapmakiçinaynıderecedegüçlüolacak.Yanialegoriyibirkenarabırakırsak,insanlaraslayozlaşmayacakveyüzyıllarboyunca

iyizihinlerinsağlamgörüşleribirbirininüzerineinşaedilecek.

***

Bu yüzyılın büyük insanları, gelecek nesiller için gayethayırsevercehislerbesliyorlarsa,onlaraeskinesillereaslaçok fazlahayranolmamalarıveenazonlarkadarhevesliolmalarıkonusundauyarıda bulunmalıdır. Antiklere aşırı hayran olmak kadar şeyleringelişimini engelleyen ve zihinleri sınırlayan başka bir şey yoktur.İnsanlarAristo’nunotoritesiönündeeğildiklerindenvegerçeğidoğadadeğil, sadece onun gizemli yazmalarında aradıklarından sadecefelsefe gelişmemekle kalmamış, anlaşılmaz idea’ların dipsizderinliklerine düşmüştür ve buradan ancak çok büyük zorluklarlaçıkartılabilmiştir. Aristo asla gerçek bir felsefe üretememiş ve birfelsefeninortayaçıkmasınıdabaşarıylaengellemiştir. İşinkötüyanı,uzun zaman önce insanlar arasında oluşan böylesi bir fanteziyiyıkmak, saçma olduğu anlaşıldıktan sonra bile çok uzun sürmüştür.İleridebirgüninsanlarınDescartes’tanbubiçimdeetkilenmesiveonuAristo’nun yerine koyması da neredeyse bu derecede sakıncalıolacaktır.

4.YeniBilim[ScienzaNuova]**GiovanniBattistaVico’nunYeniBilimiadlıeserdenyenidenbasılmıştır.3.baskıdan,1744çevirenlerThomasGoddardBerginveMaxHaroldFisch,s.299-305,355-359.

GiovanniBattistaVico

GiovanniBattistaVico,1668yılındaNapoli,İtalya’dadoğdu.1697yılındaverdiğihitabetdersleri sayesinde profesör olsa da onunBatıdüşüncesine esas katkısı hukuk felsefesi ve tarih alanlarındadır.Çalışmaları,altmışyediyaşındaykenNapoliKralı’nın tarihçisiolarakatanmaksuretiyleödüllendirilir.1725yılındayazdığıYeniBirBiliminPrensipleri [PrincipidiScienzaNuovad’intornoallaComuneNaturadelle Nazioni] ölümünden bir yıl önce (1744) yayınlanan üçüncübaskısındagenişletilmişveneredeysebaştanyazılmıştır.

ÇoğunluklaAydınlanmadüşüncesinindışındasayılsada,Vico’nun

hukuku insanlık tarihi bağlamında çözümleme çabaları, gelişmesürecinde olan Avrupa geleneğini şekillendiren etmenlerden biriolarak önemlidir. Öte yandan, Vico’nun toplumsal kalkınmanınevrelerine ilişkin düşünceleri, hayli özgün olup, çağının akımlarınındışındayeralır.(FF)

MilletlerinYolu

Şimdi gelin (…)milletlerin tuttuğu yolu tartışalım; çeşitli ve farklıgeleneklerine tambiruyum içindegelişmelerine rağmen,Mısırlılarınkendilerinden önceki dünyada geçtiğini söylediği birbirini takip edenüççağıyaşartümmilletler:tanrılarçağı,kahramanlarçağıveinsanlarçağı.Çünkümilletlerindoğalarıüçayrıtürdeolsadatümmilletlerbubölümlemeye uygun olarak kesintisiz bir sebepler ve sonuçlardüzenini takip eder. Bu üç tür doğadan üç tür gelenek oluşur; bugelenekler sayesinde üç ayrı doğal kanun türü gözlemlenir; bukanunlarınsonucundadaüçtürdevletveyamilletlertopluluğuortayaçıkar.(…)

ÜçDoğaTürü

İlk doğa türü, akıl yürütme güçleri çok zayıf olanlarda pek güçlüolan hayal gücünün yarattığı bir aldanmayla şairane veya yaratıcıolarak adlandırılan, ilahi diyebileceğimiz bir doğadır, çünkü fizikselşeyleri Tanrı tarafından canlandırılan özsel varlıklar olarak tanımlar,bu fiziksel şeylere, kendi uygun bulduğu tanrıları tayin eder.Putperest{176} milletlerdeki ilk bilge kişiler olan teolojik şairlerindoğasıydı bu; bu putperest milletlerin tümü, kendi tanrıları olduğuinancına sahipti. Ayrıca bu doğa hiddetli ve zalim bir doğaydı amahayal güçlerinin bahsettiğimiz hatası nedeniyle insanlar kendiyarattıklarıbutanrılardanölesiyekorkuyordu.Budönemdenikiebediözellik kaldıgeriye:Bir, insanların hiddetini kısıtlayacak kadar güçlüolantekvasıtadindi;iki,dinlerancakonlarüzerindehâkimiyetsahibiolankişileriçselolaraksaygılıisegelişirdi.

İkinci doğa kahraman doğasıydı ve kahramanların ilahi birkaynaktangeldiğineinanılıyordu,çünküherşeyitanrılarınyarattığınainandıkları için kendilerini Jüpiter’in çocukları olarak görüyorlardı,

onunkorumasıaltındaydılar.Buyüzden insani (hayvanideğil)bir türoluşturuyorlardı ve kahramanlıklarını, insan ırkının prensleriolmalarından kaynaklanan erdemlerin sağladığı doğal asaletedayandırıyorlardı.Rezilvehayvansalkomünlerindenkaçarakoradakiçatışmalardan kaçan ve yanlarına sığınanlar karşısında bu doğalasaletleriyle övünüyorlardı; çünkü o zamana kadar tanrısızyaşadıklarından kahramanlara göre onlar sadece hayvandı. Bu ikidoğayıyukarıdatartıştık.

Üçüncüsüiseinsandoğasıdır,akıllıvebunedenlealçakgönüllüdür,müşfikvesağduyuludur;vicdanı,aklıvegörevibilirvekanunutanırlar.

ÜçTürGelenek

İlkgelenekler, seldenyeni kurtulanDeucalion vePyrrha{177} gibidinvedindarlıkladopdoluydu.

İkincigelenekAşil’leilintiliolanlargibiöfkelivetitizdi.

Üçüncü gelenek itaatkârdır, vatandaşlık görevlerini bilen kişilertarafındanoluşturulmuştur.

ÜçTürDoğalKanun

İlk kanun ilahi kanundu, çünkü insanlar kendilerinin ve tümmülklerinin tanrılara bağlı olduğunu düşünüyordu.Bunun sebebi deherşeyibirtanrıyadatanrıtarafındanyapılmışbirşeysanmalarıydı.

İkincikanunkahramanlarınkanunuydu,gücünkanunuyduamadintarafındankontrolediliyordu;sadecedinbilegücüinsankanunlarınıngeçemeyeceği ve kimsenin gücünün ötesinde hâkimiyet kurmayayetmeyeceğisınırlariçindetutabiliyordu.BuyüzdenTanrı,hiddetlibirdoğaya sahip ilk insanların din sayesinde güce doğal olarak teslimolmasınıvehenüzakılyürütmeyetisinesahipolmadıklarındandoğruolanıilahikehanetlerledanışaraköğrenebilecekleritalihleölçmelerinitakdiretmişti.Gücünkanunu,doğruolanımızrağınınucuylagösterenAşil’inkanunuydu.

Üçüncü kanun ise tam olarak gelişmiş insan aklı tarafındanbelirleneninsankanunudur.

ÜçHükümetTürü

İlk hükümet türü ilahi hükümetti veya Yunanlıların dediği gibiteokratikti,yani insanlarherşeyin tanrılar tarafından idareedildiğineinanıyordu.{178}Budönem,tarihtebildiğimizeneskişeyolankâhinlerindönemiydi.

İkincisikahramanlaradayalıveyaaristokratikdevletidi,yanienasilolanların hükümeti yönetmesi demekti, ancak buradaki asalet gücebağlıydı. Yunanlılar bu hükümetlere asil anlamında kullanılan,Heraklitlerin Hükümeti dedi (Herkül’ün soyundan gelen erkeklerinhükümeti); bu kişiler erken dönem Yunanistan’ına dağılmıştı veSparta’da varlıklarını sürdürdüler. Ayrıca Yunanlıların Saturnia (antikİtalya),GiritveAsya’dadağınıkhaldebulduklarıkişileritemsilenbutiphükümetlere Curetes Hükümetleri de denmiştir; ardından da Romaİmparatorluğudönemindeadınımeclisesilahlarıylagelenrahiplerdenalan Quirites Hükümetleri denmiştir. Böylesi hükümetlerde, yukarıdada açıkladığımız gibi, ilahi kaynaklı asil doğaların farkını ortayakoymak için tüm medeni haklar egemen düzeni oluşturankahramanlarda toplanmıştı; avam sınıfın hayvan kökenli olduğudüşünülüyor ve onlara sadece yaşamın ve doğal özgürlüğün tadınıçıkarmahakkıveriliyordu.

Üçüncüsü insan hükümetleridir; bu hükümetlerde insanın gerçekdoğası olan akıllı doğanın sağladığı eşitlik sayesinde herkes kendişehrinde özgür olarak doğar ve kanunlar karşısında eşit sayılır.Şehirdeki adil güçlerinherkesveya en azından çoğunluk tarafındanoluşturulduğu, böylece bu insanların popüler özgürlüğün efendilerihalinegeldiğipopülerşehirlerbunaörneksayılabilir.Hükümdarıntümtebaasınıkendikanunlarıkarşısındaeşithalegetirdiğive tümsilahlıgüçlerielindetuttuğundandolayısivildoğafarklılıklarınıbelirleyentekgüçolduğumonarşilerdebaşkabirörnektir.{179}(…)

MilletlerinDirilişindeİnsaniŞeylerinTekrarEdişi

Bueseredağılanvepekçokkonuylailişkiliolansayısızpasajdailkbarbarlık zamanları ile yeniden ortaya çıkan barbarlık zamanlarıarasındaki dehşetli ilişkiyi gözlemledik. Bu pasajlarda milletlerindirilişinde insani şeylerin nasıl tekrar ettiğini açıkça anlıyoruz. Bunudahaaçıkbiçimdeteyitetmek içinbusonkitaptabuargümanaözelbir bölüm ayırmak istiyoruz. Böylece erken antik dönemin en bilgilikişilerinden olan Varro’nun{180} kronolojik bölümlemesinde “muğlak”zamanlar olarak tanımladığı ilk barbarlık döneminden bile dahamuğlak kalmış ikinci barbarlık dönemine biraz ışık tutmayıamaçlıyoruz. Ayrıca en iyi ve en büyük tanrının tüm milletlerdekiinsani şeylerin kendi inayetinin ağza alınmaz emirlerine hizmetetmesini sağlamak için kendi takdiriyle nasıl öğütler verdiğini degöstereceğiz.(…)

TanrıinsanüstüyollardanişgörürkenHıristiyandininindoğruluğunuortaya çıkarmak ve teyit etmek için şehitlerin erdemlerini Roma’nıngücüyleveKurucuBabalarınmucizeleriniveöğretileriniYunanlılarınboşbilgelikleriylekarşıkarşıyagetirmiştir;dininkurucusunun gerçektanrılık özelliğiyle savaşmak için her yöndeki savaşçı milletlerharekete geçmek üzereyken, (gerçek dinin) insani olayların doğalakışı uyarınca sağlambiçimde yerleşebilmesi içinmilletler arasındayenibirinsanlıkdüzenininortayaçıkmasınaizinvermiştir.

Bu ilahi öğüdü takip ederek gerçekten ilahi olan dönemleri gerigetirmiştir;budönemdeKatolikkrallarheryerde,koruyucusuolduklarıHıristiyan dinini savunmak için diyakozlara cüppeler bağışlamış vekendi kutsal kişiliklerini Tanrı’ya adamışlardır (bunun için de KutsalKral unvanını korumuşlardır). (…) Bu nedenle, ilk Hıristiyan krallar,silahlı dinler yaratarak Katolik Hıristiyan dinine bağlı bölgeleriniAryanlara (Aziz Jerome Aryanların neredeyse tüm Hıristiyandünyasını kandıracağını söyler) ve Serazenlere ve diğer sayısızdinsizekarşıkorumuştur.

Böylece,gerçekte,kahramankişilerinsafvedinselsavaşları-puraet pia bellageri- dönmüştü ve bu yüzden tüm Hıristiyan güçler,eskiden Haçlı Seferi adlı savaşları başlatırken ortaya çıkardıklarısancaklarında görünen haçlar yerine taçlarının temsil ettiğiyeryüzünden destek almaya başlamışlardı. (…) Üstelik, BeşinciyüzyıldanitibarenbirçokbarbarmilletAvrupa’yıveAsya’yıveAfrika’yıdoldurmaya başladığından ve fethedilenler fethedenleri

anlayamadığından,Katolikdinindüşmanlarınınbarbarlığıyüzündenozor zamanlardan geriye avam dillerinde hiçbir güncel belgekalmamıştır;neİtalyancaneFransızcaneİspanyolcanedeAlmanca.(…) Önceden bahsedilenmilletler içinde sadece barbar Latinlerdengeriye kalan bazı belgeler mevcuttur, onları da sadece din adamıunvanınada sahip olan çok az asil kişi anlayabilmiştir. Bu nedenle,tümomutsuzçağlardamilletlerinbirbiriylesessizbirdilleanlaştığınıvarsayabiliriz.Avamdillerindekibelgelerinazlığıyüzündenheryerdeailearmalarındanoluşanbirhiyeroglifyazıyenidenortayaçıkmışveböylecemülkiyet hakkını kesinleştirmek için (yukarıda açıkladığımızgibi)evlerde,mezarlıklarda,tarlalardavehayvansürülerinde

derebeyihaklarınınsimgelerikullanılmışolmalıdır.

“Dinsel temizlenme” adı verilen ilahi hükümlerin bazı türleri deyeniden ortaya çıkmıştır. Bu hükümlerin bir türü de, yukarıdaaçıkladığımızgibi,ilkbarbarlıkdönemindenalınandüellolardır,ancakbueylemkutsaldiniyasalarcatanınmamıştır.

Kahramanlık yağmaları da yeniden ortaya çıkmıştır. Yukarıda dagördüğümüz gibi, kahramanlar soyguncu olarak adlandırılmayı bironurolarakkabulediyordu,artıkkorsansözübirasaletunvanıhalinegelmişti.

Gözlemlediğimizgibi, kahramancamisillemelerdegeridönmüştüvebudurumBartolus’un{181}döneminekadardevametti.

Sonbarbardönemininsavaşları,ilkbarbardönemdegördüğümüzgibi din savaşları olduğundan kahramanlığın getirdiği kölelik deyenidenortayaçıkmıştıvebudurumHıristiyanmilletlerarasındadaçok uzun süre devametti.O dönemdeki düellolar nedeniyle fatihlerfethedilenlerin tanrısız olduğunu düşünüyordu (düelloları tartışırkenbuna işaret etmiştik) ve onları hayvan olarak görüyordu. Bu milliduygularHıristiyanlarveTürklerarasındahâlâdevametmektedir.BirHıristiyan için Türk kelimesi köpek demektir (Hıristiyanlar Türkleremedenibiçimdedavranmakistediklerindeveyabunuyapmakzorundakaldıklarında onlara Müslümanlar, yani gerçek inananlar diyordu);diğeryandan,TürklerdeHıristiyanlaradomuzder.Buyüzdenher ikitaraf da savaşlarda kölelik uygulamasına hâlâ devam etmektedir,ancakHıristiyanlarbunubirazdahaılımlıbiçimdeyapmaktadır.

C.“AYDINLANMA”BİLİMİSELAMLIYOR

1.DescartesveSörIsaacNewtonHakkında**Voltaire,İngilizlereDairMektuplar,NewYork:TheCollierPres,1910,s.110-115.

Voltaire

Voltaire, İngilizlereDairFelsefiMektuplar (Lettres philosophiquessur les Anglais) adlı kitabını bastırdığı 1733 yılında zaten ünlü biryazardır. Diğer eserleri gibi bu kitapta da İngiliz fikirlerini açıkçaövüyor olması, Fransız düşüncesinin birtakımunsurlarına yöneltilenalaycıbirsaldırıolarakgörülür(kiöyledir)veeleştiribombardımanınatutulmasına neden olur. Ancak, Voltaire’in tüm mektupları alaycıdeğildir. Nitekim, aşağıdaki mektupta yazarın hem Fransız hem deİngilizdahilerinesaygıgöstermek içinbüyükçabagösterdiği görülür.Bununla beraber, “dahiler” arasında ayırım yapmaktan kaçınmamış,sonuçtabirgrubudiğerindenüstüntuttuğunusaklamamıştır.

Londra’yavaranbirFransızdiğerherşeygibiburadakifelsefeyideçok farklı bulacaktır. Basınç dolu bir dünyayı arkasında bırakmıştır,buradavakumlakarşılaşır.Paris’teevrenzekimaddeparçacıklarınınbir girdabı iken, Londra’da böyle bir şey görmek mümkün değildir.Fransa’dagelgitinsebebiayınyaptığıbaskıdıramaİngiltere’dedenizaya doğru çekilmektedir; yani ayın bir sele sebep olacağınıdüşünenlerde,denizinçekileceğineinananbeyefendilerdemaalesefbunu ispatlayamaz. Böyle bir şeyin gerçekleşmesi için denizin vedalgalarıntayaratılmaanınageridönmesigerekir.

Gözlemlemeyedevamedersek,Fransa’dabumeseleyle hiç ilgisiolmadığı söylenen güneş burada pek yardımcı olmaktadır. SizKartezyencileregöreherşey,hakkındaçokazfikresahipolduğumuzbirtahrikkuvvetitarafındangerçekleştirilir;ancakSörIsaacNewton’agöre,sebebinihiçbilmediğimizbirçekimgücüherşeyigerçekleştirir.Paris’tedünyanınbirkavungibi veyaeğikbirbiçimiolduğunu hayaledersiniz;Londra’dabubiçimbasıkbir küreye dönüşür. Kartezyenciışığın havada mevcut olduğunu ilan eder; Newtoncu ise altı buçukdakikadagüneştengeldiğini.Sizinkimyanızınçeşitliişlemleriasitlerle,alkalilerle ve zeki maddelerle gerçekleştirir ama çekim gücü

İngiltere’dekimyayabilehâkimdir.

Şeylerinözü tamamendeğişmiştir.Sizne ruhunnedemaddenintanımı üzerinde anlaşabiliyorsunuz. Son ziyaretimde gördüğümkadarıyla,Descartes ruhundüşünceyleaynı şeyolduğunu söylüyor,BayLockeisetamtersinigayetgüzelispatlıyor.

Ayrıca Descartes maddeyi sadece zamanın oluşturduğunu iddiaediyor,SörIsaacisebunasağlamlığıekliyor.

Nasıldaçelişkilibufikirler!

“Non nostrum inter vos tantas compenere lites.” (Böylesitartışmalarısonaerdirmekbizedüşmez.)Virgilus,EcloguesIII

Bu ünlü Newton, Kartezyen sistemi yok eden bu adam, 1727yılının Mart ayında öldü. Ülkesinin vatandaşları onu ömrü boyuncaonurlandırdıvesankihalkınımutluetmişbirkralgibidefnettiler.

İngilizler, Sör Isaac Newton’un, M. de Fontenelle’in{182} BilimlerAkademisi’ndezikrettiğiElogiumadlıeserinikendidillerineçevirdiveçokmemnunolarakokudular.M.deFontenellefilozoflarınbaşkanıydıve İngilizler onun vereceği kararın İngiliz filozoflarının Fransızlarkarşısındaki üstünlüğünün ciddi biçimde ilan edilmesi yönündeolacağınıbekliyordu.AmabubeyefendininDescartes’ıSör Isaac ilekarşılaştırdığıortayaçıktığındaKraliyetAkademisi’nintümüsilahlıbirayaklanmayaniyetlendi.M.Fontenelle’ninhükmündenümidikesipbusöylevi eleştirmeye başladılar. Hatta bazıları (aslında bunlar enyeteneklifilozoflardeğildipek)bukarşılaştırmayagücendi,bunundateksebebiDescartes’ınFransızolmasıydı.

Bu iki büyük adamın yöntemlerinin, talihlerinin ve felsefelerininbirbirindençokfarklıolduğunuitirafetmekgerekir.

Doğa Descrates’a parlak ve güçlü bir hayal gücü vermişti, bunedenlehemözelhayatındahemdeakılyürütmeyöntemlerindeçokyalnız bir adama dönüştü. Bu hayal gücü onun tümü çok parlak,ustaca metaforlarla ve figürlerle süslü felsefi eserlerinde bilegizlenemiyordu.Doğaonuneredeysebirşairolarakyaratmıştı;odagerçekten İsveç Kraliçesi Christina’yı eğlendirmek için maalesefbugünhatırasınasaygıgöstermekiçingizlenenbirşiiryazmıştı.(…)

Uzun zaman, felsefi çalışmalarını tam bir özgürlük içindeyürütmenin zevkine varabilmek için, kendisi gibi yaratıklardan,özellikle de kendi memleketinden uzaklara kaçması gerektiği

fikrindeydi.

Descartes çok haklıydı, çünkü çağdaşları onun anlama yetisinigeliştirecek ve aydınlatacak kadar bilgili olmak bir yana, ancak onarahatsızlıkverebilecekgibiydi.(…)

Sonunda Descartes kendi dünyasından, çağının en güzel şehri,çiçeği olan Stockholm’e kaçtı. Kötü beslenme yüzünden öldü vedüşmanıolanbazıedebiyatçılarınortasındaveonu iğrenç bulan birdoktorunellerindehayatınıteslimetti.

Sör Isaac Newton’un hayatının seyri (Descartes’inkinden) epeyfarklıydı.85yaşınakadarmutlubiryaşamsürdü,memleketindeçokfazlasaygıgördü.

SörIsaacNewton’unenbüyükmutluluğu,sadeceözgürbirülkededoğmuşolmasıdeğil,aynızamandatümskolastiksaçmalıklarınyokolduğu bir dönemde doğmuş olmasıdır. Akıl artık eğitimliydi,dolayısıyla insanlık O’nun düşmanı değil, artık sadece öğrencisiolabilirdi.

Bu ikibüyükadamınhayatlarındakibelirgin farklardanbiri deSörIsaac’in yaşadığı uzun hayat boyunca hiçbir tutkuya kapılmamışolması,insanoğlununyaygınzaaflarındanuzakdurmasıvekadınlarlahiçbirbiçimde ilişki kurmamasıydı–sondakikalarındayanındaolandoktoruvecerrahıolankişibanabubilginindoğruluğunuteyitetti.

Sör IsaacNewton’u (buaçıdan) takdir edebiliriz amaDescartes’ıdafazlaeleştirmemekgerekir.

İngiltere’de bu yeni filozoflarla ilgili yaygın görüş, sonrakinin birhayalperest,öncekininsebirbilgeolduğudur.

İngiltere’deçokazinsanDescartesokumuşturvedoğrusu,geçenzamandakendisininçalışmalarıfaydasızbirhalalmıştır.Diğeryanda(Manş Kanalı’nın öbür yanında), küçük bir grup Sör Isaac’a aitçalışmaları dikkatle incelemiştir, çünkü bunu yapabilmek içinöğrencinin matematik alanında gerçekten çok yetenekli olmasıgerekir,aksihaldezatensözkonusuçalışmalaronuniçinanlaşılamazolur.Ancaktümbunlararağmen,buharikaadamlarherkesintartışmakonusudur. Sör Isaac Newton, her avantajdan yararlanırken,Descartesbunlarınhiçbirinemüsamahagöstermezdi.Bazılarınagöre,vakumun keşfini, havanın ağır bir cisim olduğunu ve teleskopunicadını ilk bahsedilene borçluyuz.{183} Tek kelimeyle, Sör IsaacNewton,buradacahilinsanlartarafındankadimkahramanlaraaittümzaferlerinkendisineyüklendiğiunutulmazhikâyedekiHerkülgibidir.

Londra’da M. de Fontenelle’in söylevi konusunda yapılaneleştirilerden biri de yazarın Descartes’ın büyük bir geometriciolmadığı yönündeki değerlendirmesidir. Böylesi bir ifade, sahibininsuratına bir tokat gibi geri döner. Descartes geometrinin sınırlarınıbulduğu noktadan çok daha ileri götürmüştür, Sör Isaac de onunkaldığıyerdendaha ilerigitmiştir. İlki,eğrilerieşitliklerle ifadeetmeyiöğretmiştir. Kendisine müteşekkir olduğumuz bu geometri şimdiyaygınlaşmışolsadaonun zamanında tek bir profesörün anlatmayıüstlenemeyeceği kadar karmaşıktı; ancak Hollanda’da Schotten veFransa’daFermattarafındananlaşılabilmişti.

Bugeometrikveyaratıcı fikirlerinidioptrik{184}alanınauygulayarakbunu yeni bir bilim haline getirdi. Bazı şeylerde yanıldıysa bununsebebi de yeni bir arazi parçası keşfeden birinin bu toprağınözelliklerininhepsinibirdenöğrenememesidir.Onunardındangelipbutoprağıdahaverimli hale getirenler enazındanbu toprağı keşfettiğiiçinonaborçludurlar.Descartes’ın diğer eserlerinde de sayısız hatabulunduğunuinkâredecekdeğilim.

Geometri, Descartes’ın kendini bir ölçüde biçimlendirdiği birrehberdi ve O’nun doğa felsefesi geçitleri arasından güvenleilerlemesini sağlamıştı. Bununla beraber, sonunda bu rehberi terketmiş ve kendini tamamen hipotezler oluşturmaya vermiştir vebundan sonra felsefe onun için cahilleri eğlendirmekten başka işeyaramayan hünerli bir aşk macerasından başka bir anlam ifadeetmemiştir. Ruhun doğası hakkında, Tanrı’nın varlığının kanıtlarıhakkında ve madde, hareket kanunları ve ışığın doğası hakkındayanılmıştır. Doğuştan var olan düşünceleri kabul etmiştir, yenielementler keşfetmiştir, bir dünya yaratmıştır; kendi keyfine göreinsanıbiçimlendirmiştir;nitekim,dürüstolmakgerekirse,Descartes’ininsanıgerçeğindençokfarklıdır.

Metafizikhatalarını o kadar ileri götürmüştür ki, iki artı ikinin dörtetmesinin Tanrı’nın böyle istemiş olmasından başka nedeniolmadığınıdahiiddiaedebilmiştir.Yinedehatalarınınbilesonderecedeğerli olduğunu kabul etmekle ona çok da büyük bir iltifattabulunmuşolmayız.Okendikendinikandırmıştıramabunuhiçdeğilsebiryöntemebağlıkalacakşekildeyapmıştır. İkibinsenedirgençliğinkafasını meşgul eden, ancak gerçekleşmesi olanaksız tüm saçmafikirleriyoketmiştir.Çağdaşlarınanasıldüşünüleceğiniöğretmiştirvebu şekilde kendine ait silahları ona karşı kullanmalarına imkânvermiştir.EğerDescartes iyi parayla ödemeyapmadıysabile, sahteparalarıifşaederekbüyükbirhizmettebulunmuştur.

Gerçekte de O’nun felsefesini Sör Isaac Newton’unkiylekıyaslamayaçokaz insanıncesaretedeceğinidüşünüyorum. İlkibirdenemedir ama ikincisi bir başyapıttır. Ama bizi gerçeklik yoluna ilkgetirenadam,muhtemelensonrasındabiziaynıyoldanilerletenadamkadarbüyükbirdâhidir.

Descarteskörleregörmekuvvetivermiştir.Bukişiler,antikdöneminvebilimdallarınınhatalarınıgörmüştür.Ozamandanberiilerlediğiyolsınırsızhalegelmiştir.YıllarboyuncaRobault’unküçükçalışması{185},tam bir fizik sistemi olmuştur; ancak şimdi Avrupa’daki birçokakademinin tüm çalışmaları bir araya gelse bile bir sisteminbaşlangıcı kadarını meydana getirmemektedir. Bu dipsiz kuyuölçüldüğündedibibulunamamıştır.

2.BilimAdamlarınaÖvgüler**Fontenelle,ElogeshistoriquesdesAcademiciens,Paris,BernardBrunet,1742,ciltI,s.145-147,210-213,301-302,389-393;ciltII,s.448-449,451-452.

Fontenelle

Bernard le Bouvier de Fontenelle (1657-1757), On Yedinciyüzyıldakiyenibilimipopülerhalegetirenkişiolarak tanınır. FransızBilimler Akademisi’nin sekreterliğini yürütmüş ve 1733 yılında bukurumun tarihini yazmıştır. 1708 ile 1719 yılları arasında yazmışolduğu Eloges des Academiciens adlı eseri On Yedinci yüzyıldabiliminvebilimadamlarınınartanitibarınıgözlerönüneserer.BueserFontenelle’inçoğunu şahsende tanıdığıAkademi üyelerinin bir dizikısabiyografisindenoluşur.

LoisCarré

Lois Carré, Bire’de Nangis yakınlarında, Clofontaine’de iyi birçiftçinin oğlu olarak 26 Temmuz 1663 tarihinde doğmuştur. Babasıonunrahipolmakiçineğitimalmasını istemişamaorahipliğeuygunolmadığını hissetmiştir. Babasına olan saygısından üç sene teoloji

eğitimialmışamabusüreninsonundadirektiflerineuymayıreddettiğiiçin babası onun Paris’teki yaşamını desteklemeyi kesmiştir.Çoğunlukla insanlar fakirlikten kurtulmak için rahip olur; o iseyoksulluğukutsalemirleretercihetmiştir.(…)

Kötü talihi iyi netice vermiştir. Sığınacak bir yer aramış veMalebranche’nin evine yerleşmiş, onun desteğiyle yazmaya devametmiştir.Karanlıkskolastikfelsefedenkurtularakbirdenbireaydınlıkvegöz alıcı bir felsefeye (Kartezyencilik) geçmiştir; bu felsefede herşeyinyüzünündeğiştiğinigörmüşveönüneyenibirevrenaçılmıştır.

DuVerney

GuichardJosephduVerney,5Ağustos1648 tarihindeForez’dekiFeurs’de, bu şehrin doktoru olan Jacques du Verney ile AntoinettePittre’in oğlu olarak dünyaya gelmiştir. Okulunu bitirince Avignon’dabeşyıltıpokumuşve1667yılındayeteneklerininvetalihininpeşindengiderekParis’eyerleşmiştir.

Bu büyük şehre geldikten kısa süre sonra, eğitimli kişilerle herkonuda toplantılar yapan ünlü Abbé Bourdelot’nun evine gitmiştir.Onlarabeyninanatomisinianlatmış,bukişilerindiğerbir toplantıyeriolan Doktor Denys’in evinde de başka konularda konferanslarvermiştir. Stenon, Swammerdam, Graaf ve diğer ünlü anatomicilertarafından keşfedilen şeyleri anlatmış ve kısa sürede kendisi de ünkazanmıştır.

Yaşınagörezatençokiyibireğitimgörmüşolmasınınyanısıra,bukadar kısa sürede üne kavuşmasını sağlayan şey, bu konulardakihitabet yeteneğidir. Hitabet yeteneği sadece açık, kesin ve düzenlioluşundan gelmez – dogmatik nesnelerin gerektirdiği bu soğukmükemmelliğesahiptir;ateşlibirifadevetavırilekonuşur,neredeysetelaffuzununmükemmelliğibilebirkonuşmacıiçinyeterlidir.(…)

Dauphin’in (Fransa tahtının veliahdı) eğitiminden sorumlu olanlarona doğa felsefesi konusunda bilgi vermek istediğinde, BilimlerAkademisi üyeleri içinden konularında uzman kişilerin ona dersvermesinisağladılar.AkademigeneldeneylerhakkındadersvermesiiçinM.Roemer’itayinetti,M.duVerneyiseanatomiöğretecekti.DuVerney projelerini Paris’te hazırlıyor ve onları Saint-Germen’e yahutVersailles’a taşıyordu. Burada müthiş bir dinleyici kitlesi vardı,Dauphin’inyanısıraMontausierDükü,MeauxPiskoposu,Avranches

PiskoposuolduktansonraM.HuetveM.deCordemoi,tümü(…)çokeğitimli ve yeni şeyler konusunda hüküm verebilen insanlardı.Anatomik sunumlar o kadar başarılı oldu ki, genç prens yemektensonrakalabilirlerseavagitmemeyiöneriyordu.

Lemery

Nicholas Lemery, 17 Kasım 1645 tarihinde Rouen’de doğdu.BabasıJulianLemeryNormandiyaParlamentosu’ndasavcıydıvebirProtestan’dı.

(Paris veMontpellier’de kimya okuduktan ve tümFransa’daki enyetenekli kimyacılardan ders aldıktan sonra) 1672 yılında Paris’edöndü. O dönemde çeşitli kişilerin evlerinde toplantılardüzenleniyordu. Gerçek bilimlerden zevk alanlar, cehaleti ve güçlüönyargıları devirmek isteyen asiler gibi küçük gruplar halindetoplanıyordu.M.AbbéBourdelot’nun,PrensCondé’nindoktoruveM.Justel’in toplantıları da böyleydi. M. Lemery bunların hepsindebulunduveparladı.PrensineczacısıM.Martinilegüçbirliğiyaptıvearkadaşının CondéOteli’ndeki laboratuvarını kullandı, verdiği kimyaderslerisayesinde kısa süre sonra evinde çalıştığı prens tarafındantanınmak ve itibar görmek şerefine erişti. Sık sık Sezar’ı bilekıskandıracak bir malikânede akıllı ve eğitimli insanlarla bir aradayaşayanChantilly’yi,okahramanıziyaretegönderildi.

BirsüresonraM.Lemerykendilaboratuvarınasahipvebağımsızolmak istedi. (…) Yaşamakta olduğu Rue Galande’de halka açıkkurslar düzenledi. Laboratuvarı bir kilerden biraz daha küçük birodaydı, sihirli bir mağaraya benziyordu ve sadece ocağın aleviyleaydınlanıyordu. Dünya işleri onu o kadar meşgul ediyordu ki,laboratuvardaki çalışmalarıyla çok az uğraşabiliyordu. Derslerinidinlemeye gelenler arasında Rohaut Bernier, Auzout, Regis,Tournefortgibiünlüisimlerdemevcuttu.Modaolduğuüzerekadınlardahiatılganlıkgösteripbuderslerekatılıyorlardı.AynıdönemdeM.duFerney de aynı derecede parlak anatomi dersleri veriyordu veöğrencileri arasında tümAvrupamilletlerinden insanlar vardı. Bir yıliçinde kırk İskoç, Paris’e bu iki uzmandan ders almak için gelmiş,derslerbiterbitmezmemleketlerinedönmüşlerdi.

Regis

Pierre-SilvainRegis,1632yılındadoğdu.(…)Babasıasilbirhayatsürüyorduveyeterincezengindi,ancakçokfazlaçocuğuvardıveenküçüklerindenRegis,azbirservetesahipolabildi.

Cahors’daki Cizvit okulunda insani bilimler ve felsefe konusundabüyük başarı gösterdikten sonra aynı şehirdeki üniversitede teolojiokudu,çünkükaderindedinibiryaşamolduğuna inanıyordu;dörtyıliçinde o kadar ustalaştı ki, üniversite tüm masraflarını karşılamayıönererek ondan doktora yapmasını istedi. Ancak kendisi Paris’te,Sorbonne’da okumadığı için doktora yapmaya değer biri olduğunainanmıyordu. Oraya gitti, ancak Öklitçi bir kurumda ünlü birprofesörüntekbirsoruyabirsaatteyanıtvermesinden iğrendi,diğeryandanM.Rohaut’un derslerinde tanıştığı Kartezyen felsefeye âşıkoldu; kendisini tamamen, yeniliği göz önüne alınmasa bile, kendiruhuna benzer bir ruhu etkilememesi imkânsız olan bu çekicifelsefeye verdi. (…) Regis, 1665 yılında yapmaya başladığımünazaralarla bu yeni felsefeyi yaymak için Toulouse’a gitti.Konuşmak ve soyut meseleleri dinleyicilerin kapasitelerine uygunbiçimde anlatmak konusunda herkesin hemfikir olduğu bir yeteneğivardı. Kısa süre sonra tüm şehir bu yeni felsefeden etkilenmişti;âlimler, hukukçular, din adamları, herkes onu dinlemek için sırayagiriyordu, kalabalığın içinde kadınlar bile bulunuyordu; bu büyükbaşarıyı onunla paylaşabilecek tek kişi, buluşları ilan edilen büyükDescartes’tan başkası olamazdı. Saf Kartezyenciliği savunan veToulouse’unilkleydilerindenbiriolanveRegistarafındanyeteneklibirKartezyencihalinegetirilenbirbayanaithafedilenbir tez,kendisininyönettiği, halka açık bir münazarada tartışıldı. Münazara Fransızcaolarak yapıldı ve bu leydi birçok karmaşık problemi kendi başınaçözdü.Böyleceantikfelsefeleritamamenreddetmefırsatıdoğdu.M.Regis’inkendilerinegetirdiğitalimatlarveaydınlıkkonusundahassasolanToulouse’dakicentilmenleronabiremeklimaaşıbağladılar;bizimgeleneklerimize göre inanılmaz olan bu olay, sanırım antik Yunandönemineyakışır.(…)

Tournefort

JosephPittondeTournefort,Provence’dekiAix’te,5Haziran1656tarihinde,TournefortşövalyesininsilahtarıolanPierrePitonileasilbirFransızailesindengelenAimaredeFagoue’ninoğluolarakdünyayageldi.

Aix’teki Cizvit okuluna gitti. Tüm diğer öğrenciler gibi onun daLatince öğrenmesi gerekiyordu, ancak bitkileri görür görmez birbotanikçi olmak istediğine karar verdi. Bitkilerin adlarını öğrenmekistiyor, farklarını dikkatlice işaretliyor, kırlarda dolaşarak bitkileriinceleyip tasnif ederken derslerini kaçırıyor ve antik Romalıların diliyerinedoğayıöğrenmekistiyordu.(…)

Felsefederslerindekendisineöğretilenlerdenpekazzevkalıyordu.Bu durumun, gözlemlemeyi çok sevdiği doğayla değil, muğlak vesoyut fikirlerle ilgisi vardı. (…) Babasının çalışmaları arasındaProvence’deçokazbulunanDescartes felsefesini keşfetti ve bununaradığı şey olduğunu hemen anladı. Bu çalışmaları gizlice okumakzorundaydı ama büyük bir tutkuyla çalışıyordu. Böylesi faydalı birçalışmayı kendisine vermeye karşı çıkan babası bilmeden onamükemmelbireğitimsağlamışoldu.

Babası onun kiliseye girmesini istediğinden onun teoloji eğitimialmasını sağladı hatta onu bir ilahiyat fakültesine gönderdi. Amadoğal kaderi galip geldi. Bitkilere bakması gerekiyordu, bu yüzdeneczacılıkbölümüneaitilginçbahçelerde,yakınlardakitarlalardaveyatepelerdesevdiğikonudaçalışmayadevametti.(…)

Anatomivekimyakonularındadabotaniğeduyduğututkuyayakınbirtutkuduyuyordu.Birsüresonrafizikvetıponaöylesinebüyükbirgüçle hâkim oldu ki, haksız biçimde ona hükmeden teoloji ondanvazgeçmek zorunda kaldı. Çok yetenekli ve saygıdeğer bir doktorolanamcasınınörneğindencesaretalarakve1677yılındababasınınölmesiüzerinekendisinitamameneğilimlerineteslimetti.

3.DoğanınYorumlanmasınaDair**Diderot,DoğanınYorumlayıcısıadlıeserdenalınmıştır,çevirenJeanStewartveJonathanKemp,NewYork:InternationalPublishers,1943,s.43-46.

DenisDiderot

Denis Diderot, editör, romancı ve felsefenin genel problemleriüzerindedüşünenbiryazarolmasınınötesinde,fevkaladebaşarılıbirbilim araştırmacısıydı. Nitekim, çok sevgili ansiklopedisinin bilimselkeşifler ve teknolojik oluşumlara ilişkin maddelerine vücut verensayısızmakalesinikalemealırkenyaşadığıbilimselderinleşmesürecikadar,kendisiniilgilendirenvehazverenuğraşolmadı.

1753 yılında ansiklopedisi için zorlu bir çalışma temposuiçindeykenyayınladığıDoğanınYorumlanmasınaDair [LesEntretienssur Le Fils naturel] adlı aşağıdaki denemesi, Aydınlanma dönemidüşünürlerinin erken modern dönemin bilimsel başarılarını nasıldeğerlendirdiklerinianlatır.

Şeyler bizim aklımızda olduğu sürece sadece fikirdirler; bunlardoğruveya yanlış, kabul edilmiş veya reddedilmiş nosyonlar olabilir.Ancakharicivevarolanşeylerleilişkiliolduklarındatutarlıhalegelirler.Bubağlantıyabirucuylagözlemevediğerucuyladeneyebağlanan,kesintisizbirakılyürütmezinciriyleyapılıryadaikiucundanbağlıbiripeasılmışağırlıklargibi,birakılyürütmezincirindebelirliaralıklarlagerçekleştirilendeneylerle.Buağırlıklarolmadan iphavanınenufakhareketiyleyerdeğiştirecektir.(…)

Doğadatemeliolmayanfikirlerancakkökleriolmayanağaçlardanoluşan kuzey ormanlarıyla karşılaştırılabilir. Sadece bir rüzgâr veyaküçük bir olgu bütün bir ormanı veya bir fikirler bütününü altüstedebilir.(…)

İnsanlar gerçeği araştırma kurallarının ne kadar ağır vevasıtalarımızın sayısının ne kadar kısıtlı olduğunu düşünmektenhuzursuzoluyorlar.Herşeyduyulardandüşüncelere,düşüncelerdenduyulara yansımaya, sürekli olarak önce içine, sonra da dışarıyadönmeye indirgendi; bu, arının yaptıklarına benziyor. Kovanabalmumu getirilmezse kırlar boşuna gezilmiş olacak. Eğer getirilenbalmumlarıylapetekyapılmazsaokadarbalmumuboşunabiriktirilmişolacak.(…)

O engin bilim dünyası bana bazı yerleri aydınlık, bazı yerlerikaranlıkolanbüyükbirarazigibigörünüyor.Çabalarımızyaaydınlıkbölgelerinsınırlarınıartırmakyadaaydınlatmamerkezlerininsayısınıartırmakamacındaolmalıdır.İkincisiiçinyaratıcıdehalargerekiyor;ilkiiçinisegeliştiren,genişleten,güçlendirenbirbilgelik.(…)

Üç temel vasıtamız var: Doğanın gözlemlenmesi, düşünce vedeney. Gözlem olguları biriktiriyor, düşünce onları bağlantılandırıyorve deney bu bağlantıların sonuçlarını doğruluyor. Doğanıngözlemlenmesi büyük dikkat gerektiriyor, düşünmenin derinlemesineyapılması gerekiyor ve deneyler de kesinliğe ihtiyaç duyuyor. Buyöntemlerin birlikte kullanıldığı pekender görülüyor. Yaratıcı zekâlardaöyleçokyaygındeğil.(…)

Felsefeyi ikiye ayırıyoruz: Deneysel felsefe ve akıl yürütmetemelinde felsefe. İlkinin gözleri bağlı, yolunu ancak hissederekbuluyor, eline ne düşerse onu yakalıyor ve sonuçta değerli şeylerbuluyor. Diğeri bu değerli şeyleri topluyor ve onlardan bir meşaleyapmayaçalışıyor;ancakbusözdemeşalebugünekadarrakibininelyordamıylatopladıklarıkadariyihizmetetmedi,zatenböyledeolmalı.Deney, eylemlerini sonsuz biçimde çoğaltıyor, durmaksızıneylemlerine devam ediyor, sürekli olarak fenomenleri aramaklameşgul; akıl yürütme de bu fenomenleri benzerlikleri bulmak içinkullanıyor.Deneyselfelsefeçabalarısonundaneeldeedeceğiniveyane elde edemeyeceğini bilmiyor ama durmak bilmeden çalışıyor.Bununaksine,akılyürütmeyedayananfelsefeolasılıkları tartıyor,birbildirimde bulunuyor ve birdenbire duruyor. Cesurca, “Işıkayrıştırılamaz,” diyor; deneysel felsefe bunu duyuyor ve yüzyıllarcadilini tutuyor; sonraanidenprizmayı üretiyorve şöyle söylüyor: “Işıkayrıştırılabilir.”(…)

II

BİLİMSELDEVRİM

Amaçsızgezinenatalarımızıngeçtiği,

Bunlardanveyoluntümobüyükhatalarından,

Ve eski İsrailoğullarının yıllarca kaybolduğu O küçükçöllerden,

Bacon,Musagibi,sonundabiziçıkardı,

Verimsizçöllerigeçtik,

Sınırındadurduk

Kutsalvaatedilmiştoprakların,

Oyüksekzekâsınınzirvelerinden

Hemkendigördühemgösterdibize.

AbrahamCoivley,AsilTopluluğa

Teorikbilimlereoncayılımıharcadıktansonra(…)Cuibono(Kimin yararına) diye düşünmeye başladım; eylemler ve işdünyasındabuşeylerneifadeediyordu?

JosephGlanvill,PlusUltra

Onların (antik dönemdekilerin) dillerini cilalamaya vesüslemeyeilişkinsanatlardabizdendahabaşarılıolmalarınaşaşmamalı, çünkü tüm zamanlarını ve çabalarını bunugeliştirmeyeadadılar.(…)Amabusanatların,şeylerindüşükdüzeyli incelemelerinde, yani kelimelerin şeylerin resmihaline getirilmesinde kullanılması bilge kişilerceonaylanmadı.

JohnRay,Mektup,15Aralık1690

Modern Bilimin Kökenleri (Origins of Modern Science) adlıkitabında,CambridgeÜniversitesi’ndenProfesörButterfield,OnAltınve On Yedinci yüzyıllardaki “bilimsel devrim”in “Hıristiyanlığındoğuşundan beri olan her şeyi gölgede bıraktığını ve Rönesans ileReformasyon hareketlerini Orta Çağ Hıristiyanlığı sistemi dahilindesadece birer olaya, birer dahili değişime indirgediğini” yazar. “Hemmodern dünyanın hem de modern zihniyetin kökeni olarak o kadarönemli bir yer tutar ki, Avrupa tarihine ilişkin gelenekseldönemselleştirmemizbiranakronizmveengelhalinegelir.”

Bubakışaçısıartıkciddibiçimdesorgulanamaz.Kopernik’in1543Göksel Kürelerin Dönüşleri Üzerine (De Revolutionibus OrbiumCoelestium) ve Newton’un 1687 Doğa Felsefesinin Matematikselİlkeleri(PhilosophiaeNaturalisPrincipiaMathematica)adlıeserlerininbasılması arasında geçen bir buçuk yüzyıldaki bilimsel başarılar,Batı’nın entelektüel ve kültürel hayatında yeni bir dönemin işaretiolmuştur.Benbudöneme“BilimÇağı”diyorum.Buçağıöncekilerdenayıranesasşey,ilahiyatınveantikçağöğretilerininyerinialarakBatımedeniyetiniyönetengüçhalinegelenveartıkbirbilgibirikimini,biryöntemi,birdüşüncebiçiminivemetafiziği (aşağıdatanımlanacaktır)temsiledenbilimdir.Bilim,Eflâtun’un idealarından, ruhlardanoluşandünyayıgüvenilmezhalegetirmişvemaddidünya ilekarşılaştırarak,onu gölgede bıraktırmıştır. On Yedinci yüzyılda maskesini indirdiğiHıristiyanlığı, fiziksel evrenden çıkartarak tarih ve kişisel ahlakbölgesine sokmuş, sonrasındaki iki yüzyılda gittikçe artan sayıdainsan için dini bu alanlarda bile modası geçmiş bir anlayış halinegetirmiştir. Bilim, okulları işgal etmiş, edebiyat düzenini etkilemiş,filozofların dünya fikrini değiştirmiş, sosyal teoriler kuranlara yeniteknikler sunmuştur. İnsanların alışkanlıklara ve geleneklere olantavrını kökten değiştirmiş, ona geçmişinden bağımsızlığını ilan etmefırsatısağlamış,“antiklere”küçümseyerekbakmalarınavepembebirgelecekhayaletmelerinenedenolmuştur.

Bilim Çağı, sarhoş edici biçimde iyileşmenin “içten gelendeğişikliğe” (AzizPavlus’un yeni insanın doğuşu fikri) değil, “dıştakideğişikliğe” (bilimsel ve sosyal mekanikler) bağlı olduğunukeşfetmiştir.

I. Bazı insanlarOnAtın veOnYedinci yüzyılda “bilimsel devrim”diye bir şey olmadığını söyleyerek itiraz edebilir. Tarihin akışı böyledeğildir; bu yeni bilim “devrimci” değildir; bilim insanlarının yüzyıllar

sürendenemeveyanılmalarınınkümülatifetkisidir,diyeceklerdir.Amaeğer “bilimsel devrim” dediğimizde bilimin Batı’da gerçek birentelektüelvekültürelgüçolduğukastediliyorsa,buitirazlargeçersizsayılmalıdırlar.1543 ile1687yıllarıarasındabiryerlerde,engeçOnYedinci yüzyılın sonlarında, bilimin entelektüellerin ve üst sınıflarınilgisinielegeçirdiğinedairkarşıkonulamazkanıtlarmevcuttur.FrancisBacon’un Avrupa’nın tüm akıllı insanlarına yaptığı bilimsel eğitimigeliştirme çağrısı cevapsız kalmamıştır. Bilim çalışmalarının yuvasıolmaküzerekurulanyenientelektüelkurumlaradikkatetmekgerekir–Floransa’daAcademiadelCimento (1661),Londra’daRoyalSociety(1660), Paris’te Academie des Sciences (1666), Berlin Akademisi(1700) açılmıştır, ki bunlar sadece en önemlileridir. Bu bilimselakademiler, bilimin organize bir faaliyet olarak baş göstermesineişaretetmektedir.Fontenelle’inDünyalarınÇokluğu[Entretienssur lapluralitédesmondes]adlıeserigibibirçokörnektegörülebildiğiüzereedebiyatınpopülerbirbilimolarakortayaçıkışıvebilimselkonulardakipopülerkonferanslardikkatedeğerdir.Bacon’ınvegelenekseleğitimi,“şeylere değil”, sadece “kelimelere” (doğaya değil, edebiyata) ağırlıkvermekleithamedenÇekasıllıJohnAmosComenius’ındesteklediğieğitim reformu da öyle. On Yedinci yüzyıl sonunda “mekanik”incelemelerinyüksekzihinselhayatadeğil,pratikzihinselhayatabağlıolduğu yönündeki önyargılar tamamen yok olmuştur. Bacon 1605yılında “mekanik konular üzerinde düşünmenin ve araştırmayapmanın eğitimi onursuzlaştırdığı” yönündeki düşüncelerdenşikâyetçi olmuştur. Ama Kraliyet Cemiyeti üyeleri arasında belirlisayıda din adamı ve belli sayıda yenimoda adammevcuttur. İkinciWorcesterMarkisi bir laboratuvar kurmuş ve 1663 yılında bir icatlarkitabı çıkartmıştır. Din adamı kariyerini bırakıp bilimsel kariyere“dönen”kişisayısıButterfield’inde işaretettiğigibiazdeğildir;erkendönem Hıristiyan misyonerlerinin aldığına benzer bir keyifle, İncil’iönemsizbirfaaliyetolarakgörmüşlerdir.

Bilimsel devrim için tarih önünde hesap vermek kolay bir görevdeğildir. Ancak bilimadamlarının spesifik keşiflerini tartışma dışıbırakırsak problemle daha rahat baş edebiliriz. Sadece bilim tarihi,örneğin Harvey’in kan dolaşımını veya Newton’un genel çekimkanununu nasıl keşfettiğini açıklayabilir. Ama bu kadar çok insanınaynı anda “doğayla” ilgilenmesinde ve dahası doğa konusundakidüşünme biçimlerinde, belirli bazı bilimdışı faktörler de önemli birağırlığa sahiptir. ProfesörWhitehead bize bu faktörlerden birinin deOrta Çağ Hıristiyanlığı ve Orta Çağ skolastizmi olduğunu hatırlatır.OrtaÇağHıristiyanlığı,ilkelbakışıntersineYunanlılarınakılcıbiçimde

düzenlenmiş evren fikrini destekliyordu. Böylece doğanın belirli birdüzen içinde incelenmesi mümkün kılınmıştı. Skolastizm Batılıentelektüelleri kesin düşünce konusunda eğitmişti. Rönesans veProtestan Reformasyonu da kasıtlı olmasa da düşünce biçimiüzerindeki dolaylı etkisiyle bilimsel devrime zemin hazırladı. Dahaöncedebelirttiğimgibi,hümanizmveProtestanhareketidesomutlukyolunda bir hareketi temsil ettiler. Erasmus, filozof ve teologlarınmetafiziktartışmalarıyerineetikkonusunutercihetmişti.Protestanlar,kurumsal Hıristiyanlıktaki mucize öğesini azalttı ve dünyevi birçağrıylaçalışmayavurguyaptılar.AyrıcaAristoilebağlantılıskolastikteolojiye saldırarak bilimadamlarının fizik ve astronomi konularındaAristocuolmayanbiçimlerdedüşünmesinikolaylaştırdı.E.A.Burtt’unKopernikkonusundaişaretettiğigibi,buadamlargenellikleinsanlarınyeni referans merkezleri aradığı bir akıl ikliminde yaşadı. Güneşmerkezli evren teorisinin mimarı olan Kopernik, Luther ile dininmerkeziniRoma’danWittenbergveCanterbury’yekaydıranPiskoposCranmer’inçağdaşıydı.OnAltıncıyüzyıldaekonomikağırlıkmerkezide Akdeniz’den Manş Denizi’ne ve Atlas Okyanusu’na kayıyordu.Rönesans döneminde antik filozofların ve antik metinlerin yenidencanlanmasıdabilimseliştahıartırmıştı.OnBeşinciyüzyılİtalya’sındaEflâtuncu ve Pisagorcu düşüncelerin yeniden canlanması isebilimadamlarını evreni daha matematiksel, niceliksel biçimdedüşünmeyealıştırmıştı.GalenveArşimet’ineserlerininçevirileriantikbilimlerkonusundakisonzengindamarolduveantikbilimcilerintemelkonularda bile sürekli ihtilafa düştüklerini ve bağımsız incelemelerigerekli gördüklerini açıkça belli etti. Doğal güzellikler konusundakiheyecanlarısayesindehümanistlerOrtaÇağındoğaüzerindekigünahdamgasını sildiler ve böylece bilimsel hareketin, Tanrı’nın sözlerininsadece İncil’de değil, aynı zamanda yüce doğa kitabında dabulunduğukonusundakikendindeneminbildirisiniolanaklıkıldılar.

Ancak bu faktörlerden hiçbiri, hatta hepsi birlikte bile bilimseldevrime sebep olamazdı. İnsanın aklına hemen Bacon’ın sözlerigeliyor: “Zamanımızda sıklaşanuzunmesafe yolculukları sayesinde,felsefeyeyenibir ışık tutandoğadakibirçokşeygözlerönüneserildivekeşfedildi.”Avrupa’nıngenişlemesiveAvrupaiçindekiseyahatlerinartması sadece doğaya olan ilgiyi artırmadı, Batı’ya da dünyaüzerindeki“İnsanoğlununKrallığı”nadairbirvizyonsağladı.Bacon’ınhayallerinin çoğu coğrafi keşiflerden ödünç alınmıştı: EntelektüeldünyanınKolomb’uolmayı,Herkül Sütunları’nın [CebelitarıkBoğazı]arasındangeçip yeni ve daha faydalı bilgiler içinAtlas Okyanusu’naaçılmayıçokistiyordu.AncakBaconbilimseldevrimileticarirefahve

ortasınıfınyükselişiarasındakiçakışmayı farkedememişti.ŞüphesizMarksist Profesör Hessen, “Newton yükselen burjuvazinin tipik birtemsilcisiydiveonunfelsefesikendi sınıfınınkarakteristiközelliklerinitemsilediyordu,”derkendurumuaşırıbasitleştiriyordu.{186}Teorikbilimyapanbilimadamlarıkarmaşık itkileresahipti.Teknolojikonusuna ilgigösterselerdegerçeğimerakettikleriiçingerçeğinpeşindekoşuyorvebüyük yaratımı içinde Tanrı’yı arıyorlardı. Ancak, On Yedinci yüzyılfilozoflarının mekanik evreni ile burjuvaların akılcı, öngörülebilir birdüzen konusundaki arzusunun arasındaki ilişkiyi görmek için hayalgücünü zorlamak da gerekmez. Bilim ve iş dünyası iki yönlü biretkileşim içindeydi. Bilimin iş dünyasını etkilediği gibi, iş dünyası dabilimi işe dair heyecanları ve niceliksel düşüncesi, “madde”ye vemaddeyiakılcıbiçimdekontroletmeyeolanilgisiyleetkiliyordu.

II.Bilimseldevrimyenibirbilgikavramı,yenibirmetodolojiveeskiAristocuHıristiyan dünya görüşünden oldukça farklı, yeni bir dünyagörüşüdoğurmuştu.Bununnihaiürünüolanyeni tarihbakışı iseOnSekizinci yüzyılda geleneksel Avrupa sosyal yapısının çözülmesineneden olacaktı. “Bilim” kelimesinin tarihçesi, On Yedinci yüzyılda“bilgi” kavramına verilen yeni anlama büyük oranda ışık tutacaktır.OrtaÇağdayedi temel “bilim” ileyedi temel “sanat” çoğunluklaaynıanlamda kullanılıyordu. Bilimlerin kraliçesi teolojiydi. Ancak 1867yılında Dublin Review için yazdığı bir makalede W. G. Ward bilimkelimesini, “İngilizlerin yaygın biçimde kullandığı anlamda, yaniteolojikvemetafizikbilimlerihariç tutupfizikselvedeneyselbilimler”anlamındakullanacağınısöylemiştir.{187}OnYedinciyüzyıldanitibaren“bilim”ve“bilgi”kelimeleribelirginbiranlamkısıtlamasınauğramıştır.Bilgiartıkkesinbilgianlamınagelir;olasıyadamümkünolanşeylerdeğil, kesin olarak bildiklerin bilgidir. Akıl tarafından açıkçaanlaşılabilen veya matematiksel olarak ölçülebilen veya deneylerleispatlanabilen şeye bilgi denir. Galileo matematik olmadan “(büyükevren kitabındaki) bir kelimenin bile anlaşılamaz” olduğunu ilanederken bu tanıma çok yaklaşmıştır; benzer biçimde Descartes ta,“akılla ispat edilmeyen hiçbir şeyin doğruluğuna asla iknaolmamalıyız,”demiştir.

On Yedinci yüzyıl metafiziğinde “birincil” ve “ikincil nitelikler”arasındaki ayrım da aynı mantığa dayanır. Galileo, Descartes veRobert Boyle için nesnelerin sahip olduğu matematiksel nitelikler(boyut,ağırlık,konumvb.) “birincil”dir,yanigerçekbilgininkonusudur.Duyularımızın bize nesne hakkında söylediği tüm diğer nitelikler(renk,koku, tatvb.) ise“ikincil”dir,dahaazgerçektir.Çünküdahaazölçülebilirler.Tümbunlarınneticesiaçıktır:Bilgi,“doğafelsefesi”neve

muhtemelen sosyal teoriye de aittir ama teoloji veya eski felsefeyeveya fikirler, inanışlar ve inanç içeren ama bilgi içermeyen şiire aitdeğildir. Kraliyet Cemiyeti kesin bir anlamı olmayan metaforları vehitabet sözlerini dışında bırakarak aslında İngiliz dilini yenilemeyiüstlenmiştir. Mütedeyyin insanların “coşkusu” gibi, şairin zevk versedebilgisağlamayan“altıncıhissi”deşüphelihalegelmiştir.

“Bilgi”, On Yedinci yüzyılda sıklıkla fayda anlamında dakullanılmıştır. “Bilginin amacı,” der ThomasHobbes, “güçtür; ve (…)tümspekülasyonlarınkapsamıbirtüreyleminveyayapılmasıgerekenbir şeyin gerçekleştirilmesidir.” “Bilgi edinmemizin esas amacı,” derLocke, “bu bilgiden kendimiz ve dünyadaki diğerleri için bir faydasağlamaktır.” Francis Bacon’un yazdıklarının çoğundaki sorumlulukbudur, örneğin Yeni Atlantis adlı eserinde mitsel bir mekân olanSüleyman’ın Evi’ndeki bilimadamları, “insan imparatorluğununsınırlarını, mümkün olan her şeyi içerecek kadar genişletmek” içinçalışır.HemKraliyetCemiyeti hemdeAcademie desSciences tümgayretleriyle kendilerini şimdiki “insanoğlunun mülkünün kurtarıcısı”yapmaya çalışmıştır. Endüstriyel bilimlerin, denizciliğin ve balistiğinsorunlarını incelemek için komiteler görevlendirilmiş, mekaniköğrencilerisaatlerigeliştirmişveilkbuharmakinesininicadınımümkünkılmıştır.

Bacon’danitibarenayrıcabilgininkümülatifvegeçiciolduğunadaişaret ediliyordu. Öğrenim konusunda “ilerleme” çağrısı yaparkenBacon bilimin kümülatif doğasına vurgu yapıyor, doğal dünyadakeşfedilebilecek her şeyin antik bilimciler tarafından keşfedildiğineinanan çağdaşlarına galip gelmeye çalışıyordu. Robert Hooke 1663yılında Kraliyet Cemiyeti’nin nihai amacının doğa felsefesi içineksiksizbirsistemkurmakolsada,. “buarada”asla “iyihazırlanmıştartışmalarveasılolarakgeçerlideneylerleeldeedilenaçıkdelillerle”açıklanmadığı sürece hiçbir hipotezi “ya da hiçbir dogmatik tanımı,bilimsel şeylerde değişmez hiçbir aksiyomu” kabul etmeyeceğinisöylerkenbilimingeçiciliğinevurguyapıyordu.

Hipotezlerin böylesine ihtiyatlı biçimde ele alınması, On Yedinciyüzyılın yeni bilgi konseptine uygun yeni metodun kalbiydi. İsterdeneyselyöntemi(Bacon),istermatematikselolanı(Descartes)yadaisterse ikisinin karışımını (Galileo, Newton) savunsunlar, bilimselmetoda ilişkin bu çok sayıdaki yeni kitabın ortak noktası, doğahakkındaki aşırı aceleci genellemelere karşı sağlıklı bir güvensizliğesahip olmalarıydı. Bu açıdan bu kişiler, skolastik “realistlerin” soyutevrentasarımınasaldırangeçOrtaÇağnominalistleriylebağlantılıydı.

Bacon’ın Novum Organum adlı eseri skolastizme karşı yürütülenayaklanmanın birçok önemli yönünü özetlemektedir. Bacon buradaskolastik filozofları doğayı temel almadan örümcekler gibi kendilerinimerkeze alarak ağ ören “rasyonalistler” olarak adlandırır. Yaygınmantık (Aristocu kıyas), bilimlerin ilk prensibine asla uygulanmadığıiçin ancak hatalar hazırlayabilir ve oluşturabilir, der. Teoloji vefelsefenin bilim ile vahşi biçimde karıştırılmasından dolayı üzüntüduyuyordu;kutsaliradeyeilişkinbilimleriölülerarasındacanlıaramakgibigörüyordu;bilimdenihai sebepleriaramak,Tanrı’ya adanmış birrahibekadarkısırdı.

Bacon, inşa etmekten çok eleştirmekte yetenekliydi. Onunskolastik mantığı ikame etmek üzere sunduğu “tümevarımmetodu”asla yeni astronomiyi ve yeni matematiksel fiziği oluşturamazdı.Biyolojik bilimlerden farklı olarak bu bilimlerde birincil gereksinimgözlem ve deney değildi, fiziksel evren konusunda yepyeni birdüşünce biçimiydi (niceliksel, matematiksel, Aristocu olmayandüşünce). Galileo, Descartes ve Newton tarafından formüle edilenyeni hareket yasaları, Bacon’un bu yasaları bilse skolastikhipotezlerlekarşılaştıracağıgibiydi; doğadan kısmi olarak soyutlamayapmayı gerektiriyordu. Ancak Bacon’ın antik metot ve fikirlerkonusundakibumetodikşüphesi,genelbirduyguyutemsilediyordu.Başka konularda Descartes ile aynı fikirde olmasa bile, bu fikirlerininsan zihnini ele geçiren ve arzu ettikleri türden bilgileri eldeetmeleriniengelleyen“idollerle”doluolduğukonusundahemfikirdiler.Yaşadıkları zaman, bilginin yapısını Aristo’ya tapınarak yahut KutsalKitap’taki Yaratılış veya Eyüp bölümlerine danışarak değil,matematiksel akıl yürütme ve deney temelinde (genel mantığa zıtyahut alışılmış görünüme itiraz eden) yahut gerekirse ikisini birdentemelalarakyenideninşaetmeyigerektiriyordu.

Bilimsel devrimin garip yanı, hipotez ve sistemlere olangüvensizliğini açıkça belirtse de kendi doğa sistemini yahut dünyagörüşünü yaratmış olmasıdır. 1686 yılında Fontenelle’nin yazdığı oçok popüler diyalogda Kontes şöyle der: “Felsefenin çok mekanikhale geldiğini algılıyorum. Bir saate benzediğini bildiğim için (buevrene)dahaçokdeğerveriyorumvedoğanın tümdüzeninekadarbasit ve kolaysa bana o kadar takdire şayan geliyor.” Descartes vediğerOnYedinci yüzyıl bilim filozofları, o dönemin bilimadamları vesanatçılarınıninşaettiğimakinelere-saatlere,sarkaçlısaatlere,buharmakinelerine- benzeyen mekanik bir evren oluşturmuştur. Ancakevrenin bu şekilde resmedilmesini olanaklı kılan fiili makineleringözlemlenmesi değil, yeni astronomi ve fizik olmuştur. “Kopernikçi

devrim” Aristo’nun, bir ustanın maharetiyle ağırlıksız bir maddedenyaratılmış ve bu yüzden bildiğimiz dünyadaki ve “ayın altındakidünyadaki” nesnelerden farklı davranan gezegenler ve yıldızlardanoluşan “göksel dünya”sını yıkmıştır. Kepler’den Newton’a kadar birdizi fizikçi tarafından formüle edilen yeni hareket yasaları hemdünyadaki hem de gökyüzündeki cisimlerin hareketlerini, tamamenmekanik vematematiksel prensiplere dayanarak açıklamıştır. Ataletyasasınagörenesnelerin“doğalhareketi”Öklituzayındadüzbirçizgihalindeydi.Gezegenler ise çok uzakmesafelerde bile etkili olan vemesafenin karesiyle ters olarak değişen yerçekimi nedeniyle eğriselyörüngelereçekiliyordu.

Bu nedenle, Fontenelle’nin Kontesi tarafından resmedilen evren,OnÜçüncüyüzyıldaDanteyadaOnAltıncıyüzyıldaRichardHookertarafından çizilenden çok farklıdır. Amaçların, biçimlerin ve nihaisebeplerin Aristocu-Hıristiyan evreni ortadan kalkmıştır. Gökleridünyanınetrafındadöndürmekiçingerekliolanruhlarvezekâlaryokolmuştur. Bu yeni evrenin temel özellikleri sayılar (matematikselnicelikler) ve değişmez yasalardır. Bu, doğanın gereksiz hiçbir şeyyapmadığıvegünlükgörevleriniterketmediği,ekonomikbirevrendir.Böylesibirevrendebilimadamlarıkeyifalabilirveburjuvalarsonsuzakadar yahut Darwin gelene kadar mutlu biçimde yaşayabilirdi.Doğanınbir ruhaniamacıyokmuşgibigöründüğü -Descartes’a göreonu düşünecek hiçbir insan olmasa bile var olmaya devamedecektir-gerçeğini,güvenilirliğiylefazlasıylatelafietmiştir.Felsefedeçok mekanik bir hale gelmiştir. Descartes Tanrı’yı makinesiniçalışmayabaşlatmaklakısıtlamışveNewtonTanrı’nıntakdirineilişkindoktrini kurtarmak için elinden geleni yapmıştır. Ama tamamenuygulamaya ilişkin amaçlar yüzünden Tanrı, “mekanik ve geometrikonusunda çok yetenekli olan” İlk Sebep olmuştur. Ayrıca mekanikaçıklamamodası kısa zamanda fiziğinsınırlarınıaşarak biyolojik vesosyalbilimlerideiçinealmıştır.BunedenleDescarteshayvanlarıbirsaat düzeneği, Robert Boyle ise insan vücudunu “eşsiz bir motor”olarakgörmüştür.

BukoşullaraltındamantıklıdüşünüldüğündeOnYedinci yüzyıldabilimiledinarasındabirsavaşolmasıbeklenebilir.Amadurumhiçdeböyledeğildir.ElbettebazıteologlarAristoculuğunyıkılışındandolayıkaygı duymuş, Roma Kilisesi ise Giordano Bruno’nun sonsuz birevrenvesayısızdünyaolarakyorumladığıKopernikçiliğibaskıaltınaalmak için adımlar atmıştır. Ama bilimadamlarının ve bilimi popülerhalegetirenlerinçoğuyürektendindar insanlardı -hattabirkısmıdinadamıydı- ve ya bir çatışma görmüyor ya da bu çatışmaları da bir

dereceyekadarçözmeyeçalışıyorlardı.Bilimzatengenelolarakdinibirgirişimolarakgörülüyordu.Bilimin,yaniDoğaKitabı’nın,Tanrı’nıneserlerindegücünügösterdiğisöyleniyordu,aynıİncil’inonuniradesinigösterdiği gibi “Tanrı’nın eserlerini izlemek,” demişti Boyle’uncenazesindePiskopos Burnet, “ruha doyulmaz bir yücelik sağlıyor.”BaconveDescartes“biliminsınırlarını”mükemmelbiçimdeanlamıştı.Bacon teologları bilimin topraklarından uzak durmak konusundauyarırken teolojiye de kendi etki alanını sağlayabilmek için eşitderecedekaygıduyuyordu.DeAugmentisScientiarumadlıeserindeseküler bilgi konusundaki araştırmasını, “inanç bilgiden dahadeğerlidir” kategorik önermesiyle sonuçlandırır. “Kutsal teolojiyiincelemeye hevesliysek,” der, “insan aklının küçük teknesinden inipkilisenin gemisinin güvertesine geçmeliyiz; sadece bu gemi rotayıdoğru biçimde belirleyecek pusula ibresine sahiptir.” Descartes debence ünlü düalizm’iyle yaklaşık aynı şeyi söylemektedir. Çok iyibilindiğiüzereDescartes,dünyayıikiparçayabölmüştür:Kesinolarakmekanikyasalar tarafındankontroledilenmatematiksel nesnelerdenoluşan harici dünya ve “Ben”in, düşünen özün içsel dünyası.BöyleliklesadeceTanrı’yıdeğil, insanın ruhunu ve ruhani şeylerdenoluşan âlemi de mekanizasyondan net biçimde kurtarmıştır. Buadamlar tarafından temsil edilen düşünce biçimi iki farklı deneyimdüzeyindeki yaşamı savunuyordu:Rasyonel ve bilimsel deneyim vedinselinançdüzeyi.

AncaknihaianalizdeOnYedinciyüzyıldayeniolanşey,entelektüelevrenin güneşi olan teolojinin o gurur veren tahtından indirilmesidir.Bacon,DescartesveNewtondin ilebilimiuzlaştırmanıngitgidedahada zor hale geldiği bir çağda yaşamıştı. Her ikisinin de en iyiözelliklerinikorumak için zayıf bir uzlaşma sağladılar. Pratik amaçlaryüzündendiniamaçlardoğalolanlardanayrıldı,böylecebiliminkendiişine bakması ve kişisel inançların ve ahlakın dine bırakılmasısağlandı. Dini gerçeklerin aklın sınavından geçmesini ve güvenilirdelillere sahip olması gerektiğini öne süren ısrarıyla John Locke verasyonalistlerteolojininayrıcalıklarınıdahadaazalttı.Bacon,“aklımızışoka soksa da” Tanrı’nın sözlerine inanmaya hazırdı. Ama Lockedeğildi: “‘Ben inanıyorum çünkü imkânsız,’ demek iyi bir adam içincoşkulu bir çıkış olabilir ama fikir veya din seçmek için kesinliklehastalıklıbirhükümdür.”Locke iyibirHıristiyanolmuş olsa bile onunöğretisidininolağanüstüyönlerininküçümsenmesinenedenoluyorduve dini basit bir etiğe dönüştürüyordu. Onun, Hıristiyanlığın AklaUygun Doğrulanması [A Vindication of the Reasonableness ofChristianity] (1695) ve John Toland’ınGizemliOlmayanHıristiyanlık

[ChristianitynotMysterious] (1695) adlı eserleri On Sekizinci yüzyılfilozoflarının“doğaldin”fikrindensadecebiradımgeridedir.

Bilimsel devrim ayrıca Batılıların tarihsel perspektifini dedeğiştirmişti.OnYedinci yüzyıla kadargenel inanış insanoğlunun vedoğanın orijinali mükemmel olan bir durumun yozlaşmış ardıllarıolduğuyönündeydi.JohnDonne,1611yılındayazdığıağıtta,“perişanbiçimdedoğduk,”diyordu:

(…)böylecedünyanıntümçerçevesi

bayağıçığırındançıkmış,neredeysekusurluyaratıldı:

ÇünküTanrıgerikalanherşeyiyaratmadanönce,

Çürümegeldigirdiveeniyilerbaştançıkartıldı.

Ancakyüzyıl devamederken entelektüel öncüler yozlaşma fikrinireddetti; doğanın gücünün süreklilik arz ettiğini ve antikdönemdekilerindeaynıbeynesahipolduğunu iddiaettiler. Şüphesizticari devrim ve bir dizi dinsel savaştan ve iç savaştan sonra siyasidüzeninyenilenmesideoluşturulaniyimserliğekatkıdabulundu.Ama“modernlerin” antiklerle aynı, hatta onlardan üstün olduklarını iddiaetme yönündeki cesaretin asıl sebebi bilimsel devrimdi –bilimadamlarının harikulade başarıları ve bu başarıların değişmezdoğa yasalarını ispat etmesiydi. JosephGlanvill’inPlusUltra: yahutAristo’nunDönemindenBuYanaBilgininGelişimiveİlerlemesi(1668)adlıeserindesöylediğigibi,antikdönemininsanlarıçokakıllıydıama“yolları” doğru değildi: “Kesilen bir parmağı iyileştirmeye yardımedecekmişgibiduranamayüzyıllardırdünyayaçokdafazlapratikvefaydalı bilgi sağlamayan bilimsel yöntemlerinin kısırlığı açık birargümandır.” Bu On Yedinci yüzyıl “modernleri” ahlaki ve sosyalgelişimfikriniasla tamolarakkavrayamadı.Amaentelektüelgelişimiilan ederek o saf Altın Çağ’ın hayaletinden kurtuldular ve sonrakiasrınfilozoflarınıinsanoğlununheryöndengelişiminihayaletmekiçincesaretlendirdiler.

FranklinLeVanBaumer,“MainCurrentsofWesternThought.

A.ENTELEKTÜELİLGİNİNYENİODAĞIOLARAKYENİBİLİM

1.YamyamlarHakkında**MicheldeMontaigne’inDenemeleradlıeserindenyenidenbasılmıştır.ÇevirenJacobZeitlin,AlfredA.Knopf,Inc.’ninizniyle.AlfredA.Knopf,Inc.CiltI,s.178-179,181-183.

MichelDeMontaigne

Michel de Montaigne (1533-1592), çok ufak bir azınlık olanFransız asillerinin bir üyesiydi. Otuz sekiz yaşında BordeauxParlamentosu’ndan istifa etti ve ailesinin şatosunda emekli bir âlimgibiyaşadı.Buradakendidönemininenbüyüközelkütüphanelerdenbirini oluşturdu ve filozof bir şüphecinin insan doğası ve inanışlarıkonusundaki izlenimlerini içeren ünlü Denemeler’ini yazdı. İçindenbazı parçaları aşağıda okuyacağınız “Yamyamlara Dair” adlıdenemesi, deniz aşırı keşifleri yansıtırken Montaigne’in içinesürüklendiği şüpheci düşünce eğilimini gösteriyor. (Montaigne için694.sayfayabakınız)

Kral Pyrrhus İtalya’ya geçerken, Romalıların kendisine karşıgönderdiği ordunun düzenini araştırdığında şöyle demiş: “Ne türbarbarlar olduklarını bilmiyorum (Yunanlılar kendilerinden olmayanherkesebarbarderdi)amabuordununyerleşimindebarbarcabirşeyyok.” Yunanlılar, Flaminius’un topraklarına getirdiği orduya da böyleşeyler söylemişti ve Philip de Publius Sulpicius Galba tarafındankrallığında kurulan Roma kampının düzeni ve dağılımınıyükseklerden izlerkenbenzer sözler sarf etmişti.Buradan insanlarınkaba yorumlara kapılmadan önce ne kadar dikkatli olmalarıgerektiğini ve yaygın haberlerle değil, akılcı yöntemlerle hükümvermemizgerektiğinianlıyoruz.

Uzun zaman boyunca, on – on iki yıl boyunca dünyanınzamanımızda keşfedilen diğer tarafında yaşamış biriyle birlikteoturmuştum, Villegaignon’un ayak bastığı bu yere Antarktik Fransadeniyordu. Keşfedilen topraklar o kadar büyüktü ki, üzerinde

düşünmekgerekiyor.

Tanıdığımbuadambasit,cahilbiriydi,böylelerindendürüstşahitlerçıkar;zekiadamlarmeraklıgözlemcilerolmalarınavedahaçokşeyifarketmelerinerağmenbulduklarışeyleriparlatırlar;kendiyorumlarınıdaha önemli kılmak ve ikna edici olmak için hikâyelerini birazcıkdeğiştirmekten çekinmezler; hiçbir şeyi olduğu gibi basitçeanlatmazlar; bunun yerine kendi istedikleri görünüme sahip olmasıiçinbiçimlendirir vemaskelerlerve kendi hükümlerine inanmanız vebunları kabul etmeniz için meseleye kendilerinden bir şeylereklemekten,meseleyigenişletmektenveyaabartmaktançekinmezler.

Bu, ya çok dürüst bir adama ya da yanlış hikâyelere bir parçagerçeklikrengikatamayacak,hikâyeoluşturamayacakvehiçbirteoriyibenimseyemeyecek kadar basit bir adama ihtiyacımız var demektir.Benim tanıdığım adam da tam böyleydi, ayrıca bana farklızamanlardayolculuksırasındatanıdığıçeşitlidenizcivetüccarlarıdagetirmişti. Bu yüzden kozmografyacıların ne diyeceğine bakmadanonunverdiğibilgilerletatminolmuşdurumdayım.(…)

(…)Bildiklerimedayanarakbu ulusun hiçbir yönden barbar veyavahşi olduğunu düşünmüyorum, herkes barbarlık dese de bu onunkendisözlerideğil;gerçektendeiçindeyaşadığımızülkeninfikirlerivepratiklerininörnekleriveyaörüntüleridışındabirbaşkagerçeklikveyaakıldüzeyibilmiyoruz.Birileriherzamanmükemmeldini,mükemmelyönetimi,tümşeylerinenmükemmelveolgunkullanımınıbulabilirler.Nasılkidoğanınkendiyarattığıvekendidoğalakışındadevamedenmeyveler yabaniyse bu adamlar da vahşidir; ancak biz aslındaustalığımızla doğasını değiştirdiğimiz ve düzeninin dışınaçıkardığımızşeylerevahşidemeyitercihederiz.(…)

Bu yüzden bu uluslar bence insan aklından nasiplerini çok azaldıkları kadarıyla barbardır, bunlar orijinal basitliklerini neredeysetamamen korumuştur. Onları hâlâ doğanın kanunları yönetmektedir;bizimkanunlarımız onların değerini henüz pek az düşürmüştür amaöylebirsaflıklarıvardırki,bazenonlarailişkinbilgilerniyedahaönce,onlar hakkında bizden daha iyi hüküm verebilecek adamlarındöneminde gelmedi diye sinirleniyorum. Lycurgus ve Platon onlarıtanıyamadığı için çok üzgünüm; bizim bu uluslarda şu andagördüğümüz şeyler bence sadece şairlerin altın çağ olaraksüsledikleritümresimleriveinsanoğlununmutluhalinitaklitetmekiçinyaptıkları tüm buluşları değil, felsefenin konseptlerini ve arzusunudahiaşıyor.Deneyimlerimizsayesindeonlardagördüğümüzosafvebasitmasumiyetieskilerhayaldahiedemezdi;insantopluluğununbu

kadar az ustalık ve insani bağlantı ile devam ettirilebileceğine deinanamazlardı. Platon’a, bu ulusta ticaret yok, derdim, okuma-yazmayı bilmiyorlar, sayısal bilimler yok, hâkimler veya politiküstünlükyok,hizmetkullanımıyok,zenginvefakiryok,sözleşmeyok,veraset yok,mülkün bölünmesi yok, iş yok ama eğlence var, ortakbağları korumak için akrabalık yok, giysi yok, tarım yok,metal yok,mısırın veya şarabın anlamı yok. Yalanı, ihaneti, ikiyüzlülüğü,tamahkârlığı, kıskançlığı, kötülemeyi ve affetmeyi ifade edenkelimeleri hiç duymamışlar. Hayal ettiği cumhuriyet bumükemmellikten ne kadar uzaktır? Viri a diis recentes (Tanrılardanyenigelmişölümlüler).

2.PlusUltra**JosephGlanvill,PlusUltra,Londra,J.Collins,1668,s.48-50.

JosephGlanvill

Joseph Glanvill (1638-1680) Anglikan bir din adamı ve KraliyetCemiyeti’nin bir üyesidir. Kendisi bir bilimadamı olmamakla birlikte,deneyselbilimlerin tarafını tutanveateizmsuçlaması karşısındabubilimleri savunan birçok deneme yazmıştır. Kitabının adı olan PlusUltra: yahut Aristo’nun Döneminden Bu Yana Bilginin Gelişimi veİlerlemesi(1668),içeriğiniaçıklarniteliktedir.

Coğrafya

Bu konuda antik âlimler fazlasıyla kusurluydu. Aristo, dünyayıâlimlerinin fethettiği biçimiyle biliyordu. Marifetli Varenius tarafındandikkat çekildiği üzere bu bilimdeki en genel ve en gerekli şeylerbilinmiyordu; sıcak kuşağın yerleşmeye elverişli olup olmadığı,denizdeki med ve cezirler, rüzgârların çeşitliliği, mıknatısın kutupsalözelliği, dünyanın gerçek boyutları bilinmiyordu. Yunanlıların veRomalıların masalsı ilişkiler kurdukları uzak ülkelere dair tanımlaristiyorlardı. Dünyanın denizlerle çevrili olduğunu bilmiyorlardı,

denizden dünyanın çevresinin dolaşılabileceğini de. Amerika’dantamamen bihaberdiler, bu yarımkürenin kuzey ve güneyinibilmiyorlardı, bildikleri Asya’dan daha uzak yerler hakkında pek azbilgiye sahiptiler. Japonya, cava, Filipinler ve Borneo ya hiçbilinmiyorduyadahaklarındaçokeskimişbilgilermevcuttuamaşimdihepsi biliniyor. Meksika ve Peru, güçlü imparatorlukların genişbölgeleriveBüyükOkyanus’unadalarıgözlerönüneserildi.DonmuşKuzey ve sıcak hat, daha önce bilinmeyen Güney gezildi, bölgedeyaşayan sayısız insanın hiç de antiklerin inandığı gibi yabancılarısevmeyenvediğerinsanlarakarşıkabaolankişilerolmadığıanlaşıldı.Magellan, Drake ve Candish dünyanın çevresini dolaştı. Denizinbüyük hareketi kaba ve farklılıkları her gün sorgulanıyor; rüzgârınçeşitleri belirlendi ve daha iyi anlaşıldı; mıknatıs taşının hazinedeğerindeki gizli etkileri bulundu ve kullanılıyor. Doğu’nun heyecanvericiadalarına,ayrıcaGüneyveKuzey’dekiadalarasıkuğranırolduveoinsanlarlaoülkelerinbilgileri,zenginlikleriylebirliktebizegetirildi;enuzakyerleregidildiveoyerler tarifedildi.Gemiciliğimizçok dahaiyi, ticaretimiz daha kapsamlı, deniz haritalarımız daha kesin,yerküreyi gösteren haritalarımız daha doğru, seyahatlerimiz dahauzaklara varıyor, raporlar daha özlü ve fazla bilgi içeriyor; neticedecoğrafya bilgimiz Polybius ve Possidonius’un dönemindekinden de,Caesear’lar döneminde yaşayan Batlamyus’un, Strabo’nun vePomponius Mela’nınkinden de çok daha mükemmel. Romaİmparatorluğu’nun o gelişme çağında bu kadar zayıf olan coğrafyaAristoveGreklerdönemindenasıldı?

Fetihleriyle dünyanın sınırlarına ulaştığını düşünen BüyükMakedonyalı (Büyük İskender) bunun bir örneğidir; geçemediğisınırların ötesinde öyle uluslar vardı ki bu büyük fatihi gururlu vemuzaffer ordusuyla birlikte tamamen tüketebilirlerdi. Moderngelişmelerdeçokiyiydi;antikdöneminenşöhretlicoğrafyacılarındangeriye kalanları Gemma Frisius’un, Mercator’un, Ortelius’un,Stevinus’un, Bertius’un ve Guil Blaeu’nun coğrafi performanslarıylakarşılaştırırsanızsizdeböyledüşüneceksiniz.

3.SeyahatlerKoleksiyonu**RecueildeVoyagesdeM.Thevenot,Paris,E.Michallet,1681,s.1-7.

MelchisedechThevenot

Melchisedech Thevenot (1620-1692), Fransız BilimlerAkademisi’ninkuruluşundansorumluolanlardanbiridir.Asıl ilgi alanıcoğrafyadır ve kralın kütüphanecisi olmasının getirdiği bilgisiyle bukonuda dersler vermiş ve seyahatlerin koleksiyonunu yapmıştır.Aşağıdaki bölüm onun Recueil de Voyages (1681) adlı eserininönsözündenalınmıştır.

Dünyayıtanımaarzusunasahipolmamızdoğaldır.(…)Neredeysetüm milletlerin coğrafyacıları vardır: Araplar ve Perslerin en azYunanlılar ve Latinler kadar coğrafyacısı vardı, Çin’in coğrafyası daenazYunanlılarınveLatinlerinbizebıraktığıcoğrafyakadarkesindir.Augustusdönemindeokadarçokdünyatanımıvardıki,Strabonbukadar çok kişi tarafından tartışılan bir konuda yazdığı için özürdilemişti. Strabon’dan üç veya dört yüzyıl sonra Batlamyus da aynıbiçimde özür diliyordu, onun döneminde bu konu tükenmişti. AncaksonzamanlardakibüyükseyahatlerdünyanınYunanlılar,RomalılarveDoğuluların anlattığından çok daha büyük olduğunu gösterdi. Buseyahatler sayesinde imparatorluklarının topraklarının içindeolmayan yerler konusunda antiklerin neredeyse her zamanyanıldıklarınıöğrendik.Dünyaüzerindekivedoğatarihikonusundakikeşiflerinin büyüklüğünü düşünürsek, bu yeni gezginlerin şimdiyekadarkilerin tümü kadar çok bilgi sağladığını söyleyebiliriz. AzizAugustine’in ve diğer büyük ve aziz mertebesindeki kişilerin ortakhatası olan, büyük selden sonra tropik bölgede insanyaşayamayacağıfikrindenbizikurtardılar,gözümüzüaçtılar.Gezginlersayesindesıcakkuşağındünyanınengüzelveheminsanhemdehertür hayvan nüfusunun en yoğun yerlerinden biri olduğunu öğrendik.Birçok eğitimli insan bu seyahatler sonucunda başka bir zorluklakarşılaştılar:Amerika’dabulunan insanlarınkökenlerini tespitetmek.Amaeniknaedicikanıtıkullanmaktançekinmediler;bukoleksiyonundördüncü cildine Meksika tarihini figürlerle birlikte eklememin asılsebebi bu tarihin içinde kanıtı bulmuş olmamdır. Bu figürler vetarihlerdeyıllarAsyalılara,yaniÇinlilere,TatarlaraveJaponlaraözgübiçimde işaretlenmiştir. Bu insanlardan başka kim yılları döngülerolarak sayıyor, bilmiyorum. Bu yöntem çok ustaca olduğuna vebugünkü Amerikalılar fazlasıyla ilkel olduğuna göre, Amerikalılarınbaşka birmilletten geldiğine inanmak için bayağı bir sebebimiz var

demektir.(…)

Banabuinsanlarınokocamanokyanusugeçmesininveböylesibiryolculuk yapmasının imkânsız olduğu söylendi. Ama bu itirazıdillendirenler dünya küresi üzerinde ortaya çıkabilecek büyükdeğişiklikleri unutuyorlar. (…)Merkezindeki en ufak bir değişiklik birkabarmaya neden olabilir -vadileri dağlara ve dağları vadileredönüştürebilir-ve bu değişiklikler büyüğü ve küçüğü kendiyapabildiklerine,zamanıysakendiömürlerinegöreölçeninsanoğlunaçokbüyükgelebilir.(…)

Lucretius,Ovid,StrabovePlinydağlardahayretederekgördüklerigemileri,çapaları,denizkabuklarınıvedenizbalıklarınınkalıntılarınıfark etmiş ve anlatmıştır. Ancak eğitimli kişiler biraz zahmet edipyerinde incelemiş olsalardı, bu fenomeni daha tatmin edici biçimdeaçıklayabilirlerdi. Çok uzağa gitmeye gerek yok, bu konudaaydınlanmak isteyenbizFransızlarParis’tenbir fersahuzakta,ParisParlamentosuBaşsavcısıM.duHarlay’eaitolanparkınduvarlarınınarkasında bu büyük kabarmaların izlerini görebiliriz. Size eskidenoradaamaşimdikırkfersahuzaktaolandenizinvarlığınıkanıtlayan,sadece okyanuslarda görebileceğiniz deniz kabuğu yataklarını,balıklarınvekemiklerininkalıntılarınıgösterebilirim.(…)

Bu gerçekten birçok önemli sonuç çıkartılabilir, sadece dünyayailişkin değil, dünyanın kronolojisine ilişkin bilgi de alınabilir. Benzerkalıntıların ne zamana ait olduğunu kesin olarak söyleyemesek debirbirinin altında iki veya üç katman olduğunu söylemek kesinlikledoğruolacaktır(bukalıntılarüçbinyıldıroradaolanbirşehrinaltındabulunmuştur), bu da dünyada tarihin bilmediği birçok değişiklikolduğununispatıdır.(…)Septuagint’in(Septantes)ve“RomaŞehitleriMenkıbesi”nin dünyanın yaşı konusundaki fikrinin hahamlarınkindendahaolasıolması,üzerindedüşünülmesigerekenbirşeydir.ŞuandaAsyalıların Amerika’ya nasıl göç edebildiğini göstermesi benim içinyeterlidir.

B.BİLGİNİNYENİDENTANIMLANMASI:

BİLİMİNYENİAMAÇLARIVEYÖNTEMLERİ

1.Günlük*

*PeterKing,JohnLocke’unHayatı,Londra,H.ColburnveR.Bentley,1830,ciltI,s.161-165,196198.

JohnLocke

İngiliz filozof John Locke (1632-1704) 1675 ile 1688 tarihleriarasında çeşitli konulardaki düşüncelerini kaydettiği bir günlük tuttu.Aşağıdakipasajlar1677yılındaBilgi,KapsamıveÖlçüsüveÇalışmaadlıbaşlıklarlayazdığıikikısayapıttanalınmıştır.

Zihinlerimiznegerçekler kadar büyük yaratılmıştır, ne de şeylerintümünü kapsamaya uygundur. Erişebildikleri içindekavrayabileceğindençokdahafazlasınıgörür ve anlaşılamaz olanlarda az değildir… Ama fikirlerimizin kaynağı olan bu zihinsel durummükemmellikten uzak olsa da gerçeği arama yönündekigayretlerimizin önüne geçmemeli yahut herhangi bir şeyi bilmektenuzak olduğumuzu düşünmemize sebep olmamalıdır, çünkü her şeyianlayamayız. Bilgi toplamaya uygun yeteneklerle donatılarak budünyaya gönderildik, kendimizi doğamızın yapısının ve varlığımızıniçinde bulunduğu koşulların gösterdiği amaçlar ile sınırlarsak ve oamaçlara yönlendirirsek yeterli bilgi toplayabiliriz. Dünyadakikoşullarımızıgözönünealırsaksürekliyiyecek,içecek,kıyafetvehavakoşullarından korunma ihtiyaçlarının giderilmesi gereken bir mülkesahibiz; rahat edebilmek için bundan çok daha fazlası gerekiyor. Buşeyleri sağlamak için doğa bize çoğunlukla işlenmemiş, kullanımauygunolmayanmalzemelersağlıyor;onlarıkendidurumuzauydurmakiçin çalışmaya, zanaata ve düşünmeye ihtiyacımız var ve eğerinsanoğlununbilgisiçalışmasüresinikısaltacakyollarbulmamışve ilkbakışta kullanışsız görünen bazı şeyleri geliştirmemiş olsaydı, tümzamanımızı fakir ve sefil hayatımızı sürdürmek için gerekli tedarikisağlamak için çalışarak harcayacaktık. (…) Yani burada dünyadakiinsanlarınkullanımıveavantajıiçinuygunolançokgenişbirbilgialanımevcut; yani çalışmalarımızı kolaylaştıracak veya kısaltacak taşımaicatları bulmak, zenginleştirici stoklarımızı (örneğin hayatımızı daharahathalegetirmeye yarayan şeyler) arttıran veya daha iyi korumakiçinkullanılabilecekyenive faydalıürünler tedariketmek için akıllıcabiryöntemle çeşitlimalzemeleri ve etkenleri birleştirmek. İnsan zihni

böylesibuluşlaryapmakiçinuygunduramabelkişeylerinözü,onlarınasılları, gizli çalışma biçimleri ve maddi varlıkların tümü kullanımyeteneğimizi aştığı gibi kapasitemizi de aşabilir; güneşin veyayıldızların doğasını bilmediğimiz için şikâyet etmemizin bir anlamıyoktur, çünkü ışığın kendisini düşünmek bizi karanlıkta bırakır vebilseknebizetambirfaydagetireceknedehayatlarımızıdahamutlukılacak diğer binlerce doğa spekülasyonu, hiçbir şekilde gerçek birfayda sağlayamayacak şeylerle eğlenen boş veya fazla meraklıbeyinleri boşu boşuna meşgul edecektir. Bu nedenle, insanındünyadaki yerini ve ona verilen akıl ve becerileri düşünürsek,elindekilerin ona bu dünyanın sağlayabileceği mutluluğu vereceğisonucuna varmamız gerekir; bu dünya kolayca, zevkli biçimde veçeşitlilikiçindemümkünolanenuzunsüreyaşamasınısağlayacakhertürbolcaşeyledoludur:böylece insanoğlubudünyadahiçbirkaygısıolmasa, bu hayattan sonraki varoluşu anlamaya çalışmasa, kafasınısadece doğa tarihine, kendine düşen evren konağındaki şeylerinniteliğiniaraştırmayayorabilirdi;kendigücüdahilindeşeylerinnesnelsebeplerini ve etkilerini bilme konusunda donanımlı olur,düşüncelerini, dünyada soylarının rahat ve mutlu biçimde devametmesine katkıda bulunacak motorlar ve aletler gibi şeylerin icatedilmesine ve zanaatlara yönlendirebilir, daha fazlasını bulmak içinsıkıntıçekmezdi;evreninasılçerçevesiveyayapısıkonusundaaklınıkarıştırmaya,obüyükmakineyikendi icatlarındanoluşanbirsisteminiçine çekmeye, anlaşmazlık çıkarmaktan ve sürekli kavgaya sebepolmaktan başka bir faydası olmayan, kafa karıştırıcı, muğlakhipotezler oluşturmaya ihtiyaç duymazdı: Tüm işimiz yuvamızda isedoğanındahagenelveyabancıbölümlerihakkındakibilgisizliğimizdenşikâyet etmemize ne gerek var?Kendimizin ve bütün kaygılarımızınsusturulduğu dünya üzerinde ancak küçük bir nokta kadar paysahibiyken, nasıl oluyor da evrenin ayrıntılarına ilişkin bilgi isteğiylesızlanıyoruz? Neden evrensel madde, hareket ve uzayın huzursuz,seyrimümkünolmayanokyanusundayelkenaçmakveiskandilalmakiçin ne pusulamız ne de iskandil kurşunumuz var diye bize güçlükçıkarıldığınıdüşünüyoruz?

***

Bilgiyi takip ederken çok fazla kendine güvenmemek ve kendihükümlerindençokkuşkuduymamak,neherşeyianlayabileceğimizinedehiçbirşeyanlamayacağımızıdüşünmemekçok faydalıdır.Herşeyde kendi hükmünden şüphelenen ve gerçeği ararken kendianlayışının güvenilmez olduğunu düşünen kişi kendi bacaklarınıkesmiş ve başkaları tarafından oraya buraya taşınmasına sebep

olmuşdemektir; gülünçbiçimdebaşkalarının bilgilerinemuhtaç kalırve muhtemelen bu bilgiler işine yaramaz… Diğer yandan, kendianlayışının her şeyi anlamaya yeteceğini düşünen kişi, doğakendisine kanat vermemiş olsa da kendi hayali kanatları üzerineoturmuştur ve böylece anlaşılamaz gerçeklerin geniş boşluğunda,sadeceİkarusmasalındagerçekleşebilecekbirmacerayaatılmıştırvekendisini uçurumun dibinde bulacaktır. Biz burada vasat birdurumdayız; bazı amaçlara uygun ama şeylerin geniş ve sınırsızkapsamınahiçdeuygunolmayangüçlerleveyeteneklerledonatılmış,sınırlıyaratıklarız.(…)

Bana göre insanın amacına en uygun olan ve onun anlayışseviyesinde olan şey, hayatını kolaylaştırmak için doğal deneylerigeliştirmek ve kendisine mutluluğu başka yerlerde, örneğin benimdüşünceme göre, dini de, bir insanın tüm görevlerini de kapsayanahlakfelsefesindearamasınısöylemektir.

2.BiçemveİfadeyeDair**ThomasSprat,LondraKraliyetCemiyeti’ninTarihi,Londra,S.Chapman,1722,s.111-113.

ThomasSprat

Buyüzdenonlar(KraliyetCemiyeti)deneyleriyönetti,geliştirdivedeneyler hakkında hükümler verip tahminlerde bulundular. Amasonunda,buiştevegözetimindeolduklarıtümdiğerişlerde,cemiyetinçok fazla kaygılandığı bir konu daha var ve bu da konuşmalardakitavırdır; konuşmalardaki tavra çok dikkat edilmezse konuşmanıngösterişlive ağdalı hali yüzündenamaçlarının tüm ruhu ve canlılığıkısazamandatükenir.Gereksizveçokkonuşmanınhastalıklıetkileribirçoksanatıvemesleğiçoktanboğmuştur;öyleki,mutlubirhayatınvasıtalarını ve çürümenin sebeplerini düşündüğümde öncedensöylediklerimden caymaktan çekiniyorum; huzur ve iyi huylar içinöldürücü bir etkisi olduğu için belagatin tüm medeni toplumlardanuzaklaştırılması gerektiği sonucuna varıyorum. Bu fikre tamameneğilimli olmamamın sebebi bu silahın kötüler kadar iyiler için dekolayca tedarikedilebilirolmasıdır;buadamlarbusilahı fırlatıpatar,diğerleri de muhafaza ederse, erdemin korumasız masumiyeti her

durumdakötülerinsilahlıhainliklerinemaruzkalacaktır.(…)

Busahtemecazlarınvefigürlerinelimizdekibilgileregetirdiğisislerive belirsizlikleri sinirlenmeden kim seyredebilir? Daha kârlı ve zorbilimlerde kaç ödül, güzel konuşmanın basit gösterişi yüzündenkaptırıldı! Bu adil öfkeye kapıldığımdan dolayı, bazı yazarların vehatiplerin büyük gördüğü tüm bu sözde gizemlerin sığlığını elevermekten kendimi alamıyorum. Birkaç kelimeyle, insanoğlununçalışmaları içinde hiçbir şeyin dünyada bunca gürültü çıkaran bukusurlu deyim bolluğu, bu metafor hileleri, bu dil çabukluğu kadarkolay elde edilemeyeceğini söylemeye cüret edeceğim. Ancaksözlerimi boşa harcıyorum, çünkü kötülük bugün öylesine yerleşmişki, kimi suçlayacağımızı veya reforma nereden başlayacağımızıbilmek çok zor. Bu güzel kandırmacada birbirimize çok fazla değerveriyoruz, ayrıca eğitimimiz sırasında onun için o kadar fazla çabaharcadıkki,onunhakkındahakettiğindendahaşefkatlidüşünmektenkendimizialamıyoruz.(…)

Busebepleonlar(KraliyetCemiyeti)bu aşırılık için bulunabilecektekçareyiyürürlüğekoymakonusundaçoksertönlemleralmıştır;tümabartmaları, konu dışı sözleri ve biçem aşırılıklarını kesin birkararlılıkla reddetmişlerdir; insanların neredeyse kelimeleri ile aynısayıda şeyi ifade ettiği dönemin ilkel saflığını ve kısalığını gerigetirmişlerdir. Tümüyelerini samimi, yalın ve doğal bir konuşmaya,pozitif ifadelere, açık birmantığa, yerel kolaylığa, her şeyimümkünolduğunca matematik sadeliğinde ifade etmeye mecbur tutmuşlar;akıllıların ve âlimlerin değil, zanaatkârların, vatandaşların vetüccarlarındilinitercihetmişlerdir.

3.EğitimeDairRisale**WilliamPetty,W.P’ninBaySamuelHartlib’eTavsiyesi,Londra;1648,s.3-9,17-18,22-23.İmlasınımodernizeettim.

SörWilliamPetty

SörWilliamPetty(1623-1687),doktor,anatomiprofesörü,bilirkişi,mucit, sosyal bilimci olmanın yanı sıra Kraliyet Cemiyeti’nin asılüyelerinden biriydi. “Politik aritmetik” terimini icat etmiş veRestorasyon dönemi boyunca nüfus ve ticaret ile ilgili yazılarındanüfusistatistiklerinikullanmıştı.Onuneğitimedairrisalesi,veyadiğeradıyla W. P.’nin Bay Samuel Hartlib’e Eğitimin Belli BölümlerininGelişimineDairTavsiyesi, 1648yılındabasıldı.OnYedinci yüzyıldaçoksayıdabenzeriolanbueserBacon’ınYeniAtlantisadlı eserineveCampanella’nınGüneşÜlkesieserinebenziyordu.(FF)

Şimdi bu zor iş (eğitimin geliştirilmesi) için eğitime dairdüşüncelerimizi ifade ederek aletlerimizi bileyelim ve sivri aygıtlarhazırlayalım,budüşünceler:

i. Çocukların hem eğitildiği hem de hayatları doğrultusunda birşeyler yapabileceği, okuma yazma gibi, edebi çalışma evlerikurulmalıdır.

Yediyaşındanbüyükbütünçocuklarbutürbireğitimalmalıdır.(…)

Kendileri fark etmeden önce okumaya ihtiyaç duyacak veyaokudukları şeyleri tanıyabilecek ve düşünceleri kaydetmeye değerolmadan önce yazmaya ihtiyaç duyacak veya düşünceleriniherhangi bir biçime sokabilecek az sayıda çocuk olduğundan vekendianadillerindekigündelikkullanımları içinyeterlikitapolduğundayabancıdilöğrenmesigerekençocuksayısıdahadaazolduğundanbizim fikrimiz bu şeylerin (…) biraz ertelenmesi ve daha elzemşeylerindahaönceöğretilmesidir.Buyüzdendiliyoruzki,eğitimcilerinher durumda açıklaması gereken ister doğal, ister suni bütün aklauygun amaç ve eylemleri gözlemleme ve hatırlatma bilginlereöğretilmişolsun.

[Onlaraokumayı,yazmayı,çizmeyiveyabancıdillerigeliştirilmişmetotlarlaöğretmeliyiz.]

Aritmetiğin ve geometrinin tüm öğeleri herkesçe öğrenilmelidir,sadeceinsanilişkilerindeçokçavesıkçakullanılmaz,aklakılavuzlukveyardımdaeder.(…)

Enyükseksınıftandaolsalartümçocuklaraküçüklüklerindebirazimalatöğretilmelidir,örneğin:

Matematikselaletleri,örneğinkadranlarıimaletmeyiveastronomikgözlemlerdenasılkullanılacağınıöğretmek.

Saatlervebaşkadönmehareketlialetlerimaletmek.Camüzerineveyayağlıboyaileçizmekveboyamak.

Çeşitli malzemelerle oymak, aşındırmak, yontmak, kakmak vekalıbadökmek.

Mücevher ustalarının kıymetli taşları bilme, kesme ve kakmasanatları. Dioptrik (ışığı kıracak biçimde) ve katoptrik (ışığıyansıtacakbiçimde)

camkesmek.

Botanikvebahçecilik.

Müzikenstrümanlarıimaletmek.

Seyrüsefer ve gemi imalatı ve teçhizatı için modeller yapmak.Mimariveevmodelleriyapmak.

Kimya, metalleri saflaştırmak ve sahte mücevherler yapmak.Anatomi,iskeletimaletmekveiçorganlarıboşaltmak.

Denizcipusulaları,kürelervediğermanyetikcihazlarıyapmak.

Tümbunlarıöğretmeninsebeplerişunlardır:Sahtekarlârtarafındandahaazkandırılırlar.Genelolarakdahaüreticiolurlar.

Birer centilmen olduklarında sıradan işçilerden çok dahamükemmelişlerçıkartırlar.

İlgilialan,zenginvegüçlükişilertarafındandaaydınlatıcıdeneyleryapılırsaçokdahafazlagelişir.

Onlarızanaatlarınefendileriolmayayönlendirebilir.

Zamanlarınıvemallarınıdahakötüvesilelerleharcamalarınaengelolur.

***

Tüm mekanik zanaatların ve imalatların gelişmesi için sonrakiadımda, Mekanik Bilimler Liseleri yahut Ticaret Kolejleri açarakburalardaher ticaretalanındanenazbirkişinin(amaen iyi,enzekive zanaatını geliştirmeyi en çok isteyen zanaatkâr seçilmelidir)masraflarıcemiyetimiz tarafındankarşılanmaküzere, güzel bir evde

ücretsiz oturmasını istiyoruz; tüm insanların ender ve zarif zanaateserlerini satın alabileceği bir pazar gibi gidecekleri bu okuldamallarınıhızlıcasatabilmeolanaklarıenustamekanikçileriçekmekvetanımladığımızbiçimdebukolejeüyeolmalarınısağlamakiçinyeterlisebepolacaktır.

Bu kurumdan umudumuz (…) tüm zanaatların mucizevi biçimdezenginleşmesi ve yeni icatların yeni modalardan ve yeni eveşyalarından daha sık ortaya çıkmasıdır. Mükemmel ve kesin birZanaatlar Tarihi yazmak için en iyi ve en etkili fırsatlar ve vasıtalarburadabulunabilir; tümbu atölyeler ve faaliyetler, dünyadamaalesefçok az sayıda olan ama doğayı yorumlayabilen, aktif ve felsefeyleilgilenenzihinlerehangideneyleriveeşyayısağlayacaktır?

Buliseninyahutkolejinduvarlarıarasındaenkesinvemükemmelfikirlere göre kurulmuş bir akademik hastane ve garip yaratıkları vekuşlarıahırlardavekafeslerdesaklayanbirTheatrumBotanicum{188}

mevcut olmalıdır; burada (…) bahçe ve binaların modelleri veplatformlarıylabirlikte tümbüyükveasilmotorlarınmodellerimevcutolmalıdır.Yapay çeşmeler ve su oyunları, seçme kitaplardan oluşanbirkütüphane,gökcisimlerinivemeteorlarıizlemekiçinbirastronomigözlemevi, çeşitli tarım deneyleri için büyük araziler, nadirresimlerden ve heykellerden oluşan galeriler, en gerçekçi dünyaküreleriveen iyi tanımlanmışcoğrafiharitalarmevcutolmalıdır,öyleki, burası mümkün olduğunca tüm dünyanın bir örneği veya özetiolsun. (…) Bu cemiyetin, Cizvitlerin kendi dinlerini devlet ve devletyönetiminde yayması gibi zanaatları dikkatlice geliştirecek biçimdeoluşmasınıistiyoruz.

Ama bahsettiğimiz tüm bu nefis şeylerden tat alacak bir damakistiyorsak,yanidünyevitümnimetlerinençokarzuedileniolansağlığıistiyorsakbuşeylernasılbirtatverecektir?Hastalıklarıtedaviederkenbu kadar zorlukla karşılaşıyorsak ve bu engelleri yok etmek içinengellerle orantılı önlemler alınmıyorsa nasıl sağlıklı olmayıbekleyebiliriz?Buyüzdenhalkın iyiliğinive insanoğlununrahatını biradımdahailerigötürecekvasıtalarıaramalıvehemdoktorlarınhemde hastaların zayıflıklarını iyileştirecek bir hastane kurmak içinbüyüklüğümüzügöstermeliyiz.

[Bununardındankolejde yürütülmesi gereken tıbbi araştırmalarınayrıntılıbirtanımımevcuttur.Pettydahasonra,yazılmasıveokullardakullanılmasıgerekenkitaplarıtarifetmeyebaşlar.]

Bu yüzden ilk olarak… adı Vellus Aureum sive FacultatumLuciferarumDiscriptioMagnaolanbirkitapta,geçinmeyiveinsanların

zenginleşmesinisağlayacakdenenmiştümyollarınayrıntılıolarakaçıklandığı çalışmalar derlenmesini öneriyoruz. Bunların arasında,“ZanaatlarveyaİmalatçılarTarihi”ninenzevkliveenkârlısıolmasınıarzuluyoruz.Bu kitapta bir doğal şeyin diğerine dönüşmesine ilişkintümmanuel faaliyetlerveuygulamalar, gerekli aletler vemakinelerlebirlikte tanımlanmalıdır, her bir iş ayrıntılı biçimde hazırlanmalı,açıklanmalıdır, kelimeler yetersiz kaldığında tüm aletler ve aygıtlarresmedilmelidir, tanımlar onlarsız açıklayıcı olmadığında renkler deeklenmelidir.(…)

[Böylebirtarihyazmanınfaydalarındanbazıları:]

3. Şimdilerde sadece kelimelerle ve hayali nosyonlarla kendikafalarınıkarıştıranvekendileriniyoranâlimlerveetraflıcadüşünmeyisevenlerakılegzersizleriyapacakdahaçokvedahaiyimalzemelerekavuşacaklar.

7. Genel olarak gerekli vasıtalara sahip olan herkes deneyleryaparakVellusAureum’umuza destek vermiş olur. İşler iyi gitse degitmese,de…doğahakkındadahafazlaşeykeşfetmişolur.

11. Hollanda gibi imalat ve ticaret ile uğraşan bütün ülkeleringeliştiğini,güçlüvezenginolduğunugörüyoruz.Bununaksimümkünmü?Yenigümrükvergilerisayesindedevletin gelirleri arttığında tümdilenciler…hattahırsızlarve soyguncular bile (daha iyi iş isteyerek)işekoyulur,çoraktopraklarverimliolur, ıslakolankururvekuruolanıslanır,evcildomuzlarınvediğerterbiyeedilemeyenhayvanlarındahiçalışması sağlanırsa, tüm değersiz malzemeler asil amaçlarlakullanılırsa, bir adam veya binek üç katı çalışırsa, her şey garipfaydalarsağlayacakşekildegelişir.

12. İnsanlar diğer türlü yaşadığında daha onurlu ve daha bollukiçindeyaşayacağınıöğrendiğinde,dinâlemindeçok fazla tumturaklıkonuşan ve değersiz vaiz, kanun âleminde fazla kurnaz avukat,fizikçiler arasında fazla şarlatan, taşra okullarında fazla gramerbiliyormuş gibi yapan hoca ve centilmenlerin evlerinde çok fazlatembel adam olmayacaktır. Acı çekmeye istekli herkes bu kitaplageçimini sağlamanın tüm yollarını öğrenecek ve kendi zekâsına veyeteneklerineenuygunolanıseçecektir.

C.YENİBİLİMLER:ASTRONOMİ,FİZİK

1.Commentariolus**EdwardRosen,ÜçKopernikTezi,s.57-60.ColumbiaUniversityPress,1939.

NicholasKopernik

Nicholas Copernicus (1473-1543) ,Polonya’da doğdu, babasıThornşehrindeHansaBirliği{189}üyesi,zenginbirtüccarvememurdu.Kendi dönemindeki birçok âlim gibi İtalya’ya giderek Bologna’damatematik ve astronomi profesörü olan Maria de Novara’dan dersaldı.Novara’dan,matematikselilkelliğiyüzündenBatlamyusçusistemieleştiren Eflâtuncu ve Pisagorcu ruhu kaptı. Okuduğu antikfilozoflardan dünyanın hareket etmesi olasılığını öğrendi ve gökselfenomenler içinalternatif bir teori geliştirdi.Bu teoriyi anlatan büyükeseri De Revolutionibus Orbium Coelestium, öldüğü yıla kadaryayınlanamadı, ancak birkaç yıl önce astronomik varsayımlarınıözetlediğibirtaslak,(Commentariolus)yayınladı,butaslağınbirkısmıaşağıdadır.

Atalarımız, gözlemleyebildiğim kadarıyla, özellikle gezegenlerinbarizhareketlerini düzenlilik prensibinegöre açıklayabilmek için çoksayıdagökselküreolduğunuvarsaymıştı.Gökselbirnesnenin,yanimükemmel bir kürenin her zaman düzgün biçimde hareketetmemesinin neticede saçma olduğunu düşünmüşlerdi. Farklıyönlerdeki düzenli hareketleri bağlantılandırarak ve birleştirerek hernesneninherhangibirpozisyondagörünebileceğinekararverdiler.

Bu problemleri eşmerkezli küreler kullanarak çözebileceğinidüşünen Callippus ve Eudoxus tüm gezegen hareketleriniaçıklayamadı; sadece gezegenlerin görünen dönüşlerini değil, bunesnelerin gökte bazen bize daha yakın, bazen de daha uzakgöründüğü gerçeğini açıklamaları gerekiyordu ve bu gerçekeşmerkezliliğeuymuyordu.Buyüzdendışmerkezlilikvedışçemberlerikullanmak daha iyiydi; bu, âlimlerin neredeyse tümünün kabul ettiğibirsistemoldu.

AncakBatlamyus’un ve çoğu diğer astronomun gezegen teorilerisayısalverilerle tutarlı olsa da az zorluk çıkarmıyordu.Çünkü belirlidenge noktaları (ekuant) düşünülmediği sürece bu teoriler yeterli

olmuyor, bu durumda gezegen, dışmerkezin ne yörüngesine ne demerkezinegöresabithızdahareketediyormuşgibigörünüyordu.Buyüzden böylesi bir sistem ne yeterincemutlak ne de yeterinde aklıtatminedicibirçözümolabiliyordu.

Buhatalarınfarkınavardığımdasıksıkdaireleriçinbelkidedahaakla uygun bir düzen bulunabileceğini düşündüm; bu düzendegörünen her dengesizliğin sebebi çıkarılabilmeli ve her şey kendimerkezine uygun olarak hareket etmeliydi, çünkü mutlak hareketkanunu bunu gerektiriyordu. Kendimi bu çok zor ve neredeyseçözülemez probleme adadığımda, nihayet eskiden kullanılandandaha az ve daha basit bir yapıyla bu sorunu nasıl çözebileceğimeilişkin öneri, bazı varsayımlar (aksiyomlar olarak adlandırılır) olarakbanabahşedildi.Varsayımlaraşağıdakisırayıtakipeder.

1.Tümgökseldairelerinvekürelerintekbirmerkeziyoktur.

2. Dünya’nın merkezi, evrenin de merkezi değildir, sadece kendiağırlığınınveayınyörüngesininmerkezidir.

3. Tüm küreler hareket ederken güneşimerkez alırlar, bu yüzdengüneşevreninmerkezidir.

4.DünyanınGüneş’euzaklığınıngökkubbenin yüksekliğine oranı,dünyanın yarıçapının dünyanın güneşe olan uzaklığına oranıkadarküçüktür.Dünya’nınGüneş’eolanuzaklığı,gökkubbeninyüksekliğiylekarşılaştırıldığındafarkedilemez.

5.Gökkubbedegörünenhiçbirhareketgökkubbedekibirharekettendeğil, ancak dünyanın hareketinden kaynaklanır. Dünya,etrafındaki öğelerle birlikte kendi sabit kutupları eksenindegünlük bir hareket yapar, bu sırada gökkubbe ve en uzakgökyüzüsabitkalır.

6. Bize güneşin hareketi gibi görünen aslında Güneş’in değil,dünyanınveküremizinhareketidir;Dünyadadiğergezegenlergibigüneşinetrafındadöner.YaniDünya’nınbirdençokhareketivardır.

7.Gezegenleringörünengeriyedoğruvedoğrusalhareketlerikendihareketlerinden değil, Dünya’nın hareketinden kaynaklanır. Bunedenle, sadece Dünya’nın hareketi gökyüzündekiaçıklanamayanbirçokdüzensizliğiaçıklamayayeter…

Dünya’nın hareketini Pisagorcularla beraber keyfi biçimde ilerisürdüğümü kimse düşünmemelidir; daireleri yorumlarken bu konudagüçlüdelillerbulmuştum.Doğacıfilozoflarındünyanınhareketsizliğini

ispat için öne sürdüğü ana argümanlar çoğunlukla görünümedayanmaktaolduğundanözellikleburadabu argümanlar çürütülmüşoluyor. Çünkü ben de Dünya’nın sadece görünüşte hareketsizolduğunugösteriyorum.

Gökteki küreler aşağıdaki düzendedir. En yüksek olanı sabityıldızlarınhareketsizküresidir,herşeyi içerirveherşeyinkonumunubelirler. Ondan sonra Satürn gelir, onu Jüpiter takip eder, ardındanMars.Mars’ınaltındabizimdebirliktedöndüğümüzkürevardır;dahasonraVenüs,ensondaMerkür.Ayküredünyayımerkezalarakdönerve dünyayla birlikte dışmerkezli olarak hareket eder. Yine aynıdüzende, bir gezegen diğerini dönüş hızında geçebilir, bu çizdiğidaireninbüyüklüğüneyahutküçüklüğünebağlıdır.BuyüzdenSatürnkendi yörüngesini otuz yılda tamamlar, Jüpiter on iki yılda, Mars ikibuçukyılda,Dünyabiryılda,Venüsdokuzayda,Merküriseüçayda.

2.SörIsaacNewton’unPrincipia’sınaÖnsöz**SörIsaacNewton,DoğaFelsefesininMatematikselPrensipleri,çevirenAndrewMotte,Londra,B.Motte,1729,s.1-8,10-13.

RogerCotes

Sör Isaac Newton 1713 yılında Principia adlı eserinin (DoğaFelsefesininMatematikselPrensipleri) ikincibaskısınıçıkardı.Eserinönsözü, Cambridge’te astronomi ve doğa felsefesi profesörü olanarkadaşı Roger Cotes (1682-1716) tarafından yazılmıştır. Modernatalet kanunu, yerçekimi, doğanın düzeni vb. konulardaki Newtoncusistemin Cotes tarafından yapılan özeti, yeni fiziğin Aristocuprensiplerdennekadaruzaklaştığınıgösterir.

Doğafelsefesikonusundaçalışanlartemeldeüçsınıfaayrılabilirler.Bunlardan bazıları şeylerin türlerini, özgün ve gizli niteliklerinireferans alırlar; bilinmez bir tavırla çeşitli cisimlerin eylemlerini bunitelikleredayandırırlar.Aristo’nunveAristocularınokulundantüretilendoktrine bağlıdırlar. Cisimlerin çeşitli etkilerinin bu cisimlerin özgündoğalarından kaynaklandığını kabul ederler. Ancak bu cisimlerin

doğalarınınkaynağınıbizeaçıklamazlarvebunedenle,aslındabizehiçbir şey söylemezler. Tek işleri şeylere isim takmak olduğundanşeyleri incelemezler; bir tür felsefi konuşma biçimi icat ettiklerinisöyleyebiliriz ama bize göre gerçek felsefe öğretmezler. (…)Geriyedeneysel felsefeyi uygulayan üçüncü sınıf kalıyor. Bunlar gerçektendeherşeyinsebebinimümkünolanenbasitprensiplerdenalırlaramafenomenlertarafındanispatlanmayanhiçbirşeyiprensipolarakkabuletmezler. Hiçbir hipotez tasarlamazlar, hipotezlerini de ancakdoğruluğunun ispatlanması gereken sorular olarak felsefeye dahilederler. Bu nedenle, iki aşamalı bir metot takip ederler: sentetik veanalitik. Analiz yaparak seçilen bazı fenomenlerden doğanıngüçlerine ve güçlerin basit kanunlarına dair çıkarsama yaparlar;bunlara dayanarak yaptıkları sentez ile geri kalanların yapısınıgösterirler. Bu, felsefe yapmanın kıyas kabul etmez biçimde en iyiyoludur ve tanınmış yazarımız bu yola diğer herkesten önce adilbiçimdekucakaçmıştır; sadece bu konudakimükemmel çalışmalarıiçin bile tanınması ve övülmesi gerekir. Bunun en ünlü örneğiyerçekimiteorisindençıkarsadığıDünyasistemiaçıklamasıdır.Ondanönce bazıları tüm cisimlerde bir yerçekimi özelliği olduğundanşüphelendileryahutböylebirözellikhayalettiler;ancakbunuolaylarlagösterebilenveböyleceyüksekakılyürütmeçabaları içinsağlambirtemelhalinegetirenilkvetekfilozofooldu.

***

Bu nedenle, akıl yürütmeye en basit ve bize en yakın olanbaşlamalıyız; yerçekiminin Dünya’da bizim üzerimizdeki doğasınıbirazanlayabilirsek,bizdençokuzaktaolangökselcisimlerüzerindedüşünmeye daha kolay geçebiliriz. Artık tüm filozoflar dünyanınçevresindedönentümcisimlerindünyayadoğruçekildiğikonusundahemfikirdir.Gerçektençokhafifcisimlerinmevcutolmadığıdabirçokdeney ile teyit edilmiştir. Göreceli hafiflik gerçek hafiflik demekdeğildir,ancakgörünüşteböyledirvebuhafiflikbitişikcisimlerinüstünyerçekimindenkaynaklanır.

Ayrıca tüm cisimler dünyaya doğru çekildiğinden Dünya dacisimlertarafındançekilir.Yerçekimieylemikarşılıklıveherikitaraftadaeşitolduğundanbuispatlanmışolur.

Bu, Dünya’daki yerçekiminin doğasıdır; şimdi gökyüzündekiniinceleyelim.

Her cismin, kendisine uygulanan bir güç ile durumunudeğiştirmediği sürece ya durduğu ya da düz bir çizgide düzgünbiçimdehareketettiği,tümfilozoflartarafındankabuledilmişbirdoğa

yasasıdır.Buradanhareketle,bazıcisimlereğriselçizgilerdehareketedervebunedenleyörüngelerineteğetolandüzçizgilerdensürekliolaraksaparlarvebucisimlerbazısürekligüçlertarafındaneğriselbiryol üzerinde tutulurlar.Gezegenler dairesel yörüngeler takip ettiğinegöre, tekrarlanan eylemleriyle gezegenleri sürekli olarak teğetolduklarıyoldatutanbirgüçmevcutolmalıdır.(…)

Şimdiye kadar anlatılanlardan, gezegenlerin, kendilerini süreklietkileyen güçler tarafından rotalarında tutuldukları açıkçaanlaşılmaktadır; bu gücün yörüngenin merkezine yönelik olduğuaçıktır;veyineaçıktırki,bugücünetkisimerkezeyakınoldukçaartar,uzakoldukçaazalır;buetkiazalanuzaklığınkaresiyleorantılıolarakartarveartanuzaklığınkaresiyleorantılıolarakazalır.(…)

Birincil gezegenlerin Güneş etrafındaki ve ikincil gezegenlerinJüpiter ve Satürn etrafındaki dönüşleri ile Ay’ın Dünya etrafındakidönüşüaynıtürdefenomenlerdir;gösterildiğigibibirincilgezegenlerinmerkezcil kuvvetlerinin Güneş’in merkezini, ikincil gezegenlerin deJüpiter ve Satürn’ün merkezlerini hedef aldığı gibi, Ay’ın merkezcilgücü de Dünya’nın merkezini hedef alır; ayrıca tüm bu güçlermerkeze olan uzaklıkların karesiyle orantılı olduğuna göre, Ay’ınmerkezcil kuvveti de Dünya’ya olan uzaklığının karesiyle orantılıdır;elbettetümbunlarındoğasınınaynıolduğunueklemeliyiz.BuyüzdenAyDünya’yadoğruçekilirkenDünyadaAy’adoğruçekilir;yaniikincilgezegenler birincillerine doğru çekilirken birincil gezegenler deikincillerinedoğruçekilir; yani tümbirincilgezegenlerGüneşedoğruveGüneşdebirincileredoğruçekilir.

BusebepleGüneştümgezegenleredoğruçekilir, tümgezegenlerdeGüneş’edoğru…

Güneş’in çekim özelliğinin muazzam uzaklıklara kadar ulaştığınıve çevresindeki geniş uzayın her parçasına yayıldığını en açıkbiçimde gösteren şey kuyruklu yıldızların hareketidir; Güneş’e çokuzak yerlerden gelen kuyruklu yıldızlar ona çok yaklaşır; bazen okadar yaklaşır ki, Güneş’e en yakın olduklarında ona dokunacakgibidirler. Bu cisimlere ilişkin teori, mükemmel yazarımız tarafındanbizim çağımızda keşfedilene ve bu gerçeği en kesin gözlemlerlesununcayakadarastronomlar tarafındanbilinmiyordu.ArtıkkuyrukluyıldızlarınodaknoktasıGüneş’inmerkeziolankonikbölümleresahipyörüngelerde hareket ettikleri ve Güneş’e çekildikleri yarıçapları ileyarıçapınkaresiyleorantılıbiralanıtanımladıklarıbilinmektedir.Ancakbu fenomenden anlaşılan ve matematiksel olarak gösterilen şey,kuyrukluyıldızlarıyörüngelerindenalıkoyanbugüçlerinGüneş’leilgisi

olduğuvemerkezeolanuzaklıklarınkaresiyletersorantılıolduğudur.BusebeplekuyrukluyıldızlarGüneş’edoğruçekilirler ve bu yüzdenGüneş’in çekimgücü sadecebelirli uzaklıkta bulunanve neredeyseaynı düzlemde olan gezegenlerin gövdelerinde etkili olmaz,gökyüzünün çok farklı yerlerinde ve çok farklı uzaklıklarda olankuyruklu yıldızlar üzerinde de etkili olur. Böylece anlıyoruz ki,yerçekimine sahip cisimler doğaları gereği tüm uzaklıklardaki tümdiğeryerçekiminesahipcisimlerekendikuvvetleriniyayarlar.

***

Yukarıda varılan tüm sonuçlar, tüm filozoflar tarafından kabuledilen şu aksiyomu temel alır: Aynı türdeki etkiler, yani bilinenetkileriaynıolanlar,aynısebeplerdenkaynaklanırveaynıbilinmeyenözelliklere sahiptirler. Bundan şüphe edenler şunu düşünmelidir: BirtaşınAvrupa’dadüşmesinenedenolanyerçekimiAmerika’dadaaynıdüşüşünsebebideğilmidir?

İsterdünyadaolsunistergökyüzünde,tümcisimleryapabildiğimizdeneyler ve onlara ilişkin gözlemlerimizden bildiğimize göre, birağırlığa sahiptir; genel olarak tüm bu cisimlerde de bir çekimolduğunu kabul etmemiz gerekir. Genişletilebilir, hareket ettirilebilirveyageçirimsizolmayanhiçbircisimolmadığınagöre,hercisminbirağırlığasahipolduğunudüşünmeliyiz.Cisimleringenişleme, hareketvegeçirimsizliklerini ancakdeneyleöğrenebiliriz ki, çekimkuvvetleride aynı şekilde öğrenilmiştir. Gözlemleyebildiğimiz bütün cisimlergenişleyebilir, hareket ettirilebilir ve geçirimsizdir; bu yüzden gözlemyapmadığımız cisimlerin de genişleyebilir, hareket edebilir vegeçirimsiz olduğu sonucuna varırız. Böylece gözlemlediğimiz hercisminağırlığıolduğunubulmuşoldukvegözlemleyemediklerimizdedahiltümcisimlerinağırlığıolduğusonucunaulaştık.Çekimkuvvetlerihenüz gözlemlenmemiş olan sabit yıldızların ağırlığı olmadığı iddiaedenler, aynı sebepten genişleme, hareket etme ve geçirimsizliközelliklerine de sahip olmadığını söyleyebilirler, çünkü sabit yıldızlarhenüz gözlemlenmemiştir. Kısacası ya yerçekimi cisimlerin birincilniteliklerinden biri olmalıdır ya da genişleme, hareket etme vegeçirimsizlikolmamalıdır.

3.DünyalarınÇokluğu**Fontenelle,DünyalarınÇokluğu,çevirenJohnGlanvill,Londra,R.Dendy,1695,önsöz,s.

7-11,14-19,25-26,34-35,86,125-126,149.

Fontenelle

Bernard le Bovier de Fontenelle’in DünyalarınÇokluğu ÜzerineKonuşmalar(EntretienssurlaPluralitedesMondes,1686)adlıeseri,evreni Kopernik’in, Giordano Bruno ve Descartes’in sistemlerinedayanarak açıkladığı popüler bir tefsirdir. Bu eser, Fontenelle ileastronomi tartışmayı sevse de bundan çekinen Fransız bir kontesarasında, kontesin bahçesinde altı akşam üstüste yapılanyürüyüşlerdegeçenkonuşmalardanoluşmuştur.

Amacım felsefe hakkında konuşmak ama bunu felsefi biçimdeyapmamaktır. Konuyu öyle bir seviyeye getirmek istiyorum ki,centilmenlerin keyfini bozacak kadar kuru ve yavan olmasın amaâlimlerieğlendirmeyecekseviyededeğersizveönemsizdeolmasın.

***

Felsefeninmerakımızıençokkaşıyanbölümünüseçtimçünkübizi,üzerinde yaşadığımız dünyanın nasıl yaratıldığını bilmekten vebizimkine benzer, üzerinde yaşayanlar olan başka dünyalar olupolmadığınıöğrenmektendahafazlailgilendirenneolabilirki?

***

Bu önsözde söylenecek başka bir şey kalmadı ama kolay tatminolmayacak bazı insanlar var; onlara verecek iyi izahlarımolmadığındandeğil,en iyi izahverilsebile hiçbiriyle yetinmeyecekler.Onlar,dünyadan başka yerlerde yaşayanlar olduğunu hayal etmenindiniaçıdantehlikeliolduğunudüşünenaşırıtitizkişiler;bazılarınındinikonulardaaşırıhassasolduğunubiliyorumveinsanlariçinbastırdığımşeylerde benim fikirlerime karşıt fikirlere sahip kişileri gücendirmekistemiyorumamaaslındadin,benimüzerindeyaşayanlarolansonsuzsayıdadünyasistemimekarşıbirönyargıgeliştiremez,enfazlahayalgücümün hatasını düzeltmek gerekebilir. Ay’da yaşayanlar olduğusöylendiğinde bazıları bizim gibi adamların mevcut olduğunu hayaleder; Kilise adamları ise fazla zahmete girmeden bu fikre sahipolanlarınAteist olduğunu düşünür. Âdem’in ardında bıraktığı nesillerAy’a hiç seyahat etmemiştir, oraya bir koloni de gönderilmemiştir;Ay’daki adamlar Âdem’in oğulları değildir; bu noktada, herhangi biryerde onun soyundan gelmeyen insanların varolup olamayacağısorusu karşısında teoloji yine şaşırır… Şimdi hiç kimse, yapılacakitirazları engellemek amacıyla Ay’da insan yoktur dediğimi

düşünmesin, çünkü doğanın işlerinde gözlemlenebilen sonsuzçeşitlilik ve farklılık hakkında tasarladığım düşünceye göre, oradainsan olması mümkün değildir. Bu fikir tüm kitap boyuncaişlenmektedir ve hiçbir filozof tarafından aksi ispat edilemez. Ayrıcabirden çok dünya olduğunu düşünmek ne akla ne deKutsal Kitap’aaykırıdır. Tanrı bir dünya yaratarak kendini yücelttiyse, ne kadar çokdünya yaratırsa o kadar daha yücelmiş olur. Ancak bu fikirleriinancımın maddeleri olarak ilan etmiyorum; böyle yaparsam diğerkomşularımileaynıözgürlüğesahipolacağımıumuyorum.

***

(…) Kendi kendime düşünüyorum; doğa operaya çok benziyor.Durduğun yerden sahnenin gerçekte nasıl olduğunu göremiyorsun;sahne avantajlı bir yere yerleştirilmiş, tüm çarklar ve hareketlersunulan oyunu daha eğlenceli kılmak için saklanmış; makinelerinnasıl veya neye göre hareket ettiklerini anlamak için kendiniziüzmeyin, çukurda çalışan bir mühendis size ilişmeyen bu konuylailgileniyordur; o mühendis hareketten mutluluk duyuyor ve buhareketinneyebağlıolduğunuvenasılilerigidileceğinikendikendinegösteriyordur.Demekkibumühendisbiranlamdafilozofgibidiramazorluklarınçoğufilozofunsırtındadır,tiyatronunmakineleri,çarklarıveyaylarıgözdenuzakolduğundan,evreninhareketleriniuzunzamandırsadecetahminetmemizesebepolandoğanınmakinelerikadarilginçdeğildir. Operadaki bilgeleri, Pisagor’u, Platon’u, Aristo’yu ve tümdiğer bilge adamları, çağlar boyu dünyada bu kadar çok gürültüyapan adamları düşünün. Bunların faytonu simgelediğini düşünün,rüzgârlarla kalkan o ilham verici gençleri görüyorlar ama ne bağlıolduğutellerinedesahnearkasındaolupbitenlerigörüyorlar.Tümbufilozofların kendilerini apaçık aptal yerine koyduğunu ve nasılgerçekleştiğinikurnazcaitirafettiklerinidüşünmezmisiniz;hayır,hayır,onlaraboşyerebilgeadamlardenmemiştir,çünküonlarınbilgeliğininçoğu komşularının cehaletinden kaynaklanır. Her insan, ne kadarolanaksız olursa olsun, kendi fikrini söyler, bunların her birineinanacak çeşit çeşit aptallar mevcuttur. Biri size faytonun gizli birmanyetikgüçileçekildiğinisöyleramagücünyerinibilmez;vakurbircentilmenebusoruyusorsanızbelkidehırçınlaşır.Birdiğerifaytonunonu birleştiren bazı sayılardan oluştuğunu söyler; ancakunutulmamalıdırkifilozofsayılarıcebiröğrenenbirsütçocuğundandaha fazla bilmemektedir. Üçüncüsü faytonun tiyatronun tepesindegizli bir sevgilisi olduğunu söyler, fayton da her gerçek âşık gibisevgilisinin yanında olmadan huzur bulamaz. Bunun gibi yüzlerceabartılı hayal insanın eski bilgelerin iyi şakacılar olduğunu

düşünmesinenedenolur.AmasonrabazımodernkişilerlebirlikteBayDescartes gelir ve faytonun yükseldiğini çünkü daha ağır bir şeyinalçaldığınısöyler;böyleceartıkbircisminbaşkabircisim tarafındanitilmediği veya çekilmediği sürece hareket edeceğine inanamayız,tellerle çekiliyorsa bir karşı ağırlık mevcut olmadan hiçbir şeyinyükselip alçalmayacağını biliriz; bu yüzden doğanın gerçek yüzünügörenler operanın perdelerinin arkasında durmalıdır. Benimalgıladığım kadarıyla, dedi kontes, felsefe şimdilerde çokmekanikleşmeyebaşladı.Öylemekanikleştiki,dedim,yakındaondanutanmayabaşlayacağız.Dünyayıbüyük bir saat haline getirecekler;düzenlivesadecehareketinçeşitlibölümlerinidüzenlenmesinebağlıkılacaklar. Ama yalvarırım söyleyin, hanımefendi, önceden evrenhakkındadahayücebir fikriniz yokmuydu?O zamanlarda onu hakettiğinden daha fazla onurlandırdığınızı düşünmüyor musunuz?Çünkübirçokkişionubiliyormuşgibiyaparkenevrenedahaazsaygıduyuyordu.Aynıfikirdedeğilim,dedi,birsaatebenzediğinidüşününceonadahaçokdeğerveriyorum,doğanıntümdüzeninekadarbasitvekolaysa,bendeokadarfazlahayranlıkuyandırıyor.

Sizebusağlamnosyonlarınilhamınıkimverdibilmiyorum,dedim,ama eminim sizin gibi düşünenler pek fazla değil, insanlar geneldeanlayamadıklarışeylerehayranoluyorlar,muğlaklığasaygıduyuyorlarvedoğayıanlamadıklarızamanbirtürsihirolarakgörüyorlarveaşinaolduktansonraelçabukluklarınıküçümsüyorlar.Amasizhanımefendi,öyle heveslisiniz ki, perdeyi açıp size dünyayı göstermekten başkaçaremyok.

***

(…) İlk sistemi açıklamadan önce, hepimizin Pyraeum Limanı’nagiren tüm gemilerin kendisinin olduğunu hayal eden Atinalı çılgınadamgibiolduğumuzadikkatiniziçekerim; çılgınlığımızondanaşağıkalmazçünküdoğadakiherşeyinbizimkullanımımıziçinyaratıldığınainanıyoruz.Birfilozofasorunbakalım,bizimişlerimiziçinçokdahaazıyeterliyken neden muazzam sayıda yıldız yaratılmış? Cevabı,soğukça bizim manzaramızı güzelleştirmek için orada olduklarıolacaktır.Buprensibegöredünyanın evreninmerkezinde olduğunu,tüm diğer gök cisimlerinin (bu amaçla yapıldıklarından) dünyayıaydınlatmak için zahmete girip çevresinde döndüklerini hayalederler… Ama neden, dedi kontes sözümü keserek, bu sistemisevmiyorsunuz?Çokaçık veanlaşılırgözüküyor.Amahanımefendi,dedim,bendahadabasithalegetireceğim;yazarıBatlamyusyadaonu okuyan biri olduğunda size hak vermeliyim, sanırım sizi

eğlendirmek yerine korkuturum. Gezegenlerin hareketleri çok dadüzenli olmadığından, yani bazen daha yavaş, bazen daha hızlıhareketettiklerinden, bazendünyayadahayakıngiderler,bazendedaha uzak. Antik dönemdekiler tüm itirazları çözeceğinidüşündüklerinden,birbiri içindehareket eden bilmem kaç adet küreveyaçembericatetmişlerdi;çemberlerinyarattığıbukafakarışıklığıokadar büyüktü ki, o zamanlarda daha iyisini bilmediklerinden büyükbirmatematikçiolanamapekdinidertetmeyenbirAragonKralı,Tanrıdünyayı yaratırken kendisine sorsaydı ona daha iyi düzenlemesinisöyleyeceğinianlatmıştı.BuhayalateistçeydiveşüphesizHerŞeyeKadir Olana vereceği talimatlar, göksel hareketlere engel olan buçemberleri gizli tutması ve sabit yıldızların üzerine yerleştirdiği ikiveyaüçgereksizgöğüiptaletmesiolurdu,çünkübufilozoflargökselcisimlerin hareketini açıklamak için (gördüğümüz) en üstteki göğünüzerinde, içindeki göklerin hareketini sağlayacak ve düzenleyecekbaşka bir kristal icat etmişlerdi; nerede başka bir hareket olduğunuduysalarelleriniçırparakonlarahiçbirmasrafıolmayanyenibirkristalgök yaratıyorlardı… (ama) sonraki çağlardaki gözlemler sayesinde,şüpheye yer bırakmayacak biçimde, Venüs ve Merkür artık heryönden çürütülmüş olan antik sistemdeki gibi Dünya’nın değil,Güneş’in çevresinde dönüyorlar ve hiçbir Ipse Dixit (Onu kendisisöyledi) acele etmeye değmiyor. Ama benim göstereceğim sistemhepsini çözecek ve o kadar açık olacak ki, Aragon Kralı bile öğütvermekten vazgeçecek. Bence, dedi kontes, sizin felsefeniz bir türçığlık,işienucuzayapmayıönerenkişihepsinialıyor.Buçokdoğru,dedim, doğa çok iyi bir ev kadınıdır, aradaki fark ihmal edilebilirderecedeufakolmadıkçaher zamanenucuzolanı kullanıramabututumluluğa, yaptığı tüm işlerde kendini belli eden olağanüstü birgörkem eşlik eder; yani tasarım açısından muhteşemdir ama işeriyürütürken tutumludur; hem çok az bir masrafla büyük bir tasarımıgerçekleştirmekten daha fazla ne övgüye layıktır? Oysa bizdüşünürkenherşeyikarmakarışıkhalegetiririz,tasarımaşamasındatutumlu oluruz ama gülünç biçimde gereğinden on kat fazla işçilikharcarız. O zaman, dedi, sistemlerinizde doğayı taklit edin ve sizimümkün olduğunca kolay anlamamı sağlayın. Korkmayınhanımefendi, dedim, küstahlık etmeyeceğim: Kopernik adında birAlmanhayaledin,buKopernikherşeyikarıştırdı,antiklerinosevgiliçemberleriniparçalaraayırdı,kristalgöklerinicamdanpencerelergibiparamparçaetti,astronomininoasilöfkesininelegeçirdiğibuadamDünya’yıevreninmerkezinden çekipaldı, bağlarını kopardı,Güneş’ihakkı olan merkeze oturttu, gezegenler artık dünyanın çevresindedönmüyor, antiklerin tanımladığı gibi dünyayı çemberler içine

almıyorlardı; eğer bize ışık tutuyorlarsa bu şans yüzündendi veyollarında olduğumuz sürece ışık verebiliyorlardı. Şimdi her şeyGüneş’inetrafındadönüyordu,DünyabileonunetrafındadönüyorduveKopernikDünya’yıeskitembellikleriyüzündencezalandırmakiçinonungöklerinvegezegenlerinhareketinemümkünolduğuncakatkıdabulunmasını istedi, onu o kadar görkemli hale getiren tüm gökselteçhizatındansoyduveDünya’nınelinde,hâlâetrafındadönenbirtekAykaldı…

***

(…) Dünya, Güneş’in çevresinde çizdiği çemberi bir yıl içindetamamlarkenyirmidörtsaattedekendietrafındadönüyordu;böyleceyirmi dört saat içindeDünya’nın her bir parçası Güneş’i kaybediyor,sonraGüneş’edoğrudönerkenonutekrarbuluyor,güneşdoğuyorvesonra batıyormuş gibi görünüyordu. Dünya’nın her şeyi kendiyapması, dedi, veGüneş’in hiçbir şey yapmaması çok güzel. Ay vediğer gezegenler ve sabit yıldızlar yirmi dört saatte bir başımızınüzerinden geçiyorlar, sizce bu da sadece bir hayal mi? Tamamenhayal, dedim, ve aynı sebepten kaynaklanıyor, çünkü gezegenlerGüneş’in etrafındaki kendi yörüngelerini farklı uzaklıklarına bağlıolarakfarklısürelerdetamamlıyorlarvebugünburçlarkuşağınınyahutsabityıldızlarıniçindebelirlibirnoktayakarşılıkgeliyorlar,yarınbaşkabir noktaya karşılık geliyorlar, çünkü bizim üzerimizde ilerlediği gibikendi çemberi üzerinde de ilerliyorlar. Bizim hareket ettiğimiz gibigezegenlerdehareketediyorvebubüyükbirdeğişimenedenoluyor;gezegenlerde düzensizlik gibi görülen şey aslında sadece bizimhareketimizdenkaynaklanıyor,gerçektehepsigayetdüzensiz.Bendeöyle tahminetmiştim, dedi kontes, ama düzenli olmalarının dünyayabu kadar sorun çıkaracağını tahmin edemezdim; bence bu kadarbüyük kütleleri çok fazla hareket etmeyemecbur ediyorsunuz. Ama,dedim, yirmi dört saat içinde Dünya’nın kendi etrafındadönmesindense, çok büyük cisimler olan Güneş’in ve tüm diğeryıldızlarınyirmidörtsaatboyuncasonsuzmilyolyapıpkocamanturlaratmasınımıtercihederdiniz?

***

Dünya’yı evrenin merkezine yerleştiren Ticho Brake, Güneş’iDünya’nın etrafında, diğer gezegenleri de Güneş’in etrafındadöndürüyordu, çünkü yeni buluşlar ışığında artık gezegenlerinDünya’nın etrafında dönmesi mümkün değildi. Ama meseleyi çokçabuk kavrayan kontes, bu kadar büyük cisim arasında Dünya’yısadece Güneş’in etrafında dönmekten alıkoymanın çok yapmacık

olduğunu söyledi; tüm gezegenler Güneş’in etrafında dönüyorsa,Güneş’in dünyanın etrafında dönmesi uygunsuz olacaktı; bu sistemDünya’nın hareketsizliğini ispat etmeye çalışsa da bunun olanaksızolduğunu düşündü. Biz de böylece en muntazam, en olası veeğlencelifikriönesürenKopernik’ebağlıkalmayakararverdik.

***

Hareketsiz olan Güneş artık bir gezegen değilse ve onunçevresindedönendünyabirgezegenolduysa,DünyagibiAy’ındabirgezegen olduğunu ve bizim gezegenimiz gibi üzerinde yaşayanlarolduğunuduyduğunuzdaşaşırmazsınızhanımefendi,dedim.

***

Görünüşte Ay’ın üzerinde yaşayanlar olduğuna göre nedenVenüs’te de yaşayanlar olmasın? Çok fazla “niçin”iniz ve “buyüzden”iniz var, dedi sözümü keserek, sanırım tüm gezegenlerekolonilergönderdiniz.Eminolunbunuyapacağım,diyecevapverdim,çünkü aksi için bir sebep göremiyorum. Tüm gezegenlerin doğasıaynı, sadece Güneş’ten ışık alan ve bunu diğerlerine gönderenmeçhul cisimler hepsi, hareketleri aynı, şimdiye kadar tamamenbenzer özellikler taşıyorlar ve eğer bu kocaman cisimlerin üzerindeyaşamyoksaçokazbiramacasahiplerdemektir.Doğadünyayabiristisnayaratıpniyebizeiltimasyapsın?

***

Beni nereye götürmeye çalıştığınızı anlıyorum, dedi kontes,diyeceksinizki,eğersabityıldızlaraslındaçoksayıdaGüneş isevebizimGüneşimizetrafındadönenbirgirdabınmerkeziyse,nedenherbir sabit yıldız da çevresinde dönen bir girdabın merkezi olmasın?Bizim Güneşimiz gezegenleri aydınlatıyorsa neden tüm sabityıldızlarındaışıkverdiğigezegenlerolmasın?Sizsöylediniz,dedim,bendesizeitirazetmeyeceğim.

Evreniokadarbüyüttünüzki,dedi,artıkneredeolduğumuyahutne olacağımı bilmiyorum; tüm bunlar çapraşık biçimde birbirlerininardısırakümeleremiayrılıyor?Herbiryıldızbizimkikadarbüyükbirgirdabın merkezi mi? Bizim Güneşimizi ve gezegenlerini içeren okocaman uzay evrenin önemsiz bir parçası mı? Böylesi uzaylarınsayısı sabit yıldızların sayısı kadarmı? Bu korkunç, bunu protestoediyorum. Korkunç mu hanımefendi, dedim, bence bu çok güzel,gökler yıldızlarladoldurulmuşmavibirkemer iken bence evren çokdar ve kapalıydı, neredeyse havasızlıktan boğulacak gibihissediyordumama şimdi hem yüksekliği hem de genişliği arttı ve

içinebinlercegirdapeklendi;busayededahaözgürcenefesalmayave evrenin eskisiyle kıyas kabul etmez derecede daha muhteşemolduğunu düşünmeye başladım. Doğa hiçbir masraftan kaçmamışhatta cömert davranmış, hiçbir şey merkezlerinde kendi güneşleriolan, güneşlerinin çevresinde gezegenlerin döndüğü muazzamsayıdagirdaptandahagörkemliolamaz.

***

Ahhanımefendi,dedim,birdünyayıyıkıpyoketmekiçinçokfazlazaman gerekir. Size gerekli zamanın verildiğini düşünün, dedi. İtirafediyorumki,dedim,evrenioluşturanmaddeninogenişkütlesisüreklibir hareket içindedir, hiçbir parçası istisna değildir ve her bir parçahareket ettiğine göre eninde sonunda değişiklik olacağından eminolabilirsiniz ama etkiyle orantılı bir zamanda olacaktır bu. Gökcisimlerinde bir değişiklik gözlemlemedikleri için bu cisimlerin kendidoğalarıiçindedeğişmezolduğunuhayaledenantikdönemfilozoflarılatif beyefendilerdi ama fikirlerini kendi deneyimleriyle teyit edecekkadaruzunyaşamadılar;onlarbizimyanımızdaoğlançocuklarıydı.

4.ParçacıkFelsefesineDair**SaygıdeğerRobertBoyle’unEserleri,Londra,J.veF.Rivington,1772,ciltI,s.355-356,ciltIII,s.14-16,608-609,ciltIV,s.72-73,ciltV,s.245.

RobertBoyle

Fizikçi, kimyager, filozof ve Kraliyet Cemiyeti’nin bir üyesi olanRobert Boyle (1627-91), en çok dört elementli Aristocu teoriyesaldırdığıŞüpheciKimyager (1661) adlı kitabıyla tanınır.Doğayı bir“otomat” veya “kendi kendine çalışan motor” olarak tanımladığıaşağıdakiparça,altıküçükrisalesindenalınankısımlardanmeydanagetirilmiştir.

Atomikvekartezyenhipotezlerbazımaddi noktalarda birbirindenayrılsadaAristocuvediğer kabadoktrinlerle karşılaştırıldığında tekbirfelsefeolarakgörülebileceğinidüşünüyorum.Birbirlerineuyuyorlarve diğer okullardan büyük ve temel bir noktada ayrılıyorlar; sadeceakılla anlaşılabilir şeyleri incelemekle uğraşmıyorlar ama diğerfilozoflar, en zekilerinin anlaşılmaz olduğunu itiraf ettiği belirli özlübiçimlerin doğal fenomenlerini ve başka inançlara sahip bilgiliadamların muhtemelen anlaşılamaz bulduğu belirli bazı niteliklerigenel ve yüzeysel biçimde incelerken, hem kartezyenciler hem deatomistler aynı fenomeni farklı biçimlerle tanımlanan ve hareketettirilenküçükcisimlerleaçıklarlar.Modernnatüralistlerinbu ikihizbi,genelolarakcisimnosyonuvebunabağlıolarakgerçekbirboşluğunmümkün olup olmadığı, ayrıca hareketin kaynağı, maddeninsonsuz bölünebilirliği ve daha az önemli birkaç konuda daha farklıgörüşlerdedir. Ama bunlardan bazıları fizyolojik olmaktan çokmetafizik nosyonlar gibi görünmektedir ve bazıları da evrenin bizimonu bulduğumuz şu anki durumunun fenomeni için değil, ilkkaynağının açıklanması için gerekli gibidir. Buna ve bazı başkadüşüncelere dayanarak ve özellikle her iki tarafın da tüm doğalfenomenleri maddeden ve sınırlı hareketlerden çıkarsamasısayesinde diyebilirim ki, bence atomistlerle kartezyencilerin farklıdüşündüğü şeyleri ayrı tutarsak iki taraf da esaslar üzerindehemfikirdir ve meseleye uzlaştırıcı yaradılışa sahip bir insantarafından bakıldığında tek bir felsefe gibi görülebilirler. Şeyleriparçacıklar veya ufak cisimler olarak açıkladıkları için (çok dauygunsuzolmayanbirbiçimde)bunaparçacıkfelsefesidenebiliramaona bazen deFenike felsefesi diyorum, çünkü bazı antik yazarlarınbizebildirdiğinegöre,sadeceEpicurusveDemocritus’tanöncedeğil,Elucippus Yunanistan’da ders vermeden önce bile Fenikeli bir

natüralistdoğalfenomenlerimaddeninufakparçacıklarınınhareketlerivebağları ileaçıklamıştır.Mekanikmotorlardabukadarbariz vebukadargüçlüolmalarısebebiylebazenonlarımekanikhipotezlerveyamekanikfelsefeterimleriyledeifadeediyorum.

Böylesi düşüncelerle ve bu fırsattan yararlanarak yukarıdabahsedilen çelişen noktaları belirlemeye çalışırmış gibi yapmadan,kimyasal deneylerle ilişkilendirerek, parçacık felsefesinin yardımıylave bu adın gerektirdiği anlayışla belirli bazı nesnelerin okullar veyakimyagerler tarafından öngörüldüğünden daha anlaşılır olupolmadığınıdenemeyedavetedildim.Kabafelsefehernekadarkabaolsa da âlimlerin geneli tarafından büyük talep gördüğünden vemekanik filozoflar kendi iddialarını doğrulamak için çok az deneyyaptığından; kimyagerlerin, okulların tatmin edici olmayanfelsefelerinden vazgeçenler adına çok fazla şey getirdiğidüşünüldüğünden ve spagiristlerin{190} deneyleri nedeniyle şaşırmışgibi görünen çoğunluk vazgeçmek yerine doktrinlerini kabulettiğinden; bu sebeplerden dolayı parçacık filozoflarına, onlarınnosyonlarından bazılarını akla uygun deneylerle ispatlayarak vebenim tarafımdan incelenen şeylerin en azından açıklanamazbiçimlere, gerçek niteliklere, dört Aristocu elemente veya üç kimyaprensibine geri dönmeden, akla yatkın biçimde açıklandığınıgöstererek,enazındanzamansızolmayanbirhizmetsunabileceğimidüşündüm.

***

Ayrıntılara girmeden önce seni, karşılaştırılacak ve belirliniteliklerle(vebiçimlerle)ilgiliolarakortayaçıkacaktarihselgerçeklertarafından ya teyit edilecek ya da çürütülecek olan doktrin (dahadoğrusu hipotez) hakkında birkaç genel anlayışla donatmalıyım,Pyrophilus; parçacık felsefesine inanan bir kişi olma göreviniüstlenerek burada, girişte, sana (genel olarak) hipotezin niteliklerin(ve biçimlerin) kaynaklarıyla ilgili kısmı hakkında kısa bir açıklamayapacağım…

I.Tümcisimlerdemevcutolankatolikos(evrensel)veyagenelbirmadde olduğu hususunda filozofların genel fikrine katılıyorum,kastettiğimşeygenişleyebilir,bölünebilirvegeçirimsizbirözdür.

II.Amabumaddekendidoğasındatekolduğunagöre,cisimlerdegördüğümüzçeşitlilikmutlakaonlarıoluşturanbumaddedenfarklıbirşeyden kaynaklanıyor olmalıdır. Bütün (fiili yahut tasarlanabilir)parçaları sürekli olarak hareketsizse, maddede nasıl olup da birdeğişiklik olduğunu anlayamadığımız için, evrensel maddeyi

tasarlanabilir parçalarınınbazıları yahut tümü hareket edebilir doğalcisimlerin çeşitliliğine göre sınıflandırmamız gerekecek. Ayrıcahareketin de farklı eğilimleri olmalıdır; maddenin bir parçasında biryöne eğilim göstermelidir, başka bir parçasında başka bir yöne.Evrende veya maddenin genel kütlesinde açıkça gördüğümüz gibibüyük miktarda hareket mevcuttur ve bunlar farklı şekillerdebelirlenmiştirveyinedemaddeninfarklıbölümlerihareketsizdir.

Maddenin birçok parçasında sınırlı bir hareket olması duyulartarafından ispat edilir amamaddenin nasıl harekete geçtiği eski vehâlâ çok tartışılan bir konudur. Çünkü (tüm noktalarına olmasa dabirçoğunda eğilim gösterilebilecek bir doktrine sahip olan) antikparçacıkfelsefesifilozofları,evreninyaratıcısınıkabuletmiyorlardıvebuyüzdenhareketimaddeninvaroluşundanberi içindeolanvebunabağlı olarak onunla aynı anda var olmaya başlamış bir şeyeindirgiyorlardı. Ancak sınırlı hareket veya buna ilişkin bir çabamaddenindoğasındamevcutdeğildir,maddehareketetsede,etmesede doğası aynıdır; maddenin aynı bölümünün hareket ederkenhareketsiz hale geçtiğinde başka bir cisim tarafından bu haldençıkartılmadığını, harici vasıtalarla yeniden harekete geçirilmediğisürece hareketsiz olduğunu görüyoruz; ateist olan birisinin en kötünatüralist olduğunu düşünmek istemediğimden, mükemmel biri olanDescartes’ın bizim aramızda bugün eski gücüne kavuşturduğu fikri(esasolarak)Yunanlılararasındayayaneski vemuteber bir filozofamaddedekihareketinkaynağınınTanrıolduğunusöylemeyevicdanımel vermiyor; çünkü sadece,maddenin harekete geçirilip sonra kendihalinebırakıldığına inanmakbu güzel ve düzenli dünyanın öylesineoluştuğunu göstereceğinden uygunsuz olmazdı; ayrıca benceşeylerin bilge Yaratıcısı cisimlerin hareketlerine dair yasalarıoluşturarak ve maddenin küçük parçalarının ilk hareketlerinekılavuzluk ederek cisimleri, dünyayı oluşturmak için gerekli olanbiçimdetopladıveomeraklıveözenleyaratılmışmotorları,yanicanlıyaratıkların vücutlarını öyle özel bir biçimde tertip etti ki, bunlarınçoğunakendi türlerinidevamettirebilecekbirgüç ihsanetti.Amabuşeyler şimdilik sadece benim iddialarım, çünkü doğa felsefesininprensiplerinin tümünü içeren bir konuşma yapmadığım içinbunlardan burada bahsetmeyeceğim, yalnızca niteliklerin vebiçimlerin açıklanması için gerekli olan nosyonlara temas edeceğimvesınırlıhareketin ikincilsebepler içindeanasebepvedoğadaolanher şeyin ana vasıtası olduğunu fark ettiğim için geri kalanlarıgeçeceğim; hacim, biçim, hareketsizlik, durum ve doku doğafenomeniyle uyuşsa da hareketin karşılaştırıldığı birçok durumda,

etkide ve birçok diğer şeyde, maddenin bir parçasının hareketinindiğer parça üzerindeki kuvvetiyle gerçekleşen eylemi değiştirenkoşullardanveyagereksinimlerdenveyasinequibusnon(gerekşart)sebeplerdenbirazdahaönemlidirler;aynıbirsaatiniçinderakamların,biçimin ve çarklarla diğer parçaların birbirine oturmasının saatigöstermek ve saat tarafından gerçekleştirilebilecek diğer şeyler içingerekli olması ama bu parçalar harekete geçirilmediği sürece tümdiğerbağlantılarınyararsızkalmasıgibi…

III.Cisimlerinbu ikibüyükveengenelprensipleriolanmaddevehareket böylece açıklandığına göre, hem madde çeşitli amaçlarasahiphareketlerinasıletkisiolarakparçalaraayrılabilmelidirhemdeilkparçanınveyadiğerbölümlerinveyamaddenin tümkütlesininherbirparçasıikiözelliğesahipolmalıdır;kendibüyüklüğü,dahadoğrusuboyutu ve kendi biçimi. Deneyler (özellikle kimyasal işlemlerleyaptığımız deneylerin çoğunda madde tek başına algılanamayacakkadar küçük parçalara bölünmüştür) bize göstermiştir ki, maddesıklıkla algılanabilir derecede küçük parçacıklara veya taneciklerebölünebilmektedir,budeneylersonucundaesasmaddenin en büyükkütlelerininde,enküçükparçalarınındabenzerbiçimdeözgünkütlevebiçimözelliklerinesahipolduğusonucunavarabiliyoruz.Sınırlıbircisim olduğundan boyutları sınırlandırılabilir ve ölçülebilir. Biçimideğişse bile yine aynı sebepten öyle ya da böyle bir biçim almakzorundadır. Böylece bütün ve bölünmemiş ama algılanamazmaddeparçalarının üç temel özelliğini bulduk ve kabul etmek zorundayız;bunlar büyüklük (burada kastettiğim genel anlamda miktar değildir,İngilizcede genelde cismin boyutu dediğimiz, belirlenmiş miktardır),biçim ve hareket veya hareketsizliktir (bunların ikisinin arasında birdurumyoktur).(…)

***

Bir doktor olarak özgürce, içtenlikle ve dürüstçe dünyayı yaratanveyönetenmanevi bir varlığı kabullensemde, daha doğrusu, böylebir varlık olduğunu iddia etsem de cansız cisimler arasında olanşeyleriaçıklarkenyapmayaçalıştığımşey,dünyanınTanrı tarafındanyaratılmış olduğunu, O’nun ilahi gücü ve bilgeliği tarafındanyönetildiğini ve koyduğu kanunların korunması yönünde bir yolizlediğini kabul etsek dahi, açıklamaya çalıştığım fenomenlerinmekanik olarak çözülebileceğini göstermektir; yani doğanın boşluğaolan nefretine, temel biçimlere ve diğer manevi varlıklarabaşvurmadan maddenin mekanik eğilimleriyle çözmek. Bu yüzden,açıklamaya çalıştığım fenomenin hareketle, büyüklükle, çekim

gücüyle, biçimle ve sıvıların diğer küçük parçalarının mekanikbağlarıyla açıklanabileceğini göstermişsem, yapmak istediğimiyapmışımdemektir; bu durumlardameleklerin veyamaddi olmayanbaşka varlıkların araya giremediğini ispatlamak değildi istediğim,çünkü böylesi vasıtalar söz konusu olduğunda, böylesi durumlardaonlara gerek duymadığımızı söylemekle yetineceğim. Hipotezlerkonusunda genel olarak kabullenilen kural olan entia non suntmultiplicandaabsquenecessitate{191} ilkesi, farklıkonulardakimodernfilozoflarınneredeyse tümü tarafından,Aristo’nunvematematikçi vediğer konularda uzman birçok eğitimli adamın çağlar boyu göktekiküreleri hareket ettirdiğine inandığı akıllı varlıklar vasıtasıyla çözümbulmayıreddetmekiçinyeterlibirsebepolarakdüşünülmüştür.

***

Şimdimekanikfelsefesinidiğerlerindenençokayıranözelliğedairgözlemimiayrıntılıolarakincelemekistiyorum;bufelsefeye inananlarprensiplerininbaşkahiçbir fizikselhipotezleuyumluolmayacakveyahiçbir hipoteze katlanamayacak kadar genel ve matematikselolduğunudüşünmektedir.

Amabenbunubasitamaönemlibirhataolarakgörüyorum;çünkümekanik prensiplerin çok genel ve bundan dolayı birçok şeyeuygulanabilecek olması doğada bulunan diğer hipotezleri hariçtutmayıgerektirmez,böylesihipotezleridahiletmekdahauygunolur.Bilimsel alanları çoğaltmayı değil birleştirmeyi amaçlayan, yeteneklive makul bir kişi tarafından ihtiyatlı biçimde düşünülen böylesihipotezler bulunursa, doğru oldukları sürece ya haklı bir biçimde(hemen olmasa da) mekanik prensiplerden çıkarsamaları ya daonlarla bağdaştırılmaları mümkündür. Çünkü böylesi hipotezler demuhtemelen doğa fenomenlerini açıklamayı deneyecektir; yakimyacıların triaprima’sı gibi, eklenmesi sonucunda diğer cisimlereözelliklerini veren belirli bazı maddesel unsurlar yardımıyla ya daEflâtuncuların dünya ruhu, spagiristlerin evrensel ruh dedikleri şeygibigenelvasıtalarla;belkideikiyöntemibirliktekullanarak.

İkinci gruptakilerden başlayalım; bencemeraklı natüralistlerin zorfenomenleri açıklamak için aramaları gereken şey, vasıtanın neolduğu ve ne yaptığı değil, öngörülen fenomeni görmek içinuygulanan vasıtanın erekte sebep olduğu değişikliklerdir; ayrıca budeğişikliklerin ne biçimde etkili olduğudur. Maddenin bir parçasınındiğeri üzerindeki etkisinin, sınırlı hareketin gücü veya etkileri vesonuçları sayesinde olduğuna kanaat getiren mekanik filozof, buvasıta eğer akla uygun ve fiziksel olmazsa fenomeni fiziksel olarak

açıklayamayacağınıdüşünür;buyüzdenakla uygunve fiziksel isemaddeyeveöncedensıkçabahsigeçenmaddeningenelbağlarındanbazılarına indirgenebilir. Maddenin sonsuz bölünebilirliği, hareketinmuhteşem etkisi, ufak ve algılanamaz parçacıklarla ortayakoyulabilecek neredeyse sonsuz birleşme ve yapı çeşitliliği usulüneuygun biçimde incelendiğinde, neden bir filozofun, ne kadar kurnazveya dağınık veya aktif olursa olsun ve nasıl adlandırılmış veyagizlenmiş olursa olsun, doğada gerçekten var olduğu kesin olarakkanıtlanmış maddi bir vasıtanın, mekanik olarak mevcut olmasınınimkânsızolduğunudüşünmesigerektiğinianlayamıyorum.

***

(…)Avamfilozoflarınyapmadığınıyapıpdoğayadönerek,evreninfenomenlerinin anlaşılmasına katkı sağlamak için bu sözdeaçıklamalarıvicdanımızdasorgulamayarakbukonuyudüşünürsek,bubeyanların açıklamaadını hakettiğini kolayca söyleyemeyiz.Çünkübir fenomeni açıklamak için onu bir genel etkene göre tanımlamakyetmez, bu genel sebebin bahsedilen etkiyi nasıl yarattığını aklauygunbiçimdevedurumaözgüolarakakılcıbiçimdegösterebilmemizdegerekir.Bir saat fenomeninedair açıklama istediğinde,bunun birsaatçitarafındanimaledilmişbirmotorolduğuaçıklamasıylayetinenaraştırmacı kördür; bu açıklamada yayların, çarkların, balansın vemotorun diğer parçalarının yapısı veya uyumundan, çalışmabiçiminden, birbirlerini nasıl etkilediklerinden ve böylece akrep veyelkovanın günün doğru saatini nasıl gösterdiğinden bahsedilmesede. Bir kişi (şu anki açıklamamı geliştirmek için daha öncekullandığımbirörneğedönersek)birsaatinyapısınıvediğermekanikbağlarını biliyorsa, bunlarla, hareketlerinin veya çalışmasının içprensibi olan bir hayat veya ruh olduğunu varsaymadan da saatfenomeniniaçıklayabilir;yanibirsaatinmekanizmasınıanlamayanbirkişi, Cizvitlerin getirdiği ilk saatleri gördüğünde bunun Avrupalı birhayvan veya ruh bahşedilmiş bir canlı olduğunu düşünen Çinlilergibi, onun çalışmasına asla akılcı bir açıklama getiremeyecektir. Bukarşılaştırma,olayıgöstermekaçısındanpekuygundeğildiramaonuikincive tamamen fizikselbirörnekledestekleyebiliriz;matematiktenbihaber bir kişi güneşin kışın ufkun bir noktasından doğup birnoktasındanbattığını,yazınisebunoktalarınfarklıveuzakolduğunu;ilk mevsimdeki günün ikinci mevsimdekinden kısa ve bazen de(martın ve eylülün ortalarından önce) gece ile gündüzün aynıolduğunu;bazengüneşleaynıtarafta,bazendeterstaraftaolduğunuvebuikidurumarasındahergünfarklıbiçimdeaydınlandığını;bazenbirgezegeninbazen isediğerinin ışığınınkarardığınıhayretlegörür;

amabukişiyeastronomiiçingerekliolantemelmatematiköğretilirse,bu şeylerin nasıl olduğunu anlamasına yardımcı olundu demektir;ancak bu kişi açıklamaları reddedecek bir kişiliğe sahipse, örneğinözürlüyse, ona Aristo’nun ve diğer âlimlerin açıklamasını yapıp,Güneş’inve Ay’ın kürelerinin ve diğer göksel kürelerinmeleklerveya zeki yaratıklar tarafından hareket ettirildiğinin açıklanması daonutatminetmeyecektir;çünküböylesigenelvemuğlaksebepler,buönemli fenomenlerin nasıl oluştuğunu anlamasına ya hiç yardımetmezyadaçokazyardımeder.

5.FelsefeninPrensipleri**ReneDescartes,DüşüncelerveFelsefeninPrensiplerindenSeçmeler,çevirenJohnVeitch,Edinburgh,SutherlandandKnox,1853,s.152-154,164,167-168,176-178.

ReneDescartes

FelsefeninPrensipleri adlı eserinde Descartes doğanın gerçekteamaçtan ve güzellikten yoksun olan matematiksel bir makineolduğunuilaneder.

BölümII

I. Maddi nesnelerin varlığının kesin olarak bilinmesini sağlayanzeminler (…) bu meseleyi Tanrı’dan, kendimizden ve zihnimizdentamamen ayrı olarak açıkça izah ediyoruz ve bu fikrin, zihnimizindışındaki, her açıdan benzer nesneler vesilesiyle bizde oluştuğunudahadaaçık biçimde fark ediyoruz.Amaönceden de ifade edildiğigibi, Tanrı kendi doğasına uygun olmadığı için bizi aldatmışolamayacağındanuzunluk,genişlikvekalınlık ilegörülürve görülennesneye ait olduğunu açıkça anladığımız bütün bu özelliklere sahipbelirlibirnesneolduğusonucunuhiçtereddütetmedençıkarmalıyız.Takdimedilenbuözecisimveyamaddediyoruz.

(…)

IV. Cismin doğası ağırlığından, sertliğinden, renginden vebenzerlerinden oluşmaz; sadece görünümünden oluşur. Böyledüşünüldüğünde,maddeninveyacismindoğasınısert,çokağırveyarenkli olmasıyla veya başka biçimde duyularımıza hitap edenözellikleriyledeğil,basitçeboyu,genişliğivederinliğiylegörülenbirözolarak tarif edebiliriz… Aynı şekilde, somut bir maddenin algılananağırlığının, rengininvebu türden tümdiğerniteliklerinin kendisindenalınması durumunda madde yine bütün olarak kalır; bu nedenle,cismindoğasıbunlarınhiçbirinebağlıdeğildir.

(…)

XXII.Ayrıcagökyüzününveyeryüzününyapıldığımaddeaynıdırvebuyüzdendünyalarınçokluğusözkonusuolamaz.Ayrıcatümbunlarsayesinde gökyüzünün ve yeryüzünün aynı maddeden yapıldığıçıkarsaması kolayca yapılabilir; sonsuz sayıda dünya olsa da hepsibumaddedenyapılmıştır;bunlaradayanarakdiyebilirizki,dünyalarınçokluğu imkânsızdır, çünkü doğası sadece kendi varlığından vegörünenözündenoluşannesne,zatendiğerdünyalarınkendibaşınavarolabileceğitümhayaledilebiliruzamlarıtamamenişgaletmektedirvebizdebaşkabirmaddeyeilişkinbirdüşüncemevcutdeğildir.

XXIII. Maddenin tüm çeşitleri veya biçiminin tüm farklılıklarıhareketebağlıdır.Bunedenle, tümevrende tekbir türmadde vardırvebunubilebilmemizin sebebionunbizegörünür olmasındandır. Bumaddeye ait olduğunu açıkça algıladığımız tüm özellikler, onunparçalarına göre bölünebilme ve hareket edebilme kapasitesineindirgenebilir;yinebunagöre,algıladığımıztümbağlarınıparçalarınınhareketlerinden alabilir. Maddenin bölünmesi bir değişikliğe sebepolmazamatümvaryasyonlarıveyabiçimfarklılıklarıhareketebağlıdır.

BölümIII

(…)

II. Tanrı’nın dünyayı yaratırken kendisi için belirlediği amaçlarıanladığımızıdüşünmektenkaçınmalıyız.İkincisi,kendimiziçokbüyükgörmekten kaçınmalıyız, öyle görünüyor ki düşünme gücümüzTanrı’nıngerçekteyarattıklarınıaşabilmegücünesahipmişgibi,doğalsebepler veya ilahi açıklamalar ile, kesin olarak bilmediğimiz halde,dünyayabelirlisınırlarçizmeyeçalışıyoruz;aynışekildeTanrı’nınherşeyi bizim için yarattığını veya Tanrı’nın evreni yaratma amacınıaklımızıngücüyleanlayabileceğimizidüşünüyoruz.

III. Her şeyin insanlar için yaratıldığı hangi anlamda söylenebilir.Ahlakiaçıdanbakıldığında,Tanrı’nınherşeyibizimiçinyarattığınaveböyleceO’nakarşıdahafazlaşükranvesevgihissetmemiziçinteşvikedildiğimizeinanmakdindarcabirdüşünceolabilir;sadeceyaratılanoşeyi düşünerek zihinlerimizi çalıştırmak, böylelikle Tanrı’yıonurlandırmakiçinbileolsabirşekildefaydalanmadığımızhiçbirşeyyaratılmadığından,herşeyinbizimiçinyaratıldığı,onlarınyaratılışındaTanrı’nın başka bir amaç gözetmediği, her ne kadar bu anlamdadoğru da olsa, yine de hiçbir şekilde mümkün değildir. Ayrıca buvarsayım fiziksel akıl yürütme açısından açıkça saçma veuygunsuzdur,çünküşüphesiz insanoğlu tarafındanaslagörülmemiş,bilinmemişveaslakullanılmamışbirçokşeymevcutolabiliryahutbirzamanlarmevcutolmuşamaşuandayokolmuşolabilir.

BölümIV

(…)

CXCVIII. Duyularımız sayesinde, biçimleri (veya durumları),büyüklüğü ve hareketi dışında harici nesnelere dair hiçbir şeybilemeyiz.(…)Bircisminhareketinediğerbircisminsebepolabildiğinive parçalarının boyut, biçim ve durumlarına göreçeşitlendirilebileceğini kolayca anlayabiliriz ama bahsi geçen buşeylerin (örneğin boyut, şekil ve hareket) örneğin birçok filozofuncisimlerde mevcut olduğunu düşündüğü esas biçimlerin ve gerçekniteliklerin, kendilerinden tamamen farklı bir doğaya sahip bir şeyüretebileceğini hiçbir şekilde anlayamıyoruz; ayrıca bu niteliklerinveya biçimlerin diğer cisimleri harekete geçirme gücüne nasıl sahipolabildiklerinideanlayamıyoruz.Ama ruhumuzun doğası sayesinde,ruhtaki tüm hislerin vücudumuzun farklı hareketlerinden

kaynaklandığını bildiğimize ve deneyler sayesinde bu hislerinbazılarınagerçektebuhareketlerinsebepolduğunuamahariciduyuorganlarımız tarafından beyne iletilmeyen bunların dışındaki hiçbirhareketi keşfedemediğimizi öğrendiğimize göre, aynı şekilde, farklıyöntemlerle sinirlerimizi harekete geçirme gücü olmayan haricinesneleri, yani ışık, renk, koku, tat, ses, sıcaklık veya soğukluk vediğer dokunsal nitelikleri veya esas biçimleri hiçbir biçimdeanlayamayacağımızsonucunavarırız.

CXCIX. Bu risalede açıklaması unutulmuş hiçbir doğa fenomeniyoktur. Basitçe yapılmış bir sıralama sayesinde, bu risaledeaçıklaması unutulmuş hiçbir doğa fenomeni olmadığı anlaşılabilir,çünkü duyular tarafından algılanmayan hiçbir şey doğa fenomeniolarakdüşünülemez.Cisimlerdenasılmevcutolduklarınıaçıkladığımhareket, büyüklük ve biçim (ve her bir cismin parçalarının durumu)hariç tutulursa; az önce gösterdiğimiz gibi, bildiğimiz kadarıylabüyüklük, biçim ve hareketten oluşan belirli nesne tertiplerindenbaşkabirşeyolmayanışık,renkler,kokular,tatlar,seslervedokunsalniteliklerdışındaduyularımızlaalgıladığımızhiçbirşeyyoktur.

6.GeometrikYöntemleAçıklananEtik**BenedictDeSpinoza’nınBaşlıcaEserleri,çevirenR.H.M.Elwes(BonnFelsefeKitaplığı,Londra,GeorgeBellandSons;1891),ciltI,s.83-84;ciltII,s.60-61,72,74-79,128-129.

BenedictDeSpinoza

Spinoza’nın adını Baruch iken Benedict olarak değiştirmesi,entelektüelkariyerinisembolizeeder.Spinoza,Yahudi adıyla birlikte,onu yirmi dört yaşındayken aforoz eden Amsterdam Sinagogu’nunteolojik ortodoks anlayışını da reddetmiştir. “Benedict” aklınözgürlüğünü simgelemektedir. Güncel bilimleri ve Descartes ileBruno’nun felsefelerini okuyan Spinoza (1637-1677), “Kartezyendevrimin insanoğlunu ve dünyayı gerçekten ne kadar çokdeğiştirdiğini” çağdaşlarından çok daha net biçimde görmüştür. EnönemlieseriolanGeometrikYöntemleAçıklananEtik (EthicaOrdineGeometricaDemonstrata)resmisansüryüzündenancakölümündensonrayayınlanabilmiştir.Amacıetiğibilimselbirtemeleoturtmaktır,bu

yüzdengeometrikakılyürütmemetodunukullanmıştır.

Tanrı’yaDair

[Bazı insanlar]Tanrı’nınbağımsızbir sebep olduğunu düşünürler,çünkü, biz insanların Tanrı’nın doğası gereği olduğunudüşündüğümüz, gerçekleşmemesi veya O’nun tarafındanyapılmaması gereken, gücü dahilindeki şeyleri gerçekleştirdiğinidüşünürler. Tanrı’nın bunları gerçekleştirmesi, bir üçgenin kendiniteliğini izlememesiyle, yani üç iç açısının iki dik açıya eşitolmamasıylaveyabelirlibirsebebinhiçbirsonucuolmaması ileaynıanlamagelirkisaçmadır.

Ayrıcaaşağıda,buönermeninyardımıolmaksızın,neaklınnedeiradeninTanrı’nındoğasınabağlıolmadığınıgöstereceğim.

Eğerakılve iradeTanrı’nınebedivarlığınabağlıysabu kelimelerigeneldeiçerdiklerindenfarklıbiranlamdadüşünmemizgerekir.ÇünküTanrı’nın özünü oluşturan akıl ve irade zorunlu olarak insan aklı veiradesinden kutuplar kadar uzak olmak zorundadır; aslında adlarıdışındaortakbiryanlarıolmamalıdır;bunlarınarasındakiilişki,göktekiköpek takımyıldızı (Canis Major) ile yeryüzünde havlayan köpekarasındakiilişkikadardır.

Tanrı’nın mükemmelliğine bağlı olarak Tanrı asla olmasıgerekenden farklı bir biçimde hüküm vermemiştir ve veremez; Tanrıhükümlerinden önce mevcut değildir, onlar olmadan da mevcutolamaz.

Yanidoğadahiçbirşeyonunkanunlarıylaçelişerekgerçekleşemez,hatta her şey o kuralları kabul eder ve o kurallara uyar, çünkügerçekleşen her şey Tanrı’nın ebedi hükmüne ve iradesine göregerçekleşir; yani işaret ettiğimiz gibi, gerçekleşecek her şey ilahigerekliliğivegerçekliğiiçerenkurallaravekanunlaragöregerçekleşir.Bunedenledoğa,bizhepsinibilmesekdeherzamanilahigerekliliğivegerçekliğiiçerenkurallarıvekanunlarıgözetirvebunedenlesabitve değişmez bir düzeni vardır. Doğanın gücünü ve etkisinikısıtlayacak,doğakanunlarınınbütünamaçlaradeğil,bazıamaçlarauygunolduğunudüşündürecekhiçbirsağlamsebepdeyoktur,çünküdoğanıngücüveetkisiTanrı’nıngücüveetkisidir.Doğanınkurallarıvekanunları Tanrı’nın hükümleri olduğuna göre, doğanın gücününsınırsızolduğunavekanunların ilahi zekâ tarafından tasarlananherşeyi kapsayacak kadar engin olduğuna inanmak gerekir. Bunun tekalternatifi, doğayı çok zayıf ve kanunları kısıtlı yaratması sebebiyle

Tanrı’nın sık sık onu koruyabilmek ve şeylerin kendi istediği gibigerçekleşmesini sağlamak için doğanın yardımına gelmek zorundakaldığıdır; bence bu akıldan çok uzak bir sonuçtur. Ayrıca, doğadakendikanunlarınauygunolmayanhiçbirşeygerçekleşmediğindenveo kanunlar ilahi zekânın tasarladığı her şeyi kapsadığından ve sonolarak doğa sabit ve değişmez bir düzeni koruduğundan dolayımucizeler,ancakinsandüşüncesiyleilişkiliolarakanlaşılabilirveonlarsadecedoğalsebebininebizimnemucizeninanlatıcısıveyazıcısınınherhangibirsıradanolayıreferansalarakaçıklayamadığıolaylardır.

Yukarıda Tanrı’nın doğasını ve özelliklerini açıkladım. (…) Amayinedehiçdeazolmayanyanlışanlamalarmevcut,bunlaryukarıdada açıkladığım gibi, şeylerin birbirine nasıl bağlandığınınanlaşılmasında vahim engellere dönüşebilir ve dönüşüyor da. Bunedenle,buyanlışanlamalarınaklınmuhakemesinegetirilmeyedeğerolduklarınıdüşündüm.

Böylesi fikirlerin tümü, doğadaki her şeyin insanlar gibi hareketettiğine, yani bir amaca sahip olduğuna dair o yaygın nosyondankaynaklanır.Tanrı’nınşahsentümşeyleribiramacayönelttiğinekesingözüyle bakılır (çünkü Tanrı’nın her şeyi, kendisine tapabilsin diyeinsanoğluiçinyarattığısöylenir).Buyüzdenbufikrigözdengeçirirkenöncelikle şunu sormak istiyorum:Neden herkes bu fikri doğal kabulediyor, nedengenel olarakbu fikregüveniliyor? İkinci olarak, bununyanlış olduğunu göstereceğim… İnsanlar her şeyi bir amaç içinyaparlar, yani kendilerine fayda sağlamak ve istedikleri şeyi eldeetmek için. Bu yüzden sadece olayların nihai sebebine dair bilgileriararlarvebunubulduklarındatatminolurlar,çünküşüphelenmeleriiçinbir sebep kalmamıştır. Böylesi sebepleri harici kaynaklardanöğrenemezlerse kendi kendilerini ve ilgili olayı şahsengerçekleştirmelerine neden olan amacı sorgulamaya başlamakzorunda kalırlar, böylece kendi başlarına diğer doğalarla ilgilihükümler verirler. Ayrıca kendi içlerinde ve kendilerinin haricinde,neyin faydalı olduğunu ararken kendilerine en ufak bir yardımıolmayan birçok vasıta bulduklarında, örneğin görmek için gözler,çiğnemek için dişler, gıda elde etmek için bitkiler ve hayvanlar,aydınlatmak için güneş, balıkları beslemek için deniz vb. doğanıntümünü bize kolaylık sağlayan bir vasıta olarak görürler. Bukolaylıkları kendilerinin yapmadığının ve hazır bulduklarının farkınavardıklarında, bunların başka bir varlık tarafından kendilerininkullanmasıiçingerçekleştirildiğineinanmakiçinbirsebepbulduklarınıdüşünürler. Şeylere birer vasıta olarak baktıklarından bu şeylerinkendi kendine yaratıldığına inanamazlar ama kendileri için

hazırlamayaalışık oldukları vasıtaları değerlendirdiklerinde,herşeyiinsanoğlununfaydalanmasıiçinayarlayanveadapteeden,insanlarınözgürlüğüyledonanmışevreninbirveyabirdençokhâkimiolduğunainanmak durumunda kalırlar… Ancak doğanın hiçbir şeyi boşuboşuna, yani insanoğluna faydasız biçimde yapmayacağınıispatlamaya çalışırken sadece doğanın, tanrıların ve insanların hepberaberçıldırdığınıispatlamışolurlar.Sizeyalvarıyorum,ortayaçıkansonuca bir bakın: Doğanın bir sürü yardımının yanı sıra fırtınalar,depremler,hastalıklargibibirsürüengelidegörmekdurumundaydılar;bunlarıaçıklayabilmek için tanrılarınbazı insanlar tarafındanyapılanyanlışlara ya da ibadetleri sırasındaki kimi hatalara kızdığını ilanettiler. Deneyimler, sağladıkları sonsuz örneklerle günbegün bizegösterdiler ki, iyi ve kötü talih dindarlarla dinsizlere eşit orandadüşüyor; yine de bu ezeli önyargılarından vazgeçmediler, çünküböylesiçelişkileribilmedikleridiğerşeylerlebirliktesınıflandırmakveböylecemevcutvedoğuştangelencehaletlerini korumak,kendi akılyürütme biçimlerini tamamen yok edip yeniden başlamaktan dahakolaydı.BöyleceTanrı’nınhükümlerinininsanaklınıçokaştığınadairbiraksiyombelirlediler.Eğermatematik,nihaisebeplerebakmaksızınbiçimlerinsadeceözünüveözelliklerinigözönünealanbir doğrulukstandardı belirlemeseydi, böyle bir doktrin gerçekleri insanoğlundanebediyensaklayabilirdi.(…)

İlk noktayı yeterince açıkladım. Doğanın özel bir amacınınolmadığını ve nihai amaçların sadece insanoğlunun uydurmasıolduğunudahaayrıntılıbiçimdeaçıklamayagerekyok. (…)Amabunihaisebepdoktrininitamamentahtındanindirmekiçinbirkaçgözlemdahaekleyeceğim.(…)

BudoktrinTanrı’nınmükemmelliğinibertarafetmektedir:EğerTanrıbir nesne için harekete geçiyorsa, onda olmayan bir şeye ihtiyaçduyuyordemektir.Elbette teologlarvemetafizikçiler isteknesnesi ileözümlemenesnesiarasınabirsınırçizerler.YinedeTanrı’nınherşeyisadece yaratmak için değil, kendi iyiliği için yarattığını itiraf ederler.Yaratma öncesinde Tanrı haricinde mevcut olan, Tanrı’yı hareketegeçirenhiçbirnesneyeişaretedemezler;böyleceTanrı’nıneldeetmekiçinvasıtalaryarattığıbuşeylerdenyoksunolduğunu, üstelik bunlarıarzuladığınıkabuletmişolurlar(zatenetmekzorundadırlar).

Bu doktrinin, nihai sebepler tayin etmedeki yeteneklerinigöstermeye pekmeraklı olan takipçilerinin teorilerini ispatlamak içinindirgeme adlı yeni bir argüman yöntemi getirdiklerini söylemeyiunutmamalıyız; bu yöntem imkânsız olana değil, cahilliğe indirger.

Böylece doktrinlerini sunmak için başka yöntemleri kalmadığını dagöstermişolurlar.Örneğinbirçatıdanbiradamınbaşınabirtaşdüşsevebu taşonu öldürse, yeni yöntemlerine göre taşın adamın başınaonu öldürmek için düştüğünü açıklarlar; çünkü Tanrı’nın iradesidoğrultusundadüşmemişolsabu kadar koşul (çoğunlukla çok fazlasayıdaeşzamanlıkoşulmevcuttur)nasılşanseseridenkgelecektir?Belki buna cevaben olayın rüzgârın estiği ve adamın o yoldayürüdüğü gerçekleri yüzünden oluştuğunu söyleyebilirsiniz. “Amaneden,”diyeısrarederler,“rüzgâresiyorduveadamtamdaoandaoyolda yürüyordu?” Rüzgârın çıkmasının sebebinin daha önce havasakinken bir gün önce denizin kabarması olduğunu ve adamın birarkadaşınadavetliolduğunusöyleyerekcevapverirsenizısraretmeyedevamederler:“Amadeniznedenkabarmıştıveadamtamdaogündavetedilmişti?”Böylecesebeptensebebegeçereksorularınadevamederler,takisizTanrı’nıniradesineyadabaşkabirdeyişlecehaletintapınağınasığınanakadar…

DuygularınKaynağınaveDoğasınaDair

Duygular ve insan davranışları hakkında yazan birçok yazar,doğanıngenelkanunlarınıizleyendoğafenomenlerindensedoğadışımeseleleri işler gibi görünüyor.Doğadaki insanı bir krallığın içindekiayrı bir krallık gibi hayal ediyor gibiler: Çünkü insanın doğal düzenitakipetmektensebozduğuna,kendieylemleriüzerindetambirkontrolsahibi olduğuna ve kendi yolunu kendisinin belirlediğine inanıyorlar.İnsani zayıflıkları ve kötülükleri genel olarak doğanın gücüne değil,insan doğasındaki bazı gizemli eksikliklere bağlıyorlar, insanın bueksiklikler yüzünden sızlandığını, alay ettiğini, hakir gördüğünü vegeneldeolduğugibisuiistimalettiğinidüşünüyorlar.(…)

Böylesikişilerşüphesizbeniminsanibozukluklarıve ahmaklıklarıgeometrik olarak tahlil etmeyi denememi ve akla iğrenç gelen, boş,saçmaveberbatolduğunuhaykırarakilanettiklerimeselelerisağlambirakılyürütmeyleincelememigaripbulacaktır.Ancakbenimplanımbu. Doğada kusurlu olarak bilinen hiçbir şey gerçekleşmez, çünküdoğa hep aynıdır, etkisi ve eylem gücü her yerde birdir ve aynıdır;yani her şeyin gerçekleşmesini ve bir biçimden diğerine geçmesiniaçıklayandoğakanunlarıvekurallarıheryerdeveherzamanaynıdır.Bu yüzden her şeyin doğasını anlamak için kullanılacak yöntemaynıdır, yani doğanınevrensel kanunları ve kuralları izlenmelidir. Bu

nedenle, kin, öfke, kıskançlık ve benzeri tutkular kendi içlerindedoğanın aynı gerekliliklerini ve etkilerini takip ederler; belirli, tanımlısebeplere tepki verirler ve bu sebepler yardımıyla anlaşılabilirler vediğer şeylerin özellikleri kadar bilinmeye değer, üzerinde düşünmesibize keyif veren özelliklere sahiptirler. Bu nedenle, duygularındoğasını ve gücünü, şimdiye kadar Tanrı’ya ve zihne ilişkinaraştırmalarda kullandığım yöntemle tahlil edeceğim. İnsanlarıneylemlerini ve arzularını, çizgilerle, düzlemlerle ve hacimlerleilgilenirmişgibi,tamamenaynıbiçimdegözdengeçireceğim.

7.Optik**SörIsaacNewton,DoğaFelsefesininMatematikselPrensipleri,çevirenAndrewMotte,Londra:B.Motte;1729,ciltI,s.A–A2;Optik,Londra:W.&J.Innys,1721,s.344-345,375-381.

SörIsaacNewton

GalileoveDescartesgibi,büyükİngiliz fizikçisiSör IsaacNewton(1642-1727) da evreni bir makine olarak, daha açık söylemekgerekirse “tanımlıvegüvenilirgüçlerinetkisiylezamandaveuzaydamatematikkanunlarınagörehareketedenkütlelerâlemi”olarakhayalediyordu.Ancakaynıderecedeaçıktırki,Newtonbumakineninnihaiolarak mekanik olmayan prensiplere dayandığını düşünüyordu.Sistemindeki bu iki öğe, yani mekanik ve mekanik olmayan öğeler,aşağıdakibölümdeaçıkçagörülebilir.KısaolanilkbölümPrincipia’nın(1687) ilk baskısının önsözünden alınmıştır, gerisi Optik, yahutYansımalar, Kırılmalar, Eğilmeler ve Işığın Renklerine Dair Risale(1704)adlıeserdendir.

Eskileri (Pappus tarafından söylendiğine göre) doğal şeyleriinceleyerek mekanik biliminde büyük ilerleme kaydetmiştir; asılbiçimlerivegizlinitelikleribirkenaraatıpdoğafenomeninimatematikkanunlarına tabi hale getirmeye çabalamışlardır. Ben bu risaledematematiği,felsefeyiilgilendirdiğikadarıylageliştirdim.(…)

Üçüncü kitapta, dünya sistemini açıklarken bunun bir örneğiniveriyoruz. İlk kitaplarda matematiksel olarak ifade edilen önermeleri

göksel fenomenden, yani cisimlerin güneşe ve farklı gezegenlereeğilimgöstermesinenedenolanyerçekimigüçlerindençıkardık.Dahasonra bu güçlerden, yine matematiksel olan başka önermelerlegezegenlerin, uyduların, ayın ve denizin hareketleriyle ilgiliçıkarsamalaryaptık.Diğerdoğafenomenlerinidemekanikprensipleredayananaynı türakılyürütmelerleçıkarabilmeyi isterdim.Ancaktümfenomenlerin,bugünedekbilinmeyenbazısebepler yüzünden, cisimparçacıklarını karşılıklı olarak birbirine iten ve olağan biçimlerdebirleşen veya birbirini iten ve uzaklaştıran belirli güçleredayandığından şüphelenmekteyim; bu güçler bilinmediğindenfilozoflarbugünekadaronlarıdoğadaboşunaaramıştır.Ancakburadaortaya konan prensiplerin ya bunlara ya da daha doğru felsefemetotlarınabirazışıktutabileceğiniumuyorum.

***

(…)Doğafelsefesininasılişihipotezleritaklitetmedenfenomenleritartışmakvekesinliklemekanikolmayano ilksebebeulaşanakadarsebepleri sonuçlardan çıkarsamaktır; sadece dünyanınmekanizmalarını ortaya sermek değil, bunları ve benzeri sorularıçözmektir. Neredeyse hiçbir maddenin olmadığı uzayda ne var vearalarındayoğunbirmaddeyokkengüneşinvegezegenlerinbirbiriniçekmesineyedayanıyor?Nedendoğadahiçboşlukyokvedünyadagördüğümüz düzen ve güzellik nereden kaynaklanıyor? Uydularınamacı nedir ve neden gezegenlerin yörüngeleri eşmerkezliykenuyduların yörüngeleri dışmerkezlidir? Sabit yıldızların birbirininüzerine düşmesini ne engelliyor? Nasıl oluyor da hayvanlarıngövdeleri böylesine ustaca birleştirilmiş ve farklı uzuvları hangiamaçlarahizmetediyor?Gözoptikbilgisiolmadan,kulaksesbilgisiolmadan mı tertip edilmiş? Gövdenin hareketleri iradenin isteklerininasılyerinegetiriyorvehayvanlardakiiçgüdüneredenkaynaklanıyor?Hayvanların duyu merkezleri, duyusal maddelerin gösterildiği vesinirler ilebeyinaracılığıylaalgılanabilen türdeşeylerin,omaddeninvarlığının hemen algılanabilmesi için aktarıldığı yer değil midir? Buşeyler doğru biçimde aktarıldığında fenomen sayesinde cisimsizyaşayan, zeki, her yerde hazır ve nazır, sonsuz uzay onunduyargasıymışgibiherşeyianındagörenvetamamenalgılayabilenve anında anlayabilen bir varlığınmevcudiyeti anlaşılmıyormu? Buşeylerin görüntüleri duyu organları aracılığıyla o küçük duyumerkezimizeaktarılır,oradagörülürvealgılamamızıvedüşünmemizisağlayan şey sayesinde tutulur. Bu felsefedeki her doğru adım bizihemenilksebebeilişkinbilgiyegötürmesedesüreklionadahafazlayaklaştırırvebuyüzdençokdeğerlidir.(…)

Tanrı’nın başlangıçta maddeyi somut, kütleli, ağır, geçirimsiz vehareket edebilen parçacıklardan yaratması bana olası geliyor; buparçacıklar öyle boyutlara ve şekillere sahipti ki, diğer özellikleriylebirlikteveuzayagörebelirlibirnispetlekendisiiçinöngörülenamacauygunbiçimdebiçimlendirilmişti; asli parçacıklar katıydıve onlardanoluşturulantümgeçirgencisimlerdenkarşılaştırılamazderecededahasertti:SıradanhiçbirgüçonlarıTanrı’nınilkyaratımsırasındayaptığıgibibölemezdi.(…)

Ayrıca bence bu parçacıklar sadeceVis inertiae (atalet gücü) vedoğalolarakbugüçtenkaynaklananpasifhareketkanunlarınasahipdeğiller. Yerçekimi gibi, fermantasyona veya cisimlerin birleşmesinenedenolangüçlergibiaktifprensipleredeuyarakhareket ediyorlar.Bu prensipleri, şeylerin özgün biçimlerini oluşturan gizli niteliklerolarak değil, şeyleri biçimlendiren doğanın genel kanunları olarakgörüyorum. Fenomenler bize bunların doğruluğunu gösterir amasebepleri henüz keşfedilmemiştir. Çünkü bunlar aşikâr olanniteliklerdir ama sebepleri gizlidir. Aristocular aşikâr nitelikleri değil,sadece cisimlerde saklı olduğuna inandıkları ve aşikâr etkilerinbilinmeyensebepleri olarak gördükleri nitelikleri gizli nitelikler olarakadlandırmışlardır.Eğerbugüçlerinveyaeylemlerinbilmediğimizvekeşfedilmesi ve gösterilmesi imkânsız niteliklerden kaynaklandığınıdüşünürsek, örneğin yerçekiminin ve manyetik ve elektrikselçekimlerin ve fermantasyonların sebepleri bilinmemektedir. Böylesigizli nitelikler doğa felsefesinin gelişimini durdurmuştur ve dahasonraki yıllarda reddedilmesine neden olmuştur. Her tür şeyineylemlerin temelini oluşturan, aşikâr etkiler üreten gizli ve özgünnitelikleresahipolduğunusöylemekaslındahiçbirşeysöylememektir.Ancakfenomenlerdenikiveyaüçgenelhareketprensibiçıkarmakvedahasonratümmaddişeylerinözelliklerininveeylemlerininbuaşikârprensiplere uygun olduğunu söylemek, bu prensiplerin sebeplerihenüzkeşfedilmemişolsada felsefedegerçektenbüyükbiradımdır.Bu yüzden, çok genel kapsamlı da olsalar, sebepleri henüzbulunamamış da olsa, yukarıda bahsettiğimiz hareket prensipleriniaçıklamaktatereddütetmiyorum.

Buprensiplerinyardımıyla tümmaddişeyler,yukarıdabahsedilenkatıvesağlamprensipleregöreoluşmuşgibigözükmektedir;akıllıbirvasıtanın fikirlerineuygunolarak ilk yaratımın çeşitli bileşimleridirler.Onları yaratan onlar için bir de düzen belirlemiştir. Eğer böyleyapmışsadünyaiçinbaşkabirkökenaramakveyadünyanınsadecedoğakanunlarınabağlıolarakkaosuniçindençıktığınıdüşünmekhiçde felsefi olmaz. Ama bu kanunlara göre biçimlendirildiyse, çağlar

boyu yine o kanunlara uymaya devam edebilir. Çünkü uydulardışmerkezli yörüngelerde hareket ederken kör talih asla tümgezegenleri tek ve aynı iç merkezli yörüngede hareket ettiremez,uyduların ve gezegenlerin ortak hareketleri sebebiyle bazı önemsizdüzensizlikleroluşabilirvebusistemdebir reformyapılanakadarbudüzensizlikler muhtemelen artacaktır. Gezegen sistemindeki bumuhteşem tekbiçimlilikte, seçim etkisi kabul edilmelidir. Aynı şeyhayvanların vücutlarının tekbiçimliliği için de geçerlidir; geneldebirbirine benzer bir sağ ve bir sol yanları vardır, vücutlarının her ikitarafında da arkada iki bacak, önde, omuzlarına bağlı olarak iki kolveya iki bacak veya iki kanat mevcuttur, omuzlarının arasındabelkemiğinebağlıbirboyunveonunüzerindebirkafavardır;kafadada iki kulak, iki göz, bir burun, bir ağız ve dil benzer biçimdeyerleştirilmiştir. Ayrıca, hayvanların görünen parçalarının ilk düzeni;gözler, kulaklar, beyin, kaslar, kalp, ciğerler, diyafram, salgıbezleri,gırtlak, eller, kanatlar, yüzgeçler, doğal gözlükler ve diğer duyu vehareketorganları; hayvanların ve böceklerin içgüdüleri ancak, bizimgövdemizdekiparçalarıhareketettirme irademizdençokdahagüçlübiriradeileheryerdemevcutolduğuiçinkendisınırsızvemuntazamduyumerkezisınırlarıdahilindekicisimlerihareketettirmeyemuktedirolan ve böylece evrenin parçalarını biçimlendiren ve sonra yenidenbiçimlendiren güçlü ve ölümsüz bir vasıtanın bilgeliği ve yetenekleridışında hiçbir şeyin etkisiyle oluşmuş olamaz. Uzay sonsuzabölünebildiğinden ve maddenin her yerde olması zorunluolmadığındanTanrı farklıboyutlarda,biçimlerdeveuzayagörefarklıoranlarda, ve belki de farklı yoğunluklarda ve güçlerde maddeparçacıkları yaratabilir ve bu sırada doğa kanunlarını çeşitlendirir,evrenin farklı bölümlerinde farklı dünyalar yaratır. En azından benbununlaçelişenbirşeygöremiyorum.

Matematikte olduğu gibi doğa felsefesinde de zor şeylerin analizyöntemiyle incelenmesibileşim yönteminin asla önüne geçmemelidir.Bu analiz, yapılan deneylerden, gözlemlerden ve bunlardantümevarım ile genel sonuçlar çıkarmaktan oluşur ve deneylersonucunda elde edilen yahut kesin olan başka doğrulara dayananitirazlardan başkasını kabul etmez. Çünkü deneysel felsefedehipotezler dikkate alınmaz.Deneylerin ve gözlemlerin tümevarım iletartışılmasıgenelsonuçlarınispatıolmasadaşeylerindoğasınıneyinoluşturduğunu tartışmanın en iyi yoludur ve tümevarım ne kadargenelse sonuç o kadar güçlüdür. Eğer fenomenlerde bir istisnaoluşmazsa, sonuçların genellenmesi mümkün olabilir. Ama deneylerneticesinde sonradan bir istisna ortaya çıkarsa, sonuçlar oluşan bu

istisnalarla beraber duyurulmaya başlanabilir. Böylesi bir analizdebileşimlerden içeriklere, hareketlerden hareketi üreten güçlereulaşabiliriz; yani ispat en genel haline erişene kadar genel olaraketkilerden sebeplere, münferit sebeplerden genel sebeplereulaşabiliriz.Buanalizyöntemidir.Sentezisekeşfedilensebeplerikabuletmekten, bunlardan prensipler oluşturmaktan, bu prensiplerle, onlarsebebiyle oluşan fenomenleri açıklamaktan ve açıklamalarıispatlamaktanoluşur.

C.BİLİMVEDİN

1.BilimlerinKraliçesiOlanİlahiyata*

*Galileo’nunKeşifleriveFikirleriadlıkitaptan,çevirenStillmanDrake,s.175,177,179,182-183,191-193,203,StillmanDrake.Doubleday&Company,Inc.,1957.

GalileoGalilei

Burada bir kısmını okuyacağınız, Galileo’nun Toskana BüyükDüşesi Christina’ya yazdığı mektup (1615) bir bilimadamınınbağımsızlık bildirgesi olarak adlandırılabilir. 1611’den itibaren bubüyük bilimadamı (1564-1642) Kopernikçi evren teorisini sadecematematiksel bir hipotez olarak değil, fiziksel bir olgu olaraksavunduğu için bazı dinadamlarının saldırılarına maruz kalmayabaşlamıştı. Bu ünlü mektubunda saldırılara cevap verirken Galileoteoloji ve bilim arasında nasıl uygun bir ilişki kurulacağı yönündekifikirlerininetbiçimdeortayakoymaktadır.

Birkaçyılönce,Haşmetmeaplarınındabildiğigibi,göklerde,bizimçağımızdan önce hiç görülmemiş birçok şey keşfettim. Bu şeylerinyeniolmasıveakademik filozoflararasındayaygınolanbazı fizikselnosyonlarlaçelişensonuçları,sankioşeyleridoğanınkeyfinibozmakvebilimleribaşaşağıetmekiçinkendimgöğeyerleştirmişimgibi,hiçde az olmayan sayıda profesörü bana karşı ayaklandırdı. Bilinengerçeklerin artışının sanatsal incelemeleri, oluşumları ve büyümeyiuyardığını, azaltmadığını veya yok etmediğini unutmuşgörünüyorlardı.

Gerçeklerden çok kendi fikirlerine düşkünlük gösteren bu kişiler,bakmaya tenezzül etseler kendi duyularının onlara göstereceği yenişeyleri inkâr etmeye ve çürütmeye çalışıyorlardı. Bu amaçla çeşitlisuçlamalar ortaya attılar ve boş argümanlarla dolu bir sürü yazıyayınladılar; üstelik vahim bir hata yaparak, doğru düzgünanlamadıklarıveamaçlarınapekdeuygunolmayanİncil’denalınmışpasajlareklediler.

Akıledebildiklerihervasıtaylabenivebanaaitolanherşeyiyoketmek kararında ısrar eden bu adamlar astronomi ve felsefekonusundaki görüşlerimden haberdar. Evrenin parçalarının düzenisöz konusu olduğunda Güneş’i hareketsiz biçimde gökselyörüngelerinmerkezine yerleştirdiğimi, Dünya’nın hem kendi eksenietrafında hem deGüneş etrafında döndüğünü söylediğimi biliyorlar.Ayrıca bu konumu sadece Batlamyus ve Aristo’nun argümanlarınıçürütmek içindeğil, birçokkarşıargümangeliştirerekdesteklediğimide biliyorlar.Üstelik bu karşı argümanların bazıları, sebepleri başkabir biçimde açıklanamayan fiziksel etkiler ile ilişkilidir. Ayrıca, yenigöksel keşiflerimdeki birçok şeyden çıkarsanan bazı astronomikargümanlar Batlamyusçu sistemi yalanlarken karşıt hipotezleuyuşuyor ve onu doğruluyorlar. Muhtemelen farklı önermelerimindoğruluğundan rahatsız olduklarından ve bu nedenle kendilerinifelsefe alanıyla sınırlamadıklarında kendi savunmalarınagüvenemediklerinden, safsatalarına sözde dini ve İncil’in otoritesinedayanan bir kalkan üretmeye çalışıyorlar. Anlamadıkları, hattadinlemedikleri argümanları çürütmek için zayıf bir hüküm gücüylebunlarıuygulamayaçalışıyorlar.

Öncebenimkigibiönermeleringenelolarakİncil’leçeliştiğinivebuyüzden lanetlenmesi gereken sapkınca düşünceler olduğu fikriniyaymak için çaba sarf ettiler. (Ve) kendi kürsülerinde alışılmadık birözgüvenle bu yeni doktrinin lanetliğine ve sapkınlığına dair vaazlarverebilecek kişileri bulmakta zorlanmadılar, böylece sadece budoktrine ve takipçilerine değil, tüm matematiğe ve genel olarakmatematikçileredesaygısızcavedüşüncesizcezararverdiler.(…)

Hiçdeadilolmayanbirbiçimdebanakarşıyürüttüklerikaralamalaryüzünden, din ve itibar konusundaki hükümlerine büyük önemverdiğim herkese haklılığımı ispat etmemin gerekli olduğunudüşünüyorum. Bu sebeple bu adamların fikirlerimi iğrenç halegetirmek ve sadece yanlış değil, üstelik sapkınca gösterereklanetlemekiçinkullandığıdetaylarüzerindekonuşacağım.Buamaçladine ilişkin ikiyüzlü heveslerini bir kalkan olarak kullanıyorlar. Kendi

düzenbaz amaçlarına hizmet etmesi için İncil’i kullanıyorlar. Eğeryanılmıyorsam, İncil’in ve kutsal babalarımızın anlayışının aksine,otoritelerini,-inançlahiçilgisiolmayan-tamamenfizikselmeselelerdebileaklınveduyularımızınkanıtlarını tamamen terkederek İncil’denpasajlara dayanmamızı isteyecek kadar genişletmek istiyorlar;kelimelerinyüzeyselanlamınınaltındaopasajfarklıbiranlayışasahipolsabile…

(…) Bence fiziksel problemler tartışılırken Kutsal Kitap’takipasajların otoritesiyle değil, duyusal deneylerle ve gerekli ispatlarlaişebaşlamakgerekir;çünkükutsal İncilvedoğafenomenleribenzerşekildekutsalsözlereuygunolarakhareketederler:İlkiKutsalRuh’unemirlerini temel alır, ikincisi ise Tanrı’nın emirlerinin itaatkâruygulayıcısıdır. İncil, herkesin anlamasını kolaylaştırmak için,kelimelerin yalın anlamları söz konusu olduğunda mutlak doğrudanfarklıymışgibigözükenbirçokşeydenbahseder.Diğeryandan,doğadeğişmezvesabittir;aslakendisineyüklenenyasalarındışınaçıkmazveyafiillerindekianlaşılmazmantıkveyöntemlerininsanlartarafındankolayca anlaşılmasını katiyen umursamaz. Bu sebeple duyusaldeneyleringözlerönüneserdiği veyakanıtlarla ispatlanmayan hiçbirfiziksel şey, kelimelerinin arkasında başka anlamlara sahip olmasımuhtemel İncil pasajlarını kanıt göstererek sorgulanmamalıdır (veyakınanmamalıdır). Çünkü ne İncil’deki her bir ifade, fiziksel etkileriidareedenifadelerkadarkesinbiçimdekoşullarazincirlenmiştirnedeTanrı doğanın fiillerinde, İncil’deki kutsal ifadelerdekinden daha azmükemmelbiçimdegörünür.(…)

Derinbilgilereveiçtendavranışlarasahipkişilerolarakgördüğümve bu nedenle büyük saygı ve hürmet gösterdiğim bazı teologları,ruhban olmayan bu epey fazla yazarla bir tutmuyorum. Ancak bukişilerinfizikleilgilibirtartışmadaİncil’eenuygungördüklerifikritakipetmek için diğer insanları kutsal kitaplardan aldıkları otoriteylekısıtlamaları ve sonra kendilerini karşıt fikirlere ve deneylere cevapvermek zorunda hissetmemeleri yüzünden bertaraf etmek istediğimbir rahatsızlık duyduğumu inkâr edemeyeceğim. Kendi fikirleriniaçıklamak ve desteklemek için teolojinin tüm bilimlerin kraliçesiolduğunu,kendisindenaşağıolandahadeğersizbilimlerinöğretilerinekendisini uydurmak için eğilip bükülemeyeceğini söylüyorlar; diğerbilimlerkendilerindenüstünolankraliçelerinedayanmalı,çıkardıklarısonuçları onun hükümlerine ve emirlerine göre değiştirmeli ve tadiletmeliymiş.(…)

Öncelikle kutsal teolojiye “kraliçe” unvanının verilmesini sağlayan

erdemleri belirlemekte başarısız olmanın bir tür kelime oyunu olupolmadığınısorgulamakistiyorum.Buismihaketmesininsebebi,diğerbilimlerden öğrenilen her şeyin bu bilime dahil edilmesi ve her şeyidahaiyiyöntemlervedahaderinbilgilerleoluşturmasıdır.Bunedenle,örneğin alanları ölçmek ve hesapları tutmak için konulan kurallar,kadastrocularınvemuhasebecilerinçalışmalarındandahamükemmelbiçimdearitmetikteveÖklitgeometrisindemevcuttur.Yahut teolojininkraliçe olması, incelediği nesnenin diğer bilimlerin nesnelerindendaha itibarlı olmasından ve öğretilerinin daha asil biçimde açığavurulmasındankaynaklanıyorolabilir.

Kraliçe unvanı ve otoritesinin bu anlamda teolojiye ait olmasınısanırımdiğerbilimlerdedeyetkinolanteologlardaonaylamayacaktır.Bencebukişilerinhiçbirigeometrinin,astronominin,müziğinvetıbbınİncil’de; Arşimet’in, Batlamyus’un, Boethius’un veya Galen’inkitaplarındaolduğundandahamükemmelbiçimdevarolduğunuiddiaetmeyecektir. Bu nedenle, kraliyet üstünlüğünün teolojiye verilmesimuhtemelen ikinci anlamdadır; yani nesnesi ve insanlar tarafındanbaşka türlü anlaşılamayacak temelde sonsuz kutsallığın eldeedilmesine ilişkin çıkarımların ilahi biçimde açıklanmasını sağlayanmucizeviiletişimsebebiyle.

Teolojinin en yüce ilahi tefekküre aşina olduğunu ve itibarısayesinde, bilimler arasında kraliyet tahtına hak kazandığını kabuletmeliyiz.Ancakenyüksekderecedekiotoriteböyleceeldeedildiğinegöre, eğer alt düzeydeki bilimlerin daha aşağı ve daha mütevazıspekülasyonlarına inemezse ve kutsal şeylerle ilgilenmedikleri içinonlara saygı göstermezse, teoloji profesörleri de ne inceledikleri nede üzerinde çalıştıkları uzmanlıkların çelişkileri konusunda kararverme otoritesine sahip olduklarını iddia edemezler. Çünkü bu nedoktor ne demimar olan ama kendinde hükmetme gücü gören birdespotun kendi heveslerine göre zavallı hastalarının hayatlarıpahasınailaçvermesivehızlaçökecekbinalardikmesinebenzer.

Yineleyelim, astronomi profesörlerine kendi gözlemlerinin vedelillerinin sadece safsata ve bilgiçlik olduğunu kabul etmesiniemretmek, herhangi bir başarı ihtimalinin ötesinde bir şeyi empozeetmektir. Çünkü bu gördüklerini görmemelerini, bildikleri şeyianlamamalarınıveararkenkarşılaştıklarışeyintamtersinibulmalarınıemretmek demektir. Bunu yapabilmeleri için önce bir zihinselyeteneğin diğerini, aşağı güçlerin daha yüksek güçleri nasıl kontroledeceğini öğrenmeleri gerekir. Böylece hayal gücü ve irade, aklınanladığı şeylerin tam tersine inanmaya zorlanabilir. Burada elbette

inanç meselesi olan doğaüstü şeylerden değil, sadece fizikselönermelerdenbahsediyorum.

***

Bunların yanı sıra kilisenin inanç meseleleri gibi tüm fizikselönermelerin de kutsal babalarımızın yorumlarıyla uyumlu olduğunadair bir damgaya sahip olmasını emretmesinin doğruluğunu dasorguluyorum…Benimbulabildiğimkadarıyla,gerçektenyasaklanmışolan,sadecevesadeceinancıveyaahlakıyadaHıristiyandoktrininigeliştirmeye yönelik pasajları, kutsal kilisenin veya kutsalbabalarımızın müşterek biçimde kabul ettiğinden farklı biçimdeyozlaştırmaktır.AncakDünya’nınveyaGüneş’inhareketleriveyasabitdurmasınebirinançmeselesidirnedeahlakamugayirdir.

2.İnsanınAnlamaYetisiÜzerineBirDeneme**JohnLocke,İnsanınAnlamaYetisiÜzerineBirDeneme,Oxford,TheClarendonPress;1894,ciltI,s.13-14,27-28,37-38,121-122,cilt II,s.387,412-413,415-416,420-421,423,425-427,430.

JohnLocke

JohnLocke’un İnsanınAnlamaYetisiÜzerineBirDeneme (1690)adlı eseri ampirizm (deneyselcilik) felsefesinde büyük bir dönümnoktası olarak bilinir. Ancak aşağıdaki parçaların çoğunun alındığı,denemenin dördüncü kitabı pek bilinmez; bu kitapta Protestanlıktanve Katoliklikten tam bir kopuşu simgeleyen, dindeki rasyonalisthareketi kontrol eden prensipler belki de en anlaşılır biçimde ifadeedilmiştir. Locke’un ifadeleri On Yedinci yüzyıl İngiltere’sindekimezheplerarasıdinsavaşlarıbağlamındaokunmalıdır.

(John Locke’un aynı kitabından alınma bir diğer bölümün 690.sayfadayeraldığıokurungözündenkaçmamışolmalıdır.Biriyazarınkendi kaleminden, diğeri ise yorumcusundan alınmışmetinlerin herikisinideyazarınöneminebinaensunuyoruz.)

Yaşadığımız çağın cehalet çağı olmadığının ve bu nedenle en

kolay biçimde tatmin edilemeyeceğinin farkındayım. (…) Aydınlardünyası bugün bilimlerdeki ilerleme içinmuazzam tasarımlar yapanusta yapıcılar olmadan gelecek nesillerin hayran olacağı anıtlarbırakamıyor: Ancak herkes Boyle veya Sydenharn olmayı umutetmemeli.HuygeniusveemsalsizBayNewtongibiustalarçıkaranbirçağda,aynıakımıniçindekibaşkakişileriçinzeminibiraztemizlemekve bilgi yolunu dolduran bazı çöpleri kaldırmak üzere alt düzeyemekçilerolarakçalışmahevesiyeterlidir;yaratıcıvegayretlikişileringayretleri, kaba, taklitçi veya anlaşılmaz terimlerin eğitimli kişilerceanlamsızcakullanımıtarafındanengellenmeseydi,kesinlikleçokdahagelişmişbirdünyadayaşıyorolurduk.(…)

(…)Fikirilebilgininarasındakisınırlarıaramalıyız;hakkındakesinbilgilere sahip olmadığımız şeyleri hangi ölçülere göreinceleyeceğimizi bulmak için onaylama biçimimizi düzenlemeli veinançlarımızıdeğiştirmeliyiz.Bunun içinbenaşağıdakiyöntemi takipedeceğim:

İlkolarak,birinsanıngözlemlediğivezihnindeolduğunubilinçlibirbiçimdebildiği fikirlerin, nosyonlarınveya siz neolarakadlandırmakistiyorsanız onların asıllarını ve anlama yetisinin bunlarla nasıldonatıldığınıaraştıracağım.

İkincisi, anlama yetisinin bu fikirlerle ve onların kesinliğiyle,kanıtlarıyla ve kapsamıyla hangi bilgilere eriştiğini göstermeyeçabalayacağım.

Üçüncüsü, inançveya fikirlerindoğasıvezemini konusunda bazıaraştırmalaryapacağım,yanidoğruluğunadairelimizdekesinbirbilgiolmayan bir önermeye doğru dememizi sağlayan onayıinceleyeceğim. Bu aşamada onayın sebeplerini ve dereceleriniincelemekiçinfırsatımolacak.(…)

Bazı kişilerde, anlama yetisinde doğuştan gelen belirli prensiplerve insanzihninedamgalanmışçasınaruhunvaroluşundanberisahipolduğu, kendisiyle birlikte dünyaya getirdiği bazı birincil nosyonlar,karakterler olduğu hususunda yerleşmiş bir fikir vardır. Önyargısızokuyucuları bu varsayımın yanlışlığına ikna etmek için, insanlarınsadecekendidoğalyeteneklerinikullanarak,doğuştangelenetkilerinyardımı olmaksızın sahip oldukları tümbilgilere erişebileceklerini veböylesi asıl nosyonlar ve prensipler olmaksızın bilgilerde kesinliksağlayabileceklerinigöstermemyeterliolacaktır(konuşmanınsonrakikısımlarındabunugösterebileceğimiumuyorum).

Gelin insan zihnini üzerinde hiçbir harf, hiçbir fikir bulunmayan

beyazbirkâğıtgibidüşünelim;nasılolurdabuzihin fikirlerledolar?İnsanoğlunun faal ve sınırsız hayal gücünün neredeyse sınırsız birçeşitlilikle boyadığı bu boş depo nasıl bu hale gelir? Nasıl aklın vebilginin tümmalzemelerinesahipolur?Benimbunacevabım tekbirkelimedir: DENEYİM. Tüm bilgimiz bunun üzerine kurulmuştur veneticede bilgileri bunun içinden türetir. Gözlemlerimiz ya hariciduyumsanabilirnesneleriyadazihnimizinalgıladığıvedüşündüğüiçfaaliyetlerikullanır;anlamayetimizedüşünmemalzemelerinisağlayanişte budur. Bu ikisi, sahip olduğumuz veya doğal olarak sahipolabileceğimiztümfikirlerinkaynağıdır.(…)

Duyu ve sezgiler çok az rol oynar. Bilgimizin en büyük kısmıçıkarımlara ve ara fikirlere dayanır. Bilginin yerine onayı koymayamecbur olduğumuz ve önermeleri emin olmadığımız halde doğrukabul ettiğimiz durumlarda ise fikirlerin doğru olma ihtimallerininsebeplerini araştırmamız, incelememiz ve karşılaştırmamız gerekir.Her iki durumda da vasıtaları bulan ve doğru biçimde uygulayan,birininkesinliğinivediğerinindoğruolmaihtimalinikeşfedenşeyeakılderiz…

İnançveAkıl

Akılhakkındadahaöncesöylenenleregöreşeyleriüçeayırabiliriz:aklauygunolanlar,aklıaşanlarveaklaaykırıolanlar. 1.Aklauygunolan önermelerin doğruluğunu inceleyerek veya algılar vedüşüncelerle elde ettiğimiz fikirleri izleyerek keşfedebiliriz ve doğalçıkarımladoğruveyaolasıolupolmadıklarınıbulabiliriz.2.Aklıaşanönermeler, bu prensipler sayesinde akıl ile doğru veya olası olupolmadıklarıhususundaçıkarımyapamadığımızönermelerdir. 3. Aklaaykırı olanlar, açık ve şüphesiz olan fikirlerimizle çelişen veyauyuşmayanönermelerdir.Bunedenle,Tanrı’nınvarlığıaklauygundur;birdençok tanrınınvarolmasıaklaaykırıdır; insanlarındirilmesiaklıaşar.

Bu öncüllere göre sanırım inanç ve akıl arasındaki ölçüleri vesınırları belirleyebiliriz. Bu konudaki istek, dünyadaki büyükkargaşalarındeğilsebileenazındanbüyüktartışmalarınvehatalarınsebebi olabilir. Nereye kadar aklın, nereye kadar inancınkılavuzluğuyla ilerleyebileceğimiz sorunu çözülene kadar boştartışmalara devam edecek ve birbirimizi dini meselelerde iknaetmeyeçalışacağız.(…)

Bunedenle,buradazıddıolaninançlaayrılabilenakıl,benceinsanzihnininalgılarveyadüşünmegibidoğalyeteneklerinikullanarakeldeettiği fikirlerden yapılan çıkarımlarla eriştiği önermelerin ya dadoğrularınkesinliğininveyaolasılığınınbirkeşfidir.

Diğer yandan inanç, aklın çıkarımlarıyla değil, Tanrı’dangelenler gibi olağanüstü bir iletişim sayesinde elde edilenönermelerin onaylanmasıdır. Doğruların insanlar tarafından bubiçimdekeşfedilmesinevahiydenir.(…)

Kesinliğini, apaçık önermelerde olduğu gibi sezgi yoluyla veyaispatlanmış bariz akıl çıkarımları ile elde ettiğimiz fikirlerin kabulüveya reddinin net biçimde algılanması üzerine bina ettiğimizönermelerdeonaylamakvezihnimizeyenibirbilgiolarakeklemekiçinvahyeihtiyacımızyoktur.Çünkübilgidoğalyollardanonlarızihnimizeyerleştirir veya zaten yerleştirmiştir; Tanrı gözlerimizin önünesermediği sürece, herhangi bir şey hakkında muhtemelen eldeedebileceğimiz en büyük teminat budur. Ayrıca mevcut bilgimizdendaha büyük teminat olamaz, Tanrı’nın vahiyleri bunu gösterir. Banagöre, bu şekilde adlandırılan hiçbir şey basit bilgiyi sarsamaz veyaalaşağıedemezveya kişinin anlama yetisi dahilindeki açık delillerleçelişen hiçbir şeyi akılcı biçimde doğru olarak kabul etmesinisağlayamaz. Çünkü böylesi vahiyleri alan yeteneklerimiz sezgiselbilgimizinkesinliğiyleeşitolsabileondandahakesinolamaz;açıkvekesin bilgilerimizle doğrudan çelişen hiçbir şeyi doğru kabuledemeyiz; örneğin tek cisim ve tek yer fikirleri o kadar örtüşür veinsan zihni bu örtüşmeyi o kadar açıkça algılar ki, bir cismin aynıanda iki uzak ve farklı yerde bulunduğunu iddia eden bir önermeyi,ilahi vahyin otoritesine dayansa bile onaylayamayız. Bu yüzden dehiçbir önerme ilahi vahiyler olarak alınamaz veya net sezgiselbilgilerimizle çelişiyorsa onaylanamaz. Çünkü tüm bu bilgilerin,delillerin ve onayların temellerini ve prensiplerini altüst eder. Budurumdaşüpheliönermelerbarizolanlarınönünegeçtiğindedoğruveyanlışarasındahiçbirfark,dünyadakiinanılırveinanılmazşeyler,içinhiçbir ölçü kalmaz ve kesin olarak bildiğimiz şeyler hatayapabileceğimiz şeylere boyun eğer. Bu nedenle, fikirlerimizinonayladığı veya reddettiği bariz algılamalarla çelişen önermelerininanç meselesi olarak dayatılması boşunadır. Bu veya başka birbiçimde onayımızı değiştirmek mümkün değildir. Çünkü inanç bizibilgimizleçelişenhiçbirşeyeiknaedemez.(…)

Ama hakkında kusurlu nosyonlara sahip olduğumuz hatta hiçbirnosyonasahipolmadığımızbirçokşeymevcuttur.Ayrıcageçmişteki,

bugünkü ve gelecekteki varlıkları hakkında, yeteneklerimizin doğalkullanımıilehiçbirbilgieldeedemeyeceğimizbaşkaşeylerdevardır;doğalyeteneklerimizinkeşfedebileceği sınırlarındışındaolanveaklıaşanbuşeyler, ifşaedildiklerindegerçektende inançmeselesidirler.Bu nedenle, meleklerin Tanrı’ya karşı ayaklandıkları ve bu sebeplemutlu hallerini kaybettikleri bölüm, (ölülerin canlanacağı ve yenidenyaşayacağı) bölüm ve benzerleri aklın keşfedebileceği sınırlarınötesinde olduğundan akılla doğrudan hiçbir ilgisi olmayan, sadeceinançlailgilimeselelerdir.(…)

İnancınegemenliğiakıllaçatışmadanveonuengellemedenburayakadarerişir;aklıyaralamazveyarahatsızetmez,aksinetümbilgilerinilahi kaynağındangelendoğruları keşfetmesineyardımeder ve onugeliştirir. Tanrı’nın ifşa ettiklerimutlaka doğrudur; bundan şüphe bileedilemez. İnancın asıl amacı budur ama bunun ilahi vahiy olupolmadığı konusunda akıl hüküm vermelidir. Akıl, insan zihninin nedahaazaşikârolanbirşeyikabuletmekiçindahaaşikârolanbirşeyireddetmesinenedebilgivekesinliğekarşıolasıolanıkabuletmesineizinverir.Gelenekselvahiylerinilahiasılbiçimlerinikoruduğuna,bizegelen kelimelerle ifade edildiğine ve bizim anladığımız anlamdaolduğuna dair, akıl prensiplerininki kadar açık ve kesin bir delilolamaz.Bu nedenle, aklın açık ve bariz emirleriyle çelişen veya buemirlerle tutarlı olmayan hiçbir şey, aklın hiçbir şekilde dahiledilemeyeceği bir inançmeselesi olarak karşımıza getirilemez veyaonaylanamaz.İlahivahiylertümfikirlerimizden,önyargılarımızdanveilgilerimizden daha üstündür ve tam bir onayla kabul edilmeyi hakeder. Aklın inanca bu biçimde boyun eğmesi bilginin nirenginoktalarını yok etmez, aklın temellerini sarsmaz, aksine,yeteneklerimizibizebahşedildiğiamaçlakullanmamızaizinverir.

İnanç ve akıl bölgeleri bu sınırlarla birbirinden ayrılmazsa, dinimeselelerdeaklahiçyerkalmazvedünyadakiçeşitlidinlerdebulunanaşırı fikirler ve seremoniler artık suçlanamaz.Çünküakıl karşısındainancı aşırı biçimde övmek, bence, insanoğluna hükmeden ve onubölen neredeyse tüm dinleri dolduran saçmalıkların nedeni olabilir.Çünkü insanlara dinle ilgili şeylerde akıllarına danışmamalarıyönünde bir prensip öğretilmiştir. Tüm bilgilerinin prensiplerine veaklıselime bariz biçimde ters olsa da hayallerini ve tabii batılinançlarını serbest bırakırlar ve böylece öyle garip fikirlere ve aşırıuygulamalara sürüklenirler ki, aklı başında bir kişi onlarınahmaklıklarınaşaşırıpkalır;onlarınağırbaşlı,iyibirinsaniçinsaçmavesaldırgancaolduğunudüşünmeden edemez ve büyükve bilgeTanrı tarafındankabul edilmekten çok uzak oldukları hükmünü verir.

Böylecebizihayvanlardanayırmasıveakıllıyaratıklarolarakkendineözgübiçimdevahşiler karşısındayüceltmesigereken din, insanlarınen akıldışı olduğu ve hayvanlardan bile akılsızca davrandıkları biralan haline gelir. Credo, quia impossibile est (İnanıyorum çünküimkânsız) sözü iyi bir insan için bir gayret gösterme esprisidir amainsanlariçinfikirleriniveyadinleriniseçmekiçinçokkötübirkuraldır.(…)

Fırsattan istifade, üçüncü bir onay zeminini göz önüne almakistiyorum;inancaveyaaklagüvendiğimizkadargüvendiğimizvebazıinsanlarlaaynıotoriteyesahipolanbuzemincoşkudur;aklınyanındadururamaoolmadanvahyiyükseltir.Etkiliolduğundahemaklıhemde vahyi alır götürür ve onların yerine insanın kendi dimağınıntemelsiz hayallerini koyar ve bunların hem fikir hem de fiil için birtemelolduğunuvarsayar.

III

SİYASET

A.ONYEDİNCİYÜZYILDASİYASİDÜŞÜNCELER

1.KutsalKitap’tanAlınanPolitika**OeuvresdeBossuet(Paris,FirminDidotFreres,1862),cilt I,s.322-325,333-334,370,383-384,390.

PiskoposBossuet

KutsalKitap’tanAlınanPolitika(Politiquetireedespropresparolesde l’Ecriture Sainte), Jacques Benigne Bossuet’in 1670 ile 1681yılları arasında özel öğretmeni olduğu, Kral XIV. Louis’in oğlu olanveliahtprensineğitimiiçinyazdığıüçrisaledenbiridir.Diğer iki risaleTanrı’nın ve insanın doğasından ve Tanrı’nın tarih üzerindekitakdirinden bahseder. Politique ise hükümdarın haklarından vegörevlerindenbahseder,krallarıntanrısalhakfelsefesininmükemmelbir örneğidir. Daha sonra Meaux Piskoposu olan Bossuet (1627-1704) kendi çağının en büyük hatip ve ilahiyatçılarından biri olaraktanınır.

Kraliyet otoritesinin dört niteliği vardır: Birincisi, otoritesininkutsallığıdır; ikincisi, babadan oğla geçmesidir; üçüncüsü,mutlaklığıdır;dördüncüsü,aklaboyuneğmesidir.

TümgücünTanrı’dangeldiğinizatengörmüştük.

Aziz Pavlus şunu ekler: “Hükümdar, senin iyiliğin için Tanrı’yahizmet etmektedir. Ama kötü olanı yaparsan, kork! Hükümdar, kılıcıboşyere taşımıyor;kötülükyapanınüzerineTanrı’nıngazabınısalanöçalıcıolarakTanrı’yahizmetediyor.”(Romalılar13:4).

HükümdarlarTanrı’nınvekilidirve onun dünyadaki yardımcılarıdır.İmparatorluğuna onlar üzerinden hükmeder. “Şimdi de siz Davutsoyunun elindeki Tanrı’nın Krallığı’na karşı gelmeyi tasarlıyorsunuz”(2.Tarihler13:8).

Bu nedenle, daha önce de gördüğümüz gibi, kraliyet tahtı birinsanıntahtıdeğildir,Tanrı’nınkenditahtıdır.“Yehova,bütünoğullarımarasındanİsrail’deYehova’nınkrallığının tahtınaoturtmak içinoğlumSüleyman’ı seçti.” (1. Tarihler 28:5) Ve: “Böylece Süleyman babasıDavut’unyerineYehova’nıntahtınaoturdu”(1.Tarihler29:23).

Tümbunlardananlaşıldığıüzere,krallarkişiolarakkutsanmıştırvehayatlarınayönelikbirsaldırı,kutsalolanakarşıbirsaygısızlıktır.

Tanrı peygamberleri tarafından onların kutsal yağ sürerekkutsanmasınısağlar,aynıpiskoposlarınvediğervekillerinkutsandığıgibi.

Ancak bu kutsamanın harici uygulamaları mevcut olmasa dahükümdarlar üstlendikleri görevle, yani ilahimajestelerinin temsilcisiolarak onun planlarını yürütmek için onun takdiriyle vekaletedeceklerindenkutsanmışsayılırlar.

Aziz Pavlus hükümdarın Tanrı’nın vekili olduğunu söylediktensonraşunuekler:“Bununiçin,yalnızTanrı’nıngazabınedeniyledeğil,vicdan nedeniyle de hükümdara bağlı olmak gerekir” (Romalılar13:5).

Yeniden: “Ey köleler, dünyadaki efendilerinizin her sözünüdinleyin…Herneyaparsanız, insanlar içindeğil,Rabiçinyapargibicandanyapın.RabMesih’ekullukediyorsunuz”(Koloseliler3:22-23).

Eğerhavaridoğalolmayanbirdurumolanköleliktenbahsediyorsa,halkın özgürlüğünü koruyan hükümdarlara ve yargıçlara meşrubiçimdeitaatetmekhakkındanedüşünmeliyiz!

Hükümdar görevini yapmasa dahi onun görevine ve vekaletinesaygı göstermeliyiz. “Ey hizmetkârlar, efendilerinizin yalnız iyi veyumuşak huylu olanlarına değil, ters huylu olanlarına da tam birsaygıylabağımlıolun”(1.Petrus2:18).

Hükümdara gösterdiğimiz saygıda dini bir yan vardır. Tanrı’yahizmet etmek ve krala saygı göstermek tek ve aynı şeydir; AzizPetrusbuikigörevibirleştirir:“Tanrı’dankorkun,kralasaygıgösterin,”(1.Petrus2:17).

Ancak, güçleri yukarıdan geliyor diye hükümdarlar bu gücü

istedikleri gibi kullanabileceklerini düşünmemelidir; bunun yerinekorku ve ihtiyatla kullanmaları yerinde olur, çünkü bir şey Tanrı’dangeliyorsa,Tanrıoşeyinhesabınıayrıntılıbiçimdesorar.(…)

Bu yüzden krallar Tanrı vergisi güçlerini kullanırken titremeli veyanlışkullanmanınnasılbirsaygısızlıkolacağınıdüşünmelidir.(…)

***

Kraliyet otoritesi babadan oğla geçer ve bunun kendine özgükarakteriiyiliktir.

Kralların yerlerini Tanrı’ya, yani insan ırkının gerçek babasınaborçlu olduğunu görmüştük. Ayrıca insanoğlunun öğrendiği ilk güçfikrininbabadanoğlageçengüçolduğunuvekrallarınbabalarımodelaldığınıdagörmüştük.

AyrıcaherkeskamugücünekarşıgösterilenitaatinOnEmiriçinde,ailelerini onurlandırma görevi veren emirde bulunduğu konusundahemfikirdir. Tümbunlardan anlaşılan, kral isminin baba ismiyle aynıolduğuveiyiliğin,krallarınendoğalkarakteriolduğudur.

Kraliyetotoritesimutlaktır.

Buterimiiğrençvedesteklenemezhalegetirmekiçinbazıinsanlarmutlak ve keyfi hükümeti birbirine karıştırmaya çalışırlar. Ancakadalettenbahsettiğimizdegöreceğimizgibi,bu ikisikadarbirbirindenfarklıikişeyyoktur.

Hükümdaremirleriiçinkimseyehesapvermez.

Adaletin kendisi olduğu için hükümdara itaat etmemiz gerekir,adaletyoksainsanilişkilerindenedüzennedeamaçkalır.

OnlarTanrı’dırveilahiözgürlüğünbirparçasıdır.(…)

Egemen bir hükümdar her şeyi ellerinde ve bir arada tutar, hemhüküm verme konusundaki egemen otoriteyi hem de devletin tümgüçlerini…

Majeste,Tanrı’nıngörkemininhükümdardakigörüntüsüdür.

Tanrısonsuzdur, Tanrı her şeydir. Bir prens, prens olduğu süreceherhangi bir kişi olarakgörülemez.Oartık kamusalbir kişiliktir, tümdevlet onda vücut bulur; tüm halkın iradesi onun iradesi içindeanlaşılır. Nasıl ki tüm mükemmellikler ve tüm erdemler Tanrı’dabirleşmişse,bireylerintümgücüdehükümdarınkişiliğindebirleşir.Tekbirkişidebirarayagelennebüyükbirgörkem!

Tanrı’nın gücü dünyanın bir ucundan diğer ucuna kadar bir an

içinde hissedilir. Kraliyet gücü de tüm krallıkta aynı zamandahükmeder. Tüm krallığı, Tanrı’nın tüm dünyayı tuttuğu gibi, yerindetutar.

Tanrıelini çekse tümdünyaçöker; krallıktaki otorite yok olsa herşeykarışır.Hükümetinamacıdevletiniyiliğivekorunmasıdır.(…)

Devletinvarlığınıniyibiryapıyasahipolmasıikişeyebağlıdır:Dineveadalete.Bunlardevletindahiliveasliprensipleridir. İlkiyleTanrı’yaaitolanıO’naveririz;diğeriyledeinsanaaitolanıinsana…

Hükümdar, otoritesini kullanarak kendi devletindeki düzmecedinleriyoketmelidir.

O, dine dayanan kamu huzurunun koruyucusudur ve daha öncegördüğümüz üzere, bunun temeli olan tahtını muhafaza etmelidir.Dinin serbest olması gerektiğini söyleyerek hükümdarın dinkonusunda katı ve kesin kararlar almasını zorlaştıranlar kâfirce birhata içindedir. Aksi takdirde tebaası arasında ve tüm devletteputperestliğe, Muhammediliğe, Yahudiliğe ve tüm düzmece dinlerekatlanmasıgerekecektir;dineküfretme,hattaateizm,vebüyüksuçlarcezasızkalacaktır…

2.Leviathan**ThomasHobbes,Leviathan,Londra,GeorgeRoutledgeandSons,1887,s.II,52-53,63-67,82,84-89,211-212.

ThomasHobbes

Leviathan yahut Bir Din ve Dünya Devletinin İçeriği, Biçimi veKudreti (1651) adlı eserinde İngiliz filozof Thomas Hobbes (1588-1679)matematikselyöntemipolitikayauygulamıştır.Buyüzdeneser,siyaset biliminin ilk denemelerinden biri sayılır. Ayrıca monarşikmutlakiyet savunması olarak yazılmıştır ve İngiliz İç Savaşlarıbağlamındaokunmasıgerekir.Hobbes,LongParlamentosu{192}1640yılında toplandığında Paris’e kaçmış, orada gelecekte II. Charlesolacakprensinmatematiköğretmeniolmuştur.Hobbes’unargümanları

gücüelindebulunduranherhükümeteuygulanabilirolsadakralcılarıdevrimcilerdendahaçokmemnunetmemiştir. (ThomasHobbes için850.sayfayadabakınız.)

Tanrı’nın dünyayı yaratmak ve yönetmek için kullandığı doğa,insan“zanaatı”tarafından,birçokşeydeolduğugibi,yapaybirhayvanyaratacak kadar taklit edilmiştir. Hayatı sadece, başlangıcı esasparçalardanbiriolan,organlarınhareketiolarakgörürseknedentüm“otomatların” (bir saatgibi yaylar veçarklarlakendi kendine hareketeden motorlar) yapay bir hayata sahip olduğunu söyleyemeyelim?“Kalp” bir “yay”; “sinirler” birçok “tel” ve “eklemler” zanaatkârtarafından tüm vücuda hareket vermek amacıyla yapılan birçok“çark”tan başka nedir ki? Ancak “zanaat” ileri gider ve doğanın enakılcıveenmükemmel işiniyani “insan”ıdatakliteder.Zanaatkârlartarafındanyaratılanbüyük“Leviathan”,yaniLatince’deCivitas, bizimdilimizde ise “Milletler Topluluğu” veya “Devlet” yapay bir insandanbaşkanedir?Kendinikorumakvesavunmakamacıyladoğalolandandaha büyük bir boya ve güce; tüm vücuda hayat ve hareket verenyapay bir “ruh” olarak “egemenliğe”; yapay “eklemler” olarak“hâkimlere”vediğeradaletveyürütme“memurlarına”;doğalvücuttaaynı görevi yapan “sinirler” gibi her bir organın ve eklemin kendigöreviniyerinegetirerekegemenlikkoltuğunabağlanmasınısağlayan“ödüllere” ve “cezalara” sahiptir; her bir üyenin “zenginliği” ve“malvarlığı” “gücüdür”; salus popidi, “insanların güvenliği” “işidir”;bilmesi gereken her şeyi öneren “danışmanlar” ise “hafızadır”;“adalet” ve “kanunlar” yapay bir “akıl” ve “irade”; “uyum” “sağlık”;“isyan” “hastalık” ve “iç savaş” “ölümdür”. Son olarak, bu politikvücudun parçalarının ilk yaratılışı, bir araya getirilmesi vebirleştirilmesi anlamına gelen “antlaşmalar” ve “taahhütnameler”;yaratırken Tanrı’nın söylediği “hükmün” veya “insanı yaratalım”(Yaratılış 1:26) sözünün benzeridir. Bu yapay insanın doğasınıtanımlamak için önce “maddesini” ve “zanaatkârı” incelemekistiyorum.

İlkolarak,herikiside“insan”dır.

İkinci olarak, “nasıl” ve hangi “taahhüt” ile yaratıldığına; “hakları”nedir, “egemen”inadil “gücü”ve “otoritesi”nelerdirve onu “koruyan”veya“sonaerdiren”nedirsorularınacevaparayacağım.

Üçüncüsoruise,“HıristiyanDevleti”nedirsorusudur.

İnsanHakkında

İlksıradatüminsansoyunungenelbireğilimivardır;ancakölüncebiten, güç üstüne güç elde etmek için duyulan sürekli ve huzursuzarzu.Bununsebebiherzamanbiradamınzatenelindeolandandahafazlakeyifeldeetmeisteğiveyaortalamabirgüçletatminolamamasıdeğil, iyi yaşamayı, mevcut olandan daha fazla güç ve vasıtaolmadangarantileyememesidir.(…)

Doğa,insanlarıvücutvezihinselyetenekleraçısındanokadareşityaratmıştır ki, arada bir diğerlerinden daha güçlü bir vücuda veyadahahızlıbirzihnesahipolanlarortayaçıksadatüminsanlarbirliktedüşünüldüğünde, bir insan ile diğeri arasındaki fark, bir insanınherhangi bir menfaati, diğerlerinin de onun kadar talep etmesineengel olacak kadar önemli değildir. Vücut gücü söz konusuolduğundaenzayıfolanbile,gizlibirdüzenekleveyadiğerinsanlarıkendisiyle aynı tehlikede olduklarına ikna edip onlarla birleşerek engüçlüyüöldürebilir.(…)

İnsanın doğasında, anlaşmazlığın üç temel sebebi olduğunugörürüz.İlkirekabettir,ikincisifarklar,üçüncüsüisezaferdir.

İlki insanların kazanç sağlamak için, ikincisi güvenlik için,üçüncüsüiseşöhretiçinsaldırmasınanedenolur.İlkidiğeradamların,karılarının, çocuklarınınvehayvanlarınınefendisiolmak için; ikincisionlarıkorumakiçin;üçüncüsüisebirkelime,birgülüş,farklıbirgörüşveya doğrudan kendi kişiliğini veya akrabalarını, arkadaşlarını,milletini,mesleğini veya adını küçük düşürecek ıvır zıvır için şiddetkullanır.

Bunoktadainsanların,onlarıntümünükorkudolubirsaygı içindetutan genel bir güç olmadan yaşadığı zamanlarda savaş denen birdurumdaolduklarınısöylemekgerekir,hemdeöylebirsavaşki,herbirkişiiçintümdiğerkişilerekarşı…

Bu yüzden, her bir kişinin her bir diğer kişi için düşman olduğusavaş zamanların sonucu neyse, herkesin kendi gücünden başkagüvencesi olmadığı ve kendi icatlarıyla donandıkları zamanların dasonucu aynıdır. Bu koşullarda üretime yer yoktur, çünkü bunungetireceğifaydakesindeğildirvebuyüzdenyeryüzündebirkültürdeyoktur;… sanat da, belge de, toplum da. Ve en kötüsü, vahşiceöldürülmeyedairsüreklibirkorkuvetehlikemevcuttur;insanınhayatıyalnız,fakir,çirkin,vahşicevekısadır.(…)

Her bir kişinin diğer tüm kişilere karşı savaşının bir sonucu dahiçbir şeyin adaletsiz olmamasıdır. Doğru ve yanlış, adil ve adilolmayan gibi nosyonlara yer yoktur. Genel bir güç mevcut değilsekanunyoktur;kanunyoksaadaletsizlikdeyoktur.Güçvehilesavaşdönemindeen temel ikierdemdir.Adaletve adaletsizlik ne vücudunne de zihnin yeteneklerinden biri değildir. Öyle olsalardı dünyaüzerindetekbaşınaolanbir insandaduyularınınvetutkularınınyanısırabunlardamevcutolurdu.Bunlaryalnızolandeğil,birtoplumaaitolankişininnitelikleridir.Aynıkoşullaraltındaayrıcatörede,hâkimiyetde,“benim”“senin”ayrımıdaolmaz;eldeedebildiğiherşey,onueldetutabildiği sürece insana aittir. İnsan sadece doğanın içinebırakıldığındaböylesiyanlışkoşullariçindedir;ancakkısmentutkuları,kısmendeaklısayesindebukoşullardankurtulmaolanağıvardır.

İnsanların barışa eğilim göstermesine sebep olan tutkular ölümkorkusu,rahatbirhayatsürmekiçingerekliolanşeylereduyulanarzuve çalışarak bunları elde etme ümididir. İnsanların üzerindeanlaştıkları uygunbarışmaddelerini öneren iseakıldır.Bumaddeleraslındadoğakanunlarıolarakadlandırılır.(…)

Yazarların yaygınolarak jusnaturale olarak adlandırdıkları “doğahakları”, her insanın kendi doğasını, yani kendi hayatını korumakamacıyla kendi gücünü kendi iradesinin istediği gibi kullanabilmeözgürlüğüdür; bunun sonucunda da insanın kendi aklı ve hükümleriışığında bu amaç için en uygun vasıta olarak gördüğü her şeyiyapabilmesidir.

Burada“özgürlük”kelimenindoğruanlamıyla,yanihariciengellerinyokluğu olarak anlaşılmalıdır. Bu engeller bir insanın yapabileceğişeyleriyapmagücününbirkısmınıelindenalsadaelindekalangüçlekendi hükümleri ve aklının kendisine dikte ettiği şeyleri yapmasınıengelleyemezler.

Bir “doğakanunu”, lexnaturalis,akıl tarafındanbulunmuş, insanınkendihayatıiçinyıkıcıolanveyahayatınıkorumavasıtalarınıelindenalacak şeyleri yapmasını ve hayatını en iyi biçimde koruyacağınıdüşündüğüşeyleriunutmasınıengelleyenbiremirveyagenelkuraldır.Bukonudajusve lex, “hak”ve“kanun”kelimelerinikullansalardabuikisi birbirinden ayrılmalıdır, çünkü “hak” bir şeyi yapma veya ondansakınmaözgürlüğüdür, oysa “kanun” bunlardan biri için belirleyici vebağlayıcıdır.Bunedenle,hakvekanun,zorunlulukveözgürlükkadarbirbirindenayrıdırveuyumsuzdur.(…)

Haklarınkarşılıklıaktarımınaiseinsanlar“sözleşme”adınıverirler.

DevletHakkında

Hemözgürlüğühemdediğerleriüzerindehâkimiyetsahibiolmayıseven insanoğlunun, devletlerde gördüğümüz üzere, kendilerinekısıtlama getirmesinin nihai sebebi, amacı yahut tasarısı yinekendilerini koruma ve böylece daha iyi bir yaşam sürme yönündekisağduyularıdır;yanionlarıkorkudolubir saygıylabir arada tutacak,emirlere uyma performanslarına ve doğa kanunlarını gözlemelerinebağlıolarakcezalandırmakorkusuylabirbirlerinebağlayacakgörünürbir güç yokken insanların doğal tutkularının sonucu olan (…) sefilsavaşşartlarındankendilerinikurtarmaktır.

“Devlet”in,“kalabalık”birgrupinsanhemfikirolduğundave“herkesherkesle anlaşarak” herhangi bir “insana” veya “bir grup insana”büyükorandaherkesi“temsil”etme“hakkı”verdiğinde,yani“temsilci”olarak kabul ettiğinde “kurulduğu” söylenir; hem “lehte” hem de“aleyhte” oy veren herkes, barış içinde yaşamak ve diğer insanlarakarşı korunmak için bu insana veya gruba tüm eylemlerinde vehükümlerinde, bu eylem ve hükümler kendilerininmiş gibi “yetki”vermelidir.

Birarayageleninsanlartarafındankendisineegemenlikgücütevdiedilen insanveya insanların tüm “hakları” ve “yetenekleri” bu devletkurumundankaynaklanır.

İlk olarak, aralarında bir anlaşma olduğuna göre, bundan sonraöncekianlaşmalarnedeniylebuanlaşmayaaykırıhiçbirşeyyapmayayükümlü değildirler. Buna bağlı olarak, zaten bir devlet kurmuşolduklarındanvebiranlaşmayabağlıolarakhükümdarınhükümleriniveeylemlerinisahiplenmelerigerektiğinden,hükümdarınizniolmadanbaşkakimseyeitaatedemezlervekendiaralarındayasalbiçimdeyenibiranlaşmayapamazlar.(…)Bazılarıhükümdarlarınaitaatsizliklerininsebebiolarakinsanlarladeğil,Tanrı’ylayenibiranlaşmayapmışgibidavranırlarsabudahaksızbireğilimolur;çünküTanrı’yıyeryüzündetemsil eden kişinin, yani Tanrı’nın himayesinde O’nun egemenliğiniyürüten veO’nun yardımcısı olan kişinin aracılığı olmadan Tanrı ileanlaşma yapılamaz. Ama zaten Tanrı ile anlaşma yaptığını iddiaedenlerbarizbiçimdekendivicdanlarınabileyalansöylemektedir.Busadece haksız değil, aynı zamanda değersiz ve insanlık dışı bireğilimdir.

İkinci olarak, egemen kılınan kişiye herkesi temsil etme yükününyüklenmesi onların ortak anlaşmasıyla ortaya çıksa da şahsenhükümdarla insanlar arasında değildir; hükümdar tarafından buanlaşmanınihlaledilmesi imkânsızdırvebuyüzdentebaasındanhiçkimsebirbahaneyleveyamüsadere ile tebaaolmaktan kurtulamaz.(…)

Dördüncü olarak, her bir tebaa bu kurumda kurulan egemenliğintüm fiillerinin ve hükümlerinin sebebi olduğuna göre, hükümdarınyaptığı hiçbir şey tebaasına zarar veremez veya hiçbiri tarafındanadaletsizlikle suçlanamaz. Başkasından aldığı otorite ile bir şeyyapan kişi otoritesi ile hareket ettiği kişiye zarar veremez ama budevlet kurumunda her bir insan hükümdarın bütün yaptıklarınınmüsebbibidir. (…) Egemenlik gücüne sahip olanların haksızlıkyapması mümkündür ama bu gerçek anlamda bir adaletsizlik veyakötülükolmaz.

Beşincisivesonsöylediğimizinneticesiolarakegemenlikgücünesahip hiçbir insanın öldürülmesi veya tebaası tarafındancezalandırılmasıadilolmaz.Tebaanınherüyesihükümdarınfiillerininmüsebbibiolduğunagöre,kimsekendisitarafındangerçekleştirilenbirhareketiçinbaşkasınısuçlayamaz.

Bu kurumun amacı herkes için barış ve savunma sağlamakolduğunavebuamacahakkıolaninsanınhervasıtayıkullanmayadahakkı olduğuna göre, barışı ve savunmayı sağlayacak vasıtalar vebunlarailişkinengellervekarışıklıklarkonusundahükümvermehakkıegemenliğe sahip kişi veya kişilerdedir. Bu kişi veya kişiler hemönceden memleketteki uyuşmazlıkları ve ülke dışından gelecekdüşmanlıkları engellemek hemde barış ve güvenlik kaybolduğundabunlarıgerigetirmekiçin,yanibarışıvegüvenliğisağlamakiçinneyigerekligörüyorlarsayapabilirler.

Bu yüzden altıncı olarak, hangi fikirlerin ve doktrinlerin barışsağlayacağınavehangilerininbarışıbozacağına,bunabağlıolarak,kalabalıklara konuşmak ve basılmadan önce kitapların doktrinleriniincelemekiçinhangidurumlarda,kimlerenekadargüvenilebileceğinedair hüküm vermek de egemenliğin bir parçasıdır. Çünkü barış veuyum elde edilmek istendiğinde, insanların hareketleri fikirlerine vefikirlerin doğru yönetilmesi de insan hareketlerinin doğruyönetilmesine bağlıdır. Doktrin söz konusu olduğunda doğrulardışındahiçbirşeydikkatealınmasadabarış sözkonusu olduğundabununzıddıdoğruolabilir.Çünkü barışı bozacak doktrinler, barış veuyumundoğayasasınaaykırıolmasındandahadoğruolamaz.

Yedinci olarak, insanların tebaanın diğer üyelerinin tecavüzüneuğramadan hangi iyi şeylerden keyif alabileceğine ve hangi fiillerigerçekleştirebileceğinedairkurallarınbelirlenmesideegemenliğinbirparçasıdır;buinsanların“töre”dediğişeydir.(…)

Sekizinci olarak, yargılama hakkı da egemenliğin bir parçasıdır.(…)Dokuzuncuolarak,diğermilletlerlevedevletlerlesavaşmavebarışyapmahakkıdaegemenliğinbirparçasıdır;yanibiramaçiçinbüyükgüçleritoplamanın,silahlandırmanınveücretleriniödemeninne zaman kamu yararına olduğuna hüküm vermek ve bunlarınmasraflarınıkarşılamakiçintebaadanzorlavergitoplamak.(…)

Bunlar egemenliğin özünü oluşturan haklardır ve hangi insandaveya insangrubundaegemenlikgücüolduğunugösteren işaretlerdir.Bunlarpaylaşılamazveayrılamaz.

Yukarıda sayılan haklardan herhangi birini düşündüğümüzdegörürüz ki, biri olmadan diğerlerinin hepsine sahip olmanın, tümdevletlerin uğruna kurulduğu amaç olan barışı ve adaleti korumaküzerindehiçbiretkisiyoktur. “Kendi içindebölünenbir krallıkayaktakalamaz” sözü bu bölünme için söylenmiştir. Böylesi bir bölünmeolmadan bir krallık asla birbirine düşman ordulara bölünmez.Başlangıçta İngiltere’ninbüyükbölümündebugüçleri kral, lordlar veavam kamarası arasında bölme fikri olmasaydı, insanlar aslabölünmez ve bir iç savaşın içine düşmezlerdi; önce politikakonusunda anlaşamayanlar, sonra Anglikan Kilisesi karşıtlarıarasındadinözgürlüğükonusundaki tartışmalarneticesinde insanlaregemenlik hakkı konusunda öyle eğitildiler ki, bugün İngiltere’de buhakların ayrılamaz olduğunu göremeyen az kişi mevcuttur ve barışgerigeldiğindedahagenelbirbilgilenmeolacaktır.(…)

Bu,egemenliğeayrılmazbirbiçimdebağlıolanbölünemezbüyükotoritesayesinde,bazılarının,egemenkralların tebaasındakikişilerinher birinden daha büyük bir güç-singulismajoresolmasına rağmen,hep beraber bütün tebaası karşısında, daha güçsüz -universisminores- olduğu yönündeki fikrinin dayanakları azalmıştır. “Hepberaber”derken,kolektifbirliğitekbirkişiolarakgörmüyorlarsa,“hepberaber” ile“herbiri”aynışeyi ifadeetmektedirvebukonuşmayineabsürddür. Ama eğer “hep beraber” ifadesiyle, onları egemenliğiüstlenen tek bir kişi olarak görüyorlarsa, hepsinin gücü, zatenegemenolankişiningücüyleaynıdırvebukonuşmayineabsürddür;egemenlik, bir grup insana verilmişse, bu absürdlüğü daha iyigörebilirler,ancakmonarşidegöremezleramaegemenlikgücü,kimdeolursaolsunhepaynıdır.(…)

Ancaktebaanıniğrençhevesleriveelindesınırsızgüçbulundurandiğer başıbozuk tutkuları yüzünden çok sefil koşullarda olduğusöylenerek itiraz edilebilir. Üstelik bu insanlar genelde bir monarkıntebaasıdır ve bu yüzden bunun monarşinin hatası olduğunudüşünürler; demokratik veya başka bir egemen konsey tarafındanyürütülen bir hükümetin tebaası olarak yaşayanlar bu biçimin tümrahatsızlıklarını devlete yükler; onları koruyacak kadar mükemmelolan tüm hükümet biçimlerinde güç hep aynıdır, bir insanındurumununherzaman içindiğerlerindenbirazdahakötü olabileceğidüşünülmez;biriçsavaşaeşlikedenvenadirenaklagelensefaletleveya korkunç felaketlere kıyasla herhangi bir hükümet biçimindegenelolarak insanlarınbaşınagelebilecekenbüyüksorunefendisizinsanlarınahlaksızhalidir,kanunlaratabideğillerdirveyağmacılıkveintikam hisleriyle hareket etmelerini engelleyen zorlayıcı bir güçortadayoktur.(…)

HıristiyanDevletiHakkında

Ben kiliseyi “emriyle toplandıkları ve otoritesi olmadantoplanmaması gereken tek bir egemenin kişiliğinde birleşmiş,Hıristiyanlıkdininiicraedenbirgrupinsan”olaraktanımlarım.Bütündevletlerdesivilegemenliğin izniolmadangerçekleşmesiyasakolantoplantı,toplanmasınıyasaklamışolanherhangibirdevletteyapıldığıtakdirdekanunsuzbirtoplantıolacaktır.

Ayrıca dünya üzerinde tüm Hıristiyanların itaat etmek zorundaolduğutekbirevrenselkilisedeyoktur,çünküdünyaüzerindeki tümdiğer devletleri kendisine tabi kılacak bir güç yoktur. Farklıhükümdarların ve devletlerin egemenliğinde yaşayan Hıristiyanlarvardır ama her biri içinde yaşadığı devletin bir üyesidir ve bununsonucundabaşkabirkişininemirlerinetabiolmasımümkündeğildir.Bu yüzden emretmeye, hüküm vermeye, günah çıkarmaya veyabaşka bir fiili yerine getirmeye muktedir olan bir kilise Hıristiyaninsanlardan oluşan bir sivil devlet gibidir; tebaası “insanlar”danoluşursa “sivil devlet” adını alır; tebaası “Hıristiyanlar”dan oluşursa“kilise” olarak adlandırılır. “Dünyevi” ve “ruhani” hükümdarlıklarinsanlarınçiftgörmesivekendi“meşruhükümdarlarını”şaşırmasıiçinortaya konmuş iki kelimedir. İnançlı kişilerin vücutlarının diriliştensonrasadeceruhanideğil,ölümsüzolacağıdoğruduramabuhayattakaba ve ayartılabilir vücutlardır sadece. Bu nedenle, bu hayattadevletin ve dinin hükümeti değil dünyevi hükümet mevcuttur; hemdevletinhemdedininyöneticisininöğretilmesiniyasakladığıherhangibir doktrinin bir tebaaya öğretilmesi de yasal değildir. Yöneten tekolmalıdır;aksi takdirde“kilise” ile “devlet”, “ruhçular” ile “dünyacılar”,“adaletin kılıcı” ile “inancın kalkanı” ve hatta her Hıristiyan insanıngöğsünde “Hıristiyan” ile “insan” arasında bölünme ve iç savaşçıkacaktır.Kiliseninöğretmenlerinedesivildevletinöğretmenlerinedepapazdenir.Ancakpapazlararasındaast-üstilişkisiolmazsa,yanibirbaşpapazolmazsainsanlaraçelişkilidoktrinleröğretilir,bunlardanbiriveyaherikisideyanlışolabilir.Başpapazındoğakanununagörekimolması gerektiği zaten açıklanmıştır; yönetim sivil devlette olmalıdır.(…)

3.Areopagitica*

*JohnMilton’unDüzyazıları,editörJ.A.St.John(Londra:H.G.Bohn;1848-1853),ciltII,s.8-13,16,55-56,66,68,75,81,96-97.

JohnMilton

İngilizİçSavaşı(1649-1660)sırasındaveHükümdarsızDönem’de,büyük İngiliz Püriten şairi John Milton (1608-1674) sık sık“özgürlüğü” korumak için sesini yükseltmiştir.Areopagitica (1644)adlı eserinde 1643 Haziranı’nda basına katı bir sansür getirenPresbiteryenParlamento’yakarşıyayınözgürlüğünüsavunmuştur.Milton,KralI.Charles’ınidamınısavunmaküzereyazılanKrallarınve Yargıçların İmtiyazları (1648-1649 adlı eserinde de krallarınTanrısalHakfelsefesinitartışır.

Areopagitica

Kiliseyle birlikte devletin en büyük kaygısı, tıpkı insanlar gibi,kitapların da kendilerini kötülemesini ihtiyatlı biçimde izlemek vesonrasında onları suçlu bulup toplatmak, suçluları hapsetmek ve ensert biçimde adalete teslim etmektir, bunu inkâr etmiyorum; kitaplar,tamamenölüşeylerdeğildir,kendileridebirsemeresiolduklarıoruhkadar faalbirhayatözünesahiptir;hayır,kendilerinibesleyenocanlızekânın en saf etkisini ve özetini, sanki küçük bir şişedeymiş gibisaklayıpkoruyorlar.Kitaplarınoefsaneviejderhadişlerikadarcanlıveonlar kadar çok bereketli olduğunu biliyorum; oraya burayasaçıldıklarında, silahlı adamların boy verme ihtimali söz konusu.Ancak,diğeryandan,ihtiyatlıolunmadığıtakdirde,birkitabıöldürmek,bir adamı öldürmekle eşdeğer sayılır; bir insanı öldüren akıllı biryaratığı, Tanrı’nın suretini öldürmüş olur ama iyi bir kitabı öldüren,aklın kendisini, Tanrı’nın görünen suretini öldürmüş olur. Yaşayaninsanların çoğu dünya için bir yüktür ama iyi bir kitap, bu hayatınötesindebaşkabirhayatamacıylamumyalanmışasilbir ruhunhayatveren değerli kanıdır.Muhtemelen büyük bir kayıp sayılmayacak birhayatın hiçbir çağda geri verilemeyeceği doğrudur; çağların geçipgidişideçoğunluklareddedilmişbirdoğruyukurtaramaz;çünkübunuistemek,bütünmilletleridahakötübirdurumasevkeder.Bunedenle,

halkın içindeki insanların yaşayan emeklerini neyle suçlayacağımızıbelirlerken ve insanların kitaplarda korunan, saklanan deneyimlerledolu hayatlarını ortaya dökerken, temkinli hareket etmemiz gerekir;zira bu yüzden bazen bir cinayetin işlenebileceğini, belki şehitverileceğinigörmekteyiz, hatta bu zannı genişletecek olursak, bir türkatliam olabilir. Bu katliamda, infaz, sadece esaslı bir hayatıkatletmekle kalmaz, semavi ve beşinci duyuya, yani bizzat aklınkendisine de bir darbe vurur; tek bir hayatı değil, ölümsüzlüğükatleder. Ama yetki vermeye karşı çıkarken kendim yetki veriyorsamkınanmamgerekir;çekilenacıların,budüzensizliğekarşıantikveünlüdevletlerde,sözkonusuyetkivermeprojesi,engizisyondansürünerekçıkanadekpiskoposlarımıztarafındanyakalanıpbazıPresbiteryenleriele geçirme gibi yapılan şeyleri gösterecek kadar tarihi acılarolduğunureddetmiyorum.(…)

Bence (…) Tanrı insanoğlunun vücudunun evrendeki perhizinigenişlettiğinde, (ılımlılık kurallarını hiç saklamadan), zihinlerimizinperhizini ve beslenmesini insanın kendi isteğine bırakmıştır; yetişkinher insan kendi kapasitesine göre zihnini besleyebilir. Ne büyük birerdemdir ılımlılık, insanın hayatında ne kadar az rastlanır! AncakTanrı, özel bir kanun veya talimata bile gerek duymadan, tamamenyetişkin insanların tutumunaçokgüvenmiştir.Bunedenlebiradamınkendi bulduğu değil, ona öğretilen eylemler onu kirletmez, Tanrı buhataları insanı zaman aşımına uğramayan sürekli bir çocukluğamahkûmetmekiçinkullanmaz,aksine,kendiseçimleriniyapabilmesiiçinonaakılhassasınıemaneteder.(…)

İnsanoğlunun bugünkü durumuna bakacak olursak, kötülüğünbilgisi olmadan hangi bilgelik tercih edilebilir ve hangi itidallesabredilebilir? Tüm tuzaklarını ve görünen zevklerini anlayan vegözdengeçirenamayinedebunlardankaçınan,ayırımyapabilenvegerçekten daha iyi olanı seçen; işte o gerçekten mücadeleci birHıristiyan’dır.Dışarıçıkmayanvehasımlarıylayüzleşmeyen,ölümsüzbirödüliçinkoşulan,tozunvesıcağıniçindekiyarıştansıvışıpkaçan,gerçekleştirilmeyenvenefesalmayan,kaçakvemünzevi bir erdemiövemem.(…)

Buvasıtaylagünahıkovabileceğimizidüşünelim;günahınekadarkovarsakerdemideokadarkovacağımızıgörürüz,çünküikisinindemeselesi aynıdır; bu meseleyi ortadan kaldırırsak her ikisini deortadan kaldırırız. Bu durum, ölçülü, adil ve ılımlı biçimdehükmetmesine rağmen, önümüze tüm arzulanabilir şeyleri süren vebize tüm sınırların ve doyumların ötesine geçebilecek bir zihin

bahşeden Tanrı’nın yüksek takdirini haklı çıkarır. Öyleyse nedenerdemleri sınamak ve gerçeği ortaya çıkarmak için kitapların bizeözgürce sunduğu vasıtaları kısaltıp sınırlandırarak, Tanrı’nın vedoğanıntutumunatamamenzıtbirbiçimdedavranalım?(…)

Gerçek ve anlama yetisi, etiketlerle, kurallarla ve standartlarlatekelleştirilebilecek ve ticareti yapılabilecek mallar değildir. Ülkedekitüm bilgileri, o ülkede üretilenmallar gibi düşünmemeliyiz, çuha veyün balyası gibi işaretleyip lisanslayamayız. Kendi baltalarımızı vesaban demirlerimizi bilememize izin verilmeyip, Filistinlilerin yaptığıgibi dört taraftan gelerek, yirmi yetkili demircide tamir ettirmeyezorlanmamız(bkz.1.Samuel13:19-20)köleliktenbaşkanedirki?(…)

Doktrinin bütün rüzgârları, dünya üzerinde serbestçe esse bile,doğrulukdameydandaysa, izinlerveyasaklarbelirleyerekyaralayıcıbir biçimde onun gücünden şüphelendiğimizi göstermiş oluruz.Bırakalım doğruluk ve yanlışlar kavgaya tutuşsunlar; doğrununtarafındaolanbirkimseaçıkveözgürbirkarşılaşmadakötüdurumadüşer mi? Doğruluğun karşısındakini susturması, en iyi ve engüvenilirsindirmeyoludur.Bizeışıkvenetbilgilergönderilmesinedairdualarımızı duyan kişi,Cenevizdisiplininin{193} ötesindeortayaçıkandiğermeselelerinzatençerçevelenmişveimaledilmişhaldeelimizdeolduğunudüşünecektir.(…)

Doğruluğun güçlü olduğunu ve Her Şeye Kadir olanın yanındaolduğunu bilmeyenler için söyleyelim: Doğruluğun zafer kazanmakiçin politikalara, stratejilere veya izinlere ihtiyacı yoktur, bunlardoğrunun gücüne karşı yanlışın kullandığı hileler ve savunmalardır;doğruluğa yer bıraksanız ve uyurken ellerini bağlamasanız yeter,çünküaksitakdirdedoğruyusöyleyemez.(…)

Ama yine de doğruluğun birden fazla biçime sahip olmasıimkânsızmıdır?Doğrulukbiryandaveyakendisinebenzemeyen birbiçimegirmedenöbüryandaysa,her türdekişeyebaşkanekayıtsızkalır? (…) Aziz Pavlus’un sürekli methettiği Hıristiyan özgürlüğü neanlamda büyük bir kazanımdır? Onun doktrinine göre yiyen veyayemeyen,günlerisayanveyasaymayanherikisinideEfendimiziçinyapabilir. Merhamete sahip olmasak ve birbirini yargılayanikiyüzlülüğe karşı en güçlü kalede durmasak, başka kaç şeyi huzuriçinde hoş görebilir ve vicdana bırakabilirdik? Korkarım dışarıdangelenlereuymanıngetirdiğibudemirdenboyunduruk,boyunlarımızdakölelerdekigibibir izbıraktı,amakumaştanbirefendilikhayaletibizikovalıyor hâlâ… Elimizdeki tüm güçle, sağlam bir harici formaliteoluşturmayaçalışırken, yakın zamanda buna denk, ufak hiziplerden

oluşan alt bölünmelerden çok Kilise’nin ani bir yozlaşmasınadayanan,birbirinebağlanmışvebirliktedondurulmuş“odunvesamanve anız”ın sert ve ölü katılığının, yani kaba bir aptallığın içinedüşeceğimizigörmüyoruz.

Her ufak ayrılık hakkında iyi düşündüğümden veya bir kilisedekiher şeyin “altın ve gümüş ve değerli taşlardan” oluşmasınıbeklediğimden değil, insanın buğdayı darasından, iyi balığı ufakbalıktan ayırması imkânsızdır; bu ölümlü şeylerin beceremeyeceğidurumda meleklerin vekaleti devreye girmelidir. Ama her şey, nasılolmaları gerektiğini gözeten tek bir zihinde olabilir mi? Tümünüzorlamaktansaonlarahoşgörügöstermekşüphesizdahabütünlükçü,dahabasiretlivedahaHıristiyancaolacaktır.

KrallarınveYargıçlarınİmtiyazları

Burada, en başından itibaren kralların özünü, onlara nasıl veneden kardeşlerinden daha yüksek bir itibar verildiğini anlatacağım;tümanlatacaklarım,krallarıntiranlığadönüşmesidurumunda,onlarıntahttan indirilmesininvecezalandırılmasının, seçilmeleri kadaryasalolduğunuispatlayacaktır;bunu,marifetlidinadamlarınınatmayahazırolduğuiftiralardakigibikenardaköşedehizipçilerdenvesapkınlardandeğil, en seçkin veenotantik öğretilerden veyasaklanmamış, çoğukâfir olmayan, Hıristiyan, Ortodoks ve muhaliflerimiz için çok iknaediciolmasıgerekenPresbiteryenyazarlarıneserlerindenöğrendiğimotoriteveakılyürütmelerleyapacağım.

Bildiğim kadarıyla hiç kimse tüm insanların özgür olarakdoğduğunu, Tanrı’nın görüntüsü ve benzeri olduklarını, tümyaratıklardandahaayrıcalıklıolduklarını,itaatetmekdeğil,hükmetmekiçin doğduklarını, Adem’in günahı yüzünden yanlışa ve şiddetesapıncayakadarböyle yaşadıklarını, yanlışların ve şiddetin yolundangitmeninhepsinimahvedeceğiniöngörerekbirbirlerinezararvermemekiçin karşılıklı olarak bağlayıcı, yaygın bir ittifak kurduklarını ve buanlaşmaya karşı çıkanlara ve anlaşmayı bozanlara karşı birbirlerinikorumayakarar verdiklerini inkâr edecek kadar aptal olamaz.Köyler,şehirlervedevletlerbuyüzdenkurulmuştur. Yeterince bağlayıcı hiçbirinanç bulamadıklarından barışa ve ortaklaşa kabul edilen doğrularakarşıçıkanlarıgüç ve ceza ile kısıtlayacak bir tür otorite oluşturmayıgerekligörmüşlerdir.

Buotorite,kendinisavunmavekorumagücü her insanın özündeve doğasında ve birleştirici bir biçimde tümünde mevcuttur; işikolaylaştırmak, düzeni sağlamak ve herkesin kısmen kendi başınahükmetmesiniengellemekamacıyla iletişimkurmuşlarvebilgeliği vedürüstlüğününyüceliğiilediğerlerindenüstünolanbirkişiyiveyabunueşit derecede hak eden birden çok kişiyi seçmişlerdir. Birinci kişiyekraldenmiştir;diğerlerineiseyargıçlar.Bukişileri,kendilerininefendisivesahibiolarakdeğil(amabazıyerlerdedahasonrainsanlarapahabiçilemez iyilikler yapan kişilere gönüllü olarak efendi ve sahip dedenmiştir), herbir insanındoğal veanlaşmalaradayananbağlarıylakendilerivediğer insanlar içinyürüteceğişeyleri,kendilerineemanetedilen güç yardımıyla yürütmek üzere, kendilerinin yardımcıları vetemsilcileri olarak seçmişlerdir. İyi olduğu düşünülen biri, özgürinsanlardanbirinin,medenihaklarsayesinde,diğerinsanlarüzerindeotorite ve yargılama yetkisine neden sahip olduğuna dair başka biramaçveyasebephayaledemez.

Bunlar bir süre iyi idare edildi ve kendi hüküm verme yetkileridahilindeki her şeye büyük bir tarafsızlıkla karar verdiler; mutlakbiçimde ellerine verilen gücün cazibesine kapılıp adaletsizlik vetaraflılığa saparak yozlaşana kadar. Daha sonra, insanlar hükümvermeyetkilerinitekbirkişiyevermenin tehlikesiniverahatsızlıklarınıgördüklerinde kanunları icat ettiler, bir çerçeve dahilinde veya hepsitarafından kabul edilen bu yasalar, kendilerini yönetmek üzereseçtikleri kişinin otoritesini sınırlayacaktı: böylece başarısızlığı ispatedilenkişiartıkinsanlarıyönetemeyecektiamayasaveakıl,mümkünolduğunca kişisel hatalardan ve zaaflardan soyutlanacaktı. “Yargıçinsanların üzerinde bir yere yerleştirildiği gibi, yasa da yargıcınüzerinde bir yerdedir.” Bu işe yaramadığında yani kanunuygulanmadığında veya yanlış uygulandığında ellerinde kalan tekçare, göreve ilk başladığında tüm krallara ve yargıçlara koşullarbildirmekveonlarıntarafsızbiçimdeveyasalarauygunolarakadaletisağlayacaklarına dair yemin etmesini sağlamaktı ve bu, sadece buşartlara göre insanların sadakatine hak kazanacak, yani insanlarınyaptığı veya kabul ettiği yasaların yürütülmesi konusunda insanlarabağlı veya itaat etmeyi taahhüt edecekti. Bu yemin sıklıkla, kralınveya yargıcın bu güvene layık olmadığı kanıtlandığında insanlarınona karşı taahhütlerinin artık geçerli olmayacağına dair açık biruyarıylasonbuluyordu.Sadeceemrineamadeolmasıveonayardımetmesi için değil, onunla veya onsuz, belirli zamanlarda veya herzaman,bir tehditortayaçıktığında,kamugüvenliğiyle ilgilenmek içindanışmanlar ve parlamentolar eklediler… Bunlar ve buraya kadar

anlatılanlar doğrudur, hem sapkınların hem de Hıristiyanların tümhikâyelerinde birbirinden alınmış gibi benzeşir; tecavüzler ve gaspyoluyla insanların haklarına dair geçmişten gelen tüm hatıraları yoketmek için yollar arayan kralların ve imparatorların başında olduğumilletleriçinbiledurumaynıdır.Alman,Fransız,İtalyan,Aragonya{194},İngiliz ve son olarak İskoç tarihlerine başvurarak uzun alıntılaryapmayacağım.(…)

Böyleceortayaçıkıyorki,krallarınveyargıçlarıngücü,herkesiniyiliği için, temelde insanlarda olan ve doğal ve doğuştan gelenhaklarını ihlal etmeden onlardan alınması imkânsız olan gücün,onlara güvenilerek, bir sözleşmeye bağlı olarak aktarılan birtürevindenbaşkabirşeydeğildir.(…)

İkinci olarak, olağan biçimde, her insan gibi krallar da tacını verütbesinimirasbırakmahakkınasahiptir,buhakonuntebaasınıkralınköleleri olmak kadar kötü bir duruma sokar çünkü mal gibi alınıpsatılabilirler ve şüphesiz babadan oğla geçen unvan yeterinceincelenirse,buunvanın temelinenezaketnedekolaylıktır.Babadanoğla geçme hakkı olduğunu düşünelim; tebaadan biri belirli bazısuçları işlediğinde, yasalar gereği kendisinin ve gelecek nesillerinhaklarına nasıl kral tarafından el konuyorsa, nispi olarak aynıbüyüklükte suçlar işleyen kralın, unvanını ve miras hakkını halkadevretmesinden daha adil ve yasal ne olabilir? Kralın insanlar içinyaratılmadığını, insanların onun için yaratıldığını ve tümünün tekvücut olarak o tek insandan daha aşağı olduğunu düşünmediğimizsürece daha adil ve yasal bir şey olamaz. Böyle düşünmek ise biranlamdainsanoğlununhaysiyetineihanetetmektir.

Üçüncüvebunlarınsonucuolarak,kralınTanrı’danbaşkakimseyehesapvermeyeceğini söylemek tümyasaları vehükümetlerialaşağıetmek anlamına gelir. Hesap vermeyi reddederse taç giyme yeminisırasında onunla yapılan sözleşme ve ettiği tüm yeminler boşuboşunavesadecedalgageçmekiçinyapılmışdemektir;korumakiçinyemin ettiği tüm yasalar amaçsız kalır, çünkü kral (çoğu kral gibi)Tanrı’dankorkmuyorsahayatlarımızı vemallarımızı, sanki ölümlü biryargıca değil, Tanrı’ya bırakır gibi tamamen onun lütfuna vemerhametinebırakmışoluruz;sarayparazitleriveyasarhoşadamlardışındakimseninyürütemeyeceğibirmakam!(…)

Bu yüzden bir krallık veya yargıçlık, ister üst ister alt düzeydeolsun, “insanlar arasında yetkili kılınmış bir kurum” (1. Petrus 2:13)olarakadlandırılır;kötülükyapanlarıncezalandırılması,iyilikedenlerinonurlandırılması için Tanrı’nın iradesi uyarınca bu kuruma itaat

etmemiz beklenir. O, “Özgür insanlar olarak itaat edin,” der. “Amasorgulanamaz, hesap vermez ve kendisine direnemediğimiz bir sivilgüce,kötülükyaptığındaveşiddetkullandığındanasılözgür insanlarolarak itaat edelim?” Pavlus, “Tanrı’dan olmayan yönetim yoktur,”(Romalılar 13:1) demiştir; aslında bu, başlangıçta, genel anlamdabarışıvekorunmayısağlamak içinbiryolbulmayı insanlarınkalbineyerleştirenin ve bunu uygulamaya izin verenin Tanrı olduğunusöylemektir; aksi takdirde aynı otoriteyi insanlar arasında yetkilikılınan bir kurum olarak tanımlayan Petrus ile çelişir… Bu yüzdenAzizPavlusbir önceki bölümdeböylesi yönetimlerin iyiler için değil,kötüler içinkorkunçolduğunuanlatır;saldırganlarıcezalandırmakveiyileriyüreklendirmekiçindir;boşuboşunakılıççekmekgibideğil.(…)

3.HoşgörüyeDairBirMektup**JohnLocke’unEserleri(Londra:Ward,LockandCo.;1888),ciltIII,s.5-7,30-32.

JohnLocke

Hoşgörüye dair aşağıdaki mektup, Locke’nin bu konuda yazdığıdört mektubun ilkidir. İngiliz Parlamentosu’ndan geçen vePresbiteryenlere, Ayrılıkçılara{195}, Baptistlere ve Quaker’lara ibadetözgürlüğüsağlayanHoşgörüYasası’nafelsefibirtemelhazırlamıştır.

Sivil hükümetin işlerini din işlerinden kesin biçimde ayırmak vebunlarınarasındakidoğrubağlarıbelirlemekiçingerekliolanherşeyebüyük önem veririm. Bu yapılmazsa din işleri ile hükümetin işleriarasındaortayaçıkanyadaortayaçıkıyormuşgibigörünençelişkilerisona erdirmekmümkün olmaz; bir yanda insanların ruhuna faydalışeyleriçinkaygılanmak,diğeryandadevletleilgilenmekvardır.

Devlet bence, sadece sivil faydaları elde etmek, korumak vegeliştirmekiçinbirarayagelmişinsanlardanoluşanbirtopluluktur.

Yaşamayı, özgürlüğü, vücudun sağlığı ve dinlenmesini; para,toprak, ev, mobilya ve benzeri harici şeylere sahip olmayı sivilfaydalarolarakadlandırabilirim.

Sivilyargıçlarıngöreviyasalarıeşitvetarafsızbiçimdeuygulamak,geneldetüminsanlar,özeldedetümtebaasıiçingüvenliksağlamak,buhayatadairşeyleresahipolmadaadaletsağlamaktır.(…)

Yargıçlarıntümyargıhakkısadecebusivilkaygılaraerişebilir;tümsivil güçler, haklar ve egemenlik, bu şeylerin geliştirilmesiyleilgilenmeyebağlıvebununlasınırlıdır, ruhlarınkurtuluşunauzanmasınemümkünnedeuygundur;aşağıdakidüşüncelerinbencemutlakaaçıklanmasıgereklidir.

Birincisi,ruhlarlailgilenmekgörevinesivilyargıçlaranedebaşkainsanlara verilmemiştir. Bence Tanrı tarafından böyle bir görevverilmemiştir; çünkü görünen odur ki, Tanrı hiçbir insana diğerleriüzerinde, insanlarıkendidininezorlamak içinbirotoritevermemiştir.İnsanlarınonayıyladayargıçlaraböylesibirgüçverilemez,çünkühiçkimse kendi kurtuluşuyla ilgilenmeyi, ister hükümdar ister tebaaolsun, ona hangi inanç veya ibadet biçimini seçmesi gerektiğikonusunda komut veren başka bir insanın tercihine gözü kapalıbiçimde bırakamaz. Çünkü hiçbir insan, istese bile, kendi inancınıbaşkalarının dikte ettiği biçimde değiştiremez. Gerçek dinin bütünhayatı ve gücü, zihnin görünüşte ve tam anlamıyla ikna edilmesinebağlıdırveiman,inançolmadanimandeğildir.(…)

İkinciolarak,ruhlarlailgilenmeksivilbiryargıcaaitolamaz,çünküonunsahipolduğugüçdışsalbirgüçtüramagerçekvekurtarıcıdinzihnin içselolarak iknaedilmesinedayanır.Aksi hiçbir yöntemTanrıtarafındankabuledilemez.Anlamayetisinindoğasıdaböyledir, yanikimse dışsal bir güçle bir şeye inanmaya zorlanamaz. Mallarına elkoymak,hapsetmek,işkenceetmekvebutürdehiçbirşey,insanlarınzihinlerindeki şeyleri düzenledikleri içsel hükümlerini değiştirecekkadaretkilideğildir.

Yargıçlarınbazıargümanlarkullanacaklarıveböylecezıtgörüşlerigerçeklik yoluna çekip onları kurtarabilecekleri iddia edilebilir. Bunukabulediyorumamabuonundiğer insanlarlapaylaştığıbirözelliktir.Eğitimle,öğretimlevehatalarıakıl yoluyla düzelterek her iyi insanınyapabileceği şeyi o da yapabilir. Yargıçlık bir kişinin insanlığındanveyaHıristiyanlığındanvazgeçmesinigerektirmez.Ancakiknaetmekbaşka, emretmek başkadır; biri argümanlarla baskı yapar, diğericezalarla…

Üçüncüolarak, insanların ruhlarınıkurtarmaçabasıyargıçlaraaitolamaz, çünkü yasaların katılığı ve cezaların gücü insanların aklınıikna etmeye ve değiştirmeye yeterli olsa da ruhlarını kurtarmayayardımcıolamaz.Tekbirgerçekvecennetegidentekbiryololduğunagöre, insanların sarayın dininden başka bir yol takip etmesine izinverilmezse,kendiakıllarınınışığınısöndürmekvekendivicdanlarınınemrettiğine karşı çıkmak zorunda kalırlarsa, yöneticilerinin iradesinekörü körüne tabi olurlarsa, doğdukları ülkeye kök salmış olan dinecehalet, tutku veya batıl inançlar nedeniyle bağlanırlarsa; din dahaçokkişiyikendineçekeceknetürbirumutvaatedilebilir?(…)

Şimdi kilisenin ne olduğunu düşünelim. Bence kilise, ruhlarınınkurtulmasını sağlayabilecek, kendilerine uygun buldukları biçimde,halka açık şekilde Tanrı’ya ibadet edebilmek için kendi belirledikleridüzendebirarayagelen,gönüllübirinsantopluluğudur.

Özgürvegönüllülüğedayananbir topluluktur, diyorum.Kimse birkiliseninüyesiolarakdoğmaz;aksitakdirdeebeveynlerindinidünyevimallarınveraset hakkının geçmesi gibi çocuklara geçerdi ve herkesülkesindekimevcut imtiyazlı inancıkorurdu;bundandahasaçmabirşey hayal edilemez. Hiç kimse doğal olarak belirli bir kiliseye veyamezhebebağlıdeğildiramaherkesTanrı tarafındangerçektenkabuledilecek bir kılavuz ve ibadet bulduğuna inandığı topluluğa gönüllüolarakkatılır.(…)

[Ancak] insan topluluğuna yahut sivil toplumun korunması içingerekli ahlak kurallarına aykırı olan hiçbir fikir yargıçlar tarafından

hoşgörüylekarşılanmamalıdır.(…)

Yineleyelim:Kendisine üye olan herkesin ipso facto [yalnızca bunedenle] başka bir hükümdarın korumasına ve hizmetine girmesinenedenolacakbiçimdeoluşturulmuşhiçbir kilise, yargıçlar tarafındanhoş görülemez. Aksi takdirde yargıç ülkesinde yabancı bir yargıyetkisininoluşmasınavekendiinsanlarınınkendihükümetlerinekarşısavaşacakaskerleredönüşmesineizinvermişolacaktır.(…)

Son olarak, Tanrı’nın varlığını inkâr edenler de asla hoşgörülmemelidir. İnsantopluluklarınınbağlarıolansözler, sözleşmelerve yeminler bir ateisti bağlamaz. Tanrı ortadan kalktığında, sadecedüşünsel olarak bile olsa, her şey dağılır gider. Ayrıca ateizmnedeniyle tüm dinlerin altını oyan ve tümünü yok etmek isteyenler,hoşgörüayrıcalığınameydanokuyabilecekleribirdiniddiaedemezler.Diğer tatbiki fikirler, tümhatalardan tamamen temizlenmiş olmasalarda, diğerleri üzerinde egemenlik kurmaya eğilimli değillerse veyakendikiliseleri içinsivildokunulmazlık istemiyorlarsa,onlarahoşgörügösterilmemesiiçinbirsebepyoktur.

B.EGEMENLİĞEÜÇBAKIŞ

1.DevletinAltıKitabı** Jean Bodin, Devletin Altı Kitabı, editör ve çevirmen M. J. Tooley, Oxford, BasilBLackwell,1955,s.1-3,6-7,18-19,25,27-29,190-192,193-194,195-197.

JeanBodin

Jean Bodin, Fransa Angers’te, 1530’da doğdu ve 1596’da öldü;yaniMontaigne’in veVindicaeContraTyrannos adlı eserin anonimyazarıyla aynı çağda yaşamıştı. Her ikisi gibi, Fransız DinSavaşlarınıngerginlikleriniveendişeleriniyaşadı,ancakikisindendefarklı olarak bu çalkantılı çağın esas sorununun tamamen politik

olduğu yorumunu getirdi. Hukuk eğitimi alan ve kamu hizmetitecrübesi olan Bodin yazılarında tarihsel, dinsel ve ekonomiksorunları inceledi. Ancak her şeyden önce diğer yazarlarla birlikteyeniden sağlam ve istikrarlı bir hükümetin gerekliliğini savunan“Politiques” adlı bir gruba dahil oldu. Bodin’in Devletin Altı Kitabı(yahut Cumhuriyet) 1576 yılında basıldı ve Politiques grubunungörüşlerinineniknaediciifadesiolarakkabuledildi.AşağıdakimetinBodin’in, devletin gücünün nasıl dağıtılması gerektiğine dairdüşünceleriniiçerir.

İyiDüzenlenmişBirDevletinNihaiAmacı

Devlet, bir dizi ailenin ve bunların ortak sorunu olan şeylerin,egemen bir güç yardımıyla, doğru bir düzenle yönetimi olaraktanımlanabilir.(…)

Gelin bu tanımdaki terimleri daha ayrıntılı olarak inceleyelim. İlkolarak “doğru” düzen diyoruz ve böylece devleti bir grup hırsız vekorsandanayırmışoluyoruz.Butipkişilerleneiletişimneticariilişki ne de ittifak kurulmalıdır. (…) Kanunlar her zamansoyguncuları ve korsanları, yasal bir savaş içinde karşı karşıyakalınan düşmanlardan ayırmıştır, çünkü düşmanlar eşkıyaların vekorsanlarınyıkmakistediği,adaletprensibiüzerineinşaedilmişbaşkabir devletin üyeleridir. Bu yüzden eşkıyalar ne herkes tarafındantanınan savaş kurallarının uygulanmasını talep edebilir ne degaliplerin normalde mağluplara sağladığı garantileri almayı hakederler.(…)

Heminsaniçinhemdedevletiçingerçekmutluluğunkoşulutekveaynıdır.Genelolarakdevletinenyüceiyiliğiveözeldeherbirbireyiniyiliği,bilgekişilerinbelirlediğientelektüelve tefekkürle ortaya çıkanerdemlerdeyatar.Genelolarakkabulgörenkanı,nihaiamacınvebuyüzdenbireyinenyüceiyiliğinininsani,doğalveilahişeylerinsüreklitefekküründenoluşur.

Eğer bunun yerine getirildiğinde bireyi mutlu edecek olan temelamaçolduğunukabuledersek,bununaynı zamandadevletin amacıveiyiliğininkoşuluolduğunudakabuletmemizgerekir.(…)

AİLE,haneninbaşınaitaatetmesigerekenbirgrupinsanınveailereisinin asıl meseleleri olan çıkarların doğru düzeni olaraktanımlanabilir. Devlet tanımımızın ikinci terimi aileye atıfta bulunur,

çünkü aile sadece devletin gerçek kökeni ve kaynağı değil, aynızamanda devletin temel bileşenidir. (…) Bu nedenle, iyi bir düzenesahipbiraileaslındadevletingerçekgörüntüsünügözlerönünesererve ailenin iç düzeni egemen otorite ile karşılaştırılabilir. Neticedehane,devletindoğrudüzenininbirmodelidir.Nasılherbirorgankendigöreviniyerinegetirdiğindetümvücutsağlıklıoluyorsa,ailelerdoğruyönetilirsedevlettedeherşeyyolundagider.(…)

Ailenin reisi, başkanlık ettiği haneyi bırakıp da diğer ailelerinreisleriyleortakçıkarlarıiçinçalışmakamacıylabirarayagelirse,artıkbir lord veya efendi değildir, diğerleriyle eşit ve ortak olur. Kamuişleriyle uğraşmak için kendi kişisel meselelerini bir kenarabırakmıştır.Böyleyaparakbirefendiolmaktançıkarvebirvatandaşadönüşür;vatandaş ise başka birinin otoritesine bağlı olan, özgür birtebaademektir.(…)

EGEMENLİK,birdevlet tarafındanyetkilendirilenmutlakve daimigüçtür; Latincede bunamajestas denir. (…) Bu gücü “daimi” olaraktanımlamamın sebebi,mutlak gücün bir kişiye veya bir grup insanabelirlibirsüreiçinverilmesinindemümkünolmasıdır,busüredoluncabukişileryenidentebaaolurlar.Bunedenle,gücünzevkiniçıkarırkenbile egemen hükümdarlar olarak görülmezler, ancak egemenhükümdarınyardımcılarıvevekilleriolarakkabuledilirler;prensveyahalk hediyesini geri alana kadar. Gerçek egemen, güce her zamansahipolandır.(…)

Gelin şimdi tanımdaki diğer kelimeyi inceleyelim ve “mutlak”kelimesinin gücünü gözden geçirelim. İnsanlar veya devletin ilerigelenleribasitçevekoşulsuzolarakkendiseçtikleribirkişiyeegemenve daimi gücü vererek istediği gibi yönetmek üzere mülkleri veinsanları ona teslim edebilirler; veraseti de her mülk sahibinincömertçe, özgürce ve koşulsuz olarak kendi mülkünü başkasınahediyeettiğigibiverebileceğinisöyleyebilirler.Böylesibirhediyebiçimikesinliklemevcutdeğildir,çünkügerçekhediyekoşulsuzdurveiadesiyoktur. Sorumluluklarla ve koşullarla birlikte verilen hediyeler gerçekhediyesayılmazlar.Benzerbiçimde,tayinkoşullarınınözüTanrı’nınvedoğanınkanunlarıolmadığısürece,koşullu olarakbir prense verilenegemenlikgücünetamanlamıylaegemennedemutlaktır.(…)

Ancak mutlak gücün tüm kanunlardan azade olmak anlamınageldiğinde ısrar edersek, dünyadaki hiçbir hükümdar, mutlak güçolarakkabuledilemez,çünküdünyadakitümhükümdarlarTanrı’nınvedoğanın kanunlarına, hatta tüm milletlerde mevcut olan bazı insanikanunlara tabidir. (…)Diğer yandan egemenin ayırıcı özelliği başka

bir kişiden emir almamasıdır, çünkü o tebaası için kanun yapan,mevcut kanunları kaldıran ve eskimiş kanunları düzelten kişidir. Birkanunaveyabir kişiye tabiolanhiçkimsebunları gerçekleştiremez.(…) Eğer hükümdar atalarının kanunlarıyla bağlı değilse, kendikanunlarıyla da bağlı olamaz.Bir kişi başka biri tarafından yapılmışkanunlara bağlı olabilir ama bu kişinin herhangi bir konuda kendiiradesinin tecellisine bağlı olması düşünülemez. Kanun şöyle der:“Üstlenicinin özgür iradesinden ortaya çıkan hiçbir meselede hiçbirsorumlulukmevcutolamaz.”Buyüzdenkraldakendikanunlarınatabiolamaz.(…)

Ancakilahikanunlarvedoğakanunlarıkarşısındadurumfarklıdır.Dünyadaki tümhükümdarlarbunlara tabidirveneTanrı’ya ihanetnede isyan ederek bu kanunlara karşı çıkmak mümkündür. Tanrı’nınboyunduruğu onlara geçirilmiştir ve onlar o ilahi majestelerikarşısında korkuyla ve saygıyla boyun eğmek durumundadırlar.Hükümdarların ve egemen efendilerin mutlak gücü, Tanrı’nın vedoğanınkanunlarınakadarerişmez.(…)

Halkçı,AristokratikveMonarşik,ÜçYasalDevletTipininKarşılaştırılmasıveMonarşiYönündeVarılanKararArtıkdevletiheraçıdanve tamamen tartışmışdurumdayız.Şimdi

bir karara varmamız, yani her devlet tipinin avantajlarını vedezavantajlarınıgözdengeçiripeniyisiniseçmemizgerekiyor.(…)

İlkolarakpopülerdevletin{196}ensaygıdeğerdevletolduğu,çünkükanunun fark gözetmeden herkese eşit biçimde uygulanmasını,kişilereayrıcalıkveya istisnatanınmamasınıamaçladığıdüşüncesinitartışalım.Böylesibirdevlettesivilanayasadoğakanunlarıylauyumluhale getirilmelidir. İnsanları eşit kılarken doğa düzeniuygulanmaktadır; bir kişiye diğerlerinden fazla zenginlik, mevki veitibar verilememektedir. Benzer biçimde, popüler bir devlette herkesayrıcalıklar ve imtiyazlar olmadan iyilik, onur ve yasal haklarkonusunda eşit olmanın keyfini sürmektedir…. Bu düzende tiranlık,zulümvebaskıkorkusuolmadanherkes için doğal özgürlük ve eşitadaletvardırvesosyal ilişkilerinçekiciliğiherkes içineşittir; böylecedoğanın insanlara bahşettiği mutluluk korunuyormuş gibigörünmektedir. Ama popüler devletin en iyi, en değerli ve enmükemmelbiçimolduğunu ispatedençokdahagüçlübirdelildahavardır;budademokrasileringenelolaraksavaşveadaletkonusundaenmükemmelkişileri,enbüyükhatipleri,hukukçularıvezanaatkârları

çıkardığıdır. (…) Kısacası, bir devlette en çok umut edilen şeyinsanlarınhükümdarlaratabiolduğugibi,hükümdarlarındakanunlaratabiolmasıdır;popülerbirdevlettekanununherkesinefendisiolmasıenmükemmelşekliylemevcutgözükmektedir.

Bunlar popüler devlet lehindeki temel argümanlardır. Gayet iknaedici görünmelerine rağmen aslında örümcek ağından daha iyideğildirler; parlak, zarif ve iyi planlanmış olsalar da hiçbir güçleriyoktur. İlkolarak,şimdiyekadarmülkiyetve itibar konusunda eşitliğikoruyabilmiş tek bir devlet bile yoktur. İtibar söz konusu olduğundaeşitlik doğa kanunlarına terstir, çünkü doğada bazıları diğerlerindendahabilgeveyaratıcıdır,bazılarıyönetmekvebazılarıdaitaatetmekiçin yaratılmıştır, bazıları bilge ve ihtiyatlıyken diğerleri aptal veinatçıdır, bazılarında diğerlerine yol gösterecek ve onları yöneteceküstün bir ruh vardır, bazılarına da sadece emirleri yerine getirecekfiziksel güç bahşedilmiştir. Popüler devlette en çok övülen doğalözgürlük koşulu eğer herhangi bir yerde gerçekleşse hâkimlerin,kanunların veya devlet biçiminin varlığına engel olacaktır, çünkübunların tümü eşitsizlik gerektirir. Herkesin iyiliği söz konusu ise,bununpopülerdevlettendahaazdikkatealındığıhiçbirdevletbiçimiyoktur.(…)

Gelin şimdi de, bazılarının düşündüğü gibi, aristokrasinindiğerlerindendaha iyiolupolmadığınabakalım. İki istenmeyen aşırıuçarasındakiortalamanıneniyisiolduğuprensibindenyolaçıkarsak,neticede bu aşırılıklar engellendiğinde ortada kalan aristokrasidir;aristokrasi de egemenlik gücüne ne tek kişi ne de herkes sahipolabilir,bugüçsadeceazsayıdainsanaverilir.(…)Aristokrasilehindeenazbununkadarkuvvetlibirargümandahavardır;odadoğalaklıngereği olarak egemenlik gücünün en çok layık olana verilmesiningerekliliğidir.Ancaklayıkolmakerdemle,asaletleveyazenginlikleveher üçüyle birden tanımlanmalıdır. İster bunlardan birinin, isterseüçünün bir bileşiminin liyakat ölçütü olduğu düşünülsün, değişmezsonuç aristokrasidir. Çünkü soylular, zenginler, bilgeler, layık olanlarvatandaşlar, nereye gidersek gidelim, içinde her zaman bir azınlıkoluştururlar. Bu yüzden doğal akıl azınlık düzeyinde bir grupvatandaşın yönetiminin, yani aristokrasinin en iyi yönetim olduğunaişaret eder. Doğrusunu söylemek gerekirse, devlette en fazla layıkolanlarınhükümdarolarakkabuledilmesigerekir.(…)

Yine de tümbu sebepler bana yeterli bir yekûn oluşturuyormuşgibigelmiyor.Herkesinaradığı altın ortalama sayısal hesaplama ileeldeedilemez,ancaktümfilozoflarınkabulettiğigibi,ahlakalanında

akıl yoluyla elde edilir. (…) Popüler devletlerde incelediğimiz tümdezavantajlar aristokrasi için de geçerlidir, çünkü hükümdar tekdeğildir. Hükmedenlerin sayısı arttıkça hizipleşme fırsatları da okadar artar, bir anlaşmaya varma ihtimali de o kadar düşer vekararlarokadarsorumsuzcaalınır.Bunedenle,enuzundayananveensağlamaristokrasilerenazkişitarafındanyönetilenlerdir.(…)

Gözden geçirmemiz gereken bir tek monarşi kaldı. Tüm büyükadamlarbuyönetimbiçiminidiğerlerinetercihetmiştir.Yinedebirçoktehlike içerir; örneğin yeni bir kralın tahta geçmesi ister kötü birkraldaniyibirkralageçişolsun,isteriyibirkraldandahaiyisinegeçişolsun, egemenlik mevkisinde bir değişiklik olacaktır ve böylesi birdeğişiklik her devlet için kritik bir durumdur. Yeni bir hükümdarınortaya çıkmasının her zaman birçok yeni plan, yeni kanun, yenimemurlar, yeni arkadaşlar, yeni düşmanlar, yeni gelenekler, yenisosyal alışkanlıklar getireceği, ortak deneyimler sonucunda eldeedilmişbirbilgidir.Çoğuhükümdarher türdebirçokyenilikgetirir vebundan mutlu olur, böylece kendilerinden söz ettirmiş olurlar. Budurum genelde sadece bireyler için değil, tüm devlet için çok ciddisonuçlar doğurur. (…)Monarşiye ilişkin diğer çekince de hükümdarolmakisteyenlerarasındakiçekişmedendoğaniçsavaşlardır,heledetaçseçilerekveriliyorsa.Bugeneldedevletleriyıkımagötürür.Krallıkbabadan oğla geçse bile, aynı derecede hak sahibi olan isteklilerarasında bir ihtilaf çıkma tehlikesi az değildir. Suikastlar başlar vetebaakendi içindebölünür, çoğunlukla da yasal hak sahibi en uzakhak sahibi tarafından defedilir. Bu konuda gereğinden fazla örnekgördük.(…)

Monarşi türü hükümetlerin getirdiği tehlikeler bunlardır ve bunlaryeterincebüyüktehlikelerdir.Ancakbunlararistokrasiyitehditedenlerkadar büyük değildir, hele de popüler devleti tehdit edenler kadarbüyük hiç değildir. Bunların çoğu babadan oğla geçen monarşi ilehalledilebilir, yeri gelince bunun nasıl yapılacağını göstereceğiz.Kargaşa,bölünmeve içsavaş iseher türdevlet için sürekli varolantehditlerdir, ayrıca aristokrasilerde ve popüler devletlerde güççatışmaları çoğunlukla monarşilerden çok daha acı sonuçlar verir.Monarşilerdegörevi ve politik gücü elde etme çatışmaları ancak birhükümdarınölümüyleortayaçıkarvebudapeksıkolmaz.

Bir devletin temel göstergesi, yani egemenlik gücünün varlığı,monarşi dışındaki yönetim biçimlerinde çok zor oluşturulur. Birdevletteancakbiregemenolabilir.{197}Eğeriki,üçveyadahafazlakişiolursahiçbiriegemenolmaz,çünkühiçbiridiğerlerinebirkanundikte

edemezveonlarınkanunlarınıkabuletmez.Kolektifbiregemengüçhayal etmek mümkündür, hüküm yetkisi bir sınıfa veya tüm halkaverilebilir; ancak egemen gücün kullanma yetkisi diğer herkesietrafındabirleştirecektekbirkişiyeverilmezse,yanidevletinbirbaşıolmazsa ne gerçek tebaası ne de gerçek bir koruyucusu olur.Egemenlikotoritesinesahipolmayanherhangibirhükümdarbuişleviyerinegetiremez.Ayrıca,hâkimsınıfveyatümhalksıksıkolduğugibibölünürsebuanlaşmazlıkancakgüçlehalledilemez,herkesbirbirinesilah çeker…. Ancak monark sayıca az ama bilge olan grubundesteğini isteyebilir ve devlet işlerinde deneyim sahibi, uzmandanışmanlar bulabilir. Popüler ve aristokratik devletlerde hemakıllıların hem de aptalların çeşitli mevkilere gelmesi ve meclislerekatılmasıgerekecektir.

2.Leviathan**ThomasHobbes,Leviathan,1.Kitap,Bölüm13-14;2.Kitap,Bölüm17-18.

ThomasHobbes

Anglikan bir papaz rahibinin oğlu olan Thomas Hobbes (1588-1679) Güney İngiltere’de doğdu ve Oxford’da eğitim gördü. Birçokgençaristokrataözeldersverirkenhembirçokeseri okumaya fırsatbulduhemdeanakıtayayaptığıseyahatlerdeAvrupalılarınfikirleriyle,özellikledeFransızveİtalyandüşünürlerineserleriylekarşılaştı.1640öncesinde birçok politik risale yazmış olmasına rağmen o yılbaşlayanveçokuzunsürenİngiltereKrizifikirlerineodaklamasınıveacilen yazmasını sağladı. Paris’te sürgünde iken 1651 yılındaLeviathan’ı bitirdi;bueserhükümetotoritesininkaynağı ve amaçlarıkonusundaki görüşlerini tamamen yansıtıyordu. Çeşitli sebeplerlehem Püriten cumhuriyetçilerin hem de Stuartçı kraliyet yanlılarınıntepkisini çeken Hobbes’un eseri yine de politik teorinin en bilinenklasiklerinden biri oldu ve öyle kaldı. Aşağıdaki metinde ThomasHobbes’unsiyasidüzenin temelindeyatanzımniantlaşmalara ilişkindüşüncelerinibulacaksınız.(830.sayfadakimetinlekarşılaştırınız.)

MutluluğuveMutsuzluğuBakımındanİnsanlığınDoğalDurumuÜzerineİnsanlar doğuştan eşittir, doğa, insanları bedensel ve zihinsel

yetenekleri bakımındanöyleeşit yaratmıştır ki, bazenbir başkasınagöre bedence çok daha güçlü veya daha çabuk düşünebilen birisibulunsabile,herşeygözönünealındığında,ikiinsanarasındakifark,bunlardanbirinindiğerindebulunmayanbirüstünlüğesahipolduğunuiddia etmesine yetecek kadar fazla değildir. Çünkü bedensel güçbakımındanen zayıf olan kişi, ya gizli bir düzenle ya da kendisi ileaynı tehlike altında olan başkalarıyla ittifak kurarak, en güçlü kişiyibileöldürmeyeyetecekkadargüçlüdür.

Zihinsel yeteneklere gelince, (…) zihinsel yetenekler konusunda,insanlar arasında kuvvet bakımından olduğundan daha büyük bireşitlik buluyorum.Çünkü basiret, adil olan zamanın bütün insanlaraeşit olarak bahşettiği ve insanların kendilerini eşit ölçüde verdikleriişlerde eşit ölçüde edindikleri deneyimden başka bir şey değildir….Çünkü insanlarındoğasıöyledir ki,başkabirçoklarının daha zekiveya daha güzel sözlü veya bilgili olduklarını kabul etse de,kendileri kadar zeki çok fazla insan bulunduğuna kolay kolayinanmazlar, çünkü kendi zekâlarını iyi tanırlar, başkalarının zekâsınıiseuzaktan.Fakatbu,insanlarınbualandaeşitsizliğinideğil, tersine,eşitolduklarınıkanıtlar.Çünkübirşeyineşitpayedildiğininenbüyükkanıtı,herkesinkendipayındanmemnunolmasıdır.

Bu yetenek eşitliğinden amaçlarımıza erişme umudunun eşitliğidoğar.Bundandolayı,ikikişiaynıandasahipolamayacaklarıbirşeyiarzu ederse, birbirlerine düşman olurlar ve esas olarak varlığınıkorumakvebazende sadece zevkalmakamacı uğruna, birbirleriniyoketmeyeveyaegemenlikaltınaalmayaçalışırlar.Bunedenledirki,bir istilacınınbirbaşkasınıngücündenkorkmadığıbirdurumda,eğereker, bier, yapı kurar ve kendisine iyi bir edinirse, başkalarının onuyalnızcaemeğininürünündendeğil,canındanveyaözgürlüğündendeyoksun kılmak için güçlerini birleştirip gelmeleri beklenebilir. Ancakyeniistilacıdabaşkabiristilacınıntehdidialtındadır.

Herhangi bir kimsenin başkalarına olan güvensizliğindenkurtulmasıiçin,kendisiiçintehlikeliolabilecekkadarbüyükbaşkabirkuvvet kalmadığını görünceye kadar, cebren veya hileyle, olabildiğikadar çok insanıhâkimiyeti altına almasından başka akla yatkın biryolyoktur.Buaslındasadecekendigüvenliğinitalepetmesidemektirve genelde bunu elde eder. (…) Hepsini korkutmaya yeterli bir güç

olmadığı vakit, insanlar arkadaşlıktan zevk almazlar (aksinemutsuzolurlar).Çünküherkesarkadaşıtarafındankendikendinebiçtiğideğerölçüsünde değer verilmesini ister. Hakir görme ve küçümsemebelirtileri gördüğünde ise, doğal olarak (…) şiddet kullanarak buiftiracıları korkutmaya ve diğerleri için (şiddet yönünden) örnekolmalarınısağlamayaçalışır.

Bu durumda, insan doğasında üç temel kavga nedeni buluruz:Birincisirekabet,ikincisigüvensizlik,üçüncüsüdeşanveşeref.(…)

Buradanşuaçıkçagörülürki,insanlarhepsinibirdenkorkualtındatutacak genel bir güç olmadan yaşadıkları vakit, savaş denilen odurumun içindedirler; ve bu savaş herkesin herkese karşı savaşıdır.Çünküsavaş,sadecemuharebedenveyadövüşmeeylemindenibaretolmayıp, mücadele etme iradesinin yeterince bilindiği bir zamansüresindenoluşur….Nasıl kötü havanın doğası bir veya iki yağmursağanağından ibaret olmayıp, birçok günlerin eğiliminden oluşursa,savaşın doğası da çarpışma eyleminden ibaret olmayıp, tersine, birgüvencenin bulunmadığı, çarpışmaya yönelik kesinleşmiş eğilimdenoluşur.BunundışındakibütünzamanlardaBARIŞvardır.

Dolayısıyla, herkesin herkese düşman olduğu bir savaş zamanınelere

yol açıyorsa, insanların kendi güçlerinden ve yaratıcılıklarıylasağladıkları şeylerden başka güvenceleri olmadan yaşadıkları birdönem de aynı şeylere yol açar. Böyle bir ortamda, çalışmaya yeryoktur çünkü çalışmanın karşılığı belirsizdir ve dolayısıyla toprağınişlenmesine de yer yoktur; ne denizcilik, ne deniz yoluyla ithaledilebilecek malların kullanılması, ne rahat yapılar, ne fazla güçgerektiren şeyleri kaldırmak ve taşımak için gereken şeyler, neyeryüzühakkındabilgi, ne zamanhesabı; ne sanat, ne yazı, ne detoplum vardır. Hepsinden kötüsü, hep şiddetli ölüm korkusu vetehlikesivardır.İnsanhayatıyalnız,yoksul,kötü,vahşivekısadır.{198}

BirinciveİkinciDoğaYasalarıveSözleşmelerÜzerine

Yazarların genellikle Jus Naturale dedikleri doğal hak, kendidoğasını yani kendihayatınıkorumak içinkendi gücünü dilediği gibikullanmak ve, kendi muhakemesi ve aklıyla, bu amaca ulaşmayayönelik en uygun yöntem olarak kabul ettiği her şeyi yapmaözgürlüğüdür.(…)

(Öncekibölümdeifadeedildiğigibi)herkesinherkesekarşısavaşıdurumuolduğuiçinve,budurumda,herkeskendiaklıylahareketettiğivehayatınıdüşmanlarınakarşıkorumakiçinonayardımcıolabilecekher şeyi kullanabileceği için, böyle bir durumda herkesin her şeyehakkı vardır; hatta bir başkasının bedenine bile. Dolayısıyla,herkesinherşeyüzerindekibudoğalhakkıdevamettiğisürece,nekadar güçlü veya akıllı olursa olsun, hiç kimse, doğanın normaldeinsanların yaşamalarına izin verdiği sürenin sonuna kadar hayattakalma güvencesine sahip olamaz. Dolayısıyla, herkesin, onu eldeetmeumuduolduğuölçüde,barışısağlamakiçinçalışmasıgerektiği;onusağlayamıyorsa,savaşınbütünyardımveyararlarınıaramasıvekullanmasıgerektiği ilkesineveya aklın bu genel kuralına varılır. Bukuralınilkbölümü,birincivetemeldoğayasasınıiçerir:Barışıaramakveizlemek.İkincibölümüisedoğalhakkınözetiniverir:Bütünyollarıkullanarakkendimizikorumak.

İnsanların barışa ulaşmak için çalışmalarını emreden bu temeldoğa yasasından şu ikinci yasa çıkar: Bir insan, başkaları da aynışekildedüşündüklerinde,barışıvekendinikorumayıistiyorsa,herşeyüzerindekibuhakkınıbırakmalıvebaşkalarınakarşı,ancakkendisinekarşı onlara tanıyacağı kadar özgürlükle yetinmelidir. Çünkü herkesherdilediğiniyapmahakkınıeldetuttuğusürecebütüninsanlarsavaşdurumundadır. Fakat başka insanlar da, onun gibi, haklarınıbırakmazlarsa, o zaman onun da kendi hakkını bırakması için birneden yoktur. (…) Bu İncil’in yasasıdır: “Başkalarının sana neyapmalarınıistiyorsan,sendeonlaraonuyap”(Matta7:12).(…)

BirDevletinNedenleri,DoğuşuveTanımlanmasıÜzerine

Doğal olarak, özgürlüğü ve başkalarına egemen olmayı seveninsanların, devletler halinde yaşarken kendilerini tabi kıldıklarıkısıtlamanınnihainedeni,amacıveyahedefi,kendilerinikorumakveböylecedahamutlubirhayatsürmektir.(…)

Çünkü adalet, eşitlik, tevazu, merhamet ve özet olarak, bize neyapılmasınıistiyorsakbaşkalarınadaonuyapmakgibidoğayasaları,bunlara uyulmasını sağlayacak bir gücün korkusu olmaksızın, bizitaraf tutmaya,kibre,öçalmayave benzer şeylere sürükleyen doğalduygularımızaaykırıdır.Kılıcınzoruolmadıkçaanlaşmalarsözlerdenibarettirveinsanıgüvencealtınaalmayayetmez.(…)

Güvendiğimiz için itimat edebileceğimiz çokluk, herhangi bir sayıile değil, korktuğumuz düşmana kıyasla belirlenir ve düşmanın,savaşın sonucunu belirleme şansı, onu denemeye itecek kadarbelirginvekesinolmadığındabuçoklukyeterligüçtedemektir.

Sonderecebüyükbirçoğunlukdaolsa,buçoğunluğunüyelerinineylemleri, kendi bireysel muhakemelerine ve isteklerine görebelirlenmekteyse, bu şekilde, ne ortak bir düşmana ne de birbirinezarar vermelerine karşı savunma veya korunma bekleyemezler.Çünkü güçlerinin en iyi nasıl kullanılacağı ve uygulanacağıkonusunda farklı görüşlere sahip oldukları için, birbirlerine yardımetmek bir yana, birbirlerine engel olurlar ve karşılıklı itirazlarlagüçlerinihiçdüzeyineindirirler;böylece,sadece,birleşmişazsayıdainsan tarafındankolaycaegemenlik altınaalınmakla kalmazlar;aynızamanda, ortak bir düşman yoksa, bireysel çıkarları için kendiaralarında savaşırlar. Büyük bir insan topluluğunun, onların hepsinikorku içinde tutacakgenelbirgüçolmadandaadaletvediğerdoğayasalarına uymayı kabul edeceğini varsayabilirsek, bütün insanlarınaynışeyiyapacağınıdavarsayabiliriz.Budurumda,uygarbiryönetimveya devlet olmazdı, olması da gerekmezdi; boyun eğdirmeolmaksızınbarışsağlanırdıçünkü.(…)

İnsanları yabancıların saldırılarındanve birbirlerinin zararlarındankoruyabilecek ve, böylece kendi emekleriyle ve yeryüzününmeyveleriyle kendilerini besleyebilmelerini ve mutluluk içindeyaşayabilmelerini sağlayacak böylesi bir genel gücü kurmanın tekyolu,bütünkudretvegüçlerini, tekbir kişiyeveya hepsinin iradesinioyların çokluğu ile tek bir iradeye indirgeyecek bir heyetedevretmeleridir. Yani kendi kişiliklerini taşıyacak tek bir kişi veya birheyet tayinetmeleri veherkesin bu kişi veya heyetin ortak barış vegüvenlikle ilgili işlerde yapacağı veya yaptıracağı şeyleri yerinegetiren olmayı kabul etmesi ve kendi iradesini o kişi veya heyetiniradesine vemuhakemesini de onun muhakemesine tabi kılmasıdır.Buonaylamakveyarızagöstermektenötebirşeydir;herkesherkese,senin de hakkını ona bırakman ve onu bütün eylemlerinde aynışekildeyetkilikılmanşartıyla,kendimiyönetmehakkınıbukişiyeveyaheyetebırakıyorumdemişgibi,herkesinherkesleyaptığıbiranlaşmayoluyla,hepsininbirveaynıkişiliktegerçektenbirarayagelmeleridir.Bugerçekleştiğinde, tekbir kişilik halindebirleşmişolan toplulukbirDEVLET, Latince CIVITAS haline gelir. İşte o LEVIATHAN’ın veya(daha saygılı konuşursak) Ölümsüz Tanrı’nın altında barış vesavunmamızı borçlu olduğumuz oÖlümlü Tanrı’nın doğuşu böylecegerçekleşir.(…)

BubirliğikişileştireneEGEMENdenirveonunegemenlikgücünesahip olduğu söylenir; onun dışında kalan herkes ise onunTEBAASIDIR.(…)

SözleşmeileKurulmuşEgemenlerinHaklarıÜzerine

Bir insan topluluğu, kendi arasında anlaşma yaparak, hepsininbirden kişiliğini temsil etmek, yani onların temsilcisi olmak hakkınıhangi kişiye veya heyete verileceği konusunda çoğunlukla anlaştığıvakit, bir devlet kurulmuştur denir; onun lehine oy verenler gibialeyhindeoyverenlerdebarışiçindebirlikteyaşamakvebaşkalarınakarşı korunmak amacıyla o kişi veya heyetin bütün eylemlerini vekararlarını,bunlarkendieylemvekararlarıymışgibiyetkilikılacaktır.

Bir devletin bu şekilde kurulmasından, halkın rızasıyla kendisineegemenliğin devredildiği kişi veya heyetin bütün hakları ve yetkileridoğar.

İlkin, sözleşme yaptıkları için, daha önceki bir sözleşme gereğiolarakbunaaykırıherhangibirşeylebağlıolmadıklarıanlaşılmalıdır.Ayrıca, bunun bir sonucu olarak, bir devlet kurmuş bulunan veböylece egemenin eylem ve kararlarını sözleşme gereğibenimsemekle yükümlü olanlar, egemenin izni olmaksızın, herhangibirkonudabaşkabiregemenetabiolmakiçinkendiaralarındayasalolaraksözleşmeyapamazlar.Dolayısıyla,birmonarkıntebaası,onunizni olmaksızın, monarşiyi terk edip dağınık bir topluluğunkargaşasınageridönemezlerveyakişiliklerini taşıyankimsedenonualıp başka bir kimseye veya heyete devredemezler, çünkü herkesherkese karşı, halen egemenleri olanın yapacağı veya yapılmasınıuygun bulacağı her şeyi kabul etmek ve böyle her şeyin hayaligerçekleştiricisi olmakla yükümlüdür. Öyle ki, herhangi bir kişi itirazettiğinde bütün diğerleri o kişiyle anlaşmalarını bozar ve buadaletsizliktir. Ayrıca, herkes egemenliği kendilerini temsil eden okişiyeverdiğinden,onualaşağıederlerse,onunolanıdaondanalmışolurlarvebudayineadaletsizliktir.Ayrıca,egemeninialaşağıetmeyeteşebbüs eden birisi, bu teşebbüs nedeniyle öldürülür veyacezalandırılırsa, devletin kurulmasıyla egemenin bütünyapacaklarının gerçekleştiricisi olduğu için, cezalandırmanıngerçekleştiricisi de kendisidir. Bir kimsenin kendi yetkisiylecezalandırılabileceği herhangi bir şey yapması adaletsizlik olduğuiçin, bu nedenle o da haksızdır. Bazı kişiler, egemenlerine itaat

etmeme nedeni olarak, insanlarla değil, Tanrı ile yapılmış yeni birsözleşme iddiasında bulunmuşlardır. Fakat bu da haksızdır, çünküTanrı’nın kişiliğini temsil eden birinin aracılığı olmaksızın Tanrı ilesözleşme yapılamaz. Tanrı’nın kişiliği ise sadece Tanrı’nın altındaegemenliğesahipolanTanrı’nınvekilitarafındantemsiledilir.Tanrı’ylasözleşmeyapıldığıiddiasıiddiasahiplerininkendivicdanlarındabileokadar açık bir yalandır ki, bu sadece haksız bir kimsenin hareketideğil,aynızamandaaşağılıkvealçakçabirkarakterindesonucudur.

İkinci olarak, hepsinin birden kişiliğini taşıma hakkı, egemeninonlardanherhangibiriyledeğil,onlarınbirbiriyleyaptıklarıanlaşmaileegemen tayinettikleri kişiyeverilmiş olduğundan egemen açısındanherhangi bir sözleşme ihlali imkânsızdır; bu nedenle onuntebaasındanhiçkimse,vazgeçmemazeretiniilerisürerektebaalıktançıkamaz.{199} Egemen tayin edilen kimsenin tebaasıyla önceden biranlaşmayapmadığıaşikârdır,çünküyabütüntoplulukile,anlaşmanınbir tarafı olarak anlaşma yapması gerekir ya da herkesle ayrı bireranlaşmayapması.Bütüntoplulukilebirtarafolarakanlaşmayapmasıimkânsızdır, çünkü onlar henüz tek bir kişilik değildirler. Topluluktakibütün insanlarla ayrı ayrı anlaşma yaptığında ise, egemenliği elegeçirdikten sonra bu anlaşmalar hükümsüzdür. Çünkü herhangi birkişininanlaşmanınbozulmasıolduğunuiddiaettiğibireylem,hepsininkişiliğiadınaveherbirininhakkınadayanarakyapılmışolduğundan,hemokimseninhemdebütündiğerlerinineylemidir.Ayrıca,onlardanherhangibiriegemeninkuruluştayaptığıanlaşmayıihlalettiğiniiddiaederseveyatebaasındanbiriveyasadeceegemeninkendisiböylebirihlal olmadığını ileri sürerse, bu durumda anlaşmazlığı çözümebağlayacakbiryargıçyoktur.Dolayısıyla işyinekılıcadüşer;herkeskuruluştaki amaçlarına aykırı olarak kendini kendi gücüyle korumahakkınıtekrarkazanır.

Bu nedenle, anlaşma yoluyla egemenlik vermek boşunadır. Birmonarkın iktidarını anlaşmadan, yani şarta bağlı olarak aldığıdüşüncesi kelimelerden ibaret olan anlaşmanın, devletin kılıcından,yani egemenliğe sahip olan ve eylemleri herkesçe kabul edilen veondabirleşmişherkesingücüyleyapılanokişi veyaheyetin serbestellerinden başka, insanları zorlayıcı, denetleyici, sınırlayıcı veyakoruyucu bir gücü olmadığı gerçeğinin, bu basit gerçeğinanlaşılmamasındandoğar.

Fakat bir heyet egemen olarak tayin edildiğinde hiç kimsekuruluşta böyle bir anlaşma yapıldığını düşünmez, çünkü örneğinRomaMeclisi’ninRomalılar ileegemenliğişuveyabuşartlardaelde

tutulması için bir anlaşma yaptığını ve bu anlaşma ifa edilmediğitakdirde, Romalıların Roma Meclisi’ni yasal biçimde alaşağıedebileceklerinisöyleyecekkadaraptalkimsebulunamaz.(…)

Üçüncüolarakçoğunluk,kabuledenoylarlabiregemenilanettiğiiçin ona karşı oy vermiş olan da diğerlerine uymalı, yani egemeninyapacağı bütün eylemleri kabul etmeye veya kabul etmediğindediğerleri tarafından haklı olarak yok edilmeye razı olmalıdır. Çünkütoplanmışolanlarınbirliğinegönüllüolarakgirmişise,orada iradesinigerektiğibiçimdeaçıklamışvedolayısıyla,çoğunluğunkararvereceğişeyeuyacağınaörtükbiçimdesözvermişdemektirvedolayısıyla,bukarara uymayı reddeder veya onların kararlarından herhangi birinekarşı gelirse, anlaşmasına aykırı ve bu nedenle de adaletsizdavranıyordemektir.(…)Okişibirliktenolsunolmasınveonunrızasıistensinveya istenmesin,yaonlarınkararlarınaboyuneğmeliyadadaha önce içinde bulunduğu savaş durumunda bırakılmalıdır; ki budurumdaikenherhangibirkişitarafındanadaletsizlikolmaksızınyokedilebilir.

Dördüncü olarak, her bir tebaa, kurulmuş olan egemenin bütüneylemleri ve kararlarının sahibi olduğu için egemenin yaptığı hiçbirşey tebaasına yapılmış bir haksızlık olamaz ve ayrıca egemen,uyruklarındanherhangibiritarafındanadaletsizolmaklasuçlanamaz,çünkü bir başkasından aldığı yetkiyle herhangi bir şey yapan birkimse, yetkisine dayanarak hareket ettiği kişiye bu şeyle haksızlıketmiş olmaz. (…) Egemen güce sahip olanların insafsızlıkedebilecekleri doğrudur, fakat onlar, kelimenin dar anlamıyla,adaletsizlikveyahaksızlıketmezler.

Beşincisiolarakvesonsöylenenşeyinbirsonucuolarak,egemengüce sahip olan hiç kimse, tebaası tarafından adil biçimdeöldürülemezveyabaşkabirbiçimdecezalandırılamaz.Herbir tebaaegemenin eylemlerinin sahibi olduğuna göre, kendisi tarafındanyapılmışeylemleriçinbirbaşkasınıcezalandırmışolur.

Bu kuruluşun amacı, herkesin huzuru ve savunulması olduğu vebu amaca ulaşmaya hakkı olanın ona ulaşmaya yarayan vasıtalarıkullanmaya da hakkı olduğu için, hem huzur ve savunma araçlarıhemde huzur ve savunmaönündeki engeller ve sorunlar hakkındakarar verme hakkı ve hem önceden yurtiçinde uyumsuzluğu veyurtdışındadüşmanlığıönleyerekbarışvegüvenliğinkorunması içinhem de barış ve güvenlik kaybolduğu vakit bunların yenidenoluşturulması için yapılmasını gerekli göreceği her şeyi yapmakhakkı,egemenliğielindebulundurankişiyeveyaheyeteaittir.(…)

Altıncı olarak, hangi görüş ve düşüncelerin barışa aykırı,hangilerinin ise uygun olduğuna ve dolayısıyla, hangi durumlarda,nereye kadar ve hangi insanların topluluklar karşısındakonuşmalarına izinverileceğineve yayınlanmadan önce kitaplardakidüşünceleri kimin inceleyeceğine karar verilmesi de egemenliğin birparçasıdır.{200} Çünkü insanların eylemleri onların düşüncelerindendoğar, ve barış ve uyumu sağlamak için insanların eylemlerinin iyiyönetilmesi, düşüncelerinin iyi yönetilmesine bağlıdır. Düşüncelerkonusunda, doğruluktan başka hiçbir şeyin dikkate alınmamasıgerekirse de; bu, düşüncelerin barış içinde yönlendirilmesi ileçelişmez.Çünkü,barışaaykırıbirdüşüncenekadardoğruolabilirise,barış ve uyum da doğal hukuka o kadar aykırı olabilir, daha fazladeğil. (…) Çünkü bir düşünceyi savunmak veya kabul ettirmek içinsilahasarılmayıgözealacakkadarkötüyönetileninsanlarhâlâsavaşhalindedirler. (…) Dolayısıyla barış için gerekli bir şey olarak, yaninifakveiçsavaşıönlemekamacıylagörüşlervedüşüncelerhakkındakarar vermek veya bu konularda karar verecek yargıçları atamakyetkisi,egemengücüelindetutanaaittir.

Yedinci olarak, her bir tebaaya, diğer tebaa tarafındanengellenmeden, yararlanabileceği şeyleri ve yapabileceği eylemlerigösteren kurallar koyma yetkisinin tümü, egemenliğin bir parçasıdır.Ve bu (…) insanların mülkiyet dediği şeydir. Çünkü egemen gücünkuruluşundan önce, daha önce de gösterildiği gibi, bütün insanlar,bütün şeyler üzerinde hak sahibiydi ve bu zorunlu olarak savaşanedenoluyordu.Dolayısıylabarış içingerekliolanveegemengücebağlıolanbumülkiyetogücüneylemidir.(…)

Sekizinciolarak,yargılamahakkı,yanitoplumsalveyadoğalhukukile ve olgularla ilgili olarak ortaya çıkabilecek bütün anlaşmazlıklarıdinleyipçözümebağlamahakkıdaegemenliğinbirparçasıdır.Çünküanlaşmazlıklar çözüme bağlanmazsa, bir tebaa başka bir tebaatarafından verilen cezalara karşı korunamaz; “benim” ve “senin”hakkındakiyasalarboşunadırveherkeskendinikorumanındoğalvegerekli isteğinden hareketle, kendini kendi gücüyle koruma hakkınasahip olmaya devam eder ki bu, savaş durumu olup devletlerinkuruluşamacınaaykırıdır.

Dokuzuncu olarak, diğermilletler ve devletlerle savaş ve barışyapmahakkı, yani bunun ne zaman kamu çıkarına olduğuna ve buamaçla hangi büyüklükte orduların toplanacağına,silahlandırılacağınavebunlaraödemeyapılacağınakararvermekvebunların masraflarını karşılamak için vergi salma hakkı da

egemenliğinbirparçasıdır. (…)Dolayısıyla, bir orduya kim komutanyapılırsa yapılsın, egemen gücü elde bulunduran daimabaşkomutandır.

Onuncuolarak,hembarıştahemdesavaştabütündanışmanların,bakanların, yargıçların ve memurların seçilmesi de egemenliğin birparçasıdır. Egemen genel barış ve savunma amacıyla yükümlüolduğuna göre, bu görev için uygun göreceği araçları kullanmayetkisinesahipdemektir.(…)

Onbirinciolarak,öncedenyaptığıyasayagöreveyaböylebiryasayoksa, insanları devlete hizmet etmeye özendirmek veya devletezararvermektencaydırmakiçinuygunbulacağışekilde,malmülkveşerefle ödüllendirmek veya bedensel veya maddi cezalarla veyaküçükdüşürerekcezalandırmayetkisideegemeneaittir.

Sonolarak,durmaksızınaralarındayarışma,kavga,hizipleşmevesonunda savaşa yol açan ve birbirlerini yok etmeye ve ortak birdüşmana karşı güçlerin azalmasına neden olan, insanların doğalolarak kendilerine vermeye eğilimli oldukları değer, başkalarındanbeklediklerisaygıvebaşkalarınanekadarazdeğerverdikleridikkatealındığında (…) şeref yasalarının olması ve devletin ihsanına layıkolanveyaolabilecekkişilerindeğeriiçingenelbirölçününolması(…)vebuyasalarıuygulamayakoymak içinşuveyabukişininelindebirkuvvet olması gerekir. (…) Bu nedenle, şeref unvanları vermek veherkesin hangi paye ve soyluluk derecesine sahip olacağını vekamusal veya özel buluşmalarda birbirlerine hangi saygı işaretlerinigöstereceklerinibelirlemekdeegemeneaittir.

Egemenliğinözüiştebuhaklardanoluşur.

3.HükümeteDairİkiRisale**JohnLocke,SivilHükümeteDairRisale,editörCharlesL.Sherman,NewYork:Appleton-CenturyCrofts,1937,s.5-7,19,29,56-58.

JohnLocke

JohnLockeOnYedinciyüzyılınortalarındaİngiltere’debiriçsavaşyaşanırkenPüritenbirailedebüyüdüveBüyükİhtilal1688yılındaII.James’i tahtından edene kadar birkaç yıl gönüllü sürgün hayatıyaşadı.Buyüzdensadecealdığıeğitimindeğil,kendideneyimlerininde neticesinde Locke, politik sorunlarla derinlemesine ilgileniyordu.Hükümete Dair İki Risale adlı kitabı 1690’da basıldı. StuartmonarşisininKralıolanII.James’in1688’dekikovulmasınınvegüyasözleşmeye dayalı bir şekildeMary’nin ve III.William’ın (HollandalıWilliam) öncesindeki ve hemen sonrasındaki olayların yankısısürerken, Locke’un İkinci Risalesi, Hobbes’in eserindekinden dahagenişkapsamlıdır.

DoğanınDurumuHakkında

Politik gücü doğru olarak anlayabilmek ve aslını görebilmek içintüm insanların içinde bulunduğu doğal durumu gözden geçirmemizgerekir, yani doğa kanunu sınırları içinde, başka bir kişinin izninialmadanveonabağlıolmadan,eylemlerinidüzenleyenvemülklerinive insanları uygun gördükleri biçimde kullanmalarını sağlayanmükemmelözgürlükdurumunuincelemeliyiz.

Buaynızamandatümgüçveyargılamahakkınınkarşılıklıolduğu,aynı türde ve derecede yaratıklar oldukları için hiçbirinin diğerindenüstünolmadığı,herkesindoğatarafındanbahşedilenaynıavantajlarlavedoğduğuveaynıyetenekleri kullandığı,buyüzdendearalarındaitaatvetabiyetilişkisiolmaksızınbirbiriyleeşitolmasınıgerektirenbireşitlikdurumudur;ancakhepsinehükmedenbirlortveyaefendikendiiradesiniilanederekbirinidiğerininüzerineyerleştirebilir,açıkvebarizbiratamaylabirinihimayeederekonahükmetmeveegemenlikhakkıverebilir.(…)

Ancakbubirözgürlükdurumuolsadabirizindurumudeğildir;budurumdaki bir insan kendi emrindeki insanları ve kendi mülklerinikullanma konusunda kontrol edilemez bir özgürlüğe sahip olsa daonları korumaktan daha asil bir amaç var olmadığı sürece, kendikendini veya kendi mülkiyetindeki herhangi bir yaratığı yok etmeözgürlüğüne sahip değildir. Doğanın durumu herkes için bağlayıcıolan bir doğa yasası ile yönetilir ve bu yasanın kendisi olan akıl,kendisine danışan tüm insanlara eşit ve özgür oldukları için hiçkimsenin diğerinin hayatına, sağlığına, özgürlüğüne ve mülklerinezarar vermemesini öğütler; çünkü insanlar her şeye gücü yeten vesonsuz bilgeliğe sahip tek bir Yaratıcının eserleridir; egemenefendinintümhizmetkârlarıbudünyayaO’nunemriyleveO’nunişleriiçin gönderilmiştir; eseri oldukları efendinin malıdırlar ve başkakimsenin değil, ancak O’nun istediği zamana kadar ölmemelerigerekir.{201}Benzeryeteneklerledonatılanvedoğadatekbirtopluluğaait olan bizler için, sanki birbirimizin faydalanması için yaratılmışızveya bazılarımız diğerlerinden daha aşağı yaratıklarmış gibi,birbirimizi yok etmemize izin verecek bir itaat biçimi düşünülemez.Herkesin kendisini koruması ve görevini kasten terk etmemesigerektiği gibi, aynı mantıkla, kendi korunması söz konusuolmadığında,eğerbirsuçlununcezalandırılmasısözkonusudeğilse,insanlığıngerikalanınıkorumak içinelindengeleniyapmasıgerekir;

başkalarınınyaşamlarını,özgürlüklerini,sağlıklarını,organlarınıveyamallarınıkorumaamacıylaçabalamalı,insanlarıncanınınalınmasınaveyaonlarazararverilmesineengelolmalıdır.

Tüm insanların birbirlerinin haklarına tecavüze etmesi vebirbirlerinezararvermesiengellenmeli ve tüm insanlar için barış vekorunma isteyen doğa yasası gözetilmelidir; bu durumda doğayasasınınuygulanmasıherkesinelindedir;buyüzdenherkes,kendisiyasayıihlaletmediğisüreceyasayıihlaledenicezalandırmahakkınasahiptir. Çünkü doğa yasası, bu dünyada insanları ilgilendiren tümdiğer yasalar gibi, doğa durumundaki hiç kimse yasayıgerçekleştirecek ve bu sırada masumları koruyacak ve suçlularıengelleyecek güce sahip değilse, anlamsız hale gelir ve eğer doğadurumundaki bir kişi, yaptığı bir kötülükten dolayı bir diğerinicezalandırabiliyorsa,herkescezalandırabilir.Çünkümükemmeleşitlikdurumunda,yanikimsenindiğerineüstünlüğüvediğeriüzerindeyargıhakkı olmadığında, bu yasayı gerçekleştirmek için bir kişininyapacağışeyidiğerherkesdeyapabilir.

MülkiyetHakkında

(Bu bölüm Tanrı’nın Âdem’e ve ondan sonraki nesillere dünyayı“hediye” etmesine ilişkin bir İncil atfıyla başlar ama az sonramülkiyetinkaynağınındoğayasasıolduğunadairispatlarıanlatır.)

Dünyavetümaşağıyaratıklartüminsanlariçinolduğuhalde,yinedeher insankendi “kişiliği”dahilindebir “mülkiyete”sahiptir.Buhakkendisindenbaşkahiçkimseyeaitdeğildir.Vücudunun“çalışması”veelinin “işleri”, diyebiliriz ki, haklı biçimde onundur. Doğanın onasunduğuşeylerialanvekendiemeğini deekleyerek ondan kendineait bir şey oluşturan insan bu şeyi kendi mülkiyetine geçirmiş olur.Artıkdoğatarafındanyerleştirildiğiveherkeseaçıkdurumdaolmayanbu şey üzerinde diğer insanların da sahip olduğu hak, çalışmanıneklediği başka şeyler sayesinde artık ortadan kalkar. Bu “çalışma”çalışanın sorgulanamaz mülkiyeti olduğuna göre, bu çalışmanıneklendiği şeyüzerinde sadeceonunhakkıolabilir, en azından diğerinsanlariçindeyeterliveiyişeylerkalıyorsa.(…)

Açıktır ki doğadaki şeyler herkesindir, ancak kendi kendisininefendisivekendikişiliğininvekişiliğineylemlerininveçalışmalarınınsahibiolaninsankendiiçindebüyükbirmülkiyetzemininesahiptirve

buluşlar ve zanaatlar hayatı kolaylaştırdığında kendi varlığınıdesteklemek ve rahatlatmak için uyguladığı şeylerin büyük kısmıtamamenkendisineaittir,buşeylerdiğerleriyleortaklaşasahipolduğuşeylerolmaktançıkarlar.

Bu yüzden, başlangıçta, bir kişi ortak olan bir şey üzerindeçalıştığında, o şey insanlığın kullanabileceğinden fazla ise ve uzunsüreböylekalmışsa,çalışmabirmülkiyethakkıdoğurur.(…)

PolitikVeyaMedeniToplum

İnsanoğlu doğduğunda, ispatlandığı üzere mükemmel birözgürlüğe ve doğa yasasının sağladığı hakları ve ayrıcalıkları diğerinsanlarkadarveyadünyadaki insansayısıkadarkontroledilmedenkullanmahakkınasahiptir;ancaksadeceonunmülkiyetindekişeyleri– yani yaşamını, özgürlüğünü ve durumunu, diğer insanlarınsaldırılarından ve teşebbüslerinden korumak için değil, yasa ihlaledildiğinde hüküm vermek ve suçun hak ettiğine inandığı cezayla,hatta gerçekleştirilen suçun iğrençliği gerektiriyorsa ölümlecezalandırmak için doğa tarafından bir güç belirlenmesi gerekir.Ancak hiçbir politik toplum kendi içinde mülkiyeti koruma gücünesahipolmadanvarolmayacağındanve sadeceorada toplumakarşıişlenen suçlar cezalandırılabileceğinden, politik toplum, bütünüyelerinin kendi doğal güçlerinden vazgeçip, tüm güçlerini, toplumuoluşturan yasayı korumak için temyize başvurma hakkı hariç herdurumdatopluluğadevrettiğibirtoplumdur.(…)

Bu yüzden devlet, hem toplumun üyelerine karşı gerçekleştirilenyasa ihlallerini çeşitli uygun gördüğü şekilde cezalandıracak (yaniyasa koyabilecek) hem de toplumun bir üyesi olmayanların toplumüyelerineverdiğizararlarakarşısavaşacak(yanisavaşvebarışkararıverebilecek)birgücesahipolmalıdır;tümbunlarınamacıdamümkünolduğuncatümtoplumüyelerininmülkiyethaklarınıkorumaktır.Ancaktopluma dahil olarak her kişi doğa yasasına karşı işlenen suçlarıncezalandırılması içingüçlerindenvazgeçmişolsada(…)kendigücüüzerindeki hakkını, devletin adaleti sağlamak için yürüteceği işlerdekullanmak üzere devlete verse de (…) bunlar aslında onun kendisiveya vekilleri tarafından alınan kendi kararlarıdır. Sivil toplumunyasama ve yürütme güçlerinin, yani devlet içinde işlenen suçlarınnasıl cezalandırılacağı konusunda mevcut yasalara göre hükümvermenin ve ayrıca durumun güncel şartları uyarınca suçların

hangilerinin affedileceğine dair hüküm vermenin ve gerekiyorsa buikisi için tüm toplum üyelerinin verdiği güçleri kullanmanın kaynağıiştebudur.

Dolayısıyla, doğa yasasının kendilerine verdiği yürütme gücünüterkederekbir toplulukhalindebirleşen insanlar,sayılarıkaçolursaolsun,politikveyasivilbirtoplumoluşturmuşolurlar.Bunuyapmanınyolu, doğal durumunda olan herhangi bir sayıdaki insanın, tek birüstünhükümetinyetkisialtındatekbirkişi,tekbirpolitikvarlıkolmakiçin bir araya gelmesi veya bu topluluğa katılan bir kişinin varolanhükümete katılmayı kabul etmesidir. Böylece artık tek vücut olmuştopluma, gerçekleştirilmesi için (kendi iradesi kadarıyla) kendidesteğiningerektiğiyasama,yanitoplumuniyiliğiiçinyasalaryapmayetkisivermişolur.Budainsanlarıdoğaldurumdandevletdurumunageçirmek demektir; dünya üzerinde, devletin tüm üyelerine karşıişleneceksuçlarıdüzeltecekve tüm ihtilafları çözecekyetkiye sahipbir yargıcı yine o devlet tarafından tayin etmek demektir.Başvuracakları böylesi bir karar yetkisine sahip olmayan insanlar,nasıl bir araya gelmiş olurlarsa olsunlar hâlâ doğaldurumlarındadırlar.

Buyüzdenaçıktır kidünyadabazı kişiler tarafından tekhükümetbiçimisayılanmutlakmonarşisiviltoplumileçelişmektedir,buyüzdenhiçbirbiçimdesivilbirhükümeteldeedilemez.Sivil toplumunamacı,zorunlu olarak herkesin kendi kendisinin yargıcı olduğu doğaldurumungetirdiği rahatsızlıklarıengellemekveçözmekolduğundan,sivil toplum zarar gören tüm toplum üyelerinin veya ihtilafhalindekilerin başvurabileceği ve kararlarına bütün toplumun itaatedeceği,kabuledilmişbirotoriteöngörür.Birinsanınbaşvurabileceğive fark gözetmeyen böylesi bir otorite yoksa bu kişiler hâlâ doğaldurumda demektir. Kendi egemenliği altındaki kişilere kıyasla hermutlakhükümdariştebudurumdadır.

C.DEVLETGÜCÜNEDAİRONSEKİZİNCİYÜZYILYORUMLARI

1.Fransaİngiltere’denNeÖğrenebilir?*

*Voltaire,İngilizlereDairMektuplar(NewYork:TheCollierPres,1910),s.86-89

Voltaire

YukarıdakiDescartesveNewtontartışmasıVoltaire’in1733tarihliünlü İngiltere Mektupları adlı kitabındaki malzemenin yalnızca birkısmıdır.Bukitaptayazarayrıcakendivatandaşlarına gayet açık birbiçimde Britanya toplumunun ve hükümetinin erdemlerini över.Çağdaşı Montesquieu gibi, Voltaire’in aşırı iyimser olduğu, ManşDenizi’nin öbür yanını toz pembe gördüğü, buna karşın, İngiltereövgüsünün Fransa’daki koşullarının eleştirilmesi bakımından çokfaydalıolduğusöylenir.

ParlamentoHakkındaİngiltere Parlamentosu’nun üyeleri kendilerini eski Romalılarla

karşılaştırmaktanhoşlanırlar.

Kısa süre önce Bay Shippen, Avam Kamarası’nın açılışını şusözlerle yapmıştır: “İngiltere halkının majestesi incinecek.” İfadenintekil olması birçok kişiyi güldürmüştür ama bu centilmen hiçendişelenemedi ve kararlı bir ses tonuyla aynı sözleri tekrarladı vegülüşmelerkesildi.Benimfikrimegöre,İngilterehalkınınmajestesininRomahalkıylahiçbir ilişkisi yok,hükümetleri arasındadahiçbir ilintimevcutdeğil….Romalılaraslabukadardehşet vericidinsavaşlarıyaşamadılar,kendinisabravetevazuaadamışvaizleriçinneiğrençbirdurum.MariusveSula,CaesarvePompey,AnthonyveAgustusasla rahiplerin gömleklerini cüppelerinin üzerine mi, altına mıgiyeceğini veya kehanette bulunmak için kutsal tavukların yiyipiçmesinemi,sadeceyemesinemiizinverilmesigerektiğini tartışarakkılıçlarına sarılıp dünyayı alevler içinde bırakmadılar.{202} İngilizlerönemsiz konulardaki tartışmalar yüzünden kanunları uyarıncainsanları birbiri ardına astılar ve düzenli savaşlarda birbirleriniparçaladılar. (…) Ama sanırım bir daha asla böyle aptalcadavranmayacaklar, çünkü kendi acıları sayesinde akıllanmışgörünüyorlar; artık kendi içlerindeki bazı fanatiklerin bir zamanlaryaptığı gibi, bazı kıyaslar yüzünden birbirlerini öldürme yönünde bir

eğilimleriolduğunusanmıyorum.

Ama Roma ve İngiltere arasındaki çok daha temel bir fark,İngilizlere çok büyük bir avantaj sağlıyor – Roma’daki iç savaşlarköleliği getirdi, İngiltere’de ise özgürlüğü. İngilizler krallarınabaşkaldırarak onların gücünü kısıtlamayı başaran ve bir dizimücadele sonunda hükümdarın iyilik yapmak için yeterince kuvvetsahibiolupkötülükyapmayeteneğininkısıtlandığı,akılcıbirhükümetkurabilen bu dünyadaki tekmillet; burada asiller asla cüretkar değilamakölededeğiller; insanlar isehiçbirkarışıklıkolmadanyönetimekatılıyorlar.{203}

LordlarKamarasıveAvamKamarasıkralınsahipolduğuyasamagücünü paylaşıyorlar, Romalılarda böyle bir denge yoktu. Romasoyluları ve avamı sürekli değişiyordu ve bunları uzlaştıracak hiçbirara güç yoktu. Avamla hiçbir şey paylaşmadıkları için suçlu amagururlu, adaletten uzak Roma Senatosu, avamı ülke yönetimindenuzak tutmak için uzak ülkelerdeki savaşlardan başka bir bahanebulamıyordu.Onlaravamıvahşibirhayvangibigörüyordu;komşularakarşı tasmasını gevşetiyor, böylece efendilerine itaat etmelerinisağlıyorlardı. Bu yüzden Roma hükümetinin en büyük hatası onlarıfatihler haline getirmekti. Evlerinde mutsuz olduklarından dünyayasaldırıp onu ele geçirmeye çalışıyorlardı, sonunda birlikleri diğerinsanlarıköleleştirenedek.

İngilterehükümetiaslabukadarbüyükzaferlerpeşindedeğil,sonuda onlar kadar ölümcül olmayacak. İngilizler fetih ateşinin görkemliahmaklığına kapılmıyorlar, sadece komşularının fethetmesiniengelliyorlar. Sadece kendi özgürlüklerini kıskançlıkla korumuyorlar,diğer ülkelerin de özgürleşmesini istiyorlar. İngilizlerin XIV. Louis’yeçılgınca kızmalarının nedeni, sadece hırslı olması ve hiçbir çıkarsağlamayacağıhaldekendilerinesavaşaçması.

İngilizler kesinlikle özgürlüklerini çok büyük bir bedel ödeyereksatın aldılar ve kan denizlerini zorlukla aşarak keyfi gücü o sulardaboğdular. Diğer milletler de büyük facialar yaşadılar ve çok kandöktüleramaözgürlüklerinikorumakiçindöktüklerikanlaronlarıdahadaköleleştirdi.(…)

Fransızların İngiliz milletine yaklaştığı tek nokta, hükümdarlığıdöneminde talihli olsaydı tebaasına yapacaklarını tebaasının onayaptığıKral I.Charles’ınöldürülmesidir.Biryanadüzenlibirsavaştayenilen, tutsak edilen, yargılanan, mahkûm olan ve Westminster

Hall’da idam emir verilen, sonunda da başı kesilerek öldürülen I.Charles’ıkoyun;diğeryanadadinişlerimemurutarafındantaçgiymetöreninde zehirlenen İmparator VII. Henry’yi, bir keşiş tarafındanbıçaklanan III. Henry’yi, kendisine karşı, birçoğu gerçekleştirilen vesonuncusuhayatınamal olanotuz suikast planlanan IV.Henry’yi{204}koyun.Tümbunamussuzçabalarıkoyunvetartın.

2.Farklıhükümettiplerineleredayanmaktadır?**Montesquieu,KanunlarınRuhu,çevirenThomasNugent,NewYork,HafnerPublishingCompany,1949,sayfa8,13,15-16,19-27.

CharlesSecondatDeMontesquieu

CharlesLouisdeSecondat,Baron deMontesquieu 1689 yılındaBordeaux, Fransa yakınlarındaki aile mülkünde doğdu ve 1755yılındaaynı yerde öldü.Mevkie bağlı bir asaleti (noblesse de robe)olanzenginbirailedengelenMontesquieuonyılsüreyle,kendisindenönce Montaigne’in yaptığı gibi, Bordeaux Parlamentosu’ndaki enyüksek mahkemede meclis üyeliği yaptı. Ancak 1726’da makamınısattıveParisilekendişatosuarasındageçenkeyiflibiremeklihayatısürmeyebaşladı.Zatentaşlamalarıvetarihiyazılarıylatanınanyazar1748’de neredeyse hemen ünlü olan KanunlarınRuhu adlı eseriniyayınladı.Bueserinbölümlerindegerçektevarolmayanbirdurumu,yani İngiltere’de devlet gücünün dinden tamamen ayrılmasını övdü.Diğer bölümlerde Fransız asillerinin tarihi haklarını ve iddialarınıtartıştı. Ancak burada alıntılanan bölüm yazarın asıl argümanınınözünü, yani farklı politik rejim tiplerinde “kanunların ruhunun”farklılıklarındanbahsetmektedir.

ÜçFarklıHükümetinDoğalarınaDair

Eğer insanlar üstün bir güç tarafından sahiplenilirse bunademokrasi denir. Bu üstün güç bir kısım insanın elinde toplanırsa

bunaaristokrasidenir.(…)

Bir aristokraside üstün güç belirli sayıda insanın eline teslimedilmiştir. Bu kişilere hem yasama hem de yürütme otoritesiverilmiştir; geriye kalan insanlar da onlara nazaran bir monarşideegemeninkarşısındakitebaadanfarksızdır.(…)

Ara, alt ve bağlı güçler monarşi türü bir hükümetin doğasınıoluştururlar,yani tekbirkişi temelyasalaragöredevletiyönetir.Ara,alt ve bağlı güçler dedim. Gerçekten demonarşide hükümdar hempolitikhemdesiviltümgüçlerinkaynağıdır.Butemelkanunlargereğigücünakacağıarakanallaroluşur,çünküdevleti tekbirkişininanlıkvedeğişkeniradesiyönetirsehiçbirşeydüzeltilemezveelbetteortadatemelbirkanundakalmaz.

En doğal, ara ve alt güçler asillerin elindekilerdir. Bu bazıyönlerdenmonarşi içinelzemdir, çünkümonarşinindüsturu “monarkyoksaasildeyok”şeklindeifadeedilebilir;asilyoksamonarkdayokamadespotikbirhükümdarvarolabilir.(…)

FarklıHükümetlerinPrensipleriHakkında

Cumhuriyetçihükümetlerindoğasının,üstüngücünetümhalkanedebelirliailelerevermekolduğunuzatengözlemledim;birmonarşidebu güce hükümdar sahip olmalıdır ama yürütme mevcut yasalarauygunolarakyapılmalıdır;despotikbirhükümetteisetekbirkişikendiiradesine ve kaprislerine göre hükmetmelidir. Bu bana onların üçprensibini keşfetme fırsatı veriyor, çünkü bunlar doğal olarak ortayaçıkıyor. Cumhuriyetçi hükümet ile başlamalıyım; özel olarak dademokrasiyiincelemekistiyorum.

DemokrasininPrensibi

Bir monarşiyi veya despotik bir yönetimi desteklemek için çoknamuslu olmak gerekmez. İki destekten biri kanunların gücü, diğeride prensin kolunun gücüdür; bunlar tüm devleti yönlendirmeye veidareetmeyeyeter.Amapopülerbirdevlettebirkaynakdahagerekir,yanierdem.(…)

Buradaaçıkladığımşeykonusunda tarihçilerdehemfikirdir vebueşyanın doğasına son derece uygundur. Çünkü bir monarşide,kanunlarınyürütülmesinikontroledenkişininkendiniherkestenüstüngördüğüaçıktır,bukişipopülerhükümettekinegöredahaazerdemeihtiyaç duyar; oysa popüler hükümette kanunların yürütülmesigöreviniüstlenenkişibukanunlaratabidir.

Şu da açıktır ki, bir monark kötü tavsiyeler veya kayıtsızlıknedeniyle,kanununuygulanmasınızorlagerçekleştirmeyibırakırsabukötülüğü kolayca düzeltebilir; sadece diğer tavsiyeleri dinlemesi vesilkelenip kayıtsızlığından sıyrılması yeterli olur. Ama popüler birhükümette kanunlar askıya alınırsa bunun sebebi sadececumhuriyetin yozlaşması olabilir, bu durumda devleti kurtarmak çokzordur.(…)

Erdem ortadan yok olursa, meyilli olanların zihinlerini hırs elegeçirir ve tüm halk tamahkârlaşır. Arzuların amaçları değişir; dahaöncedenhoşlandıklarışeylere ilgisizkalırlar;kanunların kısıtlamalarıdahilinde özgür insanlarken kanuna karşı gelme özgürlüğüneheveslenirler; her vatandaş efendisinden kaçmış bir köle gibidavrandığında eşitlik düsturunu acımasızlık olarak görür; eylemleriyönlendirenkurallarıkısıtlamaolarakadlandırırveihtiyatakorkuder.Ardından tamahkârlığın yerini kazanç konusunda açgözlülük değil,tutumluluk alır. Önceden kişilerin zenginliği kamu hazinesinioluştururken, kamu hazinesi birden bazı kişilerin babasından kalanmirasgibiharcanır.Devletinmensuplarımemurlarakarşıayaklanırvedevletinkudreti,birkaçkişiningücüvebirçokkişiyeverilmiş bir iznedönüşür.(…)

AristokrasininPrensibi

Erdem,popüler bir hükümettegerekli olduğugibi, aristokrasi içindeönşarttır.Ancakerdeminaristokrasinindeokadardamutlakbirönşartolmadığıdadoğrudur.

Asillerkarşısında,monarkınkarşısındakitebaagibiolanhalkkendikanunlarıyla kısıtlanır. Bu yüzden demokrasi rejimi altında yaşayaninsanlaragöreerdemliolmakiçindahaazfırsatlarıvardır.Amaasillerikim kısıtlayacaktır? Kendilerinden olanlara karşı kanunlarıuygulayacakolanlarhemenkendilerinezararverdiklerinifarkederler.Bunedenle,bugrup içinerdemçokönemlidir,buhükümetbiçiminin

doğasıbunugerektirir.

Aristokratikbirhükümette,demokrasidebulunmayan,doğalbirgüçvardır.Asiller bir gruphalinegelir ve ayrıcalıklarını kullanarak kendiözel çıkarları için insanları kısıtlarlar; mevcut olan yasalarınuygulandığınıgörmekonlarayeter.

Ancak asiller grubu için insanları kısıtlamak kolay olsa da kendikendilerini kısıtlamaları çok zordur.Buyapınındoğasıböyledir; bazıkişileri kanunun gücüne tabi kılar ve aynı zamanda onlara ayrıcalıktanır.

Böylesibirgrubunkendisinikısıtlamasınınyalnızcaikiyoluvardır:Ya asilleri diğer insanlarla aynı düzeye getirecek ve büyük bircumhuriyet kurmayı sağlayacak kadar yüce bir erdeme sahipolunmalıdır; ya da onları birbirlerinden en az bir düzey yukarıçıkartacakveböyleceonlarıkoruyacakadibirerdeme.

Bu nedenle, bu hükümetin ruhu ılımlılıktır ama kastettiğimkayıtsızlıktanvekorkaklıktankaynaklananbirılımlılıkdeğil,erdemdenkaynaklananbirılımlılıktır.

Erdem,MonarşikHükümetinPrensibiDeğildir

Monarşilerde politika mümkün en az erdemle büyük şeyleri etkialtınaalır.Buyüzdenengüzelmakinelerdezanaatkârlarhareketlerin,yaylarınveçarklarınsayısınıazaltmıştır.

Devlet,ülkemizeduyduğumuzsevgiden,gerçekzaferözleminden,kendini inkârdan, en değerli çıkarlarımızdan vazgeçmekten ve antikdönemden hayran olduğumuz ve gelenekler sayesinde tanıdığımıztüm diğer kahramanca erdemlerden bağımsız olarak varlığınısürdürür.

Burada kanunlar erdemlerin yerini alır; kimse kanunları istemezama devlet onlarla ayakta kalır: burada gizlice (yani erdemli birvatandaştarafındanfedakârca)gerçekleştirilenbireylemhiçbirsonuçgetirmez.

Doğasıgereğitümsuçlarkamusalolsadagerçektenkamusalolansuçlarilekişiselolansuçlararasındabirayrımvardır;kişiselsuçlarakişisel denmesinin sebebi suçun toplumdan çok kişiye zararvermesidir.

Cumhuriyetlerde kişisel suçlar artık daha kamusaldır, çünkükişilere zarar verdiğinden çok devletin yapısına zarar vermektedir;monarşilerde ise kamusal suçlar daha kişiseldir çünkü devletinyapısındançokkişilerezararverir.

Şimdi söyleyeceğim şeyden kimsenin rahatsız olmamasını ricaederim;gözlemlerimintemelleri,tarihçilerinifadeleriyleuyuşmaktadır.Erdemlihükümdarlarınhiçdeazolmadığınıbiliyorum,ancakyinedebirmonarşideinsanlarınerdemliolmasınınsonderecezorolduğunudüşünüyorum.(…)

Ama diğer insanlar arasında tesadüfen şanssız ve dürüst birivarsa, Kardinal Richelieu.{205} kendi politik vasiyetnamesindehükümdarı o kişiye iş vermemesi konusunda uyarmaktadır. Buhükümetinkaynağınınerdemolmadığı iştebuyüzdençokdoğrudur!Erdembu hükümette reddedilmez ancak hükümetin kaynağı erdemdeğildir.

MonarşikBirHükümetteErdemNasılSağlanır

Bu konuyu bitirmemin zamanı geldi amamonarşik bir hükümetetaşlama yazdığımın düşünülmesini istemem. Aman benden uzakolsun, monarşi bir kaynak istese ona bir başkası sağlanır.Monarşilerdeonur,yaniherkişivemevkihakkındakiönyargı,benimbahsetmekte olduğum politik erdemin yerine geçer ve her yerdemonarşinin temsilcisidir; burada onur en görkemli eylemlerin ilhamkaynağı olabilir ve kanunun gücüyle birleşince bizi hem hükümetinhemdeerdeminamacınaulaştırabilir.

Bunedenle, iyi yönetilenmonarşilerdeneredeyseherkes iyibirertebaadır ama çok azı iyi insanlardır, çünkü iyi bir insan olmak içinönceiyiniyetveülkeyisevmekgereklidir;kendimiz içindeğil, toplumiçin.

MonarşininPrensibi

Monarşik bir hükümet, daha önce de gözlemlediğimiz gibi, asilsoydan gelenlerde olduğu gibi seçkinlik ve rütbeler gerektirir. Onurdoğası gereği terfiler ve unvanlar istediğinden, bu durum hükümete

uygunbiçimdeyerleştirilmiştir.

Arzu,cumhuriyette tehlikelidir. Amabirmonarşide bazı iyi etkileriolabilir;hükümetecanverirvebuavantaj ilehükümetefaydasağlar;arzu hiçbir şekilde tehlikeli değildir, çünkü sürekli olarak kontroledilebilir.

Bu tür hükümetin sistemi, tüm cisimleri merkezden iten veyerçekimiylekendisineçekenbirgücesahipolanevrensistemigibidir.Onurpolitikvarlıklarıntümparçalarınıhareketegeçirirveeylemleriyleonlarıbirbirinebağlar;bunedenle,herbireykamununiyiliğiiçinçalışıramabunuyaparkensadecekendiçıkarınıdüşünmektedir.(…)

DespotikHükümetinPrensibi

Nasılkicumhuriyetteerdem,monarşideonurgerekliyse,despotikhükümettedekorkugereklidir;erdemiçinpekfırsatyokturveonurdaçoktehlikelidir.

Burada hükümdarın gücünün büyüklüğü tamamen yönetimiemanet ettiği kişilere bağlıdır. Kendilerinden daha yüksek bir değerbelirlemeyeteneğiolanlarmuhtemelenkarışıklıkyaratırlar.Buyüzdenkorkuonlarınruhlarınıezmelidirveenufakarzuyubileyoketmelidir.

Ilımlı bir hükümet, canı istediğinde, en ufak bir tehlikeye maruzkalmadankaynaklarıgevşetebilir.Buhükümetkendisinikanunlarlavekendiiçgücüyledestekler.Amadespotikbirhükümdarhavadakielinibiran için indirirse,güvenipgörevemanetettiğikişileribirandayokedemezse, her şey sona erer, çünkü bu hükümetin kaynağı olankorku artık ortada yoktur ve insanların koruyucusu ortadankaybolmuştur.

3.KanunSuçlaNasılMücadeleEtmelidir?**Beccaria,SuçlaraveCezalaraDairDeneme,Londra:E.Newberry,1785,s.7-12,26-28,43-44,57,59,61-64,98-100.

CesareDeBeccaria

CesareBonesanaMarchese di Beccaria, 1738 yılındaMilano’dadoğanKuzeyİtalyalıbirasildir.Hemyazarhemdeidarimemurolarakkariyerininçoğunuekonomiksorunlarla ilgilenmeyeayırmıştır.Ancakpolitikvesosyalproblemleredebüyükbirilgiduymuştur.1764yılındaSuçlaraveCezalaraDairadıylayayınlananküçükkitabıbiryıliçindebirkaç baskı yapmış, kısa zamanda yirmiden fazla dile çevrilmiştir.Beccaria’nın 1794 yılındaki ölümü İtalya’daki en büyük Aydınlanmafigürüsayıldığıiçinbüyüküzüntüyenedenolmuştur.

CezalandırmaHakkınaDair

Mutlakbir zorunluluktankaynaklanmayan tümcezalar, der büyükMontesquieu, tirancadır. Bundan daha genel bir önerme yaratılabilir.Bir kişinin diğeri üzerindeki her türlü otorite eylemi, mutlak birgereklilik mevcut değilse, tirancadır. Egemenlerin suçlarıcezalandırmasının temeli de budur; yani kendisine emanet edilenkamu özgürlüğünü bireylerin gasp teşebbüslerinden korumakgerekliliği cezalandırmanın temelidir; egemen tarafından korunanözgürlükne kadar kutsal ve değerli ise, ceza da orantılı olarak adilolmalıdır.(…)

Bakınız, adalet derken bireylerin çıkarlarını bir arada tutmak içingerekli olan, mevcut olmadığında insanların asıl durum olanbarbarlığa geri döneceği o bağı kastediyorum sadece. Bu bağıkoruma amacını aşan bütün cezalar doğaları gereği adaletsizdir.Adaletkelimesiylenasılbir ilişkikuracağımızıbelirlerkençokdikkatliolmalıyız,çünküadaletfizikselbirgüçveyagerçektenmevcutolanbirvarlık gibi gerçek bir fikirdir. Ben burada hiçbir şekilde Tanrı’nınadaletinden bahsetmiyorum çünkü bu farklı türde bir adalettir vesonrakihayattaverileceködüllerevecezalaraatıftabulunur.

YukarıdakiPrensiplerinSonuçları

Kanunlar ancak suçların cezasını belirleyebilir; ceza kanunlarınıyapan otorite sadece tüm toplumu temsil eden ve sosyal anlaşmasonucundabirleşmişbir kanunkoyucu olabilir. Bu nedenle hâkimler,(toplumdan biri olduğu için) adil biçimde aynı toplumun başka birüyesinizorlayarakyasalartarafındanbelirlenmemişbircezaveremez.(…)

Toplumun kendisini temsil eden egemen sadece tüm üyeleribağlayacakgenelyasalaryapabilir;ancakherhangibirbireyinsosyalanlaşmayıihlaledipetmediğikonusundahükümvermekveyabununsonucunda ortaya çıkan cezayı vermek onun işi değildir. Çünkü budurumda iki tarafortayaçıkar;bir tarafsözleşmenin ihlaledildiğindeısraredenegementarafındantemsiledilir,diğer taraf isebunu inkâreden, suçlanmakta olan insandır. Bu durumda bu çekişmede kararvereceküçüncübirkişiyegerekduyulur;yanivereceğikararıntemyizedilemediği bir hâkim gereklidir; bu karar da mevcut olgunun basitbiçimdekabulveyareddedilmesindenoluşmalıdır.

Eğer cezaların ağırlığının toplumun iyiliğine ters olduğu hemenanlaşılmasa da, niyetlenilen amaca, yani suçları engellemeyeuygun olmadıkları ispat edilirse, cezaların bu kadar ağır olması,aydınlanmışaklınsonucuolarakortayaçıkanfaydalıerdemleredeterstir,çünküaydınlanmışakılegemene(…)insanlarıözgürlükvemutluluk durumunda yönetmeyi öğütler, kölelik durumunda değil.Ayrıcabuağır cezalar adalete ve sosyal anlaşmayada ters olur.(…)

SuçlarınDerecelerininTahminEdilmesineDair

Yukarıdaki düşünceler bana, suçların yalnızca topluma verdiklerizararlaragöreölçülmesigerektiğinibeyanetmeyetkisiveriyor.

Dolayısıylasuçunbüyüklüğününsuçuişleyenkişininniyetinebağlıolduğunu düşünenler yanılıyor, çünkü bu nesnelerin duyulardaki fiiliizlenimlerinevezihninolayöncesindekiniyetinedayanır;bunlarınikiside kişiden kişiye değişir, hatta aynı kişide zamana göre, fikirlerin,isteklerinveşartlarınhangisıraylageldiğinegöredeğişir.Bunagöresistemdeherbireyiçinözelbirkodoluşturmakyetmez,hersuçagöredeyenibircezakanunuyazmakgerekir. İnsanlar,genelde tamameniyiniyetlerletoplumaenbüyükzararlarıverirlerveenkötüsü,bunuenhayatihizmetlerezararverecekbiçimdeyaparlar.

Bazılarıdasuçlarıntoplumdakisonuçlarınagöredeğil,zarargörenkişinin itibarına göre değerlendirilmesini ister. Doğru standart buolsaydıilahiVarlığayönelikenufakbirsaygısızlığınbilebirmonarkasuikastta bulunmaktan sonsuz derecede daha ağır biçimdecezalandırılmasıgerekirdi.

Kısacası, diğerleri günahın büyüklüğünün cezayı ağırlaştırmasıgerektiğinihayalediyordu.AncakbufikrinyanılgısıdainsanileinsanveinsanileTanrıarasındakiilişkileribirazdüşünerekbileanlaşılabilir.(…)Günahınderecesibiz fanivarlıklar içingirilmezolankalplerdekikötülüğe bağlıdır. Bu durumda günahın derecesi nasıl suçunderecesini belirleyecek bir standart olarak kabul edilebilir?Bu kabuledilseydi Tanrı affettiğinde insanlar cezalandırırdı ve TanrılanetlediğindeinsanlaraffederdiveböyleceüstünVarlığatersdüşmüşolurlardı.(…)

CezanınAmacınaDair

Yukarıdaki düşünceleraçıkçagösteriyor ki, cezalarınamacı akıllıbir varlığa eziyet etmek veya zaten işlenmiş bir suçu geri almakdeğildir.Arzulardanetkilenmektenuzakolanvebireylerinarzularınınılımlı bir hakemi olması gereken bir politik varlığın, öfkeli birfanatizmin veya tiranların zayıflığının vasıtaları olan eziyete vegereksiz zalimliğe izin vermesi mümkün müdür? İşkence gören birzavallınıninlemelerizamanıgerigetirebilirmiveyaişlenensuçugerialabilirmi?

Bu nedenle, cezanın amacı suçlunun topluma daha fazla zararvermesiniengellemektenvediğer insanlarıbenzer suçlar işlemektencaydırmaktanbaşkabirşeydeğildir.Bunedenle,öylecezalarveöylecezauygulamalarıseçilmelidirki,diğerlerininzihnindeengüçlüveenkalıcıizlenimleriyaratabilsinamasuçlununvücudunamümkünolanenazmiktardaeziyetetsin.(…)

İşkenceyeDairDava sürerken bir suçluya işkence etmek, birçok milletin

geleneksel olarak uyguladığı bir zulümdür. Amacı ya suçu itirafettirmek ya da sorgulanması sırasında ortaya çıkan bazı çelişkileriaçıklığa kavuşturmaktır ya da suç ortaklarını öğrenmektir ya dametafizik ve anlaşılmasımümkün olmayan bir biçimde rezilliklerdenarınmayı sağlamaktır veya, son olarak, suçlanmadığı ama suçluolduğudiğereylemlerinikeşfetmektir.(…)

Cezanın politik amacı nedir? Korkutmak ve diğerlerine ibretolmasını sağlamak. Suçlu veya masum, herhangi birine gizliceişkence etmek bu amacı yerine getirir mi? Hiçbir suçun cezasızkalmaması şüphesiz önemlidir, ancak bir suçu işleyenin karanlıktadiğerlerineibretolmasıfaydasızdır.(…)Budoğruolsaydı,korkuveyaerdemlerineticesindekanunasaygıgösterenlerinsayısıkanunu ihlaledenlerin sayısından fazla olurdu; bu durumda masum bir insanaişkence etme riski de daha büyük olurdu, çünkü büyük ihtimalle,caeteris peribus{206}, kanunu çiğneyen birine değil, masum birineişkenceedilirdi.(…)

İşkencenin diğer bir amacı da muhtemel suçluyu sorgulamasısırasındaiçinedüşmüşolabileceğiçelişkilerleuzlaşmayazorlamaktır;sanki cezanın dehşeti, kaderinin belirsizliği, mahkemenin ciddiyeti,

hâkiminazametivesuçlananıncehaletiçelişkiler içinyeterlideğilmişgibi.Asayişleilgilibirsorunolmasabilebuçelişkilerçokyaygındır;birde kendisini yakınındaki tehlikeden kurtarma düşüncesiyle zihnitamamen meşgul olan bir adamın zihnindeki endişesiyle çarpmakgerekirbunlarınhepsini.(…)

İradenin her eylemi değişmez biçimde duyularımıza ulaşanizlenimlerin gücüyle orantılıdır. Bu durumda acının izlenimi öyle birdüzeyegelebilirki,zihnitamamenelegeçirir,acıçekenkişiyienkısayoldan kendisini bu eziyetten kurtarmaya iter. Bu nedenle, cevabıateşin veya kaynayan suyun etkisine bağlı olur, hatta kendisinimasumolduğusuçlarlabilesuçlayabilir.Böylecesuçluyumasumdanayırmak için kullanılan vasıtalar etkin bir şekilde aradaki farkı yokeder. Bu düşünceleri ispatlamak için işkencenin acısından suçluolduğunu kabul eden masum kişilerden örnekler vermek gereksizolur;herçağda,hermillettebukonudasayısızörnekbulunabilir.(…)

O zaman işkencenin sonucu bir hesaplama sorunudur ve kişiningücüylevehassasiyetiyleorantılıolarak,herbireydefarklıolankişilikyapısınadayanır; yanibuyöntemlegerçeği keşfetmek bir hâkimdençokbirmatematikçininçözebileceğibirproblemdirvebunedenle,deşu söylenebilir: Masum birinin kaslarının gücü ve sinirlerininhassasiyeti göz önüne alındığında, belirli bir suçu itiraf etmesi içingerekenacıdüzeyinibulmakgerekir.

CezanınIlımlılığıHakkında

Fikirlerimin akışı beni konumdan uzaklaştırdı, açıklamalara geridönmeliyim. Suçları etkin biçimde engellemenin yolu cezanınağırlığındançokkesinliğidir.Buyüzden, ılımlıkanunlaryaratmak içinbir hükümdarda gerekli olan dikkat ve bir hâkimde gerekli olan vefaydalı olabilecek bir erdem olan acımasızlık birleşmelidir. Küçükcezaların kesinliği, kurtulma ümidi mevcut olan bir veya daha fazlaağırcezadandahagüçlübirizlenimyaratacaktır,çünküinsan,doğasıgereği, küçük de olsa kaçınılmaz olan kötülük ihtimalinden dehşetekapılıramacennetinenbüyükhediyesiolanümityüzündenkurtulmaihtimaliolandahabüyükbirkötülüktenkorkmaz;heledezayıflığınvekayıtsızlığın sıklıkla sebep olduğu cezasız kalma örnekleriyle dedestekleniyorsa.

Cezalar çok ağır olursa insanlar doğal olarak bu cezalardan

kaçınmak için diğer suçları işlemeye yönelir. Cezalarının çok ağırolmasıylaünlüolanülkelerdevedönemlerdeherzamanenkanlıveinsanlık dışı eylemler gerçekleşmiş ve en zalim suçlar işlenmiştir;çünkü kanun yapıcının ve suikastçının elleri aynı vahşet ruhutarafından yönlendirilmektedir; tahtta kölelere ve barbarlarauygulanacakensertkanunlarbelirlenirve tebaayenisineyeraçmakiçinbirtiranıkurbanetmeyekışkırtılır.

Ceza ne kadar zalimleşirse insanların zihinleri de, sıvılarınetrafındaki diğer sularla aynı yüksekliğe gelmesi gibi sertleşir vehissizleşir; arzuların gücü var olmaya devam eder ve zamanlaişkence çarkı eskiden hapishanenin korkuttuğundan daha fazlakorkutamaz insanları. Bir cezanın istenen etkiyi yaratması içinolaydaki kötülüğün, suçtan beklenen iyiliği aşması gerekir (cezanın,suçolaneylemdenbeklenenfaydadanfazlaolmasıgerekir);cezanınkesinliği ve beklenen faydadan ne kadar yoksun olunduğunun dahesaba katılması gerekir. Cezanın bundan daha fazla ağır olmasıgereksizdirvebuyüzdentirancadır.

4.HükümetBiçimlerineDairDeneme**II.Frederick’inÖlümündenSonraBasılanEserleri,CiltV,Politik,FelsefiveTaşlamaTüründekiDerlemeler,çevirenThomasHolcroft,Londra,G.G.J.VeJ.Robinson,1789,s.8-15,17-18.

KralII.Frederick

1712yılındadoğanII.Frederick,1740yılından1786’dakiölümünekadarPrusyaKralı’ydıvedahaozamandan“BüyükFrederick”olarakanılıyordu.Hesapçıbirdiplomatvebaşarılıbirkomutanolarakaslındafakir olan Kuzey Alman Krallığı’na büyük kazanımlar sağladı vedüşman koalisyonlara karşı yürütülen üç tehlikeli savaştan güveniçindeçıkılmasınısağladı.Sivilyönetimkonusundadaeşitderecedebüyük bir üne sahipti, bürokrasiyi yorulmak bilmez bir şekildeizlemeyealdıvekendiyoğunçalışmatemposuylaonlaraörnekoldu.Ancak liberal reformlar söz konusu olduğunda, aralarında bazıFransızfilozoflarındabulunduğuhayranlarınınsandığındançokdaha

az “Aydınlanmış” bir despottu. Kralın yayınlanan eserleriokunduğunda ne zaman gerçekten inandığı şeyleri, ne zaman isekamuoyunun ondan beklediği şeyleri söylediğini bilmek pek kolaydeğil. Yine de hükümdarlığının geç dönemlerinde yazılanHükümetBiçimlerine Dair Deneme adlı eseri bir monark olarak yaptığıicraatlarına ilişkin fiili kayıtlara gayet iyi uyuyor. Özellikle sonuçparagraflarıiçteninançlarınıgösteriyor.

DevletHükümdarındanNeTalepEder?

Kanunlarınkorunmasıfikrinininsanlarıbirüstseçmeyegötürenteksebep olduğunu dikkatle hatırlayalım, çünkü egemen gücün gerçekkaynağı budur. Böylece atanan hükümdar, devletin ilk hizmetkârıdır.Gelişen devletler komşularından korktuklarında hükümdar halkısilahlandırmışvevatandaşlarınısavunmuştur.

İnsanlardaki genel içgüdü onları kendileri için mümkün olan enfazla mutluluğu elde etmeye yönlendirir; bu da farklı biçimlerdehükümetler kurulmasına neden olur. Bazıları kendilerini birkaç bilgekişinin kılavuzluğuna bırakarak büyükmutluluğa erişeceklerini hayaletmişlerdir; böylece aristokratik biçim ortaya çıkmıştır. Diğerlerioligarşiyiseçmiştir.AtinaveYunancumhuriyetlerininçoğudemokratikbirhükümetitercihetmiştir.PerslerveDoğu’dakilerdespotizmeboyuneğmiştir. Romalılar bir dönem krallarca yönetilmiştir; ancakTarquin’lerin{207} tiranlığından bıkan halk monarşiden aristokrasiyegeçti.Daha sonra faizcilikle onları baskı altında tutanPatrician’ların(Roma’daki asil sınıf) haşinliğinden bıkan halk şehri terk etti vePlebian’lar(Roma’dakiavamhalk)tarafındanseçilentribünlerinbüyükgüçlerekarşıkendilerinisavunmalarısenato tarafındankabuledilenekadar Roma’ya dönmediler. Halk daha sonra kendi otoritesinineredeyseüstbirotoritehalinegetirdi.(…)

Amakanunkoyucularnekadarbilgeolursaolsun,ki insanlarıbirarayagetirenilkkişileröyleydi,niyetlerinekadariyiolursaolsun,buhükümetlerden hiçbiri mükemmel bütünlüğü sağlayamadı. Nedenpeki? Çünkü insanlar mükemmel değildir, bu yüzden eserleri demükemmel değildir, çünkü bir hükümdar tarafından iş verilenvatandaşlar, kendi çıkarlarıyla körleşirler ve bu yüzden her zamanhalkıniyiliğizarargörür;vedünyadabiristikraryoktur.

Aristokrasilerde toplumun birincil üyelerinin kendi otoritelerini

kötüye kullanması başarılı ihtilallerin genel sebebidir. Romademokrasisi bizzat insanlar tarafından yok edilmiştir. KörleşmişPlebian kalabalıklar hırslı vatandaşlar yüzünden sömürülmüş, dahasonra da yine bu kişiler yüzünden özgürlüklerini kaybedipköleleşmişlerdir., Eğer parlamentodaki alt düzey kamara (AvamKamarası) milletin gerçek çıkarlarını o rezil yozlaşmaya tercihetmezse,İngilteredebundankorkmalıdır.{208}(…)

Gerçekmonarşikhükümetise,nasılyönetildiğinebağlıolarak,tümhükümetlerineniyisiveyaenkötüsüolabilir.

İnsanların kendileriyle eşit olan birine egemenlik hakkı vererek,bununkarşılığındabelirlibazıhizmetlerbeklediklerinisöylemiştik.Buhizmetler kanunların korunması ve sürdürülmesini, adaletin kesinbiçimde sağlanmasını, her çeşit yozlaşmanın engellenmesi içinhükümdarın tümgücünükullanmasınıvedevleti düşmanlarınakarşıkorumasını içerir. Tarıma gereken önemi göstermek hükümdarıngörevidir;millet için yeteri kadarerzakmevcutolmasını, ticaretin veendüstrinin teşvik edilmesini sağlamalıdır. Devletin düşmanlarınıntüm eylemlerini ve tutumlarını sürekli gözlemesi gereken birnöbetçidir. Öngörüsü ve sağduyusuyla uygun zamanlarda ittifaklarkurmalı,buittifaklarabirliğinçıkarınauygunüyelerikabuletmelidir.

Bu kısa özette, her biri ayrı bir maddede açıklanmayı hak edenbilginin çeşitli alanlarının farkına varılması gerekir. Bunlara ayrıca,hükümdarın yönetmekle sorumlu olduğu ülkenin durumu hakkındayapılanderinlemesinearaştırmalarvemilletindehasıkonusundatambir bilgi de eklenmelidir; çünkü bilgisizlik nedeniyle günah işleyenhükümdarenazkötülükyüzündengünahişleyenkadarsuçludur;busuçların ilki tembellik, ikincisi isehabisbirkalbesahipolmaktıramatoplumdanedenolduğukötülükaynıdır.

Dolayısıyla prenslere ve monarklara, ceza almadan sefahate veşehvete kapılmaları için üstün bir otorite verilmemiştir. Vatandaşlartarafından yüksek bir seviyeye getirilmelerinin nedeni, gururlarınıgösterişli biçimde sergilemek ve toplumsal görgüyü, fakirliği veperişanlığıhorgörerekaşağılamakdeğildir.Hükümetonlarabirsürüişeyaramaz,tembellikleriylehertürlükötülüğesebepolanadamlarlaçevrelerinidoldurmalarıiçinemanetedilmemiştir.

Monarşikhükümetinkötüyönetilmesininçeşitlisebeplerivardırvebunlarınhepsininkaynağıegemeninkişiliğidir.Bu yüzdenkadınlaratutkun olan bir hükümdar kendini kadınlar tarafından yönetilmektebulurve onun zihnindeki üstün yerlerini bilen gözdeleri adaletsizliğesebep olurlar, en kötü kişileri korur, bazı yerleri sattırır ve böylesi

başka rezil eylemlere sebep olurlar. Eğer hükümdar güçsüzlüğüyüzündendevletinidaresiniçıkarcıellere,yanibakanlarınabırakırsa,bu durumda da her bir bakan farklı görüşlere sebep olduğundangenel bir plana göre hareket edilemez; yeni bakanlar, ne kadarmükemmel olursa olsun, önceden yapılmış olarak bulduğu şeyleriziyanederler,yeniözelliklereldeetmeyeçalışır vekendi tasarılarınıgerçekleştirirler, halkın iyiliğine zarar verecek olsa bile. Halefi deaynısını yapar; aynı derecede bir anlaşılma ve takdir edilmeihtiyacıyla yıkıp yok eder, tersine çevirirler; böylece orijinal şeyleryapabileceklerinidüşünürler.Süreklideğişiklikveçeşitlilikortayaçıkarvebudurumhiçbirplanınköksalmasına izinvermez;buyüzdendekarmaşa,düzensizlikvekötübiridareninsebepolduğutümkötülüklerortayaçıkar.Yalancılarınisebahanesihazırdır;onlaralçaklıklarınıbusüreklideğişiminarkasınasaklarlar.(…)

Egemen,devletingövdesinekopmazbağlarlabağlıdır;bunedenle,tebaasını etkileyen bütün kötülüklere karşı hassastır, hepsi ona dayansır;aynışekildeinsanlardaegemenintalihsizlikleriyüzündenacıçeker. Tek bir iyilik vardır, o da genel iyiliktir, devletin iyiliğidir. Eğermonark bazı bölgeleri kaybederse artık tebaasına eskisi kadaryardımcı olamaz. Eğer talihsizlik yüzünden borç altına girmişsebunları fakirvatandaşlaröder;diğeryandan,yeterinceçokvatandaşyoksa ve var olanlar fakirlik tarafından eziliyorsa egemen dekaynaksız kalır. Bunlar öyle açık ve tartışmasız gerçeklerdir ki, bukonudadahafazlakonuşmanınanlamıyok.

Bir kez daha tekrarlıyorum, egemen, devleti temsil eder; o veinsanları tek bir vücuttur ve ancak ahenk içinde birleşirlerse mutluolabilirler.Milletinhükümdarıvücudunbaşıgibidir;tümtoplulukadınagörmek, düşünmek ve hareket etmek, böylece mümkün olan tümfırsatlarıeldeetmekonungörevidir.(…)

En doğalmüttefiklerin, yani en iyimüttefiklerin, çıkarları örtüşenve sınırlar konusundaki herhangi bir anlaşmazlıkta karşı karşıyagelecek kadar yakın komşu olmayan müttefikler olduğu politikadabilinen bir gerçektir. Bazen garip tesadüfler sonucunda olağanüstüittifaklar kurulabilir. Bugün bile birbirine rakip, hatta düşman olanmilletlerin aynı sancak altında birleştiğini görebiliyoruz.{209} Ancakböylesi olaylar ender olarak ortaya çıkar ve örnek olarak kabuledilemez.Bunlarancakgeçicibağlantılardır;diğertürittifaklarisebirçıkar birliğinden dolayı kurulduğundan emek harcamaya değer.Avrupa’nınbugünküdurumunda,yanitümhükümdarlarınsilahlandığıve içlerinden ağır basan bazı güçlerin zayıfları ezmegücüne sahip

olduğudurumda,ihtiyatlıolmakiçindiğergüçlerleittifaklarkurmakgerekir;hemsaldırıyauğradığındayardımalmayıgarantilemekhemdüşmanların tehlikeli projelerini önlemek hem de yardıma koşacakböylesimüttefiklersayesinde,itirazedentaraflarakarşıhaklıiddialarıdevamettirebilmekiçin.

Bu da yeterli değildir. Komşularımız, özellikle de düşmanlarımızarasında,bilgitoplayacakveduyupgördüklerinisadıkbiçimderaporedecek gözlere ve kulaklara ihtiyaç vardır. İnsanlar ahlaksızdır.Sürprizlerle karşılaşmamak içinözel bir dikkat gösterilmelidir, çünküinsanlarıyıldıranvekorkutansürprizler,gereklihazırlıklaryapılmışsaaslaortayaçıkmazlar;bazıolaylarıbeklemeknekadarcansıkıcıolsada tedbiralmak içinherzamanbir sebepvardır.Avrupa politikası okadarçokyalanladoludurki,enbilgekişilerbilesüreklitetikteolmazveönlemalmazsaenayidurumunadüşebilir.

POLİTİKOTORİTENİNPROBLEMLERİ(1570-1815)

Fikirler tarihinin bir özelliği de insanoğlunun büyük ve zamandanbağımsızproblemleriherzamanbelirlibirbiçimdeifadeedilirkenherçağda bu problemlerden bazılarının güçlü zihinleri özelliklebüyülemesidir. Hıristiyan Orta Çağı sırasında teoloji “bilimlerinkraliçesi”idi.OnDokuzuncuyüzyılisetarihe,yenidenoluşturulmasınaveyorumlanmasınadahaönceBatıdüşüncesindehiçolmadığıkadarbüyükbir itibar vepopülerlik kazandırdı.Muhtemelenbizimçağımızda gelecekteki öğrenciler tarafından psikolojik ve sosyolojikaçıklamalarınarandığıbirdönemolarakkarakterizeedilecektir.Erkenmodern dönemde hangi araştırma alanının veya alanlarının böylesibir konumda olduğunu sorgularsak cevap mutlaka doğa bilimleriniiçerecektir.Ancakbilimsel incelemeylebirliktemutlakapolitika teorisiveyaodönemdekiadıylapolitikekonomidezikredilmelidir.

On Altın, On Yedi ve On Sekizinci yüzyılların, sivil hükümetleringücüyle,görevleriylevesınırlarıylabukadarilgilenmesininsebeplerinitespit etmek zor değildir. Orta Çağın Ortodoks din anlayışınınparçalanmasıylapolitikotoriteninyaslandığıtümbirsistemdağılmayabaşlamıştı. Devletlerin hükümdarları biri seküler, diğeri dini olan veher ikisi de Tanrı’ya hizmet etmeye ve kamu disiplinini korumayaadanmışolano faydalı “ikikılıç”kavramını isteyerek terketmiyordu.Roma’yameydan okuyan Lutherci Alman prensler büyük bir zevklekendi bölgelerindeki kiliseler üzerinde otorite sahibi olduklarını iddiaediyorlardı. Papalıktan kopan İngilizmonarşisi Anglikan piskoposlukhiyerarşisininentepesineoturmuştu.Fransa’da, İspanya’davediğerülkelerdehükmedenKatolik aileler taht ile sunakarasındabir ittifakkurmanın yollarını arıyorlardı. Yine de düşünce adamları artan birzorunlulukla artık değişken olan dinden bağımsız olarak devletin vetebaanınhangihaklarasahipolduğunusorguluyordu.

ElbetteReformhareketi tartışmanın biçimini ve içeriğini etkileyentek faktör değildi. Kısmen dinsel karışıklığa bağlı olsa da sadecebununla açıklanamayacak olan başka bir koşul da ulus-devletinbaskıngüçbirimiolarakortayaçıkışıydı.Butiptekibirkaçpolitikvarlık,özellikledeİngiliz,FransızveİspanyolkrallıklarıOrtaÇağınsonundanberi varlıklarını sürdürmekteydi. Ancak On Altıncı ve On Yedinciyüzyıllarda yeni bir dizi devletin ün kazanışına şahitlik etti; BirleşikHollanda Valilikleri, İsveç, İsviçre ve Polonya bunlardan sadecebazılarıydı. Alman prenslikleri ve İtalyan şehirleri ulus-devletlerden

daha küçük, o iri Habsburg mülkleri de ulus-devletlerden dahabüyüktü.Yinedegücütemsiledenşeyulusalyönetimbiçimiydi;yerelcemaatlerden ve derebeyi tımarlarından daha büyüktü ve iri birimparatorluktanisedahamakuldü.

Döneminüçüncübelirginözelliğiise,feodalasaletunvanıneolursaolsun,. münferit bireylerin devletin giderek artan iktidarına boyuneğmesiydi.Yirminciyüzyıldabilehenüzhiçbirpolitikrejimtarafındankendi sınırları dahilinde mutlak bir güç tekeli oluşturulamadı amasarkaç erken modern dönem sırasında gitgide daha fazla bu yönedoğrusallanıyordu.BelirlibazıhükümdarlariçinYeniDünya’nınkeşfibenzersizkaynaklarsağlamıştı.Pratikte tümdevletlerdebürokrasininbüyümesi, profesyonel askerlerin kullanımının artışı, hatta -hemşövalyeler hem de kalın duvarlımüstakil şatolar için öldürücü olan-barut gibi teknolojik yeniliklerin kullanılmaya başlaması iç kontrolüsıkılaştıracakvasıtalarsağlamıştı.

İlk bakışta politik bir iması olmayan bilim de hükümet sorunununacilhalegelmesinekatkısağlamaktaydı.Gelişen iletişim, dahaetkiliama daha pahalı silahlar, kayıt tutmanın daha akılcı ve dahasistematik yöntemleri, tümü de devletin gücünü, tebaayı korumakveyaezmek içindaha iyidonanımlıdahakarmaşıkhalegetiriyordu.Olumlu yönden bakıldığında ise sağlık koşulları ve tıp alanındakitedricigelişmelerAvrupa’nınnüfusunu artırıyor, diğer yandan, teknikgelişme sadece hükümetlere değil, genel olarak toplumun çeşitlitabakalarına da maddi bir zenginlik getiriyordu. Bu nedenle, sivilyönetim konusundaki tartışmalar zorunlu olarak insan gücü dedahil olmak üzere ulusların üretici güçlerini organize etmenin en iyiyollarınailişkinargümanlarıdaiçeriyordu.

Bazısı düzeni ve güvenliği vurgulayan, bazıları özgürlüğün altınıçizenamatümüdederinbirciddiyetvenadirbirbelagatiçerenbirdizipolitikbildiriiçinsahnehazırdı.Çoksayıdakiveçeşitliiçerikleresahipbubildirilerinbenzerleri,öncekiçağlardamevcutdeğildi.Orijinallikveeleştiri yoğunluğu açısından da bugüne kadar bu eserlereyaklaşabilenpekazeseroldu.

D.SİYASİOTORİTENİNSORUNLARIÜZERİNEİKİŞAİR

1.MonarşiyiBüyükYapanŞeyNedir?

WilliamShakespeare

WilliamShakespeare (1564-1616) genel olarak politika teorisyeniolarak tanınmaz ve dar anlamda düşündüğümüzde zaten öyledeğildir. Ancak I. Elizabeth döneminde yaşayan aklı başında hiçbirİngiliz,İskoçyaKraliçesiMary’ninasılmasıveİspanyoldonanmasınınyarattığı tehdit gibi büyük olaylara tamamen kayıtsız kalamamıştır.Shakespeare’in belki de en belirgin özelliği massetme konusundakiyeteneğiydi; Rönesans düşünürlerinin politik görüşlerini neredeyseemmişvebunlarıogüçlü,dramatikhayalgücüneenerjisağlamakiçinkullanmıştır. Şairin neredeyse tüm eserlerinde görülen sosyal yapı,devletin gücü ve vatanseverlik hakkındaki söylevler, özellikle deOnDördüncü ve On Beşinci yüzyıl İngiliz hükümdarlarıyla ilgili “tarihioyunları” bu yüzden Elizabeth dönemi İngiliz insanının görüşleriniyansıtır.

SosyalVePolitikDüzeneDair*

*WilliamShakespeare,TroilusveCressida,PerdeI,SahneIII.

(Truva’daki Yunan kuşatması kötüye giderken, hatta yarılmasıtehlikesi mevcutken Kral Agamemnon inatçı duvarların dışındakiordugâhında savaş konseyini toplar. Strateji konusundaki çeşitligörüşler söylendikten sonra Yunan liderlerin en kurnaz olanlarıbugünekadarneyintersgittiğiniaçıklamayabaşlarlar.)

Ulysses

Şudiyeceklerimdenkurtulsaydık,

Troyaçoktantemelindenyıkılmış,

BüyükHektor’unkılıcıçoktansahipsizkalmışolurdu.

Bizdebaşabağlılık,üstesaygıkalmadı.

BakınşuovadakiYunançadırlarına;

Hepsinasılboşsabirliklerindeöylebaşıboş.

Kumandayeribirarıkovanınabenzemedikçe,

Herkesvargücünüorayabağlamadıkça,

Nasılbalbeklenirbupetekten?

Biryerdebaşbelliolmadımı,

Endeğersizlerdeğerligibigörünür.

Gökler,yıldızlarvebudünya,

Büyükbirdüzeniçinde,

Başa,sıraya,mevkiye,yola,yordama,ölçülere,mevsimlere,

Şekillere,görevlere,gelenekleresaygıgösterirler.

İşteonuniçingüneş,hepsininortasında,

Bütünihtişamıylatahtınaoturmuştur.

Onunşifalıgözü,uğursuzyıldızların

Zararınıönlervebirkralınfermanıgibi,

Hiçşaşmadan,iyiyedekötüyedeulaşır.

Amayıldızlar,başıboşbirkargaşalığadüştümü,

Vebalar,belalar,kavgalarbaşlar:

Denizkudurur,yeryüzüsarsılır,rüzgârlarboşanır.

Korkular,sapıtmalar,kanlıhadiseler,

Varlığınbirliğiniahenklihuzurunualtüsteder,

Herşeyçığırındançıkar,dağılırparçalanır,

Kökündenbozulurdünyanındüzeni,

İnsanlarıyükseklereulaştıranomerdiven

Birsarsıldımı,işçıkmazagirmiştir.

Başasaygıkalmazsa,topluluklar,

Mekteplerdesınıflar,şehirlerdeloncalar,

Ayrıkıyılararasındarahatçaalışveriş;

Büyükevlathakları,

Yaş,taht,taç,nam,nişanhakları,

Bütünbunlarnasılyerliyerindedururartık?

Saygısıragözetme,tellerindüzeniniboz,

Ozamanseyreylegümbürtüyü!

Herşeybirbirinegirer;

Usluusluakansularyataklarındantaşar,

Cıvıkçamuraboğulurbusapasağlamtoprak;

Kuvvetlizayıfıezer,

Azgınevlatbabasınıöldürür,

Zorbalıkhakkınyerinegeçer;

Dahadoğrusu,adaletinuzlaştığıhaklıhaksız

Birbirindenayırtedilmezolur,

Adaletnamınadabirşeykalmaz.

Ozamankuvvethırsolur,hırsdaaçgözlülük,

Vebuaçgözlülük,kuvvetlehırsınyardımıyla

Birkurtgibidünyayasaldırır,herşeyiyeryutar

Sonundadakendinikemirir.

İştebüyükAgamemnon,düzenekıyılınca,

Ardındangelecekkargaşalıkbudur.

Düzenhiçesayıldımı,insanyükselmekistedikçe,

Heradımdagerigider

Baştakibiralttakinisaymazolur,

Onudabiralttaki,onudabiralttaki;

Böyleceilkyanlışadımıatanabakarak,

Herkeskendiüstündekinihorgörür;

Buhorgörme,soluk,kansız,cansız,

Bukıskançlıkilletinedöner.

İşteTroya’yıayaktatutanbizimbuilletimizdir,

Kendikanıcanıdeğil…

Uzunsözünkısası,

Kendigücüyledeğil,bizimzaafımızlayaşıyorTroya.

KrallığaDair*

*WilliamShakespeare,II.Richard,PerdeIII,Sahne2;IV.Henry,BölümI,PerdeIII,Sahne2.

(İrlanda’ya yaptığı bir seferden geri dönen Kral Richard, Gallerkıyılarında Aumerle tarafından karşılanır ve kendisine kralın kuzeniHenry Bolingbroke’un -müstakbel Kral IV. Henry- güçlü bir isyancıordunun başına geçtiği bildirilir. Kralın cevabı asil bir Tudor gizemiiçerir.)

KralRichard

Karamsarkuzen,bilmezmisinki,

Güneşakşamolupöbüryarımküreyiaydınlattığında,

Haydutlarvehırsızlarortayaçıkar,

Çekinmedencinayetişler,soygunlaryaparlar.

Amagüneşyeryuvarlağınınardındançıkıp

Aydınlatıncamağrurçamlarıntepelerini

Vesuçlularınbarındığıtümdelikleri,

Cinayetler,ihanetlerveiğrençgünahlar,

Alınıncasırtlarındangeceninpelerini,

Çırılçıplakortadakalır,birbirlerinebakıpürperirler.

Aynışekilde,bizdünyanınöbürtarafınıaydınlatırken,

Geceninkeyfiniçıkaranbuhırsız,buhainBolingbroke,

Doğudan,tahtımızdayükseldiğimizigörecek,

İhanetleriyüzünükızartacak,

Gününaydınlığınıgörmeyedayanamayacak,

Günahlarıaklınagelipkorkudantitreyecek.

Fırtınalıdenizlerintümsularıbile

Kralasürülenkutsalyağıçıkartamaz,

HiçbirölümlüTanrı’nınvekilinitahttanindiremez.

Bolingbroke’unaltıntacımızakılıççekmemesiiçin

TopladığıheradamakarşılıkTanrı,Richard’ınacennetten

Birkutsalmelekyollayacak.Meleklersavaşırsa,

Haksızlaryenikdüşer,çünküTanrıhephaklıdanyanadır.

(Daha sonra, çok daha farklı biçimde, takipçileri tarafından terkedilen ve yenilgiyle ve esaretle yüz yüze gelen hükümdar, krallarınkaderiniyansıtır.)

KralRichard

Mezarlardan,solucanlardanvemezartaşlarındansözedelim,

Toprakkâğıdımızolsunveyağmurgibiakıttığımız

Gözyaşlarımızlayeryüzününbağrınaacımızıyazalım.

Celladımızıseçipvasiyetlerimizikonuşalım–

Amahayır.Nebırakabiliriztoprağabedenlerimizdenbaşka?

Malımız,canımız,herşeyimizBolingbroke’un,

Bizimdiyemiyoruzölümdenvekemiklerimiziörtecek

Birparçacıktopraktanbaşkahiçbirşeye.

Tanrıaşkınahadiyereoturup

Krallarınhüzünlüöykülerinianlatalım–

Nasılazledilmişbazılarıyadasavaştaöldürülmüşler,

Nasılbazılarınaöldürdüklerikrallarınruhlarıgörünmüş,

Nasılbazılarınıkarılarızehirlemiş,bazılarıuykudakatledilmiş,

Hepsidecinayetekurbangitmiş.

Çünküölümlükralıntacında

Ölümhükümsürer;evetbusoytarıoradayaşar,

Kralınyüceliğiniküçümser,onualayaalır,

Kısabirkonuşmayapmasına,

Birküçüksahnekralrolüoynamasına,

İnsanlarıkorkutmasına,bakışlarıylaöldürmesineizinverir;

Sankiyaşamımızıbarındıranbedenimiz

Elegeçirilmezbirkaleymişgibiboşbirgüvenaşılarona;

Böyledalgasınıgeçtiktensonrabirgüngelirvebiriğneyle

Delerduvarınışatonun,sonra–kralagülegüle!

Giyinşapkalarınızı,saygıgöstererek

Etvekemiktenbirfaniylealayetmeyin.

Bırakıngelenekleri,biçimciliğiveresmiyeti,

Hepyanlıştanıdınızbeni.

Bendesizingibiekmeklebeslenirim,acıkırım,

Acıduyarım,dostlarımıözlerim.

Böyleihtiyaçlarıolanbirinenasılkraldiyebilirsiniz?

(II.Richard’ınhalefivekuzeniolanIV.Henry,kendikraliyet itibarıve onun nasıl koruyacağı konusunda kendine özgü fikirlere sahiptir.Konuşmasındaavareoğluna,müstakbelV.Henry’yebukonudadersvermeyeçalışır.)

KralHenry

Seni Tanrı bağışlasın! Ama Harry, Zevklerine şaşmamak eldedeğil.

Atalarınınuçuşyolunatümüyleaykırıyöndekanatçırpıyorsun.

BaşıboşluğunyüzündenMeclisüyeliğinikaybettin

Veyerinikardeşinaldı.

Sarayhalkınınvesoyumdangelenprenslerin

Gönlündeyabancıkaldın.

Geleceğinleilgiliumutlar,

Beklentileryıkıldı.Şimdiherkeskâhinolmuş

Düşüşünübekliyorartık.

Eğerbenseninkadarbıraksaydımkendimi,

Âlemindilinedüşseydim,

Vaktimiayaktakımıylageçirseydim,

Halkbenitahtaçıkarırmıydısanıyorsun?

Kralasadıkkalır,benide,

Adsız,sıradanbirinsanolarak,

Sürgündebırakırlardı.

Oysaseyrekgöründüğümiçin,

Nezamandışarıçıksamgözlerbanadönerdi;

Kuyrukluyıldızgörmüşgibi,

Herkesçocuklarınabenigösterirdi:

“İştebuo,”derlerdi;birkısmıda,

“Hangi,hangisiBolingbroke?”diyesorardı.

Böylece,Tanrıkatındanmışgibibirtavırtakındım

Veöylealçakgönüllübirkimliğebüründümki

İnsanlarıngönüllerindensadakat,

Dudaklarından,taçlıkralınönündebile,

Beniselamlayançığlıkvehaykırışlarkopardım.

Kendimihepböylecanlıvedirituttum.

Varlığım,birpiskoposkaftanıgibi,

Hergörüldüğündehayranlıkuyandırdı.

Ortayaçıkışlarımseyrekfakatgörkemliolurdu.

ZaferVeVatanseverliğeDair*

*WilliamShakespeare,V.Henry,PerdeIV,SahneIII.

Tahta çıktıktan sonra,Kral IV.Henry’nin haylaz oğlu Britanya’nıntarihindeki en büyük askeri kahramanlardan biri haline gelir. 1415’teküçük bir orduyla Manş Denizi’ni geçerek Agincourt’ta Fransızlarakarşıezicibirzaferkazanır.SeçilenaşağıdakibölümdeShakespeareizleyicilerisavaşınarifesindeİngilizlerinordugahınagötürürvekralın,ordularının çok zayıf olmasından dolayı korkan yardımcılarınacevabınıgösterir.

WastemorelandKontu

Ah,şimdiyanımızda,

İngiltere’deİşsizbekleyenerlerdenonbinkadarı

Yanımızdaolsaydı!

V.Henry

Kimdibudileğidilegetiren?

KuzenimWastemorelandmıydı?

Hayırsevgilikuzen,

Eğerkaderimizdeölmekvarsa,ülkemizeyeterli

Kaybıverdirmişolacağızamaeğersağkalırsak

Buonuruazsayıdakişiilepaylaşmışolacağız.{210}

Tanrıaşkına.Neolur,birerdahaisteme.

Tanrıbilir,bennealtınadüşkünüm

Nedebirininbendenyemesinealdırırım.

Başkalarıgiysilerimesahipçıksadaaldırmam

Böylegösterişebenimiçimdeyeryoktur.

Amaonuriçinkıskançlıkduymakeğer

Birsuçsayılırsa,benyaşayanlarınarasında

Enbüyüksuçlusayılırım.

Hayır,sevgiliKuzen,İngiltere’dentekkişiisteme.

TanrıbizeHuzurversin.Böylesinebironurdan

Birtekkişininbilefazlapayalmasınıistemem.

Bubenimumudumdur.Hayır,birkişibileisteme!

AksineWastemoreland,Tanrı’danniyazetmelisin!

Busavaşayüreğiyetmeyenvarsa,hemen

Ayrılsınaramızdan.Onageçithakkıverilmelidir.

Yolhakkıolarakcebinealtındakoyulmalıdır.

Bizimlebirlikteölümegitmekistemeyen

Birisininyanındaölmeyerazıolamayız.

BugünCrispianYortusugünüdür,

Bugünüyaşayıpdayurdasağdönecekler

Bugünüherzamanayaktakarşılayacaktır

VeCrispianadıilegururduyacaklardır.

Bugünetanıkolupyaşlanacakkimseler

Heryılbugündahaolmadandostlarına

“YarınAzizCrispiangünü,”diyeseslenecek

Ardındangömleğiniçıkartıpyaraizlerinigösterecek!

Yaşlılargeçmişiunutur.Herşeyunutulabilir.

Amabugüngösterdiklerikahramanlıkları

Herzamangururlaanımsayacaklardır.

VeadlarımızHerevde,dillerinpelesengiolacaktır:

KralHarry,BedfordveExeter,

Warwick,Talbot,SalisburyveGloucester,

Taşankadehlerlehepyenidenanılacaklardır.

Heriyiadambuöyküyüoğlunaaktaracak

VeAzizCrispianYortusudünyanınsonunadek

Hiçbirzamananılmadangeçilmeyecektir.

Vebizlerdebirlikteanılacağız–

Biz,birkaçkişi,bizmutlukişiler,bizkardeşler

Zirabugünsavaştayanımdakanınıakıtacaklar

Nekadarkötükişibileolsalar,kardeşimolacaklardır

Bugünonlarındurumunudüzeltecektir;

Veşimdiİngiltere’deyataklarındaolanbeyzadeler

Buradabulunmadıklarıiçintalihlerineküseceklerdir

VeAzizCrispiangünündebizimlesavaştıklarını

Dilegetirenlerinyanındaerkekliklerindenutanacaklardır.

2.HangiKitaplarYasaklanmalıdır?

John Milton (1608-1674), İngiltere’nin epik şairidir. Ayrıca kendi

yüzyılınınenönemlipolitiksözcülerindenbiridir.Cambridge’deeğitimalmış ve diğer kıtalara seyahat etmiş olduğundan Kral I. Charles’akarşıparlamentonunvePüritenasilerindavasınıtemsiledeceküstünbirdonanımasahipolmuştur.SavaşırkensilaholarakbasılıkelimeleritercihettiğindenyayınlarıdüzenleyenkanunlarMiltoniçincanalıcıbirönemesahiptir.Yazılı fikirleringenelolarakdüzenlenmesiyönündekiyüz yıllık arkaplana rağmen, isyanın başlangıcı basın özgürlüğüyönünde coşkun bir karşı çıkışa şahit olmuştur. Ancak 1643Haziranı’nda parlamentonun kendisi kitaplar ve gazeteleri sıkı birsansürgetirenbir kanunçıkartmıştır. Ertesi yıl resmi izin alınmadançıkartılan Areopagitica adlı kitapçık, John Milton’un İngiltereParlamentosu’na hitaben yaptığı, lisans almadan basma özgürlüğükonulu konuşmayı içerir. Kitabın başlığı antik Atina’daki büyükkonseye,Areopagus’a iltifat eden bir atıftır, ancak denemenin içeriğihem Lordlar hem de Avam Kamarası üyelerini kargaşayasürüklemiştir.

Areopagitica*

JohnMilton*JohnMilton,AreopagiticaveDiğerYazıları,NewYork:BookLeagueofAmerica,1929,s.8-9,3031,34-35,50-51,57-58.

İngiltereParlamentosu’na:

“Gerçeközgürlükodurki,özgürdoğmuşinsanlar,

Halkaöğütvermekiçinkonuşabilmeliözgürce,

Bunuyapabilenveyapmakisteyenbüyükövgülerihakeder;

Neyapabilen,nedeyapmakisteyenkorursessizliğini:

Böylesibirdevlettendahaadilivarmıdır?”

Euripides

Kiliseyle birlikte devletin en büyük kaygısı, tıpkı insanlar gibi,kitapların da kendilerini kötülemesini ihtiyatlı biçimde izlemek vesonrasındaonları suçlubuluptoplatmak, suçluları hapsetmekve ensert biçimde adalete teslim etmektir, bunu inkâr etmiyorum; kitaplar,tamamenölüşeylerdeğildir,kendileridebirsemeresiolduklarıoruhkadarfaalbirhayatözünesahiptir;hayır,kendilerinibesleyenocanlızekânın en saf etkisini ve özetini sanki küçük bir şişedeymiş gibisaklayıp koruyorlar. Kitapların o efsanevi ejderha dişleri kadar canlıve onlar kadar çok bereketli olduğunu biliyorum; oraya burayasaçıldıklarında, silahlı adamların boy verme ihtimali söz konusu.Ancak,diğeryandan,ihtiyatlıolunmadığıtakdirde,birkitabıöldürmek,bir adamı öldürmekle eşdeğer sayılır; bir insanı öldüren akıllı biryaratığı, Tanrı’nın suretini öldürmüş olur ama iyi bir kitabı öldürenaklın kendisini, Tanrı’nın görünen suretini öldürmüş olur. Yaşayaninsanların çoğu dünya için bir yüktür ama iyi bir kitap, bu hayatınötesindebaşkabirhayatamacıylamumyalanmışasilbirruhunhayatveren değerli kanıdır…. Bu nedenle, halkın içindeki insanlarınyaşayan emeklerini neyle suçlayacağımızı belirlerken ve insanlarınkitaplarda korunan, saklanan deneyimlerle dolu hayatlarını ortayadökerken,temkinlihareketetmemizgerekir;zirabuyüzdenbazenbircinayetin işlenebileceğini, belki şehit verileceğini görmekteyiz, hattabu zannı genişletecek olursak, bir tür katliamolabilir. Bu katliamda,infaz,sadeceesaslıbirhayatıkatletmeklekalmaz,semavivebeşinciduyuya,yanibizzataklınkendisinedebirdarbevurur; tekbirhayatıdeğilölümsüzlüğükatleder.(…)

Buvasıtaylagünahıkovabileceğimizidüşünelim;günahınekadarkovarsakerdemideokadarkovacağımızıgörürüz,çünküikisinindemeselesi aynıdır bu meseleyi ortadan kaldırırsak her ikisini deortadan kaldırırız. Bu durum ölçülü, adil ve ılımlı biçimdehükmetmesine rağmen, önümüze tüm arzulanabilir şeyleri süren vebize tüm sınırların ve doyumların ötesine geçebilecek bir zihinbahşeden Tanrı’nın yüksek takdirini haklı çıkarır. Öyleyse nedenerdemleri sınamak ve gerçeği ortaya çıkarmak için kitapların bizeözgürce sunduğu vasıtaları kısaltıp sınırlandırarak, Tanrı’nın vedoğanıntutumunatamamenzıtbirbiçimdedavranalım?(…)

Son olarak, eğitimli kişilerin ve eğitim almakta olanların başınamusallat ettiği o büyükmanevi yıkıntının ve hakaretin yarattığı açık

zararı iyileştiremez. (…) Eğer bu yüzden, parayla çalışan veöğreniyormuş gibi yapan güruhun değil ama çalışmak için doğduğuvekendisi içinöğrenmeyi istediğiaçıkolan,paraiçinveyabaşkabiramaç için değil, Tanrı’ya ve gerçeğe hizmet için ve belki biraz dakalıcıbirşöhretveTanrıveiyiinsanlartarafından,yayımlananeserleriinsanlığın durumunu iyileştirecek olanların ödülü olarak sunulacaksürekli bir övgü istediği için öğrenmek isteyen, özgür ve beceriklikişilerin eğitim görmesinin engellenmesine tamamen ve tedirginbiçimdeisteksizolursanızbilinizki,eğitimliolduğuherkesçebilinenveşimdiye dek bir kabahat işlememiş birinin dürüstlüğüne vehükümlerine güvenmeyerek bir vasi ve müfettiş olmadanzihnindekileribastıramayacağınısöylerseniz,birhizipveyayolsuzlukamacıyla yola çıkmadığı sürece, özgür ve bilgili bir ruhtayaratılabilecek en büyük gücenmeye neden olur ve ona en büyükhakaretietmişolursunuz.(…)

Hiziplerden ve mezheplerden sürekli şikâyet eden vedüsturlarından farklı düşünen kişilerin varlığını bir faciaymış gibigösterenler olacaktır. (…) Onlar asıl sorun çıkarıcılardır ve birliğibölenlerdir; kendileri görevlerini ihmal eder ve başkalarının dagerçeğin gövdesinin ihtiyaç duyduğu, ondan ayrılmış parçalarıbirleştirmesineizinvermezler.(…)

İngiltere’nin Lordları ve Avam Kamarası Üyeleri! Nasıl bir milletiyönetmekte olduğunuzu düşünün: Yavaş ve donuk değil, hızlı,yeteneklivekeskinbirruhasahiptirbuinsanlar;icatlaryapmayahazır,söylevlerkarşısındakurnazvedayanıklıdırlarve insankapasitesininerişebileceğienyükseknoktadanhiçdeaşağıdadeğildirler.(…)

Budurumdaneyapmanızgerekir,buçiçekaçanbilgiekinlerini,buşehirde ortaya çıkmış olan ve her gün yeniden parlayan ışıklarıönleyecekmisiniz?Ozenginkıyafetleriniçindekilerinizinverdiğindenbaşkaşeybilemeyipzihinlerimizyenidenaçlıklakarşıkarşıyakalsındiyebuekinlerinveışıklarınüzerineyirmispekülatörden{211}oluşanbiroligarşimiyerleştireceksiniz?BanainanınLordlarveVekiller!Böylesibirbaskıkurulmasınıöğütverenlersizibaskıaltınaalmakkadarkötübir iş yapmış olur; neden böyle olduğunu hemen anlatacağım. Buözgürceveözgürceokumameselesinin doğurandolaysız nedenleribilmek için sizin ılımlı ve özgür ve insancıl hükümetinizden dahadoğrubirseçimyapılamazdı;sizLordlarımveVekilleriminyiğitçevemutlu edici öğütlerini bize sağlayan şey hürriyettir; hürriyet bütünbüyük anlayışların yardımcısıdır; bize politik haklarımızı veren veanlayış kapasitemizi artırıp yükselten şey hürriyettir. Artık kendinizi,

gerçek hürriyetin kurucularını ve âşıklarını hürriyetten mahrumetmedenbizi dahaaz yetenekli, daha az bilgili, doğruyu takip etmekonusunda daha az istekli yapamazsınız. Yeniden bizi bulduğunuzgibi cahil, hayvansı, biçimci ve köleler gibi olabiliriz ama bunun içinönce siz, bizi kendisinden kurtardığınız kişiler gibi baskıcı, keyfihareket eden ve tiranca hükmeden kişiler olmalısınız. (…) Adildokunulmazlıkları savunmayı ayıplamasam da aslında kendihuzurumu tercihederim, keşke tümmesele bu olsaydı. Bana bütünhürriyetlerden önce bilme, ifade etme ve vicdanıma uygun biçimdeözgürcetartışmahakkıveriniz.

IV

BİRKAMUMESELESİOLARAKEKONOMİ

A.BİRMİLLETGÜCÜNÜVEZENGİNLİĞİNİNASILARTIRABİLİR?

Antoine de Montchretien, 1575 yılında Kuzey Fransa’da doğdu.

Düellolar, İngiltere’ye sürülmek, oyun yazarlığı ve çelik imalatı gibideneyimleri dedahil olmaküzere,pekçokmacerayla geçen hayatı,1621’de Normandiya’da isyancı Huguenot’lara savaşırkenöldürülmesiyle sona ermiştir. 1615 yılında basılmış olan PolitikEkonomiRisalesi,Montchretien’inbazı fikirlerini İngiltere’denaldığınıaçıkçayansıtsada,diğerleriBodin’indedahilolduğuçeşitliOnAltıncıyüzyıl Fransız ekonomistlerinin düşüncelerini yansıtmaktadır.Kaynakları ne olursa olsun, yazarın ilgilendiği esas konuFransa’nınfiili durumu ve Din Savaşları bittiğinde karşılaşacağı problemler vefırsatlardır. Uzun yıllar unutulmuş olan bu eser, şimdilerde“merkantilist”düşünceninerkendönemdekiönemlibiranlatımıolarakkabuledilmektedir.

1.PolitikEkonomiRisalesi**AntoinedeMontchretien,Traictedel’oeconomiepolitique,editörTheophileFunck-Brentano,Paris:Plon,1889,s.12-14,18-19,108-111,129-131,141-143,298-299.

AntoineDeMontchre

KralaveKraliçeye[Anneye]:{212}MekanikSanatlarınve

İmalatınDüzenlenmesininFaydalarıHakkında

Bir devletin yönetmesi gerekenlerin temel hedefi devletinmutluluğu,büyümesivezenginleşmesiolmalıdır.(…)

Devletiniz üç temel parçadan (yani düzenden veya mertebeden)oluşmaktadır; dini, asiller vehalk.Adalet (…) ise (yargısal uzmanlıkalanı)buüçünübirbirinebağlayanvebirleştirençimentovemacundur.SizMajestelerinesunmuşolduğumburisaleilkikisiyle(düzenle)ilgiliolmadığıgibibununladailgilideğildir.Bumeselelerhassastırvesizinelealmanızgerekir.Bunlariçinde,özellikledegörünüşteençokihmaledilen ama nasıl evrenin düzeninde dünya bir kaideyse ve diğeröğelerinmerkeziyse diğer düzenlerin temeli olduğu için çok önemliolan,sonuncusubizi çok ilgilendiriyor. (…)Bunedenle, devletin asılkütlesinioluşturangövdeolmadan kütlenin geri kalanının uzun sürebiçimini koruyarak dayanamayacağını ve uyumsuzluğun bir kaosyaratacağınısöylemekyanlışolmaz.

Üçüncü düzen üç tür insandan oluşur: işçiler, zanaatkârlar vetüccarlar.(…)Mekaniksanatların,erdemleriyleorantılıolarak,sosyalsanatları aydınlatan değerlere sahip olduğuna dair örnekler veportreler mevcut. (…) Bunlar aynı kaynaktan fışkıran derelerdir veinsanhayatınınihtiyaçlarınagörefarklıkollaraayrılırlar.(…)

Platonbunedenle,bazı insanlarınhükmetmeyevebazılarınındaitaatetmeye,bazılarınınedebiyatavebazılarınındatarıma, ticarete,sosyalsanatlaravemekanikişlereuygunolduğunusöylemiştir.Ayrıcabu insanları, insanların doğal özellikleriyle ilişkilendirdiği metallerleadlandırır ve birbirinden ayırır; böylece daha çok altına eğilimgösterenler en rafine yaşam biçimine eğilimlidir, demire eğilimgösterenler ise zor ve çalışma gerektiren işleri becerebilirler ve buböylegider.(…)

İyibirpolitikyönetimtümdevletkütlesiningenelsağlığınabağlıdırvebuyüzdenherbirüyenindoğrubiçimdegörevlerepaylaştırılmasıgerekir;enmütevazıüyelerenasillerden,gizliolanlaraçıkolanlardandaha az önemli değildir, çünkü diğerlerine hizmet etmekle yükümlüolanlarınyaptıklarıişlerdiğerişlerindevamıvekorunmasıiçinençokgerekliolanşeylerdir.Politikayapıcılarınençoktaklitetmesigerekendoğanın, nasıl vücudumuzun tüm organlarına ihtiyaçları olan besini

uygun bir oranda dağıttığına ve (organlardan) biri ihtiyaçlarına eşitderecede besin alamadığında organın nasıl köreldiğine vebüzüştüğüne ve bu organın bir arada duran varlığımızı nasılayrıştırdığınadikkatetmeliyiz.

Bu ciddi kaygıların, siz Majestelerini devletin en büyük kısmınıoluşturan halkla daha özenli ilgilenmesini sağlayacağınıdüşünüyorum.(…)Tanrısizihalkınihtiyaçlarınıöngörmenizveonlarıngüvenliğini sağlamanız için kendi yardımcıları olarak belirlemiştir.O’nunoiyilikkutusundanbizlereverebileceğitümihsanlarınbazılarınıdağıtmakvediğerlerinikorumaksizingörevinizdir.(…)

Sizin devrinizin büyük bir görkeme sahip olması ve insanlarınservetleriniartırmakiçingerekenleriüç temelönleme indirgeyebiliriz:Şusıralar revaçtaolanveyagelecekte revaçtaolacak sanatların vezanaatlarındüzenlenmesiveartırılması,gözlerimizönündeyok olupgidendenizciliğinkorunması,(…)bukrallıktahergeçengündahadaazalan ticaretin yeniden oluşturulması. (…) Ama şu anda sonmaddeyi ve denizciliği bir kenara koyup ilk maddenin üzerindedurmakistiyorum,burisaleninbirincilamacıdabudur.(…)

İyi ve ünlü zanaatkârlar bu ülke için çok faydalıdırlar, hatta şunusöylemeyecüretedeceğim:Onurlandırılmalarıgereklidirvebunuhaketmişlerdir. Bu nedenle, hükümetin onların korunması ve işlerinedevamedebilmeleriiçinbüyüközengöstermesigerekir.Hipokrat’ınbirzamanlartıpiçinsöylediğişey,tümzanaatlariçinsöylenebilir:“Sanatuzun, yaşam kısa ve deney zor.” (Zanaatkârların) farklı ve çeşitliişlerinigözlemlemeyezamanayıranbir insanbunundoğruolduğunubilir. Bilgi terin içindedir ve iyi işler yapma becerisi de sürekli pratikyapmayı gerektirir. Bir evi, araziyi, bir elbiseyi para vererek satınalabilirsiniz ama bir zanaatı ancak zamanla elde edersiniz. Bunedenle, bu krallıkta hangi akla hizmetle bir kişinin bir miktar paravererek,üçveyadördügerekirkentekbirbaşyapıtüretmeden,hattaçoğunlukla çırak olarak bile çalışmadan, istediği zanaat alanındaçalışmasınaizinverenbirtescilmektubualabildiğineşaşıyorum.{213}

Majesteleri cehalet, tembellik, ve eğitim konusunda kayıtsızlıkyüzünden ortaya çıkan bu suiistimali hemen sonsuza dekdurdurmalıdır.Herşeyparaylayapılabileceksekazanılanustalığınnedeğerivar?(…)

Yabancıların bizi geçmesinin sebebi budur. Bu yüzden zamangeçtikçe hükümlerimizin sağlamlığını bizim zararımıza yıkmışlardır.Böylece bir zamanlar bütün kârımızı sağladığımız kaynaklarıdeğiştirdiler ve kendilerine döndürdüler ve eğer kamu pınarlarının

koruyucuları gerekli adımları atmazlarsa kısa süre sonra tamamensusuz kalacağız. Elimize sadece hendeklerdeki su kaldı ve o datükenmek üzere. Tamamen kuruduğunda başkalarının kuyularındansuiçmekzorundakalacağız.Budurumdadasusuzluğumuzuhastalıkbulaştıran, çamurlu sularla gidermemiz gerekecek. Bilge miyiz?Evimizde böyle canlı pınarlar var, eğer hepsiyle ilgilensek ve onlarıtemiz tutsak, sahiplerinin ancak kendileri ihtiyaç duymadığındakullanmamıza izin vereceği kokulu ve pis sarnıçların sularına niyeihtiyacımız olsun? İhtiyaçları yokken verdikleri su için bile bizdenharaçisteyecekler.“Amaonlardanalmanınmasrafıçokdüşük,nedenkendim çalışayım?” Bu bahanede korkaklık mı, tembellik mi ağırbasıyor?

TicareteDair

Önceki bölümde üretimle ilgilendiğimiz için, ticarettenbahsedeceğim aşağıdaki bölüme geçmeden önce her ikisinin dedüzenlenmesine ve yönetilmesine dair bazı itirazlara kısaca cevapvermekisterim.Çünküher ikisindekiprensiplerdeortakolduğundanmuhalif düşünceleri ayırmak da zordur. İlk soru şudur: Eğer Fransaihtiyacı olan her şeyi üretirse insanlar arası ticaret ne olacak? Dışticari ilişkiler ve sözleşmelerden geriye ne kalacak? “Ama,”diyebilirsiniz,ensertbiçimdeifadeederek,“ittifaklarıdağıtılacakmı?”Onlar olmadan yaşayamayacağımız komşularımızı üzersek veyakorkutursakonlarınnefretleriniüzerimizeçekmiş,devletiçinsakıncalıbirtartışmabaşlatmışolmazmıyız?Bunoktadatatminedicicevaplarvermekgerekir.

İlk olarak Majestelerine şunu bildirmek isterim. Milletler arasıticaretinsebebi,bazı insanlarınbaşkaşeyleredeihtiyaçduymasıdır,çünkü farklı bölgelerde insan yaşamının gerektirdiği mallar farklıdır.(…)Tekkelimeyleşunukabuledelim:Hammaddeticaretininbolcavekolayca yapılmasına izin verilmelidir. Böylece bir insanın diğerinedestekolmasımümkünkılınır.Örneğineğerİngiltere’dekurşunvarsave bizde yoksa, bizim de onların çok sevdiği bir şarabımız varsa,bunlarıdeğiş-tokuşetmeyedeğmezmi?

Paranın savaşın güç kaynağı olduğunu ilk söyleyen kişiyanılmamıştır; çünkü sadece para değil, iyi askerler de mutlakagerekliolsada(…)yüzlerceyıldaedinilendeneyimlergöstermiştirkiherzaman temelkaynakparadır….Altınherzamandemirdendaha

güçlü görülmüştür. (…) Bu yüzden saldırabilecek veya saldırıyauğrayabilecekherbüyükdevlette insanlaraltın toplamak içingerekliheryolaizinvermişvetümyollarıdenenmiştir. İnsanolmadansavaşyürütmek olanaksızdır, para olmadan da insanları tutmak mümkündeğildir,vergikoymadanmaaşlarödenemez,ticaretolmadanvergilerartmaz.Bunedenle,politikeylemlerinönemlibirbölümünüoluşturanticaret arayışı, zaferle ve güçle kutsanmış tüm insanlar tarafındanuygulanan ve güç ve genişleme arayanlar tarafından bile çok dahaözenle korunmuş bir faaliyettir. Aynı zamanda kendini ve kendindensonrakileri zenginleştirmenin, sonra da zenginlik yoluyla onur veotoritekazanmanınenhızlıyoludur.

Atalarımızın karşısındaki Ceneviz ve Venedik gibi, bizimgözlerimizin önündekiHollanda bunun en iyi örneği ve kanıtıdır. Buülkenin (Hollanda)birendüstrimucizesiolduğunaşüpheyoktur. (…)Bukadarkısasüredebukadarbüyükbaşarıkazanmışbaşkadevletyoktur;böylesizayıfvemuğlakbaşlangıçlarbukadaryüceltilmemiş,bukadarbarizveanigelişmesağlamamıştır.Romaneredeyseüçyüzyıl kendi bölgesinden dışarı çıkmaya cüret edememiştir; oysa(Hollanda) yirmi beş yıldaadını vegücünüÇin’de bile duyurmuştur.Gökyüzünün altındaki en barbar halklarla bile irtibatları vardır.Dünyanın onları tanımayacak kadar uzak bir noktası yoktur, onlarınkeşfetmediğigizlibirnoktakalmamıştır.Onlardenizlerüzerindentümkaralara ulaşırlar. Bu mucize aslında bizim tembelliğimize dersolmalıdır -korkaklığımız diyemiyorum çünkü Fransız milletinin çokcesurolduğunubiliyorum.Kendi sahibine bile bir rüyada kazanılmışgibi gelmekte olan bu kadar büyük ve bu kadar kısa sürede eldeedilen bu zenginlik, bizim ilgisizliğimizin işaretidir- endüstrimizinzayıflığıdersem,yanlışbirşeysöylemişolurum,çünkübugünhiçbirmilletnedenizdenedekaradabizimdengimizdeğildir.Budurumdahayranlıklabüyülenmişolanbendüşüncelerimitopladığımdanasılbirsonuç çıkarıyorum? Sonuç şudur: Yüzyıllar sonunda (Hollanda)geçmişteki tüm deneyimlerin avantajını kullanıyor ve diğerleriningeleceğe dair umutlarını kırmaya çalışıyor; Fransızlarınçalışkanlığı ile İngilizlerin tutumluluğunu birleştiriyor; büyümesiniengelleyebilecek ve gelişmesini yavaşlatabilecek bir Romaolmadığından,Kartacagibidavranıyor.(…)

Eğer tek bir yüzyıl bile başarılı girişimlerin gerçekleştirilmesi içinbüyük fırsatlar getirdiyse, o da içinde yaşadığımız yüzyıldır. EğerFransatekbirdefabilehükümdarına iyihizmetedecekbirdurumdavekonumdaolduysa,odefabudefadır,şuandır….ŞimdiFransa’nıngözüaçılmışveTanrı’yaşükürartıkkılıcınınçeliğinekendikanındasu

vermiyorken{214}, kendisini uzun süre büyüleyen ve aklını karıştırancazibe sözcükleri tükenmişken biri onunla iyi ve dürüst biçimdekonuşmalı, onu tüm iç kargaşalardan uzaklaştırmalıdır. Çünkü onuağırbiruykuyladurgunlaştırmakonakötülükyapmaktır.

2.MilletlerinZenginliği**AdamSmith,MilletlerinZenginliğininDoğasıveSebepleriÜzerineBirAraştırma,editörEdwinCannan,NewYork:TheModernLibrary,1937,s.3-16,423,460-461.

AdamSmith

Adam Smith de (1723-1790) Hume gibi İskoçya’da doğdu.GlasgowveOxfordüniversitelerindeiyibireğitimaldıktansonraöncemantık, sonra da ahlak felsefesi konularında GlasgowÜniversitesi’ndeders vermeyebaşladı.Ama1760’lardaesasolarakekonomi ile ilgilenmeye başladı, bu alandaki çağdaş teorisyenlerinyazılarını inceledi. Özellikle Fransa’dan Ansiklopedi’yi okuyarakhakkında çok şey öğrendi ve eski merkantilist doktrinlere düşmanolan ünlü fizyokratlar grubunun yazdıklarını inceledi. Smith’inMilletlerin Zenginliğinin Doğası ve Sebepleri Üzerine Bir Araştırmaadlıeseri1776’dabasıldıve“klasik”ekonomistlerinİncil’ihalinegeldi;ayrıcaşimdiyekadarbasılankitaplarınenetkililerindenbirioldu.

İşbölümüÜzerine

Emeğin üretici güçlerindeki en büyük gelişmenin ve bir yerde,emeğin yönetiminde ya da kullanılmasında gösterilen ustalığın, elyatkınlığının ve kavrayışın çoğu, anlaşılan işbölümünden ilerigelmiştir.

İşbölümünün,topluluğungenelçalışmasıüzerindekietkileri,belirlibirkaç sanayi mamulü üzerinde kendini nasıl gösterdiği gözdengeçirilirse,dahakolaylıklaanlaşılabilir.(…)

Onun için, pek ufak olmakla birlikte işbölümünün çokça göze

çarptığı bir yatırımdan, iğnecilik zanaatından bir örnek alalım; işibilmeyen bir işçi (…) son kertesine dek çalışmakla, günde belki biriğneyigüçyapar; yirmi iğneyi ise hiç yapamaz.Ama şimdiki yapılışşekliylebuiş,başlıbaşınabirzanaatolduktanbaşka,yineayrıbirerişolan,birsürükollaraayrılmıştır.İşçininbiriteliçekipgerer;birbaşkasıbunu düzeltir; bir üçüncüsü keser; bir dördüncüsü ucunu sivriltir; birbeşincisibaşgeçebilmesi için tepesiniezer.Başıyapmak ikiüçayrıişlemi gerektirir. Başı tepeye takmak ayrı bir iştir. İğneleri ağartmakbaşkabiriştir.İğnelerikâğıdasıralamakbile,başlıbaşınabirzanaattır.Önem taşıyan iğne yapma işi, böylece aşağı yukarı on sekiz ayrıişleme bölünmüştür. Kimi fabrikalarda, bütün bunları başka başkaişçiler yapar. Ötekilerde ise aynı işçi, bunların kimi zaman ikisini,üçünü birden yapar. Ben yalnız on işçi çalıştırdığı için bir kısımişçilerinbuişlemlerdenikisini,üçünübirdenyaptıklarıbutürküçükbirfabrikagördüm.Pekyoksulvebuyüzdengereklialetlerbakımındankötü donatılmış olmasına karşın, işçiler sıkı çalışınca, aralarında,gündeonikilibrekadariğneyapabiliyorlardı.Herlibrede,dörtbindençok orta boy iğne bulunmaktadır. Demek, bu on iki kişi bir aradagündekırksekizbiniaşkıniğneyapabilmekteydi.Şuhalde,kırksekizbinin onda birini yapan her adam, günde, dört bin sekiz yüz iğneyapıyorsayılabilir.Oysa, birbirinebağlı olmadan,ayrı ayrı çalışsalarbu iş için yetişmemiş bulunsalardı, bunlardan her biri, günde tekerteker,kuşkusuzyirmiiğne,belkibirtekiğnebileyapamayacaktı.Yaniyaptıkları çeşitli işlemlerin elverişli bölümü ve birleşimi sonucundaşimdi başardıklarının iki yüz kırkta birini muhakkak dört bin sekizyüzdebirini,ihtimalkibeceremeyeceklerdi.(…)

Başka her zanaat ve imalatta işbölümünün etkileri şu pek ufakiştekileriandırır.Nevarki,bunlarınbirçoğundaiş,neböylesineincebölümlere ayrılabilir ne de işlem bakımından böylesinebasitleştirilebilir. Ancak, işbölümü her zanaata ne denli sokulabilirseemeğin üretici güçlerini o oranda artırmaktadır. Türlü zanaatlarlaçeşitli uğraşların birbirinden ayrılmasının bu fayda üstünlüğüdolayısıylaolduğuanlaşılıyor.Bubirbirindenayrılmaisegenelolarak,çalışmanınvegelişmeninenyüksekkertesindenyararlananülkelerdeen ileri götürülmüş bulunmaktadır. (…) Gerçekte çiftçiliğin doğalözelliği,incedeninceyeemekbölümüne,birişinötekiiştenbüsbütünayırt edilmesine, sanayide olduğu kadar elverişli değildir. Çoğuzaman, marangozluk ile demircilik zanaatının ayrıldığı şekilde,hayvanbesleyenlemısıryetiştirençiftçinin işinibirbirindenbüsbütünayırmayaolanakyoktur.İplikçi,hemenherzaman,dokumacıdanayrıbirkimsedir.Oysa,çiftsüren,tırmıkkullanan,tohumeken,ekinbiçen

çoğunlukla aynıdır. Bu başka başka türden işlerin sırası, yılın farklımevsimlerinde geldiğinden, tek bir insanın bunların herhangi biriylesürekli olarak uğraşması mümkün değildir. Bu zanaatta, emeğinüretici güçlerinin sanayideki gelişmeye ayak uyduramamasınınnedeni,belkiçiftçiliğinbütünkollarındakullanılanemeğiöylebaştanaşağı, tüm olarak birbirinden ayırmanın imkânsızlığıdır. Gerçi pekvarlıklı milletler, genel olarak, çiftçilikte de, sanayi de komşularınıgeçerler.

İşbölümünün sonucunda aynı sayıda adamın iş miktarındasağlayabildiğibubüyükartış,üçayrınedenesahiptir.(…)

İlki, el yatkınlığının gelişmesi, işçinin başarabileceği iş miktarınıkesinkes artırır; işbölümü, her adamın görevini birkaç pek basit tekişleme indirip bu eylemi işçinin yaşamında biricik uğraş halinegetirdiğinden,işçidekielyatkınlığıkuşkusuzpekçoğalır.(…)

İkincisi, bir çeşit işten bir ötekine geçerken, çoğunlukla yitirilenvaktintasarrufuileeldeedilenfayda,ilkbakıştasanacağımızdançokbüyüktür. Bir çeşit işten, bir başka yerde, büsbütün ayrı aletlerleyapılan bir ötekine çabucak geçmek olanaksızdır. Küçük bir çiftliğiekip biçmekte olan kırdaki bir dokumacı, tezgâhından tarlasına,tarlasındantezgâhınagiderken,vaktininçoğunuyitirir.Her ikizanaataynı atölyede yürütülebildiğinde zaman kaydı kuşkusuz pek az oluramanedeolsaburadakibilebayağıbelirgindir.(…)

Üçüncü ve sonuncusu, uygun makine kullanarak emeğin nedenli kolaylaştırılıp kısaltıldığı muhtemelen herkesin gözüneçarpmaktadır. Örnek göstermeye gerek yoktur, onun için yalnızşurasına değineceğim: İşi bunca kısaltıp kolaylaştıran bütünmakinelerin icadı, anlaşılan kökeninde işbölümünden ileri gelmiştir.İnsanların, bir amaca ulaşmanın daha zahmetsiz, daha kestirmeyollarını bulup çıkarmaları, bütün dikkatleri o bir tek hedefeyöneltildiğinde, zihinleri bir sürü değişik şeyler arasında dağıldığısıradaolduğundandahamuhtemeldir.(…)

İyiyönetilenbirtopluluktahalkınenaşağıtabakalarınadekyayılangenişkapsamlızenginliğioluşturan,işbölümüdolayısıylatürlüzanaatürünlerininhepsininfazlasıylaçoğalmasıdır.Herişçininelinde,yaptığıeserinkendigereksinmesindençokolup,dilediğigibikullanabileceğibüyük bir miktar vardır. Başka her işçi de tıpkı aynı durumdabulunduğundan, yaptığı malların büyük bir miktarını onlarınkininbüyükmiktarı ile yadaaynı şeydemekolan, bedeli ile değiş-tokuşetmesimümkünolur.Oötekiişçileregereksinimduyduklarışeyleribolbolverir,onlardaonunişineyarayanlarıyineçokçasağlamışolurlar.

Böylelikle, topluluğun tümçeşitli tabakalarıarasındaherkese ulaşanbirbollukyayılmışolur.(…)

Binlercekişininyardımıveişbirliğiolmaksızın,uygarbirülkedemalbakımından en kötü durumdaki bir kimsenin, pek yanlış olarakkülfetsiz ve sade bildiğimiz, her zamanki biçimiyle biledonatılamayacağını anlarız. Gerçi bir lordun pek aşırı gösterişiyanında, berikinin eşyası elbette çok sönük, çok bayağı kalır; böyleolmakla birlikte, bir Avrupa hükümdarı ile çalışkan, tutumlu birköylününeşyasıarasındakifark,herzaman,buköylününeşyalarıyla,onbinbaldırıçıplakvahşininyaşamıveözgürlüğükonusundadediğidedikniceAfrikakralınıneşyasıarasındakikadarolmasagerekir.

İşbölümününDoğmasınaYolAçanPrensipÜzerine

Bunca faydalara kaynaklık eden bu işbölümü, kökeninde, bununoluşturduğu herkese ulaşan zenginliği önceden görüp amaç edinenbir insankafasındandoğmuşdeğildir. İşbölümü,öylegenişbir faydagözetmeyen,insantabiatındakibelirlibireğilimin,yanialıpvermenin,bir şeyibirbaşkaşeyle trampavedeğiş-tokuşetmekeğilimininpekyavaş,tedricifakatkaçınılmasıimkânsızolansonucudur.

Bu eğilimin, daha çok aydınlatılması mümkün olmayan insandoğasının temel prensiplerinden biri mi, yoksa daha muhtemelgöründüğügibimuhakemevekonuşmayeteneklerininkaçınılmaz birsonucu mu olduğu, bizim inceleyeceğimiz konu ile ilgili değildir. Bueğilim bütün insanlarda vardır; başka hiçbir hayvan soyundagörünmez. Hayvanlar ne bunu ne başka çeşit başka çeşit akitleribilirler. Aynı tavşanın peşinden koşan iki tazı, ara sıra elbirliği ilehareketediyorgibigörünür.Herbiri,avıarkadaşınadoğrukışkırtıryadaarkadaşıonukendisinegönderdiğindeyakalamayaçalışır.Yinedebu,ohayvanlar arasındaki bir anlaşmadan ileri gelmeyip yalnızca osıradaaynıamaçüzerindehırslarınınrasgelebirleşmesindendolayıdır.Köpeğinbirbaşkaköpekle,hakveinsafgözeterek,bilebile,birkemiğibir başka kemik karşılığında değiş-tokuş ettiği görülmemiştir.Hareketleriyadadoğalbağırışıilebirhayvanınbirbaşkahayvanabubenim, şu senin; ona karşılık sana bunu vereceğim diye anlattığıgörülmüşdeğildir.Birhayvan,birbaşkahayvandanyahutbiradamdanbir şey elde etmek istedi mi, hizmetini gereksindiği kimselerinyakınlığını kazanmaya çalışmaktan öte kandırma yolu yoktur. Köpekyavrusu anasına yaltaklanır; sofradaki efendisi eliyle beslenilmekistenen zağar bin türlü şaklabanlıkla onun dikkatini çelmeye çalışır.Kimi zaman insanın da kendi benzerlerine karşı aynı oyunlarabaşvurduğuolur.İstediğiniyaptırmakiçinbaşkaçaresiolmayıncatürlüdalkavukluklar edip yaranarak onların lütfunu elde etmeye çabalar.Bununla birlikte, her defasında bu çareye başvurabilmek için vakitolmaz. Uygar topluluklarda her an, bir sürü insanın işbirliği,yardımlaşmasıgereklidir.Oysabirkaçkişinindostluğunukazanmakiçinbütün ömür hemen hemen yetmez. Hemen bütün öteki hayvansoylarında,olgunlukçağınaerişince her biri tamamıyla başıboştur.Odoğal haliyle başka hiçbir canlı yaratığın yardımına ihtiyacı yoktur.İnsanınisehemenbirdüzinesoydaşınınyardımına ihtiyacıvardır.Buyardımıyalnızcaonlarıniyilikseverliğindenbeklerse,eliböğründekalır.

Onların bencilliğini kendi lehine ilgilendirip dilediğini yapmalarınınmenfaatlerigereğiolduğunu,onlaragösterebilirse, insanoğullarını razıetmesiolasılığıçoktur.Birbaşkasına,herhangibiralışverişönerisindebulunanınyapmakistediğibudur:ihtiyaçduyduğumubanaverin,sizdebenden şu ihtiyacınızı alın. Buna benzer her önerinin anlamı budur.İhtiyaç duyduğumuz bu lütufların en çoğunu böyle elde ederiz.Yemeğimizikasabın,biracının veya fırıncının iyilikseverliğinden değil,kendi çıkarlarını kollamalarından bekleriz. Onların insan severliğinedeğil,bencilliğinesesleniriz.Hiçbirzamankendi ihtiyacımızıağzımızaalmaz, onların kendi faydasından demvururuz. Bir dilenciden başkakimse yalnızca hemşerilerinin iyilikseverliğine güvenmek yolunututmaz.Dilencibilebunabütünbütünbelbağlamaz.Gerçihayırseverkimselerin iyi niyeti, geçiminin bütün temelini oluşturur. Ama enindesonunda, bu kaynak yaşamak için muhtaç olduğu bütün gereklimaddeleri kendisine iletse bile bunları ona ihtiyaç duyduğu sıradayetiştirmediği gibi, yetiştiremez de. Zaman zaman ortaya çıkanihtiyaçlarınınbüyükbirkısmı,başkainsanlarınkigibi,sözleşme,değiş-tokuş etme, satın alma ile karşılanır. Birinin kendisine vermiş olduğupara ile yiyecek satın alır. Bir ötekinin bağışladığı giysileri, kendisinedahauygungelen başka eski giyeceklerle ya da başını sokacağı biryerleveya yiyecekle trampa eder yahut ihtiyaç duyduğunda yiyecek,giyecekyadabaşınısokacağıbiryersatınalabileceğipara iledeğiş-tokuşeder.

Karşılıklıihtiyaçduyduğumuzlütuflarınçoğunubirbirimizden,böyleanlaşma, trampa, satın alma ile elde ettiğimiz gibi, kökenindeişbölümüneyolaçandabuaynıalışverişeğilimidir.Biravcılaryadaçobanlarkabilesinde, filankimsebirbaşkasındandahaçabuk,dahaustalıkla,örneğin,yayveokyapmaktadır.Obunlarısığıryadaavetikarşılığında,arkadaşlarıilesıksıktrampaetmektedir.Sonundaanlarki,böyleliklekendisiyakalamayaçıktığıtakdirdetutabileceğindençokhayvanveavetielegeçirebiliyor.İşteçıkarınıhesapettiğiiçin,okveyay yapmak gitgide temel işi olur. Bundan ötürü bir tür silahçı olurçıkar. Bir başkası, küçük salaşların ya da bir yerden bir yeretaşınabilen kulübelerin kafesini çatıp üstünü örtmekte kendinigöstererek sivrilir. Komşularına bu yolda faydalı olmaya çalışır.Komşuları onu yine hayvan ve av eti vermekle mükafatlandırır.Sonunda kendisini bütün bütün bu zanaata verip bir tür dülgerolmanınişinegeldiğinigörür.Bunungibi,birüçüncükimsedemirciyadabakırcıolur.Birdördüncüsüvahşigiyeceğininbaşlıcasıolanpostve derilerin işleyicisi yahut debbağ olur. Böylece, kendi tüketiminiaşan bütün emek ürününün fazla kısmını ihtiyaç duyabileceği

başkalarının emek ürününün benzeri kısımlarıyla değiş tokuşedebileceğinden emin bulunması, her insanı kendini belirli bir işevermeye, bu iş için olanca yetenek ve zekâsını geliştiripmükemmelleştirmeyeözendirir.

Gerçekte, başka başka insanlar arasındaki doğal yetenek farkı,sanıldığındanazdır.Olgunlukçağınageldiklerinde,türlümesleklerdeninsanları birbirinden ayırt eder görünen çeşitli yetenekler, genellikleişbölümünün nedeni olmaktan çok sonucudur. Birbirine hiçbenzemeyen seciyedeki kimseler arasında, örneğin bir bilgin ilesokaktakisıradanbirhamalarasındakifarkpeköyleyaratılıştandeğil,dahaçokalışkanlık,âdetveeğitimdenilerigeliyorgibigörünmektedir.Bu kimseler dünyaya geldikleri zaman ve ömürlerinin ilk altı ya dasekiz yılında birbirlerine pek benzerlerdi. Ne ana babaları ne oyunoynadıkları arkadaşları, aralarındagözebatan bir fark görebilirdi.Oyaşlarda yahut az sonra bunlar birbirinden çok farklı işlerdeçalışmaya koyulurlar. O zaman aralarında ayrılık göze çarpmayabaşlarvebu farkgitgidegenişler.Öyleki,artık filozof tümokendinibeğenmişliğiyle aralarında bir tek benzeyiş noktası bulunduğunukabule yanaşmayacaktır. Ama alışveriş, trampa, değiş-tokuş etmeisteğiolmasa idi,her insanyaşamak içinmuhtaçolduğuhergerekliveelverişlimaddeyikendibaşınaelegeçirmekzorundakalacaktı.Herbirininyerinegetireceğiödev,yapacağıişaynıolacak,büyükyetenekfarklarını doğurabilecek biricik etken olan böyle bir görev ayrımıbulunmayacaktı.

Türlümeslektekiadamlararasındaçokdikkatedeğerbu yetenekfarkınıortayaçıkaranbuistekolduğugibi,buayrımıfaydalıkılandayine aynı eğilimdir. Aynı cinsten olduğu kabul edilen birçok hayvansoyu, insanlar arasında alışkanlık ve eğitimden önce var olduğuanlaşılanyetenek farkından daha pek dikkate değer yetenek farkınıdoğadan alırlar. Yaratılışta yetenek ve zekâ bakımından bilgin ilesokağın hamalı arasındaki fark, bir samson ile bir tazı; bir tazı ilezağar; zağar ile bir çoban köpeği arasındaki farkın yarısı kadardeğildir. Gelgelelim, bu çeşit hayvan soylarının, hep aynı cinstenolmalarına karşın, birbirine faydası yok gibidir. Samsonun kuvvetinidesteklemekte,netazıdakiçevikliğinnezağardakizekânınneçobanköpeğindekiyumuşakbaşlılığınenufakbirhayrıolur.Trampayahutdeğiş-tokuşetmegücüveyaisteğiolmadığıiçinbutürlütürlüyetenekveyeteneklerinverimleri,ortaklaşabirarayagetirilipkaynaştırılamazve o soyun rahatlığı ve kolaylığı için ufacık bir yararı olmaz. Herhayvan,hepötekilerindenayrı,kendikendinebaşınınçaresinebakıpözvarlığını korumak zorundadır. Doğanın soydaşlarını birbirinden

ayırdığı bu yetenek değişikliğinden hiçbir bakımdan yararlanamaz.Tersine olarak, insanlar arasındaki en aykırı yetenekler, birbirinefaydalıdır. Teker teker sahibi oldukları yeteneklerin türlü ürünleri,hepsinde bulunan alışveriş, trampa, değiş-tokuş etme isteğisayesinde, denilebilir ki, ortaklaşabir yığınhalindeortaya konulmuşolur.Her insanoradanbaşka insanlardaki yeteneklerin ürünlerindengerekduyduğuparçayısatınalabilir.(…)

GörünmezEl

Çalışma ürünü, çalışmanın işlediği nesneye ya da maddelerekattığı şeydir. Bu ürün değerinin büyük yahut küçük olmasına bağlıolarak patronun kârı az veya çok olur. Gelgelelim bir adamınçalışmayı desteklemek üzere bir sermaye kullanması, yalnızca kâruğrunadır. Bundan ötürü, o sermayeyi hep ürünü en değerli olmasıyahutençokpara ileveyabaşkamallarınen fazlasıyladeğiş-tokuşedilmesi muhtemel bulunan çalışmayı desteklemekte kullanmayaçabagösterecektir.

Ama her topluluğun yıllık geliri her zaman tıpkı tıpkısına otopluluğunyıllıktümçalışmaürününündeğişimdeğerikadardır;dahadoğrusu, o değişim değerinin ta kendisidir. Onun için, sermayesinielinden geldiğince yerli çalışmanın hayrına kullanmaya, böylelikle oçalışmayı ürünü en büyük değerde olabilecek biçimde yönetmeyeçaba gösterdiğinden, herkes topluluğun yıllık gelirini ister istemezimkânölçüsündeçoğaltmakiçindidinir.Gerçekte,genelolarak,kamumenfaatini kollamaya niyeti olmadığı gibi, bu çıkarı ne derecegütmekte olduğunun da farkında değildir. Yerli çalışmayı tutmayıyabancı emeği desteklemeye tercih etmekle yalnızca kendigüvenliğini gözetir. O çalışmayı, ürünü en büyük değerde olacakbiçimdeyönetmekledeyalnızkendikazancınıdüşünür;bundabirçokbaşka hallerde olduğu gibi görünmeyen bir el onu hiç aklındangeçmeyenbiramacıgütmeyeiter.Bununaklındangeçmeyişi,toplumiçinherzamanpeköylekötüolmaz.Kendiçıkarıpeşindekoşmaklatoplumun çıkarını çoğu zaman gerçekten onu kollamaya niyet ettiğizamandakine göre daha etkin şekilde kollamış olur. Kamu yararınaticaretediyormuşgibidavrananlardan pek hayır geldiğini görmedim.Gerçekte, bu tacirler arasında fazla rastlanmayan bir yapmacıklıkoluponlarıbundanvazgeçirmekiçinuzunsözegerekyoktur.

Sermayesini kullanabileceği ve ürünü değeri daha çok olması

muhtemel yerlim emek çeşidinin hangisi olduğunu, her kimsebulunduğu durum içinde kendi başına besbelli bir devlet adamınınyahutkanunkoyucununonlarhesabınayapabileceğindençokdahaiyi kestirebilir. Sermayelerini ne şekilde kullanmaları gerektiğikonusunda özel kişileri yönetmeye kalkan devlet adamı hem pekgereksiz bir özenin yükü altına girer hem de tek kişiye bırakılmakşöyledursun,ne türlüolursaolsun,hiçbirmecliseyadaayanabilegüvenleemanetedilemeyecekbiryetkiyikabullenmişolur.Buyetkiisekendinionukullanmayayetenekli sanacak kadar sersem, iddiacı biradamınelindendahatehlikelibiryereteslimedilemez.

KısıntılarınAnlamsızlığıÜzerine

Herbirmillete,alışverişyaptığıbütünmilletlerin refahına kıskançbir gözle baktırılmış, onların kazancı kendisinin zararı saydırılmıştır.Bireyler arasında olduğu gibi milletler arasında da doğal olarak birbirlik ve dostluk bağı olması gereken ticaret, uyumsuzlukladüşmanlığınengürkaynağıolmuştur.Şimdikiyüzyıl ilegeçenyüzyıliçindekrallarlabakanlarındensizihtirası,Avrupahuzuruiçintacirlerlesanayicilerin arsız kıskançlığından daha öldürücü olmamıştır.İnsanoğlunu yönetenlerin ortalığı kasıp kavurmaları ve haktanımamaları, insan işinindoğasıdolayısıyla,korkarımhemenhepsiçaresibulunmayaneskibirbeladır.İnsanoğlununhükümdarıolmayanve olmaması gereken tacirlerle sanayicilerin, o bayağı yırtıcılığı vehep kendine yontan zihniyeti belki düzeltilemez ama bunun,kendilerinden başkasının rahatını bozmasının önüne pekâlâgeçilebilir.

Bu mezhebi aslında icat edenin de yayanın da tekel zihniyetiolduğunakuşkuyoktur;onuilkkezöğretenlerindeonainananlargibibudala olmadıkları muhakkaktır. Her ülkede ihtiyaç duyduklarını enucuza verenden satın almak, büyük halk topluluğunun her zamançıkarınadırveçıkarınaolmasıgerekir.Sorunöylesinegüngibiaçıktıki,bunu ispat için tutupzahmetegirmekgülünçolur.Zatentacirlerlesanayicilerin menfaate dayanan safsataları insanoğlununsağduyusunualtüstetmese,busözkonusubileolamaz.Bubakımdanonların çıkarı, büyük halk topluluğunun menfaatine taban tabanaaykırıdır.Birşirketin{215}gediksahiplerinin,ötekiahalininkendilerindenbaşka işçi çalıştırmasına ket vurmakta çıkarı olduğu gibi, anayurtpiyasanın tekelinin kendilerinden başka işçi çalıştırmasına ket

vurmakta çıkarı olduğu gibi, anayurt piyasasının tekelini kendilerinesağlamak da her ülkenin tacirleri ile sanayicilerinin çıkarıdır. BüyükBritanya ile öteki Avrupa ülkelerinin çoğunda yabancı tacirlerin ithalettiği eşyanın hemen hepsi üzerindeki olağanüstü resimler buyüzdendir.Kendisanayimamullerimizlerekabetdurumunagirebilecekbütün yabancı sanayi malları üzerindeki yüksek resimlerle yasaklarbundandolayıdır.Aradaki ticaret dengesininaleyhteolduğusanılan,yani ulusal düşmanlığın aleyhlerine pek şiddetle alevlenmiş olduğuülkelerden her türlü mal ithaline karşı olağanüstü engeller debundandır.

Bununlabirlikte,komşubirmilletinzenginliği,savaştavesiyasettetehlikeli olmakla beraber ticarette kuşkusuz faydalıdır. Bu, savaşhalinde, düşmanlarımızın bizimkine üstün donanmalar ve ordularbulundurabilmelerinimümkün kılar. Ama bir barış ve ticaret durumuiçinde yine bu onların bizimle daha büyük değer üzerinden değiş-tokuşta bulunmalarını, doğrudan doğruya kendi çalışmamızın ürünüiçin yahut ürün ile satın alınan şeyler için daha iyi bir pazarsağlamalarını mümkün kılar. Zengin bir adamın nasıl kendiyöresindeki çalışkan kimseler için yoksul birisine kıyasla daha iyimüşteriolmasıihtimalivarsa,zenginbirmilletindeöyledir.Gerçekte,kendisisanayiciolanbirzengin,aynıişleuğraşanlarınhepsiiçinçoktehlikeli bir komşudur. Gelgelelim o semttekilerin bütün geri kalanı,yani en çoğu onun masrafının kendilerine sağladığı mükemmelpazardan yararlanır. Onu aynı işte daha yoksul sanayicilere göredahaucuzasatışyapmasındanbilekârederler.Bunungibi,zenginbirmilletinsanayicileri,komşularınınsanayicilerinekuşkusuzpektehlikelibirrakipolabilir.Bununlabirlikte,buaynırekabet,biryandandaböylebir milletin yaptığı büyük masrafın kendilerine başka her şekildesağladığımükemmelpazardançokkâredenbüyükhalktopluluğuiçinfaydalıdır….

B.PARAİLEMALLARARASINDANASILBİRİLİŞKİMEVCUTTUR?

DavidHume (1711-1776),Edinburgh İskoçya’da doğdu ve birkaç

yılburadaüniversiteyedevametti.Öncehukukkariyeriyapmakistediama sonra bundan vazgeçti. 1760’larda Fransa’daki BritanyaElçiliği’ndememurolarakçalıştıysadahayatınıgeneldeyalnızbaşına,

tefekkürle ve yazmakla geçirdi. Montaigne’in hayatı bizim için nekadar canlı ve anlaşılır ise, Hume’un kişiliği de o kadar uzak veanlaşılmazdır.

Ancak Hume rakipsiz biçimde, Avrupa’nın erken modern çağınınentelektüel devlerinden biridir. Hume ve onun mantıksal gücühakkında şöyle denir: “Onunmantıklı öncüllerini kabul ederseniz vekusursuz ispatlarını takip ederseniz sizi çok acayip sonuçlaraulaştırır.”

Dinseldogmayıeleştirereknasılbirkargaşayasebepolmuşolursaolsun, bir epistemolog (bilginin doğası, kapsamı ve kaynağıylailgilenenbilimadamı),insandoğasınınbiryorumcusuolarakHume’unen kötü düşmanları bile asla onun zekâsının gücünü veya (bazenaldatıcıolan)sıkıcıstilininçekicikalitesiniinkâretmezler.Birekonomisorununaodaklananbirbüyüteçgibiçalışanzihnininbuikiözelliğideaşağıdakibölümdeaçıkçagörülmektedir.

1.DışTicaretDengesineDair**DavidHume,ÇeşitliKonulardakiDenemelerveRisaleler,Londra,1758,s.179-183,186-187.Editörtarafındanmodernizeedilmiştir.

DavidHume

Ticaretindoğasıkonusundacahilolanmilletlerin,mallarınihracınıyasaklaması ve değerli ve faydalı gördüğü ne varsa hepsinikendilerine saklaması alışıldık bir durumdur. Yasaklama ile kendiniyetleriyledoğrudançelişenbireylemdebulunduklarınıvebirmalnekadar çok ihraç edilirse yurtiçinde bu malın miktarının o kadarartacağını ve ilk teklifi her zaman kendilerinin yapacağınıdüşünmezler.

Eğitimli kişiler Atina’daki antik kanunların incir ihracını suçsaydığını,çünküAtticabölgesindeyetişenbumeyveninyabancılarındamakları için fazla lezzetli olduğunun düşünüldüğünü bilirler. (…)Bana söylendiğine göre, parlamentonun birçok eski kanunundaticaretindoğasıkonusundaaynıcahilce tavrıbenimsemiştir. Bugünekadar,komşubirkrallıktamısırınihraçedilmesineredeyseherzamanyasaktır;bunusebebiolarakkıtlığıengellemekamacıgösterilir,oysaverimlitopraklarıbukadarzorlayanperiyodikkıtlıklaraençokkatkıdabulunanşeyinbuolduğuaçıktır{216}.

Aynıkıskançkorkuparakonusundadabirçokmilletehâkimolmuşve bu yasakların sadece döviz kurunu kendilerinin zararınadeğiştirdiğivedahafazlaihracatasebepolduğukonusundabukişileriiknaetmekiçinhemakılhemdedeneyimlerancakyeterliolmuştur.

Diyebilirizkibuhatalarkabaveaşikârolmalarınarağmenyinedeüstüngelebilmektedirler,çünküticaretiiyibilenmilletlerbiledışticaretdengesikonusundagüçlübirkıskançlıksergilerlervetümaltınlarınınve gümüşlerinin kendilerini terk edeceğinden korkarlar. Bu bananeredeyse her zaman temelsiz bir anlayış gibi gelir; insanlar veendüstri var olduğu sürece paranın bir krallığı terk etmesi, tümpınarlarınvenehirlerinkurumasıgibidir.Gelinikincisininavantajlarınıdikkatleinceleyelimveilkinikaybetmektenaslakorkmayalım.(…)

Başkalarınınhatalarınıveabsürddavranışlarınıfarketmektegayethızlı bir yazar olan Dr. Swift’in bu konuda yazdıklarından dahaeğlenceli bir şey bulunamaz. İrlanda Adası’na Kısa Bir Bakış adlıkitabında krallıktaki bütün nakit paranın £ 500.000, olduğunu iddiaetmiştir; bu paranın içinden her yıl muntazamolarak İngiltere’ye birmilyon gönderdiklerini ve nakit para ödedikleri Fransız şaraplarınınithalidışındaçokazdışticaretlerininolduğunuvebunutelafiedecek

başka da bir kaynakları olmadığını belirtmiştir. Bu durumunsonucunda,dezavantajlıbiçimde,üçyılzarfındaİrlanda’nınmevcut£500.000,tutarındakiparasıikiyüzünaltınainmiştir.Bugündensonra,tahminimegöre,30yıl zarfındaparasıfırlanacaktır. Yine de doktorubu kadar kızdıran İrlanda’nın zenginliğinin artışı fikrinin nasıl hâlâmevcut olduğunu ve herkes tarafından kabul edildiğini anlamakmümkündeğildir.

Kısacası, dış ticaret dengesine dair bu yanlış anlayış, doğasıgereği,bakanlığacanısıkılmışveyakederlibiritarafındankeşfedilmişgibidir ve tüm ihracatların ithalatlarla dengelendiği gibi ufak birayrıntıyla çürütülebilir; bu açıdan, insanları ve endüstrimizikoruduğumuzsüreceböylesibirolayınimkânsızolduğunuispatlayanbirgenelargümanoluşturmakfaydalıolabilir.

Britanya’daki tüm paranın beşte dördünün bir gecede yokolduğunu ve milletin madeni para açısından da Harry’lerin veEdward’larındöneminegeridöndüğünüdüşünelim,bununsonucuneolur?Tümmallarınveemeğin fiyatıdabunaorantılı olarakdüşmezmi ve her şey o zamanlar satıldığı kadar ucuza satılmaz mı? Budurumda yurtdışı pazarlarda bizimle hangimillet rekabet edebilir vebizim yeterince kâr etmemizi sağlayacak fiyatlara kim denizlereaçılabilir veya mal satabilir? Bu yüzden ne kadar az zamandakaybettiğimizparayıgerikazanabilirizvetümkomşuülkelerinüzerineçıkarız? Aynı düzeye geldiğimiz anda mal ve emeğin ucuzluğuyüzündeneldeettiğimizavantajıkaybederizveparaakışınındevamıbizimtokluğumuzveyadoluluğumuzyüzündendurur.

Yeni bir soru soralım: Britanya’daki tüm para bir gecede beşekatlansın, bunun tam tersi bir etkinin oluşması gerekmez mi? Tümemek ve mal fiyatları komşu milletlerin bizden bir şey satınalamayacakları kadar aşırı biçimde artmaz mı, diğer yandan daonların malları koyulacak bütün kanunlara rağmen bize koşup malsatmalarınıveparamızıalmalarınısağlayacakkadarucuzlamışolmazmı? Yabancılarla aynı düzeye geldiğimizde ve bize böylesi birdezavantaj sağlayan zenginliğin getirdiği üstünlüğü kaybettiğimizdedurumeskihalinedönmezmi?

Şuçokaçıktır ki,mucizevi biçimdeoluşacakbuaşırıeşitsizlikleridüzeltecek aynı sebepler, doğanın doğal akışında bu sonuçlarınoluşmasını engelleyecektir ve tüm komşu milletler, sahip olduklarızanaatlara ve endüstriye orantılı bir miktar paraya sahip olacaktır.Natüralistlerebununsebebinisorun,biryeryükseldiğinde,buparçayauygulanan dengelenmemiş aşırı yerçekiminin dengeleninceye kadar

bastırılacağını ve bu olduktan sonra şiddetli bir dış etki olmadığısürece eşitsizliği bozan aynı sebebin yeniden oluşmasınıengelleyeceğinisöyleyeceklerdir.

İspanyolların Amerika’dan kalyonlarla getirdiği bütün parayıherhangi bir kanunla veya bir zanaat veya endüstri sayesindeİspanya’da tutmanın mümkün olduğunu hayal edebilir miyiz? VeyaPirene’lerinöbür tarafındasatılabilecektümmalların,orayagitmeninbiryolunubulupoenginhazineyikurutmakyerine,burada,Fransa’daoradakininondabirfiyatınasatılabileceğinihayaledebilirmiyiz?Tümmilletlerin bugün İspanya ve Portekiz ile ticaretlerinden kazançlıçıkmasının,sıvılardaolduğugibiparanındauygunbirdüzeydenfazlabiriktirilememesinden başka ne sebebi olabilir? Bu ülkelerinegemenleri eğer pratikte uygulamak mümkün olsaydı, altınlarını vegümüşlerinikendilerinesaklamaktatereddütetmezlerdi.(…)

Fransa’ya ilişkin kıskançlığımız ve öfkemiz sınır tanımıyor, enazındankıskançlığımızınaklayatkınve iyi temellendirilmişsebeplerivar.Bututkularticaretinönünesayısızengelkoyulmasınanedenoldu;herikitarafdabirbirinisaldırgantarafolmaklasuçladı.Amasonuçtanekazandık?YünlüürünlerkonusundakiFransapazarımızıkaybettikveşarapticaretiniİspanyavePortekiz’ekaydırdık,oradandahakötüşarapları daha yüksek bir fiyata satın alıyoruz. Fransız şaraplarınınİngiltere’deucuzasatılmasınınvetümbiraveevdeüretilen likörlerinyerine geçecek kadar bol olmasının ülkeyi mahvedeceğine inanançok fazla İngiliz var. Ama önyargıları bir kenara bırakırsak bundandaha masum ve belki de avantajlı bir şey olmadığını görebiliriz.İngiltere’ye şarap sağlamak için Fransa’da ekilen her dönüm bağ,Fransızların kendi geçimlerini sağlamak için bir dönüm İngilizbuğdayınıveyaarpasınıalmasınıgerektirirveaçıktırkibualışveriştebizdahaiyibirmalalmışoluruz.(…)

Bir krallıktaki parayı normal düzeyin altına indirmek ve üzerineçıkarmakiçinkullanılabilecekbirpolitikamevcutturamabudurumlarincelendiğinde, bizim genel teorimize uyar ve hatta onun otoritesiniartırırlar.

Paramiktarınıdoğalseviyeninaltınaçekmek içinbildiğimtekyol,bu krallıkta bayıldığımız banka, fon ve kredi kurumlarınınkullanılmasıdır. Bunlar para yerine kâğıt eşdeğerlerini yaratır, tümdevlettedolaşımınısağlar,altınvegümüşyerinekâğıtverir,emekvemallarındeğerinibununlaorantılıolarakartırırveböylecebudeğerlimetallerinbüyükkısmınıpiyasadanuzaklaştırarakdeğerlerinindahafazla yükselmesine engel olur. Bu konudaki bizimkinden daha

basiretsizbirakılyürütmebiçimimiolabilirmi?Bununhayalinikurarız,çünkü bir kişinin cebindeki para ikiye katlanırsa o kişi daha zenginolur;ancakherkesincebindekiparaikiyekatlanırsaaynı iyietkieldeedilemez,çünkühermalınfiyatıdaaynıorandaartarveherkesieskidurumunagetirir.Elimizdedahayüksekparastokununolmasısadeceyabancılarla yaptığımız işlemlerde ve pazarlıklarda avantajlıdır veelimizdeki kâğıtların orada hiçbir anlamı olmadığından, parabolluğunun tüm kötü etkilerini yaşasak da avantajlarındanfaydalanamayız.(…)

Kâğıt paralarımız kolonilerimizde kullanılmaya başlamadan önce,kolonilerkendidolaşımları içinyeterlialtınavegümüşesahiptiler.Bumalla birlikte ortaya çıkan rahatsızlıklardan en küçüğü değerlimetallerin piyasadan uzaklaştırılması oldu. Para yürürlüktenkalktıktan sonra, kolonilerin elinde ürünler vemallar olduğuna göre,ve ticarette değerli olan tek şey para olduğuna göre paranın geridöneceğinden kuşku duyulabilir mi ve tüm insanlar parayı zatenticarettenbaşkaneiçinisterki?(…)

Dolaşım halinde olduğu sürece asla kendi düzeyinin üzerineçıkmayacak olan para stoklarını artırma yönündeki kuvvetli arzularısebebiyle veya yanlış temellendirilmiş bir anlayış yüzünden oluşan,asla belirli bir düzeyin altına inmeyecek olan madeni paralarınıkaybetme fikri yüzünden ticarete sayısız engel ve gümrük vergisikoyanAvrupa’daki tüm devletleri hakkında ve hepsinden ileri gidenİngiltere hakkında nasıl bir hükme varmamız gerektiğini buprensiplerdençıkarabiliriz.Zenginliğimiziorayaburayasavuracaktekşeyböylesiisabetsizentrikalardır.Amabugenelkötüetkineticesindekomşu milletler serbestçe iletişim kurmaktan ve ticaret yapmaktanmahrumkalmaktadır;oysadünyanınyaratıcısıonlarabirbirindençokfarklı topraklar, iklimler ve zekâlar vererek iletişim kurmalarını veticaretyapmalarınıamaçlamıştır.

Modern politikamız parayı piyasadan uzaklaştırmak için tekyöntem olarak kâğıt para kullanımını kabul etmekte, ancak parayıtoplamak için mevcut olan tek yöntemi, yani saklamayıreddetmektedir ve endüstriyi frenlemekten ve zanaatlar ve doğakonusunda ortak çıkarlarımız olan komşularımızı ve kendimizisoymaktan başka hiçbir amacı olmayan yüzlerce entrikaçevirmektedirler.

Ancak, yukarıda açıklanan kıskançlık neticesinde konanlar hariç,yabancı mallara uygulanan tüm vergiler önyargılı veya faydasızolarak düşünülmemelidir. Alman ketenine uygulanan vergi yurtiçi

üreticileri cesaretlendirir ve hem insanlarımızı hem de endüstrimizigeliştirir.Brendiye uygulanacak vergi rom satışlarını artırır ve güneykolonilerimizi desteklemiş olur. Hükümeti desteklemek için gümrükvergisi toplamak elbette gereklidir ama onları yabancı mallarauygulamakdahauygundur, çünkü limanlarda kolayca yakalamak vevergilendirmek mümkündür. Ancak her zaman Dr. Swift’ingümrüklerdeki aritmetik konusundaki düsturunu hatırlamalıyız. İki ikidahadörtetmez,hattageneldebir eder.Şüphesiz şarapüzerindekigümrük vergisi üçte bir oranında indirilse, hükümet şu andakindençokdahafazlagelirkazanır.Ayrıcainsanlarımızdaböylecedahaiyive sağlıklı içkileri daha uygun bir fiyata içebilir ve titizlikle üzerindedurduğumuzdışticaretdengesidehiçbirönyargıyasebepolmaz.Buaçıdan bira üretimi önemsizdir ve çok az kişiyi istihdam etmektedir.Şarabınvemısırınnakliyesideçokkötüolmaz.

Ancakşunusorabilirsiniz:Dahaöncedenzenginvegösterişliolandevletlerinve krallıkların şimdi fakir vemuhtaç olduğuna dair birçokörnekyokmu?Birzamanlarellerindebolcabulunanparaonları terketmedimi?Cevabımşudur:Ticaretlerini,endüstrilerini ve insanlarınıkaybederlerse altınlarını ve gümüşlerini elde tutmayı dabekleyemezler, çünkü bu değerli metaller bu avantajlarla orantılıolarak elde tutulur. Lizbon ve Amsterdam eğer Doğu HindistanticaretiniVenedikveCeneviz’denaldıysa,buradaneldeedilenparayıvekârıdaaldılardemektir.Hükümetmerkezitaşındığında,uzaklardapahalıordularbeslemekgerektiğinde,yabancılarbüyükfonlarasahipolduğundabusebeplerindoğalsonucuolarakparamiktarıazalır.Amabunlar paranın bitmesi için şiddetli ve zorlayıcı yöntemlerdir vegenelde bunlara insanların ve endüstrinin taşınması da eşlik eder.Ama bunlar değişmezse ve para kaybı devam etmezse, para herzaman geri gelmenin bir yolunu bulur; hiçbir fikrimiz olmayan veşüphelenmediğimiz yüzlerce kanaldan para geri akar. Flanders’taihtilalden sonra üç uzun savaş boyunca ne büyüklükte bir hazineharcanmıştır?BelkibugünAvrupa’damevcutolanparanınyarısındanfazlası.Pekişimdibuparaneolmuştur?Avusturyabölgesindekidarsınırlar içinde midir? Kesinlikle hayır. Paranın çoğu bir şekildeharcayan ülkelere geri dönmüştür ve zaten kendisinden alınanzanaatlaraveendüstriyegeriaktarılmıştır.Binyıldandahauzunsüreönce Avrupa’nın tüm parası açıkça ve bilinen yollardan Roma’yaakıyorduamagizlivebilinmeyenkanallardanakarakyokoldu,şimdiPapa’nın bölgesinde endüstri ve ticaretin ihtiyacı çok fazladır ve bubölgetümİtalya’dakienfakirbölgedir.

Kısacasıbirhükümetininsanlarınıveüreticilerinikorumakiçinçok

önemli sebepleri vardır. Korku veya kıskançlık olmadan parasınıinsani ilişkilerin akışına güven içinde teslim edebilir. Ya da koşulukontroletmeyeçalışırsaancakinsanlarıveendüstriyietkilediğikadarkontroledebilir.{217}

C.İNSANLIKKENDİKENDİSİNİDOYURABİLİRMİ?

ThomasRobertMalthus,1766yılındaLondrayakınlarındadoğduve 1834’te öldü. 1797 yılında Anglikan Kilisesi’ne girmeden önceCambridgeÜniversitesi’ndehemokuduhemdedersverdi.ErtesiyılAvrupa’nınekonomik,sosyalvepolitiktartışmalarınınortasınabombagibidüşençalışmasınıyayınladı:ToplumunGelecektekiGelişmeleriniEtkileyecek olan Nüfus Prensibine Dair Bir Deneme adlı eseriniyayınladı.BurisalenindeğerinitakdiredebilmekaçısındanMalthus’unyaşadığı dönemde çoğu Avrupa ülkesinin nüfusunun az olarakgörüldüğünü akılda tutmak gerekir.Hatta bazı hükümetler özenli birnüfussayımıyapılmasınıyasaklıyordu,çünküinsangücününyetersizolduğunun düşmanları tarafından öğrenilmesinden korkuyordu. Aynıdönemde Condorcet gibi bazı yazarların iyimser teorileri bayağırevaçtaydı.Malthuseserinibuikigrubahitabenyazmıştı.

1.NüfusPrensibineDairDeneme**T.R.Malthus,NüfusPrensibineDairBirDeneme,Londra:ReevesandTurner,1878,s.1-6,8-10.

ThomasMalthus

GeçmişZamanlardaveDünyanınDahaAzUygar

BölgelerindeNüfusSayımıHakkındaKonununTespiti.

NüfusArtışınınveGıdanınArtışOranları.

Toplumungelişiminedairbirsorgulamada,birkonunun incelenmeyöntemi-

1. İnsanlığınmutlulukyönündekiilerlemesiniengelleyensebeplerinincelenmesi;ve

2. Busebepleringelecektetamamenveyakısmenyokolmasıolasılığınıngözdengeçirilmesidir.

Bu soruya tamamen girebilmek ve bugüne kadar insanoğlunungelişimini etkileyen tüm sebepleri sıralamak bir kişinin gücünü aşar.Bu denemenin asıl amacı, insan doğasına doğrudan bağlı büyüksebeplerdenbiriniincelemektir;busebep,toplumunoluşumundanberisürekli ve etkili bir biçimde etkin olsa da bu konuyla ilgilenenyazarların nadiren ilgisini çeken bir meseledir. Bu sebebin varlığınıoluşturanolgulargerçektendesürekliifadevetasdikedilmiştir;ancakdoğal ve zorunlu etkileri hemen her zaman gözden kaçmıştır amamuhtemelen ahlaksızlık ve sefalet ve aydınlanmış hayırseverlerinsürekliolarakherçağdadüzeltmeyeçalıştığıbirgerçekolan,doğanınhediyelerinineşitbiçimdedağıtılmamasıbuetkilerarasındaönemlibirpaysahibikabuledilmiştir.

Benim bahsedeceğim sebep ise tüm canlılarda görülen, kendisiiçinhazırlananbesindendahahızlıbüyümeeğilimidir.(…)

Mükemmel özgürlük durumu sağlandığı takdirde nüfusun doğalartışı ne olacaktır? Peki insan üretimi için en uygun şartlarsağlandığındadünyaüzerindekibeklenenüretimartışoranınedir?

Bugünekadarbilinenhiçbirülkeyokturkiinsanlarıntavırlarısafvebasit olsun, varlık için gerekli vasıtalar bolca bulunsun, aileyigeçindirmeninzorolmasıgibisebeplerleerkenevliliküzerindehiçbirkontrol olmasın, kötü gelenekler, şehirler, sağlıksız meslekler veyakötüçalışmaşartlarıyüzündeninsanlarharcanmasın.Bununsonucu

olarakdatambirözgürlükiçindegelişenbirnüfusgücünesahiphiçbirdevletolmamıştır.(…)

Geçim için gerekli vasıtaların nispeten bol, insan davranışlarınınnispeten iyi ve erken evlilik kontrollerinin az olduğu Amerika’nınkuzeyindeki devletlerde Avrupa’daki modern devletlerin hepsindendahahızlıbiçimdenüfuskendiniikiyekatlamaktadır;biriyüzelliyıldabunubaşarırken,diğeri yirmibeşyıldagerçekleştirmektedir.Yinedebu dönemler boyunca bazı şehirlerde ölüm oranı doğum oranınıgeçmiştir; bu da açıkça gösteriyor ki, bu kusurlu bölgeler hariçtutulduğundaartışgenelortalamadandadahahızlıolacaktır.

Tekmeşguliyetin tarımolduğuvekötügeleneklerde istilalarınpekbilinmediği eski yerleşimlerde nüfusun on beş yılda ikiye katlandığıgörülmektedir. Bu olağanüstü oran bile nüfusun azami gücü gözönünealındığındaazgelir.Yeniyerleşimeaçılanbirbölgedezorunluolarakçokağırçalışmakoşullarımevcuttur;ayrıcayerleşenleraradabir muhtemelen birkaç cana mal olan veya üretimin ürünlerini birorandaazaltanKızılderilihücumlarınauğramıştır.

36’da 1 ölüm oranıyla hesaplanan Euler’in{218} tablosuna göre,ölümlerindoğumlaragöreoranı3’e1ise,nüfusuikiyekatlamasüresionikiyılartıbununbeşbölüdördüdür.Üstelikbuoranolasıbirtahmindeğildir,buorankısadönemlerlebirdençokülkedegerçekleşmiştir.

SörWilliamPetty{219} ise on yıl gibi bir süre içinde nüfusun ikiyekatlanabileceğinitahminetmektedir.

Amadoğrudanuzaklaşmadığımızdantamameneminolmakiçinbuartış oranlarının en yavaş olanını alacağız, tüm ifadelerin üzerindeanlaştığı bu oranın sadece üremeyi içerdiği tekrar tekrar teyitedilmiştir.

Artık kendimizden emin biçimde ilan edebiliriz ki, kontroledilmediğindenüfusheryirmibeşyıldabirkendisiniikiyekatlar,yahutgeometrikorandaartışgösterir.

Dünyaüzerindekiüretiminartışoranınagelirsek,bunubelirlemekokadardakolaydeğildir.Amakesinolarakşunusöyleyebiliriz:Kısıtlıbirbölgedekiartışoranıkesinliklenüfusartışındanbambaşkabirdoğayasahiptir.Birmilyarinsan,binkişilikbirnüfuslaaynıbiçimdeyirmibeşyıl içinde kendini ikiye katlayabilir. Ancak çok sayıdaki nüfusubesleyecekgıdakesinlikleobüyüknüfuskadarhızlıartmaz…

Avrupa şu anda hiç de sahip olabileceği kadar büyük bir nüfusasahip değildir.OysaAvrupa’da insan üretimininmümkün olan en iyi

yönde ilerlediği söylenebilir. İngiltere ve İskoçya’da tarım bilimi çokgelişmiştir ve bu ülkelerde hâlâ büyük oranda tarıma açılmamıştopraklar vardır. Gelin bu adadaki (Büyük Britanya) üretim oranınıngelişmeyeenuygunkoşullaraltındaneorandaartacağınıinceleyelim.

Enuygunpolitikalarlavetarımayönelikbüyükdesteklerleadanınortalama üretimi ilk yirmi beş yıl içinde ikiye katlanır, bu bile aklayatkınbiçimdebeklenebilecekartıştanfazlagörünmektedir…

Daha önceki ortalama üretime, gerçekte mutlaka düşecekolmasına rağmen her yıl eklenecek miktarın da aynı kalacağınıvarsayalım; her yirmi beş yılda bir üretim şu anda üretilen kadarartacağınıdüşünelim.Enheyecanlıspekülatörbilebundanyüksekbirartışhızıhayaledemez.Birkaçyüzyılsonraadadakiherdönümarazibirbahçeyedönecektir.

Bu tahmin tüm dünyaya uygulanırsa ve dünyanın insanlarasunduğuvarlığıiçingereklivasıtalaryirmibeşyıldabirbugünkükadararttığı düşünülürse bu, insanoğlunun gerçekleştirebileceği hayaledilenenbüyükartıştanbilefazlaolur.

Bu yüzdenadil biçimdeşunu söyleyebiliriz ki, dünyanın bugünkühaline bakarak varlık vasıtalarının insan üretimine en uygunkoşullardabilearitmetikorandandahahızlıartmasımümkündeğildir.

Bu iki farklı artış oranının getireceği zorunlu sonuçlar bir arayagetirildiğindeçokçarpıcıdır.Gelinbu adanın nüfusunu on birmilyonolarak kabul edelim; bugünkü üretimin de bu sayıyı rahatçadoyurabileceğinivarsayalım.İlkyirmibeşyılınsonundanüfusyirmiikimilyonolacaktır,gıdadaikiyekatlandığı içinvarlıkvasıtalarıda ikiyekatlanacaktır. Sonraki yirmi beş yılda nüfus kırk dört milyon, ancakvarlık vasıtaları sadece otuz üç milyon kişiye yetecek miktardaolacaktır. Sonraki dönemde nüfus seksen sekiz milyon olacak amavarlık vasıtaları bunun ancak yarısını beslemeye yeterli olacaktır.Neticedeilkyüzyıltamamlandığındanüfusyüzyetmişaltımilyonikenvarlık vasıtaları ancak elli beşmilyon kişiye yetecektir, yüz yirmi birmilyoninsantamamenaçıktakalacaktır.

Adayı değil, tüm dünyayı ele alırsak ve göçleri hariç tutarsak,bugünküdünyanüfusueğerbirmilyar ise insanırkınınsayısalartışışöyleolacaktır:1,2,4,8,16,32,64,128,256;ancakvarlıkvasıtaları1,2,3,4,5,6,7,8,9diyeartacaktır.İkiyüzyılsonundanüfusunvarlıkvasıtalarınaoranı256’ya9olacaktır;üçyüzyılınsonundaise4096’ya13; iki bin yıl sonraki rakamlar neredeyse hesaplanamayacakdüzeydedir.

Bu varsayımda dünyanın üretimine hiçbir şekilde sınırkoyulmamıştır. Sanki sonsuza dek artabilecek ve tahmin edilen hermiktarı aşabilecek gibi düşünülmüştür; yine de nüfus artışı herdönemde çok daha üstündür, insan türünün artışı ancak zorunluyasalarınişletilmesiyleveböylecedahabüyükbirgücünengelolarakarayagirmesiylevarlıkvasıtalarıdüzeyindetutulabilir…

Nüfusu etkileyen pozitif engeller çok çeşitlidir ve isterkötülükten, ister sefalettenkaynaklansın, her türdensebebi içerir –bunlarıntümüinsanyaşamınınnormalsüresinikısaltır.Buyüzdenbubaşlık altında, uygun olmayan işler, ağır çalışma şartları vemevsimlerin kötü etkileri, aşırı fakirlik, çocukların kötü bakılması,büyük şehirler, her türden aşırılık, yaygın ve bulaşıcı hastalıklarıntümü,savaşlar,vebavekıtlıksayılabilir.

Nüfusunartışıönündekiengelleyici ve pozitif durdurma sebepleriolaraksınıflandırılabilecekbuengelleriincelediğimizdebunlarınahlakikısıtlamalara,kötülüğevesefaleteindirgenebileceğinigörürüz.

Engelleyici durdurma sebeplerinden biri olan ve sonunda hiçbirödül olmayan evliliğin kısıtlanması tamamen ahlaki bir kısıtlamaolarakadlandırılabilir.

Rasgelecinselilişki,doğalolmayantutkular,evliliğinihlaledilmesive düzensiz ilişkilerin sonuçlarının gizlenmesi için uygunsuz fiiller,engelleyicidurdurmasebeplerininkötülükbaşlığıaltındatoplanır.

Doğa kanunları nedeniyle engellenemez biçimde ortaya çıkanpozitif durdurma sebepleri özellikle sefalet olarak adlandırılabilir;açıkçası bizim kendi başımıza açtığımız savaş, aşırılık ve gücümüzdahilinde engelleyebileceğimiz diğer dertler ise karışık bir doğayasahiptir. Bunları başımıza açan şey kötülüktür ve sonuçları dasefalettir…

Herülkedebuengellerdenbazıları,istergüçlüistergüçsüzolsun,süreklifaaliyettediramagenelyaygınlıklarınarağmennüfusunuvarlıkvasıtalarının destekleyebileceğinden çok artırma yönünde sürekliçabagöstermeyençokazülkevardır.Busürekliçabayinesüreklibirbiçimde toplumun alt sınıflarını baskı altında tutmaktadır ve onlarınkoşullarındakalıcıbiriyileştirmeyapılmasınıengellemektedir.

Bu etkiler, toplumun bugünkü durumunda aşağıdaki davranışbiçimine sebep olmuş gibi görünmektedir. Varlık vasıtalarının bütünülkelerde yaşayan insanlara yetecek sayıda olduğunu kabul edelim.Enkötütoplumlardabilemevcutolannüfusuartırmayönündekisürekliçabalar varlık vasıtalarından önce insan sayısını artırmaktadır. Bu

yüzden, önceden on birmilyon kişiye yeten gıda, on birmilyon beşyüzbinkişiyebölünmektedir.Neticedefakirolanlardahakötüyaşamaşartlarınamaruzkalırvebüyükbirkısmıağırbaskılarlasarsılır.Ayrıcapiyasadaki çalışan sayısı damevcut işle orantılı olarak bakıldığındaartar,emekfiyatlarıdüşmeeğilimigösteriramagıdafiyatlarıyükselir.Çalışan bundan dolayı eskiden kazandığını kazanabilmek için dahaçok çalışmak zorunda kalır. Bu üzüntülü dönemde evlilik hevesinikıran şeyler öyle artar ve bir aileyi geçindirmek o kadar zorlaşır ki,nüfustakiartışazalır.Aynı anda, emeğin ucuzluğu, çalışan sayısınınfazlalığı ve bunlar için endüstrinin gelişmesinin zorunluluğu tarımlauğraşanların topraklarını işlemek için daha çok kişiyi işe almasınanedenolur,yenitopraklarişlenir,zatenişlenentoprakisegübrelenirvedaha iyi sürülür ve yola çıktığımız dönemdeki nüfusu beslemeyeyetecek oranda varlık vasıtası üretilmiş olur. Bu durumda, çalışanındurumu biraz daha rahatlar, nüfusla ilgili kısıtlamalar bir derecegevşer;bununardından kısabir süre sonramutluluğunaynı geri veilerihareketitekrarlanır.

{1}İtalya’daRönesans,NewYork,1935,I.cilt,s.6,8.

{2}D.Bush,RönesansveİngilizHümanizmi,Toronto,1939,s.28;E.M.W. Tillyard, Elizabeth Dönemi Dünya İmgesi, Londra, 1943, s. 41.Rönesans’a dair genel bir bakış açısı için, bkz. W. K. Ferguson,TarihselDüşüncedeRönesans,Cambridge,Mass.,1948.{3}PapanınAvignon’asürgünedildiği1309-77arasındakidönem.(y.n.)

{4}Katolikmezhebinderakipikipapanınhükümsürdüğüayrılıkdönemi(1378-1417).(ç.n.){5}Devletlerarasındaçıkansavaşlardaçarpışmaküzeretutulanparalıaskerlerinliderleri.(ç.n.){6} Pelagius 354-420/440, Hıristiyanlığın temel öğretilerinden “asligünah” düşüncesini reddederek Hippo’lu Aurelius Augustin’e tersdüşen,KartacaKonseyitarafındankâfirilanedilenzahit.(y.n.){7} 1126 – 1198 yılları arasında yaşamış Endülüs Cordobalı âlim.Latincede Averroes. Aristo’yu bir nevi keşfederek Aristo’nunçalışmalarına düştüğü şerhler, devrini ziyadesiyle etkilemiştir. İbniRüşt’ün çalışmaları Latinceye çevrilerek Hıristiyan, İbraniceyeçevrilerekMuseviilahiyatınıetkileşmiştir.(y.n.){8}Eğitimherşeydenüstündür.(y.n.){9}35–100yıllarıarasındayaşamış İspanyadoğumlu lakin “Romalı”hatip. Etkisi uzun süre devam etmiştir. Eğitimi pedagojik meseleseviyesinde önemsemiş, çocuk-merkezli eğitim anlayışı hakkındadüşünmüştür.(y.n.){10}ThomasMilles,BüyükBritanyaAdasınaÖzgü SoylulukAntolojisiveyaŞerefKataloğu,London,1610,Epilog.{11}Aristo’nuninsaniçiniyininneolduğunusorguladığıeseri.(ç.n.){12} Orta Çağda İngiltere’nin York şehrinde sahnelenen ve konusuHıristiyanlıkolandinitemsiller.(ç.n.){13} OrtaÇağda popüler olmuş anonim dini temsildeki Everyman adlıana karakter, tüm insan soyunu simgelemektedir ki kelime herhangibiri, herkeslerden biri anlamına gelir. Everyman oyun boyunca çeşitlialegorik karakterler yardımıyla insanoğlunun Hıristiyanlık aracılığıylakurtuluşunusorgular.(ç.n.)

{14}RönesansveİngilizHümanizmi,s.34.{15}5.yüzyılda,AzizHieronymus’unİncil’inöncekidönemlereaitçeşitlidillerdekiçevirileriniyenidengözdengeçirerekhazırladığıLatinceyeniversiyon. Sonrasında dünyanın dört bir yanına yayılması nedeniyleVulgata İncili (Avami İncil) olarak anılan metin, 16. yüzyılda KatolikKilisesitarafındanİncil’inresmitercümesiolarakkabuledilmiştir.(y.n.){16}İmparatorI.Konstantin’inRomaveRomaİmparatorluğu’nunbatısıüzerindekiotoriteyiPapalığadevrettiğininkanıtıolarakbilinenvesahteolup olmadığı Hıristiyan dünyasında büyük tartışma yaratmış olanbelge.(ç.n.){17} 160–210yılları arasındayaşamışRomalı fizikçi ve filozof. İkinciadında anlaşılacağı üzere deneyci yaklaşımıyla bilgi felsefesindemühim bir kapı açtığı söylenebilir. Bilgi deney olmadan ve deneylesınanmadanedinilemez,tavrınayakınbirtutumalır.(y.n.){18}1462–1525yıllarıarasındayaşamışİtalyalıfilozof.Latinceadıylada maruftur: Petrus Pomponatius. Tıp eğitimi aldı. İbni Rüştçülerinetkin olduğu Bologna’da, De Immortalitate Animae [RuhunÖlümsüzlüğü Üzerine] adlı kitabıyla hem Thomistler hem deAverroecuların tepkisini çekti. Din ve felsefe, inanç ve bilgi tabantabanazıtgörünsedeaynıbedende,Kilise ileçelişmedenbulunabilir.(y.n.){19} 1304 – 1374 yılları arasında yaşamış İtalyalı insancı ve şair.Papalık kurumuyla zaman zaman çatışmalı durumlar yaşamakzorundakalır.(y.n.){20}Bkz.R.W.Chambers,ThomasMore,NewYork,1935,s.131–6.{21} Latince “kaynak” anlamına gelen terim, Rönesans bağlamındaklasik Yunan ve Latin metinlerinin yeniden incelenmesi, ReformbağlamındaiseHıristiyanlığınentemelkaynağıolanİncil’edönülmesianlamındakullanılmıştır.(ç.n.)

{22} Bisticci’nin yanında çalışan kâtiplerin,meraklıları ve kütüphaneleriçin orijinal el yazmalarını kopyaladıkları bu “dükkân”, aynı zamandahümanistyazarveentelektüellerinbuluşmanoktasıydı.(ç.n.){23} Orta Çağın yedi temel bilimi: gramer, retorik, mantık, geometri,aritmetik,müzik,astronomi.(ç.n.){24} İÖ70–19yıllarıarasındayaşamışRomalışair.SadeceVergiliusolarakdabilinir.Romaİmparatorluğu‘nundestanıkabuledilenAeneis’i

yazmıştır.Dante’ninyazdığıİlahiKomedya’nınmühimkarakterlerindenbirisidirveDante’yicehennemdegezdirir.(y.n.){25} Hermes Trismegistus, eski metinlere göre Hermes-Thot, eskiMısır’da yaşamış bir bilgedir. Mükemmel bir bilimadamı olarak dagörülür; kimilerine göre bir inisiye, kimilerine göre bir peygamberdir.Eski Yunanca metinlerde bilge Hermes-Thot’dan sihrin, simyanın,astronominin, tıbbın ve bilgeliğin kurucusu olarak söz edilir. Nitekimeski metinlerde kendisinden “üç kere büyük Hermes” anlamında“Hermes Trismegistus” olarak söz edilir. Kimine göre, Thot, Mu veAtlantis dönemindeki tek tanrılı dini, İÖ 16.000 yıllarında Mısır’agetirmiş,Atlantislibirbilgedir.Bazıaraştırmacılarbu kayıp kıtalardakitektanrılıdininSöriuskökenlibiröğretiolduğunuilerisürer.Kimilerinegöre de Hermes-Thot’dan, Tevrat’ta Enok Peygamber, Kuran’da daİdrisPeygamberolaraksözedilir.{26} Eflâtun’un yegâne “bilimsel” diyaloğunda Yunanlıların yaratılışkuramlarındanbirinidilegetirenanakarakter.{27} Proteus: Deniz tanrısı Poseidon ile Phenike’nin geçmiş, şimdi vegeleceğigörüpbildiklerinikimseylepaylaşmakistemeyenoğlu.{28} Okült: Occult sözcüğü Latincede saklı, gizli anlamına gelenoccultus sözcüğünden türemedir. Sözcük burada doğaüstü güçlerinvarlığınaişaretetmekteyadaİncil’dezikredilenTanrıbilgisindendahafarklı bilgiye sahip olma, satanizm, neo-pragmatizm, astroloji, fal vb.psişikuğraşlarıimaetmektedir.(ç.n.)

{29} Empedocles İÖ 450’lerde yaşamış Yunanlı bilimadamı, filozof veşairdir; tüm varlıkların dört ana elementten, ateş, toprak, hava vesudan mürekkep olduğuna inanır. Ona göre karşıt güçler (sevgi venefret) bu elementlerin etkileşimi sonucu birleşir veya ayrılır (nefetonları ayırır, sevgi birleştirir). Ayrıca, insan ve hayvanların evrimgeçirerek kendilerinden önce gelen bir formdan oluştuklarına dair birkuramı ortaya atmıştır. Mitolojiye göre, Pisagor ve Empedokles gibikahramanlarhavarilerindenizvenehirlerdedahakolayyolalması içindalgaları, denizleri ve nehirleri mucizevi bir biçimde “dindirmişlerdir”(Iamlichus,LifeofPythagors).{30} Kalipso: Homeros’a göre bir deniz perisi, Atlas’ın kızı. HikâyeyegöreOdiseus’u büyü yapmak suretiyle yedi yıl bir adada esir olaraktutmuş, Odiseus’un Malta olduğu sanılan bu adadaki esareti,Athena’nınZeus’ayalvarmasıüzerinesonaermiştir.

{31} İbrani veHıristiyan ilahiyatında geçenmelek isimleri.Her üçününfarklıgörevvemevkilerivardır.(y.n.){32} Antik Yunan mitolojisinde Zeus -ki Roma’da Jüpiter olacaktır-meşeyi ağacı bellemiştir. Şimşek ve kartalla beraber meşe ağacıZeus’un(Jüpiter)atribüsüdür.(y.n.){33}Silahvemüzakere.(ç.n.){34}Müzakereninkaynağı.(ç.n.){35}Keçiyemişiolarakbilinenve2–3metrekadaryükseklikte,dallarıkırıldığızamanbulantıveren,fenakokulubirağaççıktır.Yapraklarıüçlü,küt, eliptik lanset biçiminde, yalnız alt yüzleri tüylüdür. Şubat Nisanaylarındaçiçekaçar.(y.n.){36}Yun.epi(denetlemek)veskopos(nöbetçi)(ç.n.){37} Bahsi geçen eserlerin sırasıyla Latinceleri: De Natura Eorum,LaeliusdeAmicitia,DeOfficiisveTusculuanaeQuaestiones.(y.n.){38}Horace(İÖ65-8):DöneminRomaşehrinikeskinbirdilleresmeden,OdesveSatiresadlıkitaplarınyazarı,Romalışair.{39}Jerome(347-420) İncil’iLatinceyeçevirenHıristiyanâlimiveaziz.Çevirileri,KatolikKilisesi’nin resmiLatince İncili’nin (Vulgate) temelinioluşturur.{40} Bu mektubun içeriğini Aziz Gregorius’un inziva konusundakidüşünceleriylekıyaslayın.{41}HavariPavlus değil,Üçüncü veDördüncü yüzyıllardaMısır’da birkeşişgibi113yılyaşadığısöylenenThebesliAzizPaulus.{42} Bu satırları Eflâtun’un eğitimin iyi yönetimdeki yerine dairgörüşleriylekıyaslayın.{43} Orta Çağ’daki hiyerarşilerine göre sıralanırsa, ilk üçü gramer,retorik, mantık; geri kalan dördü aritmetik, astronomi, müzik vegeometriolmaküzereyeditanedir.(y.n.){44}Hürdüşünceliolarakkullanılmakta.{45} John Colet (1467-1519) kuzey Hümanistlerinin öndegelenlerindendir. Oxford eğitiminden sonra önce Fransa, sonraItalya’yagitmiş,İtalyanyazın/edebiyatâlimlerininteknikleriniöğrenmiş,İngiltere’ye döndükten sonra İncil öğretisine tarihsel ve felsefi boyutkazandırmıştır.Oxford’dakiderslerveLondra’dakiSt.PaulKilisesi’ndeverdiği vaazlar, tümüyleYeniAntlaşma’nın İngilizler tarafından yararlıveanlamlıbirahlakimesajolarakalgılanmasınıamaçlayanbirgirişim

mahiyetindedir.{46} Karşılıklı konuşma, mükaleme, diyalog şeklinde yazılmış edebieser.(ç.n.){47} “Teselli” veya “niyaz” anlamına gelen Yunanca sözcük; “teselli”Kutsal Ruh’a atfedilen bir nitelik, bir Yunan-Ortodoks ayini olarak,inananlarınTanrıilekendileriarasındaaracılıketmesiiçinTheotokos’ayakarışı ve teselli bulmak için Meryem Ana’dan merhamet dilemesi.(ç.n.){48} Pitagoras tarafından kurulan, temel olarak ruhun bir bedendendiğerine intikal ettiğine ve her şeyin sayılara indirgenebileceğineinanandincibirbilimtopluluğu.(ç.n.){49}AntikYunan’daölülerinağzınakonanpara,mealen“azık”.{50} Orta Çağ’da önce Araplar ve sonraları Akdeniz ve Ortadoğu’dayaşayantümMüslümanlaraverilenisim.(y.n.){51} On Üç ve On Dördüncü yüzyıllarda akıl yürütme kabiliyetleriyleünlü,insancılariçinfazlasıylainceeleyipsıkdokuyanbilimadamları.{52} Don Scotus (1266-1308), Fransisken bir ilahiyatçı, tartışmalardasergilediği mantık yürütme kabiliyetiyle “incelikli doktor” olarakanılmakta.{53}Bkz.51no‘ludipnot.{54} Thomas Linacre (1460-1524), bir İngiliz bilimadamıdır. İtalya’datarih ve dil üzerine yaptığı çalışmalar, tüm yaşamına damgasınıvurmuştur denebilir. Oxford’da öğrenim gördükten sonra, Bologna vePadua’da tıp okumuş, klasikler üstünde çalışmış, ülkesine dönünceOxford’daYunanca öğretmiş, Prens Arthur’a hocalık yapmış ve VIII.Henry’nin özel hekimi olmuştur. Colet gibi o da gramer hakkındayazmış ve bir insancı olarak Aristo ve Galen’i Latinceye çevirmiştir.(ç.n.){55}Varro(İÖ116-27),Romalıedebiyatâlimi.(ç.n.){56} Son iki paragrafı Aziz Gregorius, Göreve Dair Ahlaki DavranışKurallarıilekıyaslayın(s……){57}Üstdüzeydevletmemuru,vali,sulhhâkimivb.(ç.n.){58}İÖ180’deyazılmışEcclesisticusyadaWisdomofSiraadlıİbranicekitabınınyazarı.{59}Makyavelliyapıtınıİtalyancayazmışamabölümbaşlıklarındaresmiyazışmaların ve Kilise’nin dili Latinceyi kullanmıştır (o dönemde

senyörler için magnifico=muhteşem sanı kullanılıyordu). MektubunyazıldığıLorenzodeMedici’yi(1492-1519),tariheMuhteşemLorenzo(1449-1492)olarakgeçendedesiylekarıştırmamakgerekir.LorenzodeMedici, Urbino Dükalığı yapmıştır. Makyavelli’nin kitabını ilkinMuhteşemLorenzo’nun üçüncü oğluGiuliano deMedici’ye sunmayakararverdiğiamaonunölümüüzerineLorenzodeMedici’yesunduğubiliniyor.(ç.n.){60} Makyavelli devlet hizmetinde geçen yıllarına göndermeyapmaktadır.(ç.n.){61}MakyavelliTitusLivius,Lucretius,FlavioBiondogibieskiyazarlaraişaretetmektedir.(ç.n.){62}BuithafıSalutati’ninZonari’yemektubuylakıyaslayın.{63}Toplumunenaltkatmanındanbiri.{64} La fortuna: Rastlantı, yazgı, alınyazısı. Machiaveli çoğu kez busözcüğü erdem (virtue) sözcüğüyle birlikte kullanır. Erdemin, akıl,yüreklilik, doğru karar vermek, yetenek gibi kişisel nitelikleribelirlemesinekarşılık,talihinsanınistencidışındagerçekleşenolaylarıbelirtir.{65}Machiavelli“dost”sözcüğünühemarkadaşhemdemüttefikolarakkullandığından burada ikinci anlamın geçerli olduğunu düşünmekyeindeolur.{66} Kuramsal ve ahlaksal önyargılar yerine, nesnel bir incelemeyöntemiizlemekdahatutarlıgeldibana.{67} Machiavelli’nin Eflâtun’un Devlet adlı yapıtına gönderme yaptığıanlaşılıyor.{68} Machiavelli, “cimri”nin İtalyanca karşılığı avaro sözcüğü yerinemiserosözcüğünükullanıyor.{69} Cesare Borgia (1475-1507), Papa V. Alexander’ın VannozaCattanei’dendoğanoğlu.FransaKralı

XII. Louis tarafından Valentinois Dükü yapıldığı için, Valentino olarakanılır.Askerigüçkullanarakkurnazlıklamerkezibirhükümetkurmayaçalışmış, sergilediği zorbalık kadar ustalığı ve parlak başarısıylaRönesans’ınöndegelenşahsiyetlerindenbiriolmuştur.{70} Machiavelli, Panciatichi’ler ile Cancelleri’ler arasındaki çekişmesonucunda 1501 yılı başında Pistoia’da meydana gelen çatışmayagönderme yapmaktadır. Olaylar sırasında gözlemci olarak Pistoia’dagörevlendirilen Machiavelli, tarafları barıştırmaya çalışmakla yetinip,

köklü çözümler getirmekten kaçınan Floransa hükümetinin kararsıztutumunueleştirmişti.{71}AcımasızlıkÖrneği{72}Ölümlereveyağmayayolaçankarışıklıklar.{73}Dido:LatinşairVergilius’unAeneisadlıdestanındayeralanKartacaKraliçesi.{74} Vergilius’un Aeneis destanından alıntı: Koşulların zorluğu vekrallığımın yeniliği, böyle davranmaya, sınırlarımı korumaya zorluyorbeni.{75}Söylentilere,dedikodularainanmakta.{76}Kendidüşüncelerinden.{77}Annibal(İÖ247-183),İkinciPönSavaşısırasında,çoğunluğuparalıaskerlerdenoluşanKartacaordusunun komutanı.Romalıları üst üsteyenilgiyeuğratmış,ancakZama’daScipione’yeyenilmiştir(İÖ202).{78}Annibal’inacımasızlığınıeleştirentarihçilerarasındaMachiavelli’ninbüyükbirsevgibeslediğiLiviusdavardır.{79} Publius Cornelius Scipione Africanus (İÖ 236-183). Annibal ileçarpışmalarıyla ve geciktirme taktikleriyle ünlü general ve devletadamı. Machiavelli’nin değindiği başkaldırı, Scipione İspanya’daKartacalılarlasavaşırken(İÖ206)olmuştur.{80} Locri: Yedinci yüzyılda İtalya’nın güneyindeki bu şehre yerleşenYunanasıllıhalk,KartacaSavaşlarıdönemindeRoma’nınegemenliğialtınagirmiştir.{81}Başkalarınınhatalarını.{82}Siyasetyapmanın.{83} Kheiron: At adamların (kentaur denilen yarı insan, yarı hayvanbedenliyaratıklar)enünlüsü.

Başta Akhilleus olmak üzere, birçok ünlüyü (Herkül, Theseus vb)yetiştirmiş,onlaraavlanmayı,savaşmayıöğretmiş,ayrıcamüzik,ahlak,hekimlikderslerivermiştir.{84} Hollandalı hukukçu ve hümanist Hugo Grotius’un (1583-1645)pactasuntservanta rebus sic stantibus (sözleşmeye uyulur, koşullaraynı kaldıkça) tümcesiyle hukuk biliminde yer alan ünlü kural (ahdevefa).Koşullarındeğişmesisözleşmeyeuymakzorunluluğunuortadankaldırır.

{85}Tilkigibidavranmayı.{86}VI.Alexander, 1492 ila 1503 yılları arasında papalık yapmış olanRodrigoBorgia’dır. Kilise’nin siyasal etkisini artırmaya ve çocuklarınaçıkarsağlamayayönelikbirpolitikauygulamıştır.{87}Machiavelli,papanınhalkıdüşkırıklığınauğratmaktanbaşkabirşeyyapmadığınıvurgulamaktadır.{88}Machiavelli’ninburadaönerdiği ikiyüzlülük,Prens’in ünlenmesindeenetkilibölümolarakdeğerlendirilir.{89} Bu pasajı John Salisbury ve Joinville’den yapılan alıntılarlakıyaslayın.(s……){90} Machiaveli, İspanya Kralı Katolik Ferdinando’ya göndermeyapmaktadır.{91} Machiavelli, burada İsabella’nın kocası Aragonlu Ferdinand’agöndermeyapmaktadır,çünkübuevlilik iki İspanyol krallığının tekbirhanedanlıkolarakbirleşmesineyolaçmıştır.{92}İmparatorI.Konstantin’inRomaveRomaİmparatorluğu’nunbatısıüzerindekiotoriteyiPapalığadevrettiğininkanıtıolarakbilinenvesahteolup olmadığı Hıristiyan dünyasında büyük tartışma yaratmış olanbelge.(ç.n.){93} Metnin orijinalinde Lord Infant, “Küçük Lort” veya ‘Bebek Lort’olarakanılmakta.{94} Ceuta: Cebelitarık Boğazı’nın Afrika yakasındaki bir şehir,Avrupalıların(Portekizler)Afrika’dayaptıklarıilkfetih(1580).(ç.n.){95} İspanyollarınKuzeybatı Afrika’ya verdikleri isim. Türkçede Mağribiolarakkullanıyoruz.Buyer ismisonraları bölgede yaşayanMüslümankavimlerin tamamı için de kullanılmaya başlandı. Coğrafî keşifler vesömürgeci faaliyetlerle beraber keşfedilen Pasifik ve Uzakdoğu’dayaşayan“yeni”Müslümankavimleriçindekullanıldı.Moroskelimesindeaşağılamatonudabulunur.(y.n.){96} Encomienda: İspanyol sömürgelerinde işgücü sorununu aşmaküzere arazi sahiplerine tüm bir köye ve köyün işgücüne hükmetmehakkı veren bir sistemi; İspanya Krallığı’nın conquistadores’e (fetihyapanlara)üstünhizmetadınasunduğubağış.{97}Bahamalar.(ç.n.){98} İspanya Krallığının Amerika ve Filipinler’deki kolonilerindeuyguladığıüretimbiçimi.İspanyollarabelirlisayıdayerliverilir,bunlarla

ilgilenmesi veKatolik inancına kazandırması beklenirdi, buna karşılıkİspanyollarbuyerlileriüretimdeistediğigibikullanabilirdi.(ç.n.){99} Kraliyetin bu konudaki normal politikası her zaman emirlerin veyasaların uygulanmasını sağlamak üzere iki memur bulundurmaktı.(ç.n.){100} Bunu Machiavelli’nin prenslerin inançlarına nasıl sahip çıkmasıgerektiğinianlatantarifiylekarşılaştırınız(sf.502).{101}“ÇünküTanrı’yıdarıltmaktabilgelikyoktur.”(ç.n.){102} Sessiz William (1533-1584), bir devlet adamı ve Habsburghükümranlığından bağımsızlık için çabalayan Hollandalıların lideridir.İspanya ile savaşırken destek alabilmek için hem Fransa hem deİngiltereilemüzakerelerdebulunmuştur.(ç.n.){103} Jules Michelet (1798-1874), François Pierre Guillaume Guizot(1787-1874).(y.n.){104} Kapitalizmin motto’su kabul edilen ifade. “Bırakınız yapsınlar”anlamınagelir.İktisadianlamdapiyasanınmerkezimüdahaleyeihtiyaçduymadan, doğal bir şekilde işleyeceği manasını haizdir. Tamamı“laissez faire, laissez aller, laissez passer” şeklindedir: Bırakınızyapsınlar,bırakınızgitsinler,bırakınızgeçsinler.{105}Sonsuzluğunbakışaçısıylagörmek.(ç.n.){106}WilliamHarrison,DescriptionofEngland, London, 1577, “Of theAncientandPresentEstateoftheChurchofEngland.”{107} Fransız Prostestanları. Reformasyon döneminde Fransa din vemezhep savaşlarının en şiddetle yaşandığı ülkeydi. ProtestanlıkFransa’da krallığın tüm kıyım, baskı ve katliamlarına rağmenyayılıyordu. Özellikle asilzadegan arasında rağbet buluyordu. Buçatışmalıvemodernanlamdaiçsavaş1562’den1598’ekadardönemdönemşiddetiazalıpartarakdevametti.Buiçsavaşhalininenmeşhurve kanlı olayı 23 Ağustos 1572’de Paris’ten tüm Fransa’ya sirayetederek Huguenotların önder kadrosu dahil olmak üzere binlercesinikatledereksonlananAzizBartolomeusYortusuKıyımı’dır.(y.n.){108}ReligionandtheRiseofCapitalism,London,1933,s.111-12.{109}I.Frederick,AlmanKralıveKutsalRomaİmparatoru(1152-1190),Alman tarihinde Barbarossa (Kızıl sakal) olarak ünlenmiştir ve OrtaÇağınbüyüksavaşçı liderlerindenbiridir. Torunu olan II. Frederick deaynıgöreviüstlenmiş(İmparator,1220-1250)veİtalyaileAlmanya’dakitopraklarıüzerindebüyükbir devlet yaratmayaçalışmıştır. Papalık ile

yaptığıacımücadeleİtalya’yışiddetlesarsmışvebusarsıntı tümBatıAvrupa’yayayılmıştır.(ç.n.){110}RomaKatolikKilisesi’ninüyelerianlamındakullanılmıştır.(ç.n.){111} Bunu VIII. Boniface’nin sözleriyle karşılaştırınız.Unam Sanctam(sf.333).{112}Marsilius’ungörüşüylekarşılaştırınız(sf.335).{113}Yanideğişmeyecek,ayırtediciözellikler.{114}YineUnamSanctamilekarşılaştırınız(sf.333).{115}III.Innocent’inNovitIlle’dekiifadeleriylekarşılaştırınız.(sf.328).{116}AzizPavlus,RomalılarveGalatyalılarlaolanbağlantılarıylabirlikteyukarıdaseçilenmetinlerigözönündebulundurunuz(sf.31-34.).{117}VonderbabylonischenGefangenschaftderKirche.(y.n.){118} Philip Melanchthon (1497-1560), Reform hareketinde Luther’leişbirliği yapmış olsa da Protestanlık ile Katolikliği uzlaştırmayaçalışarakdahaılımlıbirtutumalmıştır.(y.n.){119} Katolik ve Kralcı İskoç felsefeci ve ilahiyatçı Piskopos WilliamBarclay’in Yunanca monarchos ve makhomai, kral ve savaşsözcüklerinden aşağılamak amacıyla oluşturduğu kelime, “krallarakarşısavaşanlar”anlamınagelir.Fransızcamonarchomaques.(y.n.){120} Yazar burada yargıçlar sözünü tek bir anlamda kullanmıştır; sivilmemurlar ve özellikle de kraliyet mahkemelerindeki hâkimlerdenbahsetmektedir. Seçilen metnin devamında bu terim daha genel veklasikanlamıylakullanılmıştırvekrallardadahiledilmiştir.(“Magistrate”terimi hüküm veren, hâkim anlamında yorumlanabileceği gibi,hükümdarolarakdadüşünülebilir,ç.n.){121} Fransa’nın Sınıfları Meclisi (ruhbanlar, asiller ve avam) DinlerSavaşıdöneminde,yaniburisaleyazılırkenbirçokdefatoplanmıştı.{122} Salisburyli John’un prens ve kanun hakkındaki tartışmasıylakarşılaştırınız(sf.342).{123}BubölümüPapaIII.Innocent’insözleriylekarşılaştırınız;Novit Ille(sf.328).{124} Dördüncü yüzyılda İskenderiye’de yaşamış olan Arius’ungeliştirdiği teolojik doktrin, Hz. İsa’nın tanrısallığının inkârı. Roma’nınPavlusçuyaklaşımıresmiHıristiyanlıkolarakkabuletmesiyleAryanlaretkisiniyitirdi.(y.n.)

{125}Türkçe’deAynorozDağıolarakbilinir.Yunanistan’ınkuzeyindeEgeDenizi’ne uzanan bir yarımada bulunan dağda Ortodokslar için pekmühimvemutebermanastırlarbulunmaktadır.YunancaHagionOros,yanikutsaldağanlamınıtaşır.(y.n.){126}AzizPavlus.(ç.n.){127}Bkz.Plotinus,Dokuzluklar(sf.107).{128} Petrus Lombardus (y. 1100 – y. 1160): İtalyan teolog, en büyükeseri olan ve Cümleler adıyla bilinen Sententiarum Libri Quatour,Kilise’nin Babalarının görüşlerini bir araya getirmişti ve Orta Çağ’daderskitabıolarakyaygınbiçimdekullanılıyordu.(ç.n.){129} Günümüzde Belçika’yı oluşturan federal bölgelerden birisi.Belçika’nın güneyinde yer alan bu bölgede resmi dil Fransızca’dır.(y.n.){130}Kanonikmetin ve kitaplarınbir parçası kabuledilmeyen,meşkukmetinler. Kutsal Kitap’ta yer almayan metinler apokrif kabul edilir.Yunanca apocryphos’dan gelir. Gizli, saklı kitap anlamına gelse dekelime tarihi yolculuğu boyunca sahte anlamını da taşımayabaşlamıştır.(y.n.){131} Adını Laelius Socinus’tan (1525-1562) alan Hıristiyan bir tarikat.İnançları kısaca şöyledir: Tanrı her şeyi bilir ve dünyayı bu her şeybilgisi ile yaratmıştır. Dolayısıyla insanın özgür iradesi bir kategoriolarakmümkündeğildir.(y.n.){132}Marsilyayakınlarındaünlübirmanastır kuranvemanastır hayatıüzerindeçoketkiliolanTasniflerveKurumlaradlı ikieserindeyazarıolanmanastırlideri(360-435).{133} Altıncı yüzyılın başlarında doğan bu Romalı aristokrat,Subiaco’da ve Monte Cassino’da Aziz Benedict ile bir süreyaşadıktan sonra Gaul’a gitti, Loire kıyısında kendi adını alan birmanastırkurdu.584yılındayılındaöldü.Bumanastırsonrakiyıllardakeşişlerininilmiylemeşhuroldu.{134}Radikalreformcubirtarikat.(ç.n.){135}OrtaÇağ’dakurulmuşüniversitebenzerienstitüler.(ç.n.){136}İ.Ö.II.yüzyıldayaşamışRomalıoyunyazarı.(ç.n.){137} Bu ifadeyi VIII. Boniface’in “Unam Sanctam” adlı metniylekarşılaştırınız(sf.333).{138} Bu ifadeyi Aristo’nun Nikomakhos’a Etik adlı eserindeki etik

tartışmasıylakarşılaştırınız(sf.137).{139} Bu ifadeyi Aristo’nun Nikomakhos’a Etik adlı eserindeki etiktartışmasıylakarşılaştırınız(sf.137).{140} Kant burada bir eylemin yürütülmesinden önce verilen hüküm (apriori) ile olaydan sonra sonuçların hesaplanmasını (a posteriori)ayırıyor. Bu haliyle a priori verili olan bilgi, a posteriori deneyimle,sonradankazanılanbilgioluyor.(y.n.){141}Pascal’ınDüşünceleradlıeseriylekarşılaştırınız(sf.689).{142}PapazvekilininseçtiğiyöntemiDescartes’ınRousseaudoğmadanyüzyılönceyazdığıkritikanalizileilgiliünlükurallarıylakarşılaştırınız(sf.735).

{143} Janseniusçuluk /Jansenizm, Descartes akılcılığıyla/insancılığıylaAziz Augustinus’un Tanrıcılığını uzlaştırmaya çalışan PiskoposTansenius’un öğretisi. Hollandalı piskopos Cornelis Jansenius’a (l585-1638)göreinsangünahlarlayüklübiryaratıktırveancakTanrıbağışıylakurtulabilir. Tanrı’nın kendisini bağışlamasını dilemek ve beklemektenbaşkayapabileceğihiçbirşeyyoktur.(y.n.){144}BudüşünceyiPicodellaMirandola’nın “İnsanınHaysiyetineDair”adlımetniylekarşılaştırınız(sf.440).{145}EskiAhit’teki“Vaiz”kitabınınyazarı.{146}1618-1648,OtuzYılSavaşı,Avrupadevletlerininçoğununkatıldığısavaşlardizisitemelinde,Protestan-Katolikmücadelesiolmaklabirlikte,Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu’na bağlı prensliklerin siyasi veekonomikçıkarsavaşıolduğudagörülmektedir.(y.n.){147} Bu bölümü Seneca’nın “Mutlu Bir Hayat Hakkında” adlı eseriylekarşılaştırınız(sf.101).{148} Xenophon (M.Ö. y.434-y.355), Yunanlı tarihçi, Sokrat’ınöğrencilerindenbiriydi.{149}DrusillaLivia(ölümü38),İmparatorCaligula’nın(ölümü41)yoldançıkarttığı kız kardeşiydi, kız kardeşi 23 yaşında ölünce onutanrılaştırmıştı.{150} Küçük Asya’daki Bitinya’dan [günümüzde Bolu civarı] gelenAntinous, İmparator Hadrian (117138 yıllarında hüküm sürdü)tarafından onuruna bir cenaze tapınağı yapılan genç bir adamdı.Hadrian ayrıca Antinous’un canlanışını temsilen bir yıldız sisteminetapılmasınıdaemretmişti.{151} İlk Faustina, 138 yılındaHadrian’dan sonra çıkan ve 161 yılındaölenİmparatorAntoninusTitus’un(Piusolarakdabilinir)karısıdır.Evlatedindiği oğlu Marcus Aurelius Faustina’nın adı kendisinden de fazlakötüyeçıkanveaynıadıtaşıyankızıylaevlenmişti.{152} Montaigne’in “Zalimlik Hakkında” adlı metniyle karşılaştırınız (sf.(696).{153}Avrupa’da,özellikledeerkenOnAltıncı yüzyıl Fransa’sındakidinpolitikalarınayapılanbuatıflarçoğunlukladoğrudur.(y.n.){154} Gnostikler erken dönem Hıristiyanlarının arasına karışmış mistiksapkınlardı, ruhsal yorumlamalarında bazı Yunan geleneklerinikullanıyorlardı. Cerinthus’un (İ.S. ilk yüzyılın sonları) takipçileriGnostiklik ve Hıristiyanlığı Yahudilik ile harmanlamaya çalışıyorlardı.

(y.n.){155} Samiriyeliler Filistin’deki Samiriye’de bulunan bir dini cemaat idi,Yahudilerle birlikte Mısır’a sürülmüşler ama her zaman Musa’nıngeleneğine İsrailoğullarından daha fazla sahip çıktıklarını iddiaetmişlerdi.Ferisiler isekabuledilmişbirYahudimezhebiydi ancak70yılında Kudüs düşene kadar ayrı bir öğe olarak yaşadılar. Dahaönceleri,Hz.İsa’danöncekibirinciveİkinciyüzyıllarda“sapkın”Yahudihükümdarlar yerine yabancı, çoğu zaman da Romalı güçlere meyilverdiler – bu yüzden folklorik kimlikleri ihanetle özdeşleşmişti.SadukileriseFerisilereensertbiçimdekarşıçıkanvesaldıranYahudiaristokratlarıydı.(y.n.){156} Ebionitler Yahudilerden kopan bir erken dönem Hıristiyangrubuydu, Hz. İsa’nın Tanrı olduğuna inanmayı ve Aziz Pavlus’unpapalıkgörevinikabullenmeyireddediyorlardı.Hz.İsa’dansonraİkinciyüzyılda da etkin olan Karpokratlar isimlerini bir Gnostik olanCarpocrates’ten almışlardı. Sabellianlar ise erken Üniteryen inancın,yani Ebonitler kısmen kabul etse de Hz. İsa’nin Tanrılık vasfını hiçkabul etmeyen bir inancın, Üçüncü yüzyıldaki öğreticilerinden olanSabellius’untakipçileriydi.(y.n.){157} Voltaire, ilk defa gençliğinde İngiltere’de kalırken tanıştığıQuaker’larabüyüksempatibeslemiştir.

Bubölümdeonlarızulümgörenmezheplerinmodernbirörneğiolarakgöstermiştir.(y.n.){158}Bkz.Azurara,Gine’ninKeşfininveFethininGünlüğü, s. 319-321,veIII.Paul,SublimisDeus,s.

330-331.{159}AnlatılantümhikâyelerdeEskiAhit’eatıftabulunulmaktadır.(y.n.){160}Asılmağarametaforuiçinbkz.Eflâtun,Devlet(sf.10).{161} İÖ Beşinci yüzyılda ve Dördüncü yüzyılın erken dönemlerindeyaşamışbirfilozof.(ç.n.){162} Latince “inquisitio” soruşturma, kelimesinden; ilki 1183 yılındaİtalya’da münafıkları cezalandırmak için kurulmuş olan, KatolikKilisesi’ne bağlı mahkeme; 1807’da İmparator 1.Napolyon tarafındankaldırılıncayakadardehşetsaçtılar.(y.n.){163}Dirsekten ortaparmağın ucuna kadar olanmesafeye eşit eski biruzunlukölçüsü.(ç.n.){164}Galen(ö.yaklaşık200)KüçükAsya’dayaşayanbirYunanlıdoktor;

genelolarakdeneyselfizyolojininbabasıolarakbilinir.(ç.n.){165}Aquapendente’liHieronymusFabricius(GeronimoFabrizio)(ö.1619),Harvey’inPaduaÜniversitesi’ndederslerinekatıldığıbirİtalyancerrahveanatomiciydi.(ç.n.){166} Sistol kalbin kasılması, diyastol ise gevşemesi ve bununneticesindegenişlemesidir.(ç.n.){167}Kanalmayadakatateruygulamakamacıylaarterekesityaparakgirme.(ç.n.){168} Bir atardamarın bir bölgesinde oluşan gevşemeye bağlı urbiçimindekigenişleme.(y.n.){169} 1618-1648 yılları arasında Avrupa devletlerinin çoğunun katıldığısavaş.Mezhepçatışmalarınınetkenbuolduğusavaş,merkezi otoriteileyerelgüçleriniktidarmücadelesiniAlmanya’dayerelgüçlerinlehineçevirmiştir. Almanya birçok prens-devletlerine tefrik olunmuştur.SavaşaVestfalyaAntlaşmasıilenihayetverilmiştir.(y.n.){170}RamonLlull (veyaLully),ortaçağdayaşamışbirKatalan filozofuvemistiğiydi. Yaklaşık 1234 yılında doğmuş ve 1316’da ölmüş, uzunyaşamını edebi ve misyonerce faaliyetlerle geçirmişti. Descartesburada şüphesiz Lully’nin birçok yazısında açıkladığı sözde gerçeğibulma sanatına atıfta bulunmaktadır; bu sanat tüm bilgileri Hıristiyaninancını savunacak biçimde kullanmak için tasarlanan bir sistemdi.(ç.n.){171} Sprat 1635 yılında kurulan Academie Française ile bu kitabınbasılmasındanbiryılönce,1666’daParis’teFransızdilinisaflaştırmakve yüceltmek için kurulan yeni Academie des Sciences adlı kurumukarıştırmışgibidir.(ç.n.){172}1660’lardaOsmanlı’nınTunaüzerindengelenikincisaldırıdalgası,Fransa Kralı XIV. Louis’nin olağan düşmanları olan AvusturyaHabsburg’larına Macaristan’daki topraklarını korumaya yardımedebilmekamacıylaaskergöndermesinenedenolmuştu.(ç.n.){173} William Tyndale tarafından kurulan İngiliz Kalvinizminin fırkası;Amerikan kıtasının kolonileşmesinin öncülerinden; günümüzABD’sindeki köktenci ve evanjelik Protestan mezheplerinin temelisayılır.EskiAhit’eİsevilerdenbeklenmeyecekölçüdebağlıdırlarvebunedenle, Yahudi olmadıkları halde Yahudiliğin geleneklerini gözetirler,hatta Yahudi olduklarını ileri sürenler için kullanılan “Judaizer”(Yahudileştirici)sıfatınıhakettiklerisöylenir.(y.n.)

{174} Bu fikri Aziz Thomas Aquinas’ın Summa Contra Gentiles’tesöyledikleriylekarşılaştırınız(sf.

235).{175} Bu pasajı Pico della Mirandola’nın İnsan Haysiyetine Dair adlıeseriylekarşılaştırınız(sf.440).{176} “Putperest” sözü burada eski ve genel anlamında, Yahudiolmayanlar,yanikâfirleranlamındakullanılmıştır.(ç.n.){177} Sel efsanesinin Yunan mitolojisindeki versiyonunda sadeceTeselyalıKralDeucalionveKraliçePyrrhatufandansonrahayattakalır.Vico’nun Nuh yerine onları örnek vermesi diğer ilkel dinlerle birlikteEskiAhitYahudiliğinidereddettiğininaçıkbirdelilidir.(ç.n.){178}Bkz.Mısır’danÇıkış(sf.10).{179}BuparagrafıAristo’nunPolitikaadlıeseriylekarşılaştırınız(sf.142).{180}Romalıtarihçi,MarcusTarentiusVarro(İ.Ö.116-27).(ç.n.){181} Sassaferrato’lu Bartolus (Bartolo) (1314-1357), İtalyan hukukçu.(ç.n.){182}BernardLeBovierdeFontenelle(1657-1757),kırk ikiyılboyuncaFransızBilimAkademisi’ninsekreteriolarakgörevyaptı.Bubağlamdageç On Yedinci yüzyıl ve erken On Sekizinci yüzyılın birçok önemlibilimadamıhakkındaövücü,kısabiyografileryazdı.(ç.n.){183}AslındahiçbiriNewton’unkeşfideğildir.(y.n.){184}Biryadabirçokyansımalarlasapanışıkdalgalarınınincelenmesi.(ç.n.){185}OnYedinciyüzyılbilimselderskitabı,bugünçoktanunutulmuştur.(ç.n.){186} S. B. Hessen, “Newton’un Principia’sının Sosyal ve EkonomikKökenleri”,KavşaktakiBilim’den,(Londra,1931),s.182-183.{187} TarihselPrensipler,Yeni İngilizce Sözlüğü, “bilim” maddesindenalıntıdır.{188}Botanikgösterisiveyasergisi.(ç.n.){189} Almanya’nın kuzeyindeki kentlerin ve yabancı ülkelerde yaşayanAlman gruplarının, karşılıklı çıkarlarını korumak amacıyla kurduklanticariörgütlenme.(ç.n.){190} Zorunlu olmadıkça varlıkları çoğaltmamak gerekir. “Occam’ın

Usturası” olarak bilinen ilke. Bu ilke basit haliyle şöyle anlatılabilir:Şartlareşitseenaklayakınaçıklamadoğruolandır.(y.n.){191}Üçtemelmadde:cıva,sülfür,tuz.(ç.n.){192}PiskoposSavaşlarısonrasındaKralI.Charlestarafındantoplananparlamento.(ç.n.){193}Protestanlarınkendikiliseleriiçinörnekaldığıdisiplin.(ç.n.){194}BugünKuzeydoğuİspanya’dabirbölge.(ç.n.){195} Protestan olup her kilisenin bağımsız olmasını öngörenmezhep,kongregasyonalist.(ç.n.){196} Burada yönetim biçimi demokrasiye yakın bir devlet sistemi tarifediliyor.Popülertabiridehalkadönükbirifadetınısıtaşımaktadır.(y.n.){197}Bkz.Polybius,Tarihler,s.124-125.{198} Bu paragrafı Machiavelli’nin Prens adlı eseriyle karşılaştırınız(sf.497).{199}MagnaCartailekarşılaştırınız(sf.370),özelliklemadde62.{200}Milton’unAreopagiticaadlıeseriylekarşılaştırınız(sf.837).{201} Bu pasajı Cicero’nun Yasalar Dair adlı eseriyle (sf. 157)karşılaştırınız.{202} Voltaire burada İÖ Birinci yüzyılda seküler ve sadece politikkonulardan kaynaklanan Roma iç savaşlarını, On Altıncı yüzyıldaİngilizler de dahil olmak üzere tümAvrupa’yı bölen dinsel cüppelerleveya “tek ya da ikili” komünyonlarla (şarap ve ekmek veya sadeceekmek)ilgilisorunlarlakarşılaştırıyor.(y.n.){203} Bu pasajı Bodin’in Devletin Altı Kitabı adlı eseriyle (sf. 845)karşılaştırınız.{204} Kutsal Roma (Germen) İmparatoru II. Fredrick’in oğlu olan VII.Henryaslaimparatorolaraktaçgiymedi,sadece“AlmanyaKralı”oldu.Ancak 1242’deki ölümünü çevreleyen esrarengiz koşullar göz önünealındığında, Voltaire’in düşündüğü kişi gerçekten İmparator olan VII.Henry(ö.1313)değil,buHenry’dir.FransaKralıIII.Henry1589’dabirsuikastle öldürüldü. Fransa Kralı IV. Henry ise 1610 yılında aynıbiçimdeöldürüldü.(y.n.){205}ArmandJeanduPlessis,KardinalveDükRichelieu(1585-1642),XIII.Louis’ninbaşpapazıydıveodönemdeFransızpolitikasınıaslındaoyönetiyordu.(y.n.)

{206}“Tümdiğerşeylersabittutulduğunda….”{207}Roma’nınİÖAltıncıyüzyıldakiyediefsanevikralındanikisibuadıtaşıyordu.(ç.n.){208}PrusyaKralı,Britanyapolitikkurumlarınıçokiyibilmediğihaldeenazından “çürümüş idari bölgeleri” bilmektedir. Avam Kamarası’nagönderilenüyelerbazentopraksahipleritarafındaneski,artıkkimseninyaşamadığı ama parlamenter seçen bölgelerde düzenlenen ve diğertoprak sahiplerinin bira, cin ve nakit para karşılığı sağladığı bir avuçyasal seçmenin oy kullandığı gülünç ve hatta gürültülü “seçimler” ileseçiliyordu.(y.n.){209} Frederick burada özellikle 1756 yılında gerçekleştirilen sözdeDiplomatikDevrim’eatıftabulunuyor;budevrimsonucundaneredeyseiki yüz elli yıldır birbirine düşman olan Fransız Krallığı ve Habsburgİmparatorluğu bir ittifak oluşturmuştu. Bu müttefiklerin bir arayagelmesi,tesadüfen,aynıdüşmanla,yaniFrederick’inPrusya’sıylakarşıkarşıyaolmalarıyüzündenolmuştu.{210} Shakespeare’in burada V. Henry’ye atfettiği görüşü Roland’ınŞarkısıilekarşılaştırınız(sf.299).{211}Parlamentotarafındanönsansüriçinseçilengrup.(ç.n.){212} Genç Fransa Kralı XIII. Louis ve annesi Marie de Medici (IV.Henry’ninduleşi).(ç.n.){213}Böylesibir“lettredemaitrise”kraldansatınalınabiliyorduvesatınalan kişiye, ilgili lonca tarafından belirlenen gereklilikleri yerinegetirmedenvetestlerigeçmedenustazanaatkârsıfatınıeldeetmesinisağlıyordu.(ç.n.){214}Montchretienburada1562’den1598’ekadararalıklıolaraksürenFransızDinSavaşlarınaatıftabulunuyor.{215} Burada bahsi geçen şirket bugünkü anlamda değildir, buradaüreticilerinveya tacirlerin oluşturduğu ve devletin verdiği bir nişan ileveya yerel yetkililerin yasalarının izniyle tekelleşen bir lonca sözkonusudur.(y.n.){216}Fransa’yaatıftabulunulmaktadır.(ç.n.){217} Hume’un ticari problemlere yaklaşımını Aziz Thomas Aquinas’ınSummaTheologica’dakiyaklaşımıyla(sf.356)karşılaştırınız.{218} Leonard Euler (1707-1783), İsviçreli matematikçi ve fizikçi,uygulamalımatematikbilimininbabalarındanbirisayılır.(ç.n.)

{219} Petty (1623-1687), erken dönem İngiliz sosyal istatistikaraştırmacılarındandı. (ç.n.) Petty (1623-1687), erken dönem İngilizsosyalistatistikaraştırmacılarındandı.(ç.n.)