Batıcı bir Aydın Olarak Celal Nuri

8/8/2019 Batc bir Aydn Olarak Celal Nuri

1/48

BATICI BR AYDIN OLARAK CELL NURLER VEYENLEME SRECNDE FKR HAREKETLERNE BAKII

Necmi UYANIK

ZET II. Merutiyetten cumhuriyet dnemine gei srecinde Cell Nuri leri nemli

bir Trk aydn karakterini temsil etmitir.Osmanlnn k noktasna geldii ve Trk

yenileme tarihinin atlama noktas

n

tekil eden bu dnem, bat

c

bir ayd

n olan Cell Nurinin perspektifinden hareketle deerlendirilmitir. Bu makalede ncelikle Cell Nurinin hayat ve eserleri verildikten sonra, sras yla Osmanl Devletinin gerileme sebepleri, garplk-garp medeniyeti, Osmanlclk, slmclk ve Trklk gibi fikirhareketleri Cell Nuri merkezli olarak ele alnm ve sonuca gidilmitir.

ANAHTAR KELMELERCell Nurileri, batclk, Osmanlclk, Trklk,slmclk

CELL NURLERAS A WESTERNIZER INTELLECTUAL AND HIS VIEWSTO THE OPINION MOVEMENTS DURING THE MODERNIZATION PERIOD

ABSTRACT

Cell Nuri leri has represented an important intellectual character from II.Constitutional Period to Republic period. This period which represents the Ottoman

Empires declining point and initial point of modernization has evaluated through theview of Celal Nuri as a westernizer intellectual. In this article primarily after statingCelal Nuris life and his works, the reason of the Ottoman Empires regression,westernand westernisism civilization,Ottomanism,Islamism and Turkism were evaluated andcame to conclusion.

KEY WORDSCell Nurileri, Westernisism, Ottomanism, Turkism, Islamism

Bu makale, Seluk niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri (BAP) Koordinatrltarafndan, 2000/012 numara ile desteklenen Siyas Dnce Tarihimizde Batc Bir AydnOlarak Cell Nuri (LER), isimli Doktora tezinden (Seluk niversitesi-Sosyal BilimlerEnstits, Konya 2003) zet olarak alnmtr.

Ar. Gr. Dr., Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.E-mail: [email protected]


2/48

Necmi UYANIK228

GRFransz tarihisi Grenard, XVII. yzyl Avrupasnn gl bir hkmdar

olarak bilinen Fransa kral XIV. Louis hakknda; Gne-Kral, mukaddesPederi (Papay) mnakaa gtrr baz imtiyazlara boyun edirmekle iftiharederken, stanbuldaki elisinin halife tarafndan hapsedilip, sopa iledvdrlmesine gz yumduunu sylemektedir1. Aradan fazla bir zamangemeden roller deimeye balam, Osmanl ordusu Avusturya vemttefiklerine yenilerek Karlofa Antlamasn imzalamak zorunda kalmtr.

Kanun Sultan Sleymann son yllarndan itibaren, nce duraklama sonrada gerileme devrine giren Osmanl Devletinin zayflamasn nlemeye dnkasker slahatlarla beraber, nc Selim dneminde dzenlenen bat modelliNizm- Cedit hareketleri yenilgileri durduramam, 1839 tarihinde GlhaneHatt- Hmayunu karlarak, tek stn g olan batnn hukuk ve dncesinikabul devri daha somut admlarla yeni bir dnemin balangcn tekil etmitir.

Bu dnem ncesi, XVI. yzyldan balayarak XX. yzyla gelinceyekadar, Osmanl rgtlerinde bir dzensizlik grlrken, Osmanl aydnlar budzensizliin nedenlerini grememekle beraber Avrupadaki Rnesans veReform hareketlerini kavrayamamlardr. Bununla birlikte ulema, OsmanlDevletinin slm kamuoyunu batl olan hereye dman yaparken, bu ortamda

slahatlar da doal olarak halktan gelme imkan

n

elde edememitir2

.

Tanzimat dnemini balatan slahat hareketleri halktan deil, yukardangelirken, bu ortamda gdlen ama, devlet rgtlerinde temelli bir yenilik

yapmak olmamtr. Islahatlar, imparatorluun bozulmu olan dzeninikuvvete dayanarak tekrar kurmak isterken mihanik bir disiplin salamaktanilerisini dnmemiler3 ve bundan dolayslahatlar merkezden gelen iddeteuygun olarak baar kazanmtr.

Tanzimat hareketinin temelinde batnn etkisi ak olarak grlecektir.Bat deerlerinin siyas anlamda Osmanlya aktarlmasnda ilk grev alanahsiyet ngiltere ve Fransada elilik grevlerinde bulunan Mustafa Reit Paa

olmutur4

. Mustafa Reit Paann devleti kurtarmaya dnk olarak ortaya

1 Fernand GRENARD, Asyann Ykselii ve D, (ev. Orhan YKSEL), Milli EitimB.evi, stanbul 1970, s. V.

2 Enver Ziya KARAL, Osmanl Tarihi, Nizam- Cedit ve Tanzimat Devirleri (1789-1856),C. V, TTK, Ankara 1988, s. 10.

3 Age., s. 11.4 Reat KAYNAR, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, TTK., Ankara 1991, s. 63-81,82-94.


3/48

Batc Bir Aydn Olarak Cell Nuri leri... 229

koyduu Glhane reetesinin en byk ilhamcs, Hfz Veldete gre eskidzensizlie kar cemiyet vicdannda uyanmaya balayan reaksiyon olmutur.Buna gre Tanzimat hareketi kendi zamanna kadar hkm srm olankeyfilikten hukuklie, kanunsuzluktan merutiyete, emniyetsizlikten emniyetegeii ifade etmektedir. Genel olarak Tanzimat bat hukukunun itima, iktisadvs. ynlerden sitemli birekilde Osmanlya girmesini temsil etmektedir5.

Osmanlda Tanzimat hareketiyle beraber belirgin bir ekilde kprdamayabalayan yenileme abalar adalama bilincini omuzlarnda tayan genihtillcileri ttifak- Hamiyet bayra altnda birletirmitir6. Daha sonra YeniOsmanllar adn alan bu hareket devletin felket politikalarn nlemeyealmtr. Avrupada Jn Trk olarak bilinen Yeni Osmanl hareketingilterede basnn donanma etkisindeki gcn grerek 1860da Agh Efendivastasyla Tercman- Ahvl gazetesini karmaya balamtr7. Osmanlaydnlanmasnn ncs ve batl deerlerin Osmanlya giri kanallarndan biriolan basnn yenileme seyrinde lokomotif roln stlenmesiyle, yaral bilintravmasndan kurtulmaya alan ve kany kzn nne komu8 olan eskiOsmanlnn yerine at arabann nne koan gen Trk aydnlar tarihtekiyerlerini almaya balamlardr.

Trk adalamas asndan takliti, aklc ve merutiyeti hedefleyenTanzimat hareketi II. Merutiyetle beraber inklp bir aydn tipininyaratlmasn salamtr9. kinci Merutiyetin ilk yllarnda byk bir zgrlk

patlamas olmu ve II.Abdlhamidin sansr basks altnda ezilen Trk aydn,yzlerce dergi ve gazeteyi Trk fikir tarihine hediye etmitir. Merutiyetinzgrlk ortamnda Osmanl Devleti nasl kurtarlabilir? sorusuna cevaparayan slmclk, Osmanlclk, Trklk ve batclk gibi fikir hareketleri1908den sonra hz kazanarak daha ok ideolojik bir hviyet kazanmaya

balamlardr. B. Lewise gre siyasal tartmalarla birlikte gnlk sorunlarlailgili tartmalar da gndeme tanrken Avrupa basnndan alnan eksik siyas

5 Hfz Veldet, Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat I, Maarif Vekleti,stanbul 1940, s. 140-208.

6

1865de oluturulan, bu ittifak- Hamiyet grubunun yelerini . Mardin yle sralar:Ebuzziya, Mustafa Fazl Paa, Mehmed Bey, Nmk Kemal Bey, yetullah Bey, Read Bey, Agh efendi ve avamdan Ahmed. Geni bilgi iin bk., erif MARDN, Yeni OsmanlDncesinin Douu, letiim Yay., stanbul 1996, s. 17-20.

7 M. Nuri NUUR, Basn ve Yayn Tarihi, 3. bs., Der Yay., stanbul 1993, s. 184-190.8 Daryus SHAYEGAN, Yaral Bilin-Geleneksel Toplumlarda Kltrel izofreni, (ev.

Haldun BAYRI), Metis Yay., 4.bsk., stanbul 2002, s. 93.9 Ercment KURAN, Trk adalamas ileli Bir Yolda lerleyi, (Der. Mehmet

ERDOAN), Aka Yay., Ankara 1997, s. 138-140.


4/48

Necmi UYANIK230

yorum ve eletiriler ttihat ve Terakki partisinin etrafnda ekillenmeyebalamtr10.

Batc fikir akmnn nemli temsilcilerinden olan Cell Nuri, AbdullahCevdet ve Klzade Hakk Mslman Osmanl-Trk dnyasnn niin gerikald sorusunda ortak bir tavr sergilerlerken, modern batya ne kadaryaklamalyz? sorusunda farkl tavrlar sergilemeye balamlardr. Bu noktada,bat uygarlnn niteliinin ne olduu, hangi niteliiyle Trk ya da slmtoplumu zerinde etki yapt11 meselesi esas tartma alann oluturmutur.

Osmanl yenileme srecine iaret eden kavramlarsa, garpllama-garplama-batllama12, Avrupallama, batclk-batclama,muasrlama-asrleme, adalama-adalk, modernleme,teceddt-tecdit-yenileme, medenleme, gelime-ilerleme vs. eklindekendini gstermitir. Birbiriyle ilintili olan bu kavramlarn en yaln ve doruifadesi ise daha iyi ve mutlu yaamak hasreti olarak zetlenmektedir13. Bukavramlar farkl ideolojik duru sergileyen Osmanl aydnlar tarafndan deiikekillerde yorumlanmlardr. Bu yaklamlarla birlikte, Osmanl batllamasreci . Ortaylya gre ad konmadan balamtr ve pragmatik bir yaklamiermektedir14.

Osmanldan cumhuriyete gei sreciyle birlikte Trkiye yeni medeniyetsahasna admn atmtr. Buna gre girilen medeniyetin, Avrupann yenimucizesi akl ve kanundur. Kanun bu yeni dinin getirdii hkmlerin temelidir.Yeni deerler dnyasnn banda adalet, hak ve hikmet gibi kavramlar

bulunmaktadr15. Bu noktaya ularken modern tarihiye den grev ise,konuya Annales ekol asndan yaklaanB. Yediyldza gre, tarihte yenilikleryapabilmenin en nemli art onun metodolojisi ve epistemeolojisi zerinde

10 Bernard LEWS, Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin KIRATLI), TTK., Ankara1988, s. 231.

11 Niyazi BERKES, Trkiyede adalama, (Haz. Ahmet KUYA), Yap Kredi KltrSanat Yay., stanbul 2002, s. 412-415.

12 M.Belgeye gre; Dnyada Batllama ad yla tannan bir sre , bir program, bir fiil

varsa, bunun ilk rnei Osmanl ve Rus mparatorluklarnda grlmtr. Murat Belge,Batllama: Trkiye ve Rusya, Modern Trkiyede Siyas Dnce-Modernleme veBatclk, C. 3, letiim Yay., stanbul 2002, s. 43.

13 Uygur KOCABAOLU, Sunu, Modern Trkiyede Siyas Dnce-Modernleme veBatclk, C. 3, s. 13.

14 lber ORTAYLI, Batllama Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyet Trkiye Ansiklopedisi,C. 1, letiim Yay., 1983, s. 134-138.

15 Hilmi Ziya LKEN, Trkiyede ada Dnce Tarihi, Seluk Yay., C. 1, stanbul 1966,s. 80-81.


5/48


yaplm ve yaplacak olan aratrmalarn niceliine ve niteliine balolmaktan gemektedir. Buna gre gemiin ilmi olan tarih, deimenin veilerlemenin de ilmi olmak zorundadr16.

Burada verilen tarihi bilinciyle, Trkiyede son dnemlerde Trkyenileme tarihi zerine artan bir ilgiyle eitli almalar yaplrken, bualmalarda daha ok II. Merutiyet aydnlarnn yeni bir ethic yarattklarfikri zerinde durulmutur17. Bu tartmalara konu edilen nemli ahslardan biride Cell Nuri olmutur. Buna gre buraya kadar verilen tarihi perspektifnda Cell Nurinin Trk yenileme tarihindeki yerinin grlebilmesi iin,onun ncelikle fikr-siyas grlerinin bilinmesi gerekmektedir. II. Merutiyetdneminin Trkiye Cumhuriyetinin lboratuvar olduu kabul edilecek olursa,gnmzde devam eden bat kaynakl problemlerin nemli bir ksmnn kkenide bu dnem ierisinde aranmaldr. Dolaysyla bu makalede, nceliklecumhuriyetin mimarlarndan olan ve merutiyet dnemini bizzat yaayarak

problemlere zm yollar getirmeye alan Cell Nurinin hayat ve eserlerihakknda bilgi verilecektir. Daha sonra Osmanlnn niin geri kald ve kyollarnn neler olduu Cell Nurinin bak asyla ele alnacaktr. Bu

balamda Cell Nurinin kurtulu reetesi olarak ortaya koyduu fikirhareketleri zerine deerlendirmeler yaplacaktr. Bu fikir hareketleri ise Trkadalama tarihinin nemli kesitlerini oluturmaktadr. Bu ekilde gnmz

Trk ayd

n

n

n kkeni, gemie uzanan problemler kar

s

nda, neler yapmas

yada yapmamas gerektii konusunda ortaya ilkesel anlamda baz sonularkonmu olacaktr.

I. CELL NURNN HAYATI VE ESERLERA. HayatCell Nuri, 15 Austos 1882 ylnda (H. Gurre-i evval 1299) Geliboluda

dodu18. Babas Meclis-i Ayan yesi Mustafa NuriEfendi, Giritin Kandiye

16 Bahaeddin YEDYILDIZ, Metodoloji ve ada Tarihilik, 19 Mays niversitesi EitimFak. Dergisi, S. 1,Samsun 1986, s. 25-35.

17 M. kr HANOLU, II. Merutiyet Dnemi Garbclar: Yeni Ber Ethic Yaratma

Fikri, Trkiye Gnl, S. 2, Mays 1989, S. 23-26; dergideki batclkla ilgili diertartmalar iin bk., s. 2-77.

18 TBMM Azay Kiramna Mahsus Muhtasar Tercme-i Hl Varakas, TBMM Arivi,Cell Nuriye ait 180 numaral dosya; Haydar Kemal (Cell Nurinin mstear ismi), Tarih-istikbl Mnasebetiyle Cell Nuri Bey, Yeni Osmanl Matbaa ve Ktbhanesi, stanbul H.1331/1913, s. 8 ; Girid Ahmed Sk, Cell Nuri Bey ve Cezr Fikirleri, Dersaadet 1338-1335/ 1919, s. 4, ayrca burada, Cell Nurinin asl isminin Mehmed Celleddin olduu,babasna ballndan dolay, Nuri mahlasnn ilve edildii belirtilir; TMMM Albm


6/48

Necmi UYANIK232

erafndan Helvaczde ailesine mensuptur19. Mustafa Nuri Efendi (Kandiye H.1267/1851-stanbul 1923) 1876 meclisinde zabt ktibi; Girit, Badat, Adanamektupusu; Adana merkez, Gelibolu, Sakz, Serez, Dedeaa mutasarrfl;Musul, El-Aziz, Erzurum, Ankara, kodra, Sivas valilii; 1908 de Hazine-iHssa Nazrl; 1908-1922 tarihleri arasnda ise Osmanl yan Meclisindeyelik yapt20. Cell Nuri onun byk olu olmakla birlikte, Suphi Nuri ve

1920-1991, Ankara 1994, s. 20; 15 Austos 1882-2 Kasm 1938 tarihleri arasnda yaayanCell Nurinin doum ve lm tarihleri birok kaynakta yanl olarak verilmitir: brahimAleddin (GVSA), Trk Mehurlar Ansiklopedisi, stanbul 1946, s. 80 de (1877-1939) ;Gnay ALPAY, Djelal Nuri, The Encycleopedia Ofslam, Leiden 1971, s. 1118, (1877-1938); Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, C.6, s. 2967, (1882-1938) TrkAnsiklopedisi, C. 20, Ankara 1972, s. 73 de (1877-1939) ; Trk Dili ve EdebiytAnsiklopedisi, stanbul 1981, C. 4, s. 359 da (1877-1938) Meydan Larousse, C. 6, stanbul1973, s. 296 ; Yeni Trk Ansiklopedisi, C. 4, stanbul 1985. s. 1419; ve hsan IIK,Trkiye Yazarlar Ansiklopedisi, Ankara 2001, s. 483 de aynekilde (1877-1939) tarihlerihatal olarak verilmitir.Yine, Hilmi Ziya LKEN, Trkiye de ada Dnce Tarihi, C. II, Seluk Yay., Konya1966, s. 657,(1870-1939); Sleyman Hayri BOLAY, Trkiyede Ruhu ve MaddeciGrn Mcadelesi, Tre-devlet Yaynevi, II. bsk.,(dier basklarnda da ayn hata vardr)stanbul 1979, s. 116,(1877-1939); Reid Halid Gnn Kolleksiyonundan- Bab- lininHatra Defteri, 3. Blm, (Haz. Ayhan YETK NER), Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar,stanbul 1988, s. 85de(1877-1939); zer OZANKAYA, Cumhuriyeti Hazrlayan DnceOrtam, A. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. 42, No. 1-4, 1987, s. 130, (1870-1939).

Haydar Kemali kaynak gstermesine ramen, Mehmet AKGN, MateryalizminTrkiyeye Girii ve lk Etkileri, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar,Ankara 1988, s.345de (1877-1939) ve Sami N. ZERDM, Cell Nurileri ve Dilimiz, Trk Dili, S. 137,Ankara 1963, s. 271de de (1877-1939) olarak hatal vermitir. Cell Nurinin doru olandoum ve lm tarihleri (1882-1938)dir.

19 Haydar Kemal(Cell Nuri), Tarih-i stikbl Mnasebetiyle Cell Nuri Bey, s. 9 ; Helvacunvan, yenieri ocanda bir rtbe-i askeriye idi. Evld- Fatihandan olanHelvaczde SalihTosun Efendinin mahdumu olan Nuri Beyin ecdad, Giritin dier Mslman ahalisi gibiGiritin fethine gelen askerlerden olup, annesi tarafndan, Konyadan gelen yenieri efendisiZde ailesine mensubiyetiyle her iki ynden rkmz an ve celdetle dnyaya tantanaskerlerimize merbuttur. Ayrntl bilgi iin bk., (mzasz), Son Derece Messif ve Hazin Birrtihal, leri, No. 1967, 29 Temmuz 1339/ 1923, s. 1.

20 Ylmaz ZTUNA, Devletler ve Hnedanlar Trkiye (1074-1990),C. 2, Kltr Bak.Yay.,Ankara 1996, s. 690. Sicil-i Ahvl defterindeki grev yerlerinin tarihi sralan u

ekildedir: 1284-Turhal Sanca Tahrirat Kalemi; 1285-Aydn Vilyeti Mektupu KalemiKtiplii; 1287-Prizren Vilyeti Mutasarrf Meclisi dare Ktiplii-1289 Baktiplii; 1290-Tuna Vilyeti Pasaporthaneler Mdrl; 1294-stanbula dnerek Meclis-i Mebusan ZabtKtiplii; 1295- Badat Vilyeti Mektupuluu Mmeyyizlii; 1296-Girit VilyetiMektupuluu, Badat Vilyeti Mektupuluu; 1297-Adana Vilyeti Mektupuluu; 1299-Adana Merkez Mutasarrf, Edirne Vilyeti Gelibolu Sanca Mutasarrfl; 1306-SakzSanca Mutasarrfl; 1311-Canik Sanca Mutasarrf, Siroz Sanca Mutasarafl; 1313Ankara Vilyeti vali Muavini; 1314-Dedeaa Mutasarrf; 1318-Musul Valisi; 1322-Diyarbakr Valisi, Erzurum Valisi. Bk., BOA, Sicil-i Ahval Defteri, Defter No., II/334-335.


7/48


Sedd Nuri de dier ocuklardr21. Mustafa Nuri Efendinin kltr seviyesi birhayli yksektir.Kandiyeli Salih Tosun Efendinin olu olan Mustafa Nuri, zmirMuallimin-i Mahsusadan meliye kadar ykselmi, Farsa, Arapa, Franszcave Rumcay da renmitir. lk grev yeri, 17 yanda iken Turhal SancaTahrirat kalemidir22. Gzide eserleriyle tannan Srr Paa,Cell NuriBeyinamcasdr23. Annesi NefiseHanm ise Cezair valisi ve Mesnevi-i erif arihi,Gney Arnavutluun kkl ailelerinden olan (Dino Ailesi) merhum Abidin

Paann kzdr24.Abidin Paann babasHseyin Aann asl memleketi Suriye-am blgesi olmakla birlikte daha sonra buradan g etmilerdir25.

Cell Nuri, dnyaya gzlerini atnda, anne ve baba tarafndan zengin bir kltrel ortamda bulunuyordu. Bu ortamda ocukluunu geirmeyebalarken, ilk renimini babasnn mutasarrflk grevi srasnda Sakz ve

21 Cell Nurinin ocukluk resmi iin bk., Ek-122 BOA, Sicil-i Ahval Defteri, Defter No., II/334-335. Burada Mustafa Nuri Efendinin

yukarda saydmz grev yerleriyle birlikte, ald rtbeler ve maayla ilgili detayl bilgilerverilmektedir. Asl dikkt ekmek istediimiz nokta, Mustafa Nuri Efendinin Adana VilyetiMektupusu iken, Abidin Paann Adana Valisi olmasdr. Muhtemelen Abidin Paanndamad olmas buradaki grevinden kaynaklanmaktadr. Bu yzdende H.1299da hemen

Adana Vilayeti Merkez Mutasarrf olmutur. Ayrca, Cell Nuri, babasnn Tuna VilyetMeclisinde idare bakatibi olarak grev yaptn belirtir. Bk., -1293- Ellinci Yldnm,kdam, No. 11519, 19 Mays 1929, s. 2.

23 Mustafa Nurinin kardei olan Selim Srr Paa (Kandiye 18441895) Hanya EvkafKtiplii,Yanya Vilyeti Mektupuluu Muavini ve zmir Vilyeti Mektupuluu yapmtr.Bu srada zmir Valisi olan Hekim smail Paann kk kzLeyl Hanmla evlenmitir.1936 da vefat eden Leyl (SAZ) ise ok deerli bestekr ve airdir. Srr Paa, 1877 TunaVilyeti Mektupuluu ve Rumeli Beylerbeylii payesini aldktan sonra VidinMutasarrflna nasb edilmitir.Trabzon ve Diyarbakr Valilii de yapan Srr Paann:Ahsenl Ksas; Srr Kuran, Srrnsan, Srr stva, Ruyetullaha Dir Risale, ArayMilel, Ruh, erhi Akaid ve Haiyeleri Tercemesi, Mektubat gibi de eserleri mevcuttur.Ayrntl bilgi iin baknz; bnlemin Mahmud Kemal nal, Son Hattatlar, Maarif B.evi,stanbul 1955, s. 755-756.

24 Abidin Paann (1843-1908) babas Prevezeli Ahmed Dino Beydir. (Sultan Abdlazizin

muhafz), Silhr-i ehriyari, kaymakam, mutasarrf ve Diyarbekir, Harput, Svas,Selnik(1880), Ankara, Adana, Cezair Bahr-i Sefid Valilii, Hariciye Nazrl ve vezirlik deyapmtr. Abidin Paa, Arapa Farsa, Franszca, Arnavuta ve Rumca bilmektedir. AbidinPaann mallarnn mirasyla ilgili bk., BOA, Cevdet Adliye, No. 216. Ayrca, bu ailehakknda geni bilgi iin bk. ZTUNA, age, s.690-691; Abidin Paa ve Mesnevi erhiyleilgili bir Yksek Lisans almas iin bk.; Nuri MEKLER, Abidin Paa ve Tercme veerh-i Mesnev-i erif(Seluk niversitesi-Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam YksekLisans Tezi), Konya 1992,( X+ 101 s.).

25 Taha TOROS, Abidin Dino, Tarih ve Toplum, S. 121, Ocak 1994, s. 29.


8/48

Necmi UYANIK234

Canik26 sancaklar tara mekteplerinde ve orta renimini de, leyl olarakyazld(1894) Galatasaray Mekteb-i Sultnsinde tamamlamtr27.

Cell, ocukluk devrinde, firset fkran cevval dimayla28 tuhafoyunlar bulmakta, neeli, azimli, inat olmakla birlikte ebeveynine karsamimi ve oyunlarnda bile cidd idi. Kabna smayan, belki yaramaz fakatdersini abuk renen Cell, daha be yanda iken, husus ders veren ihtiyarmuallimine Hoca Efendi, karalama yazacan za, bana daha byk ders

gsteriniz. Ben artk ocuk deilim demi ve hocas her gn Celle iki sahifeyaz yazdrmaktan vazgemitir. Kitap merak da bu dnemde balayan29Cellin babasndan dinledii ilk hikayeler de 93 harbine aittir30.

Cell, Galatasaray Mekteb-i Sultnsinde yatl olarak okurken haftasonu eve gitme izni olmad31 zamanlarda yatakhnede klasik eserlerokumaktadr. Bunlardan Bossuetin, Tarih-i Kinat zerine32 adl eserininetkisiyle ders hocalarn metodolojik olarak sorgulamaya balamtr. Zihnve

Feyz efendilere kendisini ispat etmekle beraber, Trke kitbet hocasAtBeyin, kompozisyon dersinde Celli takdir etmesinden dolay, bu dnemdenitibaren muharrirlik mesleine doru bir ilginin balamasna neden olmutur33.

26 BOA,Sicil-i Ahval Defteri, Defter No. II/ 334-335; ocukluunu geirdii yerlerle ilgiliolarak Cell Nuri, Geliboluda ,Sak zda, Midillide, Rodosta..ocukluumun hayli

senesi(ni)u drt kasabada geirdim diyecektir. bk., Cell Nuri, Osmanl Devletilrken...Eski Devrin Drt Direi, Vakit, No.5444, 6 Mart 1933, s. 4.

27 Haydar Kemal(Cell Nuri), Tarih-i stikbl Mnasebetiyle Cell Nuri Bey, s. 9-10. Bumekteplerle ilgili elinde diplomasnn olmadn belirtir; Sk, age., s.5.

28 Amerikadan dnerken 1914 ylnda Cell Nuriyle Pariste karlaan ve bir sre sohbeteden, Cafer Seydahmet KIRIMER, Baz Hatralar, Emel Trk Kltrn Aratrma veTantma Vakf, stanbul 1993, s. 99da, yukarda kullanlan ifadeye benzer ekilde, CellNuri iin Cevval bir zekaya sahipti cmlesini kullanr.

29 Sk, age., s. 5; Girid Ahmed Skden farkl olarak, derslerde tembel olduunu belirtenCell, lkin istikbli ke fetmek isteyen, Jules Vernenin fenni masallarn okurdum imdiise realite deimitir, der. Cell Nuri, Yarm Asrda..., Ylmaz, No. 6, 6 K.sn 1931, s. 2;Ayrca, Teselya Muharebesinden sonra, askerlerimizin Giritten ekildii sralarda SirozdaMutasarrf bulunan babas Nuri Efendi (1894), padiahn teslimiyeti zihniyetine karmcadele etmi ve bu dnemlerde Cell Nuride de vatan ve millet sevgisi olumaya

balamtr. Bilgi iin bk , Cell Nuri, Trknklbnn Neticeleri-1, kdam, No. 11201, 30Haziran 1928, s. 2.30 Cell Nuri, -1293- Ellinci Yldnm, kdam, No. 11519, 19 Mays 1929, s. 2.31 zinsiz kalma tabirini, ailesi stanbulda bulunmayan ve hafta ba gidecek yeri olmayan

talebe durumu olarak aklar. Bk., Cell Nuri, Yelda, Defter No. 2, Malta 20.12.1920, s. 3.32 Yaplan bu almada yabanc yazarlarn eserleri genel olarak faydalandmz kaynaklarda

geen ekliyle Trke olarak verilmitir.33 Cell Nuri, Hakk- Mzi, Hakk- Hl, Hakk-stikbl, Edebiyt- Ummiye Mecmuas,

C. 3, No. 34-65, 27 Nisan 1918, s. 625-629; Sk, age., s. 5;Hac Zihni Efendi Arapa,Feyzi


9/48


Ayrca, Galatasaray Mektebine kaydedildii ilk gnlerde, Hat dersi muallimiHattat zzet Efendi, Celle, babadan, anadan hep memurzdesin;bydnde sen de, sayei ahanede, memur olacaksn... Tccar, esnaf olacakdeilsin. Onlar ayp eyler. Evveli yaz , ahiri yaz34 eklinde telkinlerde

bulunmaktadr.

Cell, Galatasaray Mektebinden sonra, 19 yanda Mekteb-i Hukuka(1901) balam, hukuk renimini srdrrken; bir taraftan da Hariciye

Nezareti Tahrirt- Hariciye Kaleminedevam etmitir. Buraya intisap etmektenmaksad ise memur olmak deil, Frans zca siyas usl-i tahrirdeki rsh vemelekesini takviye etmektir. Bu ehliyeti de g pta edilecek derecede eldeetmitir35. Hukuk mektebinde, mecelle-i ahkm- adliye, ahkm- fkhiye unvanaltnda biraz hukuk- medeniye ve ceza kanunnme-i hmynu, usl-imuhakemt- cezaiye diye bir miktar ceza hukuku dersi grdn belirtir.Ancak Sultan II. Abdlhamiddevrinde, mektepte hukuk- essye dersi pekokutulmamaktadr36.

Hukuk mektebinde Cell Nuri, hocalarnn gzne girmeyi baarmtr.Arazi Kanunundan imtihan olmu ve eyhlislm Hseyin Hsn Efendininsorularna iyi cevaplar vermesi zerine Celli takdir eden Hsn Efendiolum,...bir telffuz hatas olmasayd imtihannz gerekten przsz olacakt.

Bununla beraber sizi tebrik ederim37 diyecektir. Hukuk renimi srasnda

Efendi Farsa,Ali Haydar Efendi ise mecelle hocasdr. Bilgi iin bk., Cell Nuri, OsmanlDevleti lrken...Ben Nasl Cehaleti Tahsil Ettim?, Vakit, No.5405, 24 K.sn 1933, s. 4.

34 Cell Nuri, Osmanl Devleti lrken...Tarihe Kavuanlardan:, Vakit, No. 5440, 2 Mart1933, s. 4. Ayrca burada verilen bilgilerden, eer bir eksiklik yoksa , Cellin snfnumarasnn 3 olduunu anlyoruz.

35 Sk, age., s. 5-6; Hukuk mektebine giri tarihinin 1901 olmas gerekmektedir. Bununla ilgiliolarak 1923 ylndaki bir yazsnda,bundan 22 sene nce hukuk mektebine girdiini syler.Bilgi iin bk., Cell Nuri, Memur Tabakas-2, leri, No. 1790, 27 K.sn 1339/ 1923, s. 2.

36 Cell Nuri, Fenn-i Hukuktakinklb Hakknda Musahebe, Ceride-i Adliye, Sene. 1,Say.1,Ocak 1922,s.41-45; Ayn yaz,Yarn Mecmuas, No.19, 23 ubat 1338/1922,s. 4-5 de deverilmitir. Buradaki bilgilere gre, muallimlerden merhum Hakk Paa, derslerindegmrkten mal karrcasna az da olsa Hukuk- essyeden bahsetmektedir. Hukuk- dvelin

tedrisinde saknca yoktur. Hukuk- idarede ancak usl-i idare eklinde ve hukuk noktalardikkate alnmadan okutulmaktadr. Cell Nuri, bu dersleri nemsiz bulduklarndan, hukuk-medeniye, cezaiye ve ammeye dir Paris Darlfnunundan ders notlar getirttiklerini ve buekilde ilmi mktesebat kazandklarn belirtir.

37 Cell Nuri, Osmanl Devleti lrken...etrefillerin Foyas Nasl Meydana kyor, Vakit, No.5457, 19 Mart 1933,s. 4; Cell Nuri, Hukuk Mektebindeki sosyal hayatyla ilgili ubilgileri verir: Mektepten ktktan sonra hava iyiyse, ounlukla Sultan Ahmet bahesinegider, orada arkadalarla sohbet ederdik. Arkadalarn bir takm tavla oynarlard. Benmaalesef tavla, iskambil, dama ve satrancn cahiliydim. Bundan dolay ok okur ve


10/48

Necmi UYANIK236

Cell Nuri, Hariciye Tahrirat Kalemindeki grevinden dolay da Franszcasnilerletmi, batda ki gelimeleri yakndan takip etme ve bat eserlerini okuyarakkendini yetitirme imknn bulmutur.

II. Merutiyetin (1908) ilnndan drt sene evvel Cell Nuri, hukukmektebinden Doktora imtihanna tbi olarak iyi birehdetnmealmtr 38.Hukuktaki doktora sahas, hukuk- amme ilmindendir39. Cell Nuri, Hariciye

Nezaretinde alrken diplomatlk mesleinde ilerleyemeyeceini anlamtr.Tam mansyla ak kalpli bir gentir. Hlbuki, dndn sylemek deil,

sylediini dnmek lzm gelen diplomatlk gibi bir meslei hilkt-ftryesiyle telif edememitir. Mkemmel bir hukuk-inas olan Cell NuriBey, avukatlkla da kaynaamamtr. Hitabeti iyi ve avukatlkta baarlolmasna ramen bu meslei de terk etmitir40.

Hukuk Mektebinden mezun olduu yllarda Cell Nuri, hukukrencilerinin bir yerlere gelmek iin diplomalarn aldktan sonra, taralarda,mddei umumluk, mstantiklik gibi memuriyetlere tayin olunduklarnda, Adliye

NazrAbdurrahman Paann eteklerini pmeye gittiklerini belirtmitir41.

Buraya kadar anlatlanlardan grlecei zere Cell Nuri, ocukluk,rencilik ve meslek hayatna ilk atlma dnemlerinde, kiilik olarak evresindedrstl ile tannm ve deiik kaynaklardan beslenirken farkl araylarierisinde olmutur. phesiz, onun byle bir duru sergilemesinde ailesininkltr dzeyi ve doal olarak iinde bulunduu evrenin byk etkisi olmutur.zellikle, Galatasaray Mektebi bunun en somut rneini tekil etmitir. Buokulda iyi bir yabanc dil renen ve ayn zamanda bat medeniyetinin ilkklarn bulacak olan Cell Nuri, hukuk mektebini de bitirdikten sonra sahipolduu bilgi birikimiyle frtnal ve maceral bir hayatn eiine gelmioluyordu.

Eitim hayatn tamamlayan Cell Nuri, ocukluunda temayl gsterdiimeslee gazetecilik mesleine atlacaktr. Cell Nuri, Franszca ve Trkegndelik baz gazete ve deiik periyotta kan birok dergide 2444 bulan

yorulurdum. Bk. Cell Nuri, Osmanl Devleti lrken...Rvet Darlfnunu, Vakit, No.5394, 13 K.sn 1933, s. 4.

38 Haydar Kemal, Tarih-i stikbl Mnasebetiyle Cell Nuri Bey, s.10; Cell Nuriningenlik dnemi resmi iin bk., Ek-2.

39 TBMM zay Kiramna Mahsus Muhtasar Tercme-i Hl Varakas.40 Haydar Kemal, age.,s.11.41 Cell Nuri, Osmanl Devleti lrken...Osmanllar Sakall , Palabyk Bir Milletti.., Vakit,

No. 5386, 5 K.sn 1933, s. 4.


11/48


makale neretmitir42. Bu gazetelerden bazlar Le Courrier DOrient, LeJeune Turc, Tanin, ti-leri, kdam, Anadoluda Yeni Gn, Ylmaz, Vakitve Yeni Adam ismini tarken, dergiler ise tihat, Hrriyet-i Fikriye-SerbestFikir-Uhuvvet-i Fikriye, Trk Yurdu, Resimli Kitap, Edebiyt- Ummiye,Yarn, Ceride-i Adliye ve Hayat Mecmuas gibi isimlerden olumaktadr.

Yukardaki basn organlarndan ti-leri gazetesiyle43, tihat, HrriyetFikriye ve Edebiyt- Ummiye dergileri Cell Nuri iin nemli faaliyetalanlarn tekil etmilerdir. tihat hari tutulacak olursa dierleri Cell Nuritarafndan kurulmu basn organlardr. Bu gazete ve dergilerde yazan diernemli baz ahslar ise; Sleyman Nazif, Klzde Hakk , Abdullah Cevdet,Girid Ahmed Sk, Abdlhak Hamid [Tarhan], Mehmed Emin [Yurdakul],Cenab ehabeddin, Halid Fahri [Ozansoy], R za Tevfik [Blkba ], Mehmed

Zeki [Pakaln], Samih Rifat, Ercmend Ekrem [Talu], Yahya Kemal [Beyatl],Aka Gndz, Ruen Eref [naydn], Ftma Aliye, Mahmud Esad [Bozkurt],Enis Behi [Koryrek], Server Bedii ve Kprlzde Fuattan olumaktadr.

Cell Nuri kendi karm olduu gazete ve dergilerdeki amacn, milletve devletin menfaatine olmak zere teceddt, tekml, terakk44 ile TrklerinRnesansn amak, fikr geliimi salayarak45 byk bir programla Trklerenkiaf devrini yaatmak olarak aklayacaktr46. Bu amalarla Osmanl matbuataleminde kalemiyle milletinin bamszl adna zgrlklere ve yeniliklereyelken aan Cell Nuri, yazlarndaki eletiri ve bazen de muhalefetanlayndan dolay kimi zaman gazetesi kapatlrken, Roma (4 ay) ve Maltasrgnleri (20 ay) gibi zntl olaylar da yaamak zorunda kalmtr. Onun

42 Makalelerin knyeleri iin bk., Necmi UYANIK, agt., bibliyografya ksm.43 tinin sahibi ve ba yazarCell Nuri, yaz ileri mdr smail Subh Bey, mesul mdr

de Mehmed Celldir. Gazete ti adyla, 10 ubat 1335/ 1919 tarihine kadar 393 say olarakkmtr. 11 ubat 1335/1919 tarihinden itibaren, 12-394 numarasyla leri adyla kmayabalar. Suphi Nuri, hatralarnda gazetenin adn leri olarak koyan ahsn Talt Paaolduunu belirtir. Bk., Suphi Nuri LER, Gazetecilik Hatralarm, Yeni Adam, No. 364,18 lkkanun 1941, s. 14. Gazete, 10 Mart 1336/1920de gn yay n hayatna ara vermekzorunda kalr. 14 Mart 1336/1920 tarihinden itibaren gn Ahvl adyla yaynlandktan

sonra, gazete tekrar drt gn yayn hayatna ara verir. 21 Mart 1336/1920 den itibaren tekrarleri ismiyle yaynlanan gazete, 1 K.evvel 1340/1 Aralk 1924 tarihinde 2436 numarasylayayn hayatna son verir. ti gazetesiyle ilgili yaplan bir doktora almas iin bk., RecepDUYMAZ, Cell Nuri leri ve ti Gazetesi, (Marmara niversitesi Sosyal BilimlerEnstits-Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1991.

44 (mzasz), Hrriyet-i Fikriye, No. 1, 3 ubat 1329/16.02.1914, s. 2.45 (imzasz), Bismillhirrahmanirrahim, Edebiyt- Ummiye Mecmuas, C. 1, No. 22

T.evvel 1332/04.11.1916, s. 1-2.46 Cell Nuri, ti, ti,No. 1, 1 K.sni 1334/1918, s. 1.


12/48

Necmi UYANIK238

srgne gnderilmesi Hrriyet ve tilfn nemli simalarndan olan DamatFerithkmetleri dneminde olmutur47.

Gazetecilik ve milletvekillik dnemleri frtnal geen Cell Nuri, ilkgenlik yllarndan itibaren 18 yanda Londra-ngiltere, 27-28 yalarnda Atina-Yunanistan, Brksel-Belika, daha sonra seyahat ve aratrma amal olarak 29Temmuz-23 Austos 1912 tarihleri arasnda yapt kuzey gezisinde Rusya,Finlandiya, sve, Norve, Danimarka, 1 Temmuz-17 Austos 1913 tarihleriarasnda Almanya, skoya, Norve, zlanda ve kutup yaknlarna kadarAvrupann deiik blgelerine gitmitir . 17 Nisan-25 Haziran 1914 tarihleriarasnda ise daha ok aratrma amal olarak Amerikay gezme frsat eldeetmitir48.

47 Cell Nurinin ve Ahmet Emin [Yalman]n rf idare mntkas dna srlme kararylabirlikte Cell Nurinin 10 Mart 1919da tutuklandktan sonra 20 Martta Romaya gidiiylegeri dn arasndaki zaman drt aydr. Dn 22 Temmuz 1919da Dahiliye Nazr Edhem Beyin izniyle olmutur. Cell Nurinin Osmanl Meclis-i Mebusanna girmesindensonra ngilizler tarafndan Maltaya srlme sebebi Mill Mcadeleye destekleyen milliyetibir Trk aydn olarak hareket etmesidir. Cell Nurinin Roma ve Malta srgnleriyle ilgiliverilen bilgilerin detaylar iin bk., Cell Nuri ve Ahmed Emin Beyler, ti, No. 430, 19Mart 1335/ 1919, s. 4; Cell Nuri, Muazzez Karilerime ve Karelerime Elveda, leri, No.432, 21 Mart 1335, s. 1; (mzasz), Yarn Sabah Saat Dokuzda Sermuharririmiz Geliyor,

leri, No. 552, 22 Temmuz 1335/ 1919, s. 1; ( mzasz), Tevkifat Hakknda, Trkestanbul, No. 102, 12 Mart 1335 / 1919, s. 1; (mzasz), Dnk Tahliyeler, leri, 424, 13Mart 1335/1919, s. 1; M. Tayyib GKBLGN, Mill Mcadele Balarken MondrosMtarekesinden Sivas Kongresine, Birinci Kitap, Trkiye Bankas Yay., Ankara 1959, s.52-56; (mzasz), Gazeteci Arkadalar, Tasvr-i Efkr, No. 3684, 18 Mart 1335/1919, s. 2;BOA, Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahss Mdriyeti, No. 53/1, 11 evval 1337/10Temmuz 1919, 53/2 nolu belgede, Cell Nuriyle ilgili Polis Mdriyeti Ummiyesineekilen telgrafta, Avrupada bulunan leri gazetesi sermuharriri Cell Nuri Beyin Dersadete avdetine msade edilmi olduu ...Nuri Beyin muvsalatnda katiyyenkendisine iliilmemesi beyan olunur denilmektedir; Cell Nuri Bey Geldi, stikll HarbiGazetesi, No. 64, 25 Temmuz 1335/ 1919, s. 2; Bill MR, Malta Srgnleri, BilgiY.evi, 2. bs., stanbul 1985, s. 179-180; Galip Kemali SYLEMEZOLU, Yok Edilmekstenen Millet, Selek Yay., stanbul 1957, s. 76-77; Ayrca, Cell Nurinin tutuklanmas veRauf AhmetBeyden haber alnamamasyla ilgili bilgiler Heyet-i Temsiliye tarafndan Sivas

Valisi Reid Paaya 27 Mart 1920 tarihli bir telgrafla bildirilmitir. Bk., A TTE Arivi,Sra No. 1066, Kutu. 20, Belge (Gmlek) No. 56, 28. 3. 1336/1920 tarihli belge; ( mzasz),Cell Nuri Beyle Mlkat, Yarn Mec., No. 5, 10 T.sn 1338/1922, s. 8; Ahmed EminYALMAN, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, C. I, (Yayna Haz. Erol adiERDN), Pera Turizm ve Tic. A,., 2. bs., stanbul 1997, s. 572-573.

48 Bu lkelere gidi-geli ve seyahat tr anlatmlar iin bk., Cell Nuri, iml Hatralar,Matbaa-i ctihad, H. 1330/1912; Kutub Mushabeleri, Matbaa-i ctihad, stanbul H.1331/1913; Djelal Noury (Cell Nuri), Lettre du Nord, Le Jeune-Turc, No. 227-228,230,17-18, 20 Aot 1912, s. 1; Lettre du Nord, Le Jeune-Turc, No. 233, 23 Aot 1912, s. 1;


13/48


Cell Nurinin siyas hayat ise 22 Kasm 1919da Gelibolu milletvekiliolarak Meclis-i Mebusana girme hakk elde etmesiyle balamtr49. Maltasrgnnden sonra TBMMde I-II. dnem Gelibolu, III-IV. dnem Tekirdamilletvekili olarak 8 ubat 1935 tarihine kadar grevine devam etmitir50. Cell

Nuri, Meclis-i Mebusanda Misak- Millnin muharrirliini yaparken51TBMMde de 20 Nisan 1924 tarihinde kabul edilen ve 105 maddeden oluanTekilt- Essye Kanununun Mazbata Muharrirlii gibi nemli grevlerde

bulunmutur52.

Cell Nurinin siyas hayatnda yaam olduu en byk olay LozanAntlamasndan sonra kanunsuz bir ekilde yurda dnmek isteyen Rum veErmeniler konusuna gsterdii ilgi ve eletirilerden kaynaklanmtr. Olay,meclis iindeki baz milletvekillerinin Komitesi ad altnda Rum veErmenilerin Trkiyeye dnmesinde parmaklar olduu iddialarn Cell

Nurinin kardei olan Suphi Nurinin Son Telgrafgazetesinde ortaya atmasylabalamtr. Cell Nurinin de konuyla ilgili soruturma istemesi gazetelerde adgeen baz memurlarla birlikte milletvekili olan Kl Ali ve Yunus Nadiyikzdrm ve leri gazetesini basan (Rize milletvekili Rauf Beyle beraber)Kl

Lettre du Nord, Le Jeune-Turc, No. 234, 24 Aot 1912, s. 1; Cell Nuri, Mukaddime-Hoca Etem Mahmut Esad Efendi Hazretlerine, Hrriyet-i Fikriye, No. 1, 3 ubat 1329/ 16.

02. 1914, s. 2; ngilterede Gzel Bir Tedenni, kdam, No. 11298, 5 T.evvel 1928, s. 2; ,Osmanl Devleti lrken...Surat Sayesinde Milyoner Olan Salomon Bey, Vakit, No. 5442, 4 Mart 1933, s. 4; Amerikaya gidi haberi, Cell Nuri Beyin Azimeti, Hrriyeti Fikriye, No. 10, 10 Nisan 1330/23 Nisan 1914, s. 16da verilmitir. Dn haberi de, Uhuvvet-iFikriye, No.1-17, 12 Haziran 1330/ 25.06. 1914, s. 1de verilmitir; (imzasz)Mver-yAtlasiden, Uhuvvet-i Fikriye, No. 5-21, 10 Temmuz 1330/23.07. 1914, s. 1.

49 Cell Nurinin milletvekili olarak meclise girmesiyle ilgili haber, leri, No. 673, 23 T.sn1335/1919, s. 1de yaynlanmtr.

50 Trkiye Byk Millet Meclisi Albm 1920-1991, Ankara 1994, s. 20.51 (mzasz), Cell Nuri Bey, Yarn, S. 42, 14 Eyll 1338/19122, s. 287.52 Cell Nurinin mecliste ald grevler u ekildedir: Kann- Ess Encmeni Riyasetine

seilii ve onunla ilgili haber, TBMM ZC., 1/16, 7.2.1338/1922, s. 254; leri, 10 ubat1338/1922, s. 1; Kanun- Ess Encmeni Azal, TBMM ZC., I/24, 8.11.1338/1922, s. 430;ktisat Encmeni Katiplii, TBMM ZC., I/25, 20.12.1338/1922, s. 469; kinci dnemde,

Kann- Ess Encmenine Drdnc ubeden tekrar seilii, TBMM ZC., I/28,8.3.1339/1923, s. 43; ktisat Encmeni Mazbata Muharriri, TBMM ZC., I/28,8.4.1339/1923, s. 473; Kann- Ess Encmeni Mazbata Muharriri ve ayn zamandaHariciye Encmenine seilii,TBMM ZC., II/1, 16.8.1339/1923, s. 71-72/ II/2,12.9.1339/1923, s. 35-36; Nizamnme-i Dahiliye Encmeni Mazbata Muharrirlii, TBMMZC., II/30, 14.3.1927, s. 132; Tekilat- Esasiye ve Muhtelit Encmeni Azal TBMM ZC.,III/2, 2.2.1928, s. 128. Grld gibi, Cell Nuri, saltanat, hilfetin kaldrlmas,cumhuriyetin iln, Tekilat- Essyenin hazrlan ve Chester Projesini kabul eden ktisatEncmeninin Mazbata Muharriri olarak nemli grevlerde bulunmutur.


14/48

Necmi UYANIK240

Ali Cell Nuriyi 30 Temmuz 1924te yaralamtr. Bu olayn geliim srecinde21 Mays 1924te ileri BakanFerit[Tek] Bey istifa etmi ve yerine Recep[Peker] gemitir. Cell Nurinin dvlme olay Trk basnnda nemli biryank bulmu ve haftalarca bu konuyla ilgili yazlar yaynlanmtr. Bu olaydansonra Cell Nuri bir sre gazete yazlarna ara vermek zorunda kalmtr53.

Cell Nuri, 2 Kasm 1938 tarihinde hayata gzlerini kaparken54, sekiz gnsonra Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatrknlm, Cell Nuriyle ilgili yazlarn gndemden dmesine neden olmutur.Trk dnce ve basn tarihinin nemli simalarndan olan Cell Nuriyle ilgili,

basnda baz deerlendirmeler yaplmtr. Buna gre Cell Nuri, kymetli birilim adamdr55 ve kalemiyle memlekete ok byk hizmetler yapmtr. Eserlerimill ktphanemizde mutena bir yer igal etmitir56. Ahmet Mithattan sonraTrk fikir tarihinde deiik konularda en ok eser vermi bir Trk aydndr57.

53 Burada geen konu ve dvlme olayyla ilgili kaynaklar iin bk., Zengin Ermeni ve Rumlarnstanbula dnmesiyle ilgili Meclisteki asl grmeler 14 Nisan 1924 tarihinde olmu ve Zonguldak Mebusu Halil, Erzurum Mebusu Rt ve Saruhan Mebusu Reatn ecnebilerleilgili sylenenlerin doru olup olmadn sormalar zerine, Dahiliye Vekili Ferit Bey, Benan Deirmeciyan tarafndan Dahiliye Vekaletinde ikinci derecede bulunanmemurlardan birisine Bank- Osmn vastas yla 4500 lira para gnderdiinin sabitolduu ve bu konunun aratrldn sylemesi kendisini zor durumda brakm ve

Zonguldak Mebusu Halil Bey, Ferit Beyi konuya hassasiyet gstermemesinden dolayeletirmitir. Efendiler! Sakaryann amurlu sularna kararak umman ebediyete aktlankanlar niin aktlmt? sorusunu sorar. Bk., TBMM ZC. II/8, 14. 4. 13340, s. 647-652;Cell Nuri, Mebuslarn Masuniyeti, leri, No. 2308, 25 Temmuz 1340 /1924, s. 1; CellNuri, Cumhuriyeti Anlyoruz, leri, No. 2309, 26 Temmuz 1340/ 1924, s. 1; Cell Nuri, Rum Firariler, leri, No. 2313, 30 Temmuz 1924, s.1 ve Dhiliye Vekili Receb BeyinBeyanat, s. 1; Cell Nuri, Hain , Firar Rumlarn Avdetine Msaade , leri , No. 2312, 29Temmuz 1340/ 1924, s. 1; (mzasz), Dn Akam Ayntab Mebusu Kl Ali BeydaremizdeCell Nuri Beyi Cerh etmidir, leri, No. 2314, 31 Temmuz 1340/ 1924, s. 1; Subh Nuri,Vurunuz Efendiler ! , leri, No. 2314, 31 Temmuz 1340/ 1924, s. 1; Son Telgrafgazetesinin Ermeni ve Rumlarn yurda dneceine dair ilk cidd haberleri, 1 Nisan 1924 gnMstakil adyla karken burada yaynlanm ve ondan sonra hkmet tahkikatlarabalamtr. Bk., (mzasz), Heyet-i Tahkikiyeyi ve Gazetemizi Tehdit ediyorlar..., SonTelgraf, No. 27, 10 Temmuz 1340/1924, s. 1; (Ahmet Aaolu-mzasz), antaj,

Hakimiyet-i Milliye, No. 1167, 9 Temmuz 1340/1924, s. 1; Ahmet Emin YALMAN, YaknTarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, C. 2, Yayna Haz. Erol adi ERD N, PeraTurizm veTic. A.., 2 bs., stanbul 1997, s. 941-944.

54 Mezar Rumeli Hisarndadr.55 (mzasz), Ackl Bir lm, Cumhuriyet, No. 4201, 3 .terin 1938, s. 1.56 (mzasz), TekirdaMebusu Cell Nurileri ld, Haber, No. 2424, 3 .terin 1938, s. 2.57 (mzasz), Byk Bir Kayp, Akam, No. 7203, 3 T.sn 1938, s. 10; Cell Nurinin

lmnden sonra yaplan baz deerlendirmeler iin bk., Hasan-()li YCEL, Cell Nurileri, Akam, No. 7207, 7 T.sn 1938, s. 6; Aka GNDZ, Cell Nurinin ki Asl


15/48


Grld gibi Cell Nuri, II. Merutiyet ve Cumhuriyet dneminin nemlisimalarndan biridir.

B. Eserlerikinci Merutiyetle beraber yazmaya balayan Cell Nuri, elli civarndaki

kitap ve iki bin iki yz akn makalesiyle Trk dnce tarihinde kendisinenemli bir yer edinmitir58. ok sayda eser veren Cell Nuri, bu zelliinden

Hatras, Tan, No.1179, 9 .terin 1938, s. 5, Sadri ERTEM, Cell Nuri-1, Kurun, No.7481, 6 .terin 1938, s. 6.

58 Cell Nurinin kaleme ald kitap isimleri u ekildedir: Une Anne de Libert 1908-1909,mprimerie du Courrier dOrient, Constantinople 1909; Le Droit Public et lslm,mprimerie du Courrier d Orient, Constantinople 1909; Problmes Sociaux; Origine duSystme Foncier Ottoman, la Loi Agraire, le Credit Foncier Ottoman, la Question desDimes, les Vakoufs, mprimerie du Courrier dOrient Constantinople 1909; Le DiablePromu Dieu Essai Sur le Yezidisme, mprimerie du Jeune Turc,Constantinople 1910;Cauchemar? Roman, Des Temps Hamidiend, Pera Edition du Jeune-Turc1911; TheSultan-a romance of the harem of Abdlhamid, London, 1912; 1327 SenesindeSelnikde Mnakid ttihad ve Terakk Kongresine Cell Nuri Bey TarafndanTakdim Klnan Muhtradr, Mtereklmenfaa Osmanlirketi Matbaas, stanbul 1327;Memlik-i Osmniyede Emvl- Gayr Menkle ve Evkf Hakknda Cell Nuri BeyTarafndan Evkf- Hmayn Nazr Ekrem Beyefendi ile Defteri Hkn NazrAbdurrahman Beyefendi Hazertna Hitaben Yazlm Ak Mektub, Yeri ve TarihiYok; Kendi Nokta-i Nazarmdan Hukuk- Dvel, Mtereklmenfaa Osmanl irketi

Matbaas, stanbul H. 1330; Mukadderrt- Tarihiye, Matbaa-i ctihad, stanbul H. 1330;iml Hatralar, Matbaa-i ctihad, stanbul H.1330;Trih-i Tedenniyt- Osmniye,Matbaa-i ctihad, stanbul H.1330; Havic-i Kanniyemiz, Matbaa-i ctihad, stanbulH.1331;Tarih-i stikbl Mnasebetiyle Cell Nuri Bey, Yeni Osmanl Matbaa veKtbhanesi, stanbul H.1331 (Haydar Kemal mstear ismiyle); ttihd- slm-slmnMazisi, Hl, stikbli, Yeni Osmanl Matbaas, stanbul H. 1331; Kadnlarmz, Matbaa-ictihad, stanbul H 1331;Tarih-i Tedenniyt- Osmniye-Mukaddert- Tarihiye, YeniOsmanl Matbaa ve Ktbhanesi, stanbul H.1331; Kutub Mushabeleri, Yeni OsmanlMatbaa ve Ktbhanesi, stanbul H. 1331;Tarih-i stikbl -1- Mesil-i Fikriye, YeniOsmanl Matbaa ve Ktbhanesi, stanbul H.1331;Tarih-i stikbl -2- Mesil-i Siysiye,Yeni Osmanl Matbaa ve Ktbhanesi, stanbul H.1331;Tarih-i stikbl -3-Mesil-ictimye, Yeni Osmanl Matbaa ve Ktbhanesi, stanbul H. 1332; AnarizmHkmetsizlik Meslek-i Felsefesi, stanbul tarihsiz. (Tarih-i stikbl-3-Mesil-ictimiyenin bir ksmdr ayr baslmtr); Mslmanlara, Trklere Hakret;

Dmanlara Riyet ve Muhabbet, Kader Matbaas, stanbul H.1332; Hteml-Enbiy,Yeni Osmanl Matbaa ve Ktbhanesi, stanbul H.1332; lel-i Ahlkiyemiz, Yeni OsmanlMatbaa ve Ktbhanesi, stanbul H. 1332; Perviz O, Yine O, Hep O - Bir ir-i N-manzum, Zerafet Matbaas, stanbul 1332; ttihd- slm ve Almanya, Yeni OsmanlMatbaa ve Ktbhanesi, stanbul H.1333; Corafya-y Tarih, Mlk-i Rum, Efkr- CedideKtbhanesi, Kostantiniye 1917; Rum ve Bizans, Efkr- Cedide Ktbhanesi, Kostantiniye1917; Trkemiz, Mesil-i Hzra Hakknda Mushabt, Efkr- Cedide Ktbhanesi,stanbul 1917; Harbden Sonra Trkleri Ykseltelim, Efkr- Cedide Ktbhanesi,Kostantiniye 1917; tirk Etmediimiz Harekt, Efkr- Cedide Ktbhanesi, stanbul


16/48

Necmi UYANIK242

dolay Seksen beygir kuvvetinde bir yaz makinesine benzetilmitir59. CellNurinin retkenliinden dolaySleyman Nazif u deerlendirmeyi yapmtr:Cell Nuri Beyin ilmini kimse inkr etmez, ok okuduu iin, ilmindeilerleyerek deiir. O, son sistem bir dretnottur (sava gemisi), fakatdmensiz.60 Cell Nuri, yazlarnda kendi isminden baka Helvaczde, Afife

Fikret, Haydar Kemal, Tark Cell, Mehmet Cellmstear isimleriyle birlikte,Franszca eserlerindeDjelal Noury veN. D Helva gibi isimler kullanmtr61.

1917; lmeyen -Masal-, Efkr- Cedide Ktbhanesi, Kostantiniye 1917; Merhume, Efkr- Cedide Ktbhanesi, Kostantiniye 1918; Kara Tehlike, Efkr- Cedide Ktbhanesi,Dersaadet 1334/1918; Ahir Zaman, Efkr- Cedide Ktbhanesi, stanbul 1335/1919. (AfifeFikret Mstear ismiyle); Yelda-Ferda-Fevza-Masal, ( Yeld,baslmam deftereklinde 50adet Maltada 9. 4. 1920-15. 6. 1920 tarihleri arasnda yazlmtr. DierFerd ve Fevzaisimli defterler bulunamad); Trkenin Sarf Hakknda Tecrbe-i Kalem, (Baslmam),Defter eklinde (11 adet), 1921; Tac Giyen Millet, Ktbhane-i Cihan, stanbul 1339/41;Trknklb, Suhlet Ktbhanesi, stanbul 1926; Effendi-Roman Turc, Constantinople Angorra1925-1926. (Baslmam, daktilo edilmiekilde); Yeni Alfabe ve ml Dersleri,Suhlet Ktbhanesi, Semih Ltfi, stanbul 1928; Tam Alfabe,stanbul, Tarihsiz; HiBilmeyenlere Trke Alfabe ve Hece, Suhulet Ktbhanesi. Semih Ltfi, stanbul 1928;Yeni Trke Gramer Dersleri, (Baslmam,deftereklinde ki adetRasih NuriLERninel yazsyla) Tarihsiz; Gramer, lk Mekteplerin 5. Snflarin, leri Ktbhanesi, stanbul1929-1930;Vatandalk (Yurt Bilgisi) lk Mekteplerin 5inci Snflar in, leriKtbhanesi, stanbul 1931; Devlet ve Meclis Hakknda Musahabeler, TBMM Matbaas,

Ankara 1932; N De Helva, La Science mperiale Des Songes et Dictionnaire Oniriquentime et Secret Des Csars Byzantins Des Califes Arabes et Des Sultans Ottomans,Editions Eugene Figere,Paris 1935.

59 Hasan Ali YCEL, Edebiyat Tarihimizden, 2. bs., letiim Yay., stanbul 1989, eksayfalarnda. Bu karikatr iin bk., Ek-3.

60 Sleyman Nazif, Cell Nuri Beye Aid , leri, No. 1769, 6 K. sani 1339/ 1923, s. 2;Sleyman Nazifin bu tespitine Cell Nuri yle cevap verir: azizim sende, son sistem ve(ekvotaryal) tlak olunan cinsten bir rasad drbinisin. Lkin cams z. Adesesiz. Eer yleolmasayd, dmenden baka daha birok nevaksm olduunu grrdn demitir. Bk., CellNuri, Sleyman Nazife Mektub- Mekf, leri, No. 1784, 21 K.sn 1339/1923, s. 1.

61 Bu mstearlardan Tark Cell imzal yazlarn bulamadk, bu isimle yazdn kendisibelirtmektedir. Bk., Haydar Kemal, Tarih-i stikbl Mnasebetiyle Cell Nuri Bey, s.10.Ayrca ,Yirminci Asrda Zeka,C. II, S. 24,13 Mart 1330/26. 03. 1914, s. 18de HaydarKemalle Cell Nurinin resimleri ayndr. Yine,Haydar Kemalin Cell Nuri olduu, Girid

Ahmed Sak, age., s.16da da belirtilmektedir. Hatta bu yzden Abdullah Cevdetle aralaralmtr.Abdullah Cevdetle aralarnn alma tarihi olarak Ocak 1914 tarihini veren ServerBedii, Cell Nurinin sa eli gerek adyla yazarken, sol elinin de Haydar Kemalimzasnattn belirtir. Bk., Server Bedii, Zavall Cell Nuri Bey-ime-i Husmet mi? ime-iMuhabbet mi? ctihad Mat. stanbul 1329/1914, s. 16; Afife Fikretmstearnn Cell Nuriolduunu, DikenMecmuasnn, No. 45, 4 Mart 1336/1920 s. 6,9da bulunan bir karikatr vedier resimlerden anlyoruz . Ayn ekilde, Ahmed Emin Yalman da, Cell Nurinin AfifeFikret takma adyla yazdn belirtir. Bk., Ahmed Emin Yalman, age., C. 2, s. 930. tigazetesinde, Ayrca, Afife Fikretmstear adn kullanarak yazd Ahir Zaman adl


17/48


Cell Nuri, zet olarak cumhuriyet dnemi ncesi eserlerinde, istibdatdneminin hemen akabinde milletin zledii hrriyet beklentisini, II. Merutiyetolayn62 ve merutiyetin hukuk boyutuyla birlikte63, zellikle OsmanlDevletinin k sebepleri zerine sayfalarca dolusu fikirler beyan etmitir64.Ona gre Avrupa devletleri, Osmanlya kar ifte standart uygulamakta ve onu

paralamaya almaktadrlar65. Osmanl, idaresizliin bedelini ok pahalyademitir. Bunun iin terakki yolu bir an nce almal, emperyalist politikalarakar gl bir millet ve devlet yaratlmaldr. Bunun yolu da Avrupallamak-

batllamak ya da bat medeniyetini almaktan gemektedir. Bu konudaki en byk grev ise ttihat ve Terakkiye dmektedir66. Cell Nuri, Osmanlyailerlemi model lkeler bulmak iin eitli Avrupa, Asya lkeleriyle beraberAmerikaya kadar gitmitir. Amerika gezisi hari dierlerini seyahatnme olarakyaynlamtr67. Cell Nuri, Trk milletini modernleme izgisine ulatrabilmekiin zellikle kadnlara gereken nemin verilmesine dikkat ekmitir. Kadnlarncahil braklmas demek, yeni neslin geri kalml olacandan kadn meselesidou meselesi kadar nemlidir. Onun iin kadnlar mutlaka eitilmelidir68. Cell

romannn blmlerinin sonuncusunda, Afife Fikret Hanm Efendinin tevkif edilmesiyle, buroman yarda brakmtr notu vardr. Bk. Afife Fikret, Ahir Zaman, Efkr- CedideKtbhanesi, stanbul 1335/1919, tigazetesindeki son yazs 12 Mart 1919dadr. Bu tarihde Cell Nurinin Romaya srld gnlere rastlar; Falih Rfk (Atay) da, Cell Nurinin,Afife Fikretmstear ismiyle yazdn belirtir. Bk., Fesbhanallah.. Yine Dnd, Akam,

No. 2010, 13 Mays 1924, s. 1. Mehmed Cell mstearyla, Edebiyt- UmmiyeMecmuasnda mdrlk yapmtr. Cell Nurinin asl adnn Mehmed Celleddin olduunuise Sk, age., s.4te belirtir. DierHelvaczde mstearn ise, bamuharrirliini yaptleri gazetesindeki ba sayfa yazlarndan anlyoruz. Bayan mstear ismini kullanmasndandolay karikatrize edilmi resmi iin bk., Ek-4

62 Djelal Noury (Cell Nuri), Une Anne de Liberte, 1908-1909, (31 s.)63 Djelal Noury, Le Droit Public et L slam, mprimerie du Courrier dOrient,

Constantinople 1909, (40 s.),Ayrca, Cell Nuri, Mukaddert- Tarihiye, s. 348.64 Bu konuyla ilgili iki nemli eseri, Cell Nuri, Tarih-i Tedenniyt- Osmniye ve bu eserin

devam niteliinde olan Mukaddert- Tarihiyeden olumaktadr. Bu iki eser daha sonrabaz ekleme ve karmalarla beraber Trih-i Tedenniyt- Osmniye Mukaddert-Tarihiye adyla yaynlanmtr.

65 Cell Nuri, Kendi Nokta-i Nazarmdan Hukuk- Dvel, (191+1 s.)66 Cell Nuri, 1327 Senesinde Selnikde Mnakid ttihat ve Terakki Kongresine Cell

Nuri Bey Tarafndan Takdim Klnan Muhtradr, (57 s.)67 Cell Nuri, iml Hatralar, (128 s.) ve Kutub Mushabeleri, (181 s. art ekler); kieserin de gnmz Trkesine evirisi yaplmtr. Bk., iml Htralar, Mavi Yaynclk,stanbul 1997, (79 s.); Kutub Mushabeleri, Mavi Yaynclk, stanbul 1997, (95 s.). Her ikieserde brahim Demirci tarafndan gnmz Trkesine aynen aktarlmtr.Yalnz KutubMushabelerinde bulunan Cell Nurinin gezdii farkl blgeleri gsteren 16 adet resimeviriye alnmamtr.

68 Cell Nuri, Kadnlarmz, ( 224+8 s.); Bu eser, zer OZANKAYA tarafndan ayn isimle,gnmz Trkesine aktarlmtr. Kltr Bak. Yay., Ankara 1993, (155 s.) Yalnz,


18/48

Necmi UYANIK244

Nuri, fikr sahadaki ilerleme iin batnn felsefe hareketlerinden, zellikleBchner ve Gustave Le Bonla birlikte baz maddeci, pozitivist dnrlerinfikirlerini aktarmtr69. Bu eserlerindeki dinle ilgili dncelerinden dolay bazeletiriler almtr70. Devletin ve milletin kurtuluu iin deiik siyas formllerarayan Cell Nuri, zellikle ittihd-slm modelini ortaya atarak71 bu konudaslm Peygamberinin dnyev vasflarndan faydalanmtr72. Dnyadakimilliyetilik temelli devlet modellerinin oluumunun bilincinde olan Cell Nuri,

bu konuda Trkeyle ilgili almalar da ortaya koymutur73. II. Merutiyetdneminde bat medeniyetinin alnmasn isteyen Cell Nuri, bu medeniyetinahlk konusuna dikkat ekerek kt ynlerinin alnmasn istememitir74.

Trkiye Cumhuriyeti kurulmadan nce makale ve kitaplarnda yukardabahsettiimiz fikirlerinden dolay birok kalem kavgasna giren Cell Nuri,cumhuriyet dneminde de bu zelliini devam ettirmitir. Ziya Gkalp, Ahmet

Aaolu, Ali Kemalgibi isimlerle tartmalar olmutur. Bu zelliiyle beraberyazlaryla Mill Mcadele hareketini destekleyen Cell Nurinin cumhuriyetdnemindeki iki nemli eseri Tac Giyen Millet ve Trk nklb adlarntamaktadr. Bu eserlerinde saltanatn padiahtan millete gei srecini veAvrupa merkezli inklp kavramn Trkiyeye ithal etmeye alan Cell Nuri,

bu eserlerinde adeta Trk modernlemesinin ana hatlarn ortaya koymaktadr75.

OZANKAYA, bu evirisinde eserin basm tarihini 1915 olarak vermitir. s. XVde, dorusu1913tr; Cell Nurinin, bu eseriyle ilgili bir makale iin bk., Hseyin KILI,Kadnlarmz, Tarih ve Toplum, S. 37, Ocak 1987, s. 59-61.

69 Cell Nuri, Tarih-i stikbl -1- Mesil-i Fikriye, (171+5 s.); Tarih-i stikbl -2-Mesil-iSiysiye, (211+3 s.); Tarih-i stikbl-3- Mesil-i ctimiye, ( 164+12 s.)

70 Baz eletiriler iin bk., ehbenderzde Ahmed Hilmi, Huzur- Akl u Fende MaddiynMeslek-i Delleti, Hikmet-i Matbaa-i slmiye, stanbul 1332/1916, ( 159 s.); Ferid (KAM),Tarih-i stikbal, Sebilrread, C. 11, No. 283,16 R.evvel 1332/30 K.sn 1329/1914, s.358-361; Ferid, Tarih-i stikbal-Cell Nuri Bey, Sebilrread,C. 12, No. 287, 14 R.ahir1332/ 27 ubat 1329/12.3.1914, s. 4-7.

71 Cell Nuri, ttihd-slm, slmn Mazisi, Hli, stikbli, (402+6 s.); ttihd-slm veAlmanya, Yeni Osmanl Matbaa ve Ktbhanesi, stanbul H. 1333/ 1915, (64 + 1 s.)

72 Cell Nuri, Hateml- Enbiy, (326+2 s.)73

Cell Nuri, Trkemiz, Mesil-i Hazra Hakknda Mushabt, ( 120+ 2 s. )74 Cell Nuri, lel-i Ahlkiyemiz, ( 167 s.)75 Cell Nuri, Tac Giyen Millet, (126+1 s.); Trknklb, (399+3 s.); Trk nklb adl

eserin Ltin harfleriyle Trkeye evirisi, biri ayn adla dieri farkl bir isimle yaynlanmtr.Bu eviriler iin bk., Cell Nuri leri, Trknki()lb,Haz. Recep Duymaz, Kakns Yay.,stanbul 2000, ( 334 s.), Cell Nuri leri, Trknklb, Haz. Recep Duymaz, Atatrk KltrMerkezi Bakanl,Ankara 2000, (326 s.), Cell Nuri, Trk Devrimi-nsanlk TarihindeTrk Devriminin Yeri, Gnmz Yaz ve Diline eviren, zer OZANKAYA, Kltr Bak.Yay., Ankara 2002, (350 s.).


19/48


Cumhuriyetin ilnndan sonra 1928 yl ve devamnda Cell Nuri, Ltinalfabesine gei almalaryla beraber okul kitaplar da hazrlamtr76.

Cell Nuri, hayat boyunca makalelerinde gncel olaylarla ilgiliyorumlaryla birlikte zellikle gnn hkmetlerine ciddi anlamda eletirilergetirmitir77. Makalelerinde balang itibaryla dinin yenilemeye engelolmad fikrini ortaya koyarak78, siyas ve sosyal reform isteklerinde dindenfaydalanmtr. Bu dnemlerde zellikle Abdullah Cevdetin ban ektiictihad dergisi etrafnda devletin eksiklerini ve yenilemeye dnk fikirleriniekinmeden ortaya koyan Cell Nuri, bu fikirlerini dnemine gre kendikarm olduu gazete ve dergilerinde Klzde Hakkyla beraber ortayakoymutur. Devletin siysi-hukuk eksiklerine dikkat eken Cell Nuri, kanunihtiyalarla ilgili hukuk dzenlemeleri, zellikle kamu hukuku asndan ortayakoyarak, Osmanl Devletinin siyas sistemini hukuk temeller zerineoturtmaya almtr79. Mill Mcadele ve cumhuriyet dneminde de yazlaryla

76 Cell Nuri, Hi Bilmeyenlere Trke Alfabe ve Hece, (48 s.); Yeni Alfabe ve mlDersleri, (110+ 1 s. ); Vatandalk ( Yurt Bilgisi) lk Mekteplerin 5inci Snflarin, (

156+2 s.)77 Baz eletirileri iin bk., Cell Nuri, Dahil ve Hric Siysetde frat, ti,No. 9, 9 K.sn1334/1918, s. 1-2; Memleketimizde ss-i Hkmetin Takviyesi, ti, No. 169, 18 Haziran1334/1918, s. 1-2; Hariciye Nzr Ahmed Nesimi Beye, ti, No. 172, 21 Haziran1334/1918, s. 1-2; - Kanun Hkmeti,htill Hkmeti- Dahiliye Nazr Vekili zzet BeyinNazargh- Tenkidlerine , leri, No. 403, 20 ubat 1335/1919, s. 1-2; imdi R za Paa Hkmeti Ne Yapacak?, leri, No. 725, 14 K.sn 1336/1920, s. 1-2; Muhalefet Fikri,leri, No. 1992, 23 Austos 1339/1923, s. 2

78 Cell Nuri, slmda Vcb- Teceddd, ctihad, No. 39-41, 15 K.sn,1 ubat,15 ubat1327, s. 970-973,983-989,1000-1002.

79 Cell Nuri, Havic-i Kanniyemiz-Hanedn- Saltanat Kanunu, ctihad, No. 57, 7 Mart1329/30.03.1913, s. 1257-1261; Havic-i Kanniyemiz-Memurn Kanunu, ctihad, No.58, 14 Mart 1329, s. 1274-1277; Havic-i Kanniyemiz-dre-i Mlk Kanunu, ctihad, No.1- 59, 21 Mart 1329, s. 1287-1290; Havic-i Kanniyemiz-Kavnn-i Adliye, ctihad, No.

60, 4 Nisan 1329, s. 1307-1309; Havic-i Kanniyemiz-Kavnin-i Essiyemiz, ctihad, No.61, 11 Nisan 1329, s. 1329-1332; Havic-i Kanniyemiz-Kavnin-i Vakfiye, ctihad, No.62, 18 Nisan 1329, s. 1343-1346; Havic-i Kanniyemiz-Mecelle Meselesi, ctihad, No.64, 2 Mays 1329, s. 1384-1387; Havic-i Kanniyemiz-Emlk Kanunlar, ctihad, No.65, 9 Mays 1329, s. 1410-1414; Havic-i Kanniyemiz-Kavnn-i Muvakkate, ctihad, No. 66, 16 Mays 1329, s. 1427-1430; Havic-i Kanniyemiz- L Yenkiru Tagayyirl-Ahkam bi-Tayril-Ezman, ctihad, No. 67, 23 Mays 1329/05.06.1913, s. 1451-1454; Bumakaleleri daha sonra kitap haline getirilmitir. Bk., Cell Nuri, Havic-i Kanuniyemiz,(118+10 s.).


20/48

Necmi UYANIK246

Anadolu hareketini destekleyen Cell Nuri, fikr olarak deiik cephelerdencumhuriyetin mimarlarndan biri olmutur80.

II. OSMANLI DEVLETN KURTARMA ARAYILARIBALAMINDA CELL NUR VE FKR HAREKETLER

Cell Nurinin devlet ve milleti kurtarmak iin kendisinin de dahil olduudnemin aydnlarnn ortaya koyduu siyas fikirlerle ilgili salkl birdeerlendirme yapabilmek iin ona gre, Osmanl Devletinin k sebeplerinelerdir? Bunlarn ksaca verilmesi gereklidir. nk, devletin kurtuluu veilerleme iin yazlan reeteler dorudan Osmanlnn iinde bulunduu

problemlerle ilgilidir.

A. Cell Nuriye Gre Osmanl Niin Geriledi?Gazetecilik veya hukuku gznden ziyade olaylara tarihilik bilinciyle

yaklaan Cell Nuri, meseleleri mazi ile gelecek arasnda, gereklii yakalamakadna ele almtr. Ona gre tarih, hibir vakit, yekcihet (unileteral) tedkikedilmemelidir.81 Tarih, bir projektr olarak grlmeli, ancak, tarih yazlrkenbal mumu gibi istenilen ekle sokulmamaldr82. Olaylara biraz dahayksekten bakan Cell Nuri83, Osmanlyla ilgili tespitlerinde yeni akmlarnoluumu da byk lde siyas gelimelere paralel bir gelime gstermitir

prensiyle hareket etmitir84.

Osmanl tarihinin kklerini slm tarihi, Turan tarihi ve Rum tarihi olmakzere85 temelde deerlendiren Cell Nuri, Osmanlnn k sebepleri sekizana balk altnda incelemitir. Bunlar ise, 1- Dahil Sebepler, 2- UnsurSebepler, 3- dar Sebepler, 4- Mal Sebepler, 5- Din Sebepler, 6- Fikr-Hiss-

80 Cell Nurinin Anadolu hareketini destekleyen yazlar iin bk., Cell Nuri, Sivas Kongresi

Heyeti-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine, leri, No. No. 631, 12 T.evvel1335/ 1919, s. 1-2; lim ve Fen, Tarih Nokta-i Nazarndan Kuva-y Milliye, leri, No. 638,19 T.evvel 1335/ 1919, s. 1-2; Osmanl Siyseti Hariciyesi-Mustafa Kemal Paann Nokta-iNazar.., leri, No. 643, 24 T.evvel 1335/ 1919, s. 1-2; Kuv-y Milliye TereddiEtmemelidir, leri, No. 654, 4 T.sn 1335/ 1919, s. 1-2; Cell Nurinin ortaya koymuolduu cezr program ve meclisteki faaliyetleri cumhuriyet ynetimi asndan nem arz

eder. Cell Nuri Beyin Cezr Program, leri, No. 633, 14 T.evvel 1335/ 1919, s. 1-3.81 Cell Nuri, Trknklb, s. 34.82 Cell Nuri, Trbedar Zihniyeti, kdam, No. 11291, 28 Eyll 1928, s. 2.83 Cell Nuri, Siyasette Kelbiyn Ruslarngilizlerden Medenidir. Lloyd Georgenin Yaveri

Wilson, ti, No. 14, 14 K.sn 1334/1918, s. 2.84 Bra Ersanl BEHAR, ktidar ve Tarih-Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu

(1929-1937), 2. bs., Afa Yay., stanbul 1996, s. 19.85 Cell Nuri, Tarih-i Osmannin Makabli, Edebiyt- Ummiye Mecmuas, C.1, No.1, 22

T.evvel 1332/ 04.11.1916, s. 6.


21/48


Terbiyev Sebepler, 7- Huss Sebepler, 8- Haric Sebepler eklindedir86.Osmanlnn gerilemesini bu balklar altnda ele alan Cell Nuri, gelimelerizamannda gremeyen Osmanl idarecileri iin sert bir slp kullanarak

bunlarn, bir nevi siyas ve ictim sarlk iinde olduklarn87 ve Balkansavalarndan sonra hl gz boyamak kabilinden kr krne, acemicesinedrt nala denize hayvan srer gibi hareket ettiklerini belirtir. Cell Nuriye gre,sorumlular nereden geldiimizi, nerede bulunduumuzu, nereye gideceimizi,

gaye-i emelimizin ne olduunu lykyla bilememektedirler. zet olarakprogramszlk, gayesizlik ban alm gitmekte, fikirler yerine gelip-geiciahslara dayal uygulamalar kendini gstermektedir88.

Gerilemeye etki eden dahil sebeplere gre, Trk kavmi gemiinden buyana sava bir zellik gstermekte, devletin yaamas iin ganimet yeterlizenginlik kayna olarak grlmektedir. Bundan dolay iktisad ve mal oturmu

bir sistem yoktur. Millet olarak retici tabaka yerine tketici bir toplum vardr.Cell Nuri bu yapy atavizm geleneine balamaktadr89.

Unsur adan, Osmanl ynetiminin devlet iindeki aznlklar temsilpolitikas gereince Trkletirememesi, aznlklar arasndaki fikr ztlklar vebunlarn hukuk vaziyetlerinden dolay devlete zararlar olmutur. Cell Nuri,Hristiyan unsurlarn asimilasyonu konusundaki baarszln balangitibaryla sorumluluunu Fatih Sultan Mehmete yklemektedir. Buna greaznlklara fazla msamaha gsterilmitir. Oysaki yaplmas gereken Rusyannyapt gibi btn unsurlarn devlet bnyesine adapte edilmesi gerekiyordu90.

dar adan, Osmanl yneticilerinin istibdata dayal bir ynetim biiminiidaresizlikle birletirmeleri, kanunlarn yetersizlii, tanmaz mallar vevakflarn ynetimiyle ilgili dzensizliklerden dolay devlet zayf dmtr.Meslei askerlie dayanan bir cemiyetin mutlak idareden baka bir sistemi

86 Cell Nuri, Tarih-i Tedenniyt- Osmniye- Mukaddert- Tarihiye, s. 64-66.87 Age., s. 44.88 Age., s. 44-57.89

Cell Nuri, Tarih-i Tedenniyt- Osmniye, s. 21-31, Tarih-i Tedenniyt- Osmniye-Mukaddert- Tarihiye, s. 53-54, 69-93; Tarih-i Tedenniyt- Osmaniye, ctihad, No. 46,1 Mays 1328/14. 05. 1912, s. 1089-1093.

90 Cell Nuri, Tarih-i Tedenniyt- Osmniye, s. 58-74; Tarih-i Tedenniyt- Osmniye-Mukaddert- Tarihiye, s. 65-133; Bizde Anasr Meselesi, ti, No. 176, 25 Haziran1334/1918, s. 2; Riyaset Davas, leri, No. 586, 25 Austos 1335/1919, s. 1; 1327Senesinde Selnikde Mnakid ttihat ve Terakki Kongresine Cell Nuri BeyTarafndan Takdim Klnan Muhtradr, s. 12-14, 47-53, Ekalliyetimizin Hukuku, leri,No. 703, 23 K.evvel 1335/1919, s. 1-2.


22/48

Necmi UYANIK248

yoktur. Cell Nurinin, Moltkeden de esinlenerek yapt deerlendirmeye gre,ark meselesini tam manasyla bir idare ya da idaresizlik meselesi olarakgrmtr. Dolaysyla Mecellede grlen Ahmet Cevdet Paann ruhu birkenara braklarak Osmanl kanunlar batan aaya yeni ihtiyalara gredeitirilmelidir. Yaplacak dzenlemelerde rf hukuk gz ard edilmemelidir.Artk kanun-hukuk devri almaldr91.

Mal adan bakld zaman, devlet tekilt ile iktisad kanunlaruyumazlk ierisindedir. Srekli harp usullerinden dolay millet iktisad-malkabiliyetini yitirmitir. Orta a usullerinin devamndan dolay mtegallibeliinnfuzu devam etmektedir. Bu saylanlarla beraber vergi usullerinin fenal dadevletin gerilemesine neden olmutur. ktisad adan da idare problemi yaayandevletin en byk sorunu paraszlktr. Arazi ve vakflarla ilgili gereklidzenlemeler yaplmal, sermaye iin millet ticarete sevk edilmelidir. Onun iinhalk iinde organizasyon ve tekilt fikirleri yerletirilmelidir. Darwin teorisigereince hayat iin mcadele edilmeli ve her yeri kasp kavuran kapitalizm ilede mcadele edebilmek iin retim yaplmaldr. retim iinde dardan para

bulunmaldr. Bunun iin bankalar kurulmal, topraklar gerei gibikullanlmaldr. Ancak grlen odur ki devletin durumu u cmle ilezetlenecek bir durumdadr: Hesapsz kasap, ne satr kor ne de masat92.

Cell Nuriye gre, devlet zerinde din adamlarnn etkisi olduundan,ulema, ahiretle dnya ilerini ayrt edememi, menkulta ballktan dolaymedreseler geliememi ve dolaysyla bu durum devletin ilerlemesine engel

91 Cell Nuri, Tarih-i Tedenniyt- Osmniye- Mukaddert- Tarihiye, s. 65, 137-138, 145-148; Tarih-i Tedenniyt- Osmniye, s. 82-85; Kanun Fikri, ti, No. 240, 4 Eyll1334/1918, s. 1-2.

92 Cell Nuri, Tarih-i Tedenniyt- Osmniye- Mukaddert- Tarihiye, s. 65, 149-158;Trklerin Say ve Ameldeki Kymetleri, Serbest Fikir, No. 15-3, 15 Mays 1330/28 Mays1914, s. 5-6; nsan, kdam, No. 11627, 8 Eyll 1929, s. 1;, Memlik-i OsmaniyedeEmvl-i Gayr- Menkle ve Evkf Hakknda, Cell Nuri Bey Tarafndan Evkf-Hmyn Nazr Ekrem Beyefendi ile Defter-i Hkn Nazr Abdurrahman BeyefendiHazeratna Hitaben Yazlm Ak Mektub, s. 1-21. Bu eserde Cell Nuri, arazi, vakflar

ve kadastro ile ilgili gerekli kanun almalarn bir an nce yaplmasn, eserde ad geenyetkililerden ister. Buna gre, Avrupada, bu konuyla ilgili dzenlemeler oktan yaplmolmasna ramen, Osmanlnn eski usuller ierisinde bocalamasnn yanl olduu belirtilir.Bir an nce araziler iletilmeli, sermaye salayacak bankalar kurulmal, irketlerle ilgiligerekli dzenlemeler yaplmaldr. Ayrca Defter-i Hakan muamelt da dzeltilmelidir;Problmes Sociaux; Origine du Systme Foncier Ottoman, la Loi Agraire, le CreditFoncier Ottoman, la Question des Dimes, les Vakoufs , s. 35-48, Servet Menabii, ti, No. 130, 10 Mays 1334/1918, s. 2; stihlk, stihrz, stihsl, ti,No. 220, 11 Austos1334/1918, s. 2; Ticaretimizin Himayesi, ti, No. 387, 4 ubat 1335/1919, s. 1.


23/48


olmutur. Onun iin slm, reform maksadna uygun olarak kullanlmaldr.nk, Hz. Muhammed, Martin Lutherin Reform hareketini bir anlamdayedinci yzylda gerekletirmitir. Cahil ulema yerine, hr fikirli, ileri grlulema ve niversitelere ihtiya vardr. Akla gereken nem verilmelidir93.

Osmanl devletinin gerilemesinde dil, alfabe, edebiyat ve bunlarntefekkre etkisiyle birlikte asrlarca basnda sren duraanlktan dolay, fikr-hiss-terbiyev adan olumsuz gelimeler olmutur. zellikle eitim kurumlar

bu gelimelerden yenilik adna negatif ynde etkilenmilerdir. Devlette vemillette ortal bir kadercilik kapladndan teebbs ve yenilik fikri donmanoktasna gelmitir. Bu adan Cell Nuri, Osmanl toplumunda toptan bir fikirseferberliinin olumasn ister. zellikle kadnlar rf ve adete kurbanedilmeden cahillikten kurtarlmal, toplumun gelimesine katk salamaldrlar.Bir blblle bahar olmayacandan, Arap harfleri slah edilerek toplumunzihnine yenileme fikrinin tohumlar atlmaldr. Bu konuda Avrupa usuller,milletin ruhuna uygun olarakekillendirilmelidir. Okullar milletin yetitirilmesiiin seferber edilmelidir. Aydnlanm bir Osmanl ayn zamanda bir sermayedemektir94.

Osmanl toplumunun gerilemesine husus sebepler asndan bakldzaman, ailenin toplumda gereken rol slenememesi, yine kadnlarntoplumdaki aktif rol yetersizlii, istibdadn etkisiyle gelien ahlk bozulma,terifat usulleri, yalakalk vs. devlete olumsuz etki etmitir. Montesquieunn

93 Cell Nuri, Tarih-i Tedenniyt- Osmniye- Mukaddert- Tarihiye, s. 65, 162-168 slmdininin yalnz bir din deil ayn zamanda, insann sosyal hayatyla ilgili hkmlerkapsadn, Cell Nuri, daha II. Merutiyetten hemen sonra, 1909da Franszca olarakkaleme ald, yalnz arlkl olarak, slm ve kamu hukuku konusunu iledii eserinde belirtir. Bu konular demokrasi anlay iinde ele alr. Geni bilgi iin bk., Djelal Noury(Cell Nuri), Le Droit Public Et lislam, s. 3-25; ttihad- slm, s. 14-24; Tarih-iTedenniyt- Osmniye, s. 100-101; slmda Vcb- Teceddt-2, ctihad, No. 40, 1ubat 1327/14 ubat 1912, s. 983-989; Cell Nurinin slm ulemasyla ilgili grlerinibenzer ekilde Klzde Hakk da dile getirmitir. Bu grler iin bk., Klzade Hakk,tikdt- Btleye ln- Harb, kinci Tab, kbl Ktbhanesi, stanbul 1332/1914, s. 3-

10.94 Cell Nuri, Tarih-i Tedenniyt- Osmniye-Mukaddert- Tarihiye, s. 65-66, 178-197;Kadn Siysetimiz, Hrriyet-i Fikriye, No. 7, 20 Mart 1330/2 Nisan 1914, s. 10-11;Tarih-i stikbl -3-Mesil-i ctimaiye, Yeni Osmanl Matbaa ve Ktbhanesi, stanbul H.1332/1914, s. 139-145; Amerikada Kadnlar, Yarn Mecmuas, S. 26, 13 Nisan1338/1922, s. 18-20; Cell Nuriye gre, mekteplerde saatlerce okutulan, Arapa veFarsadan bir sonu elde edilememektedir. Arapa bir gazeteyi, talebeyi brakn hocalaraverseniz, drt satr anlamak iin be saat harcayacaklardr. Bk., Marif ve Mzeyyenat, ti,No. 212, 3 Austos 1334/1918, s. 2; Mukaddert- Tarihiye, s. 83-91.


24/48

Necmi UYANIK250

Ruhl- Kavninde belirttii gibi keyfi idare Osmanl toplumunda birokhasleti ldrmtr95.

Genel politikadaki deiiklik, din ihtilflardan dolay ecnebilerinhusmeti, devletler arasndaki ahenkteki hukuk mevkimiz, eski antlamalarn

balaycl ve nihayet her hususta Avrupann ilikileri ve nfuzuyla baristemesi gibi etkenlerCell Nurinin zetledii harici sebeplerdir. Bunlar esasolarak, siyas, din ve iktisad olarak madde halinde incelenmelidir96.

Grld gibi Cell Nuri, Osmanlnn gerileme sebeplerini birok i ve

d etkenlerle birlikte ele almtr. Buna gre, Osmanlnn temel meselesikendisini zamana gre yenilemeyiidir. Hereyden nce iyi bir eitimle avrupausullerle devleti ynetecek inanlar yetitirilmelidir. Bu noktada dinin yeniliklereengel olucu bir taraf yoktur. Ahiretle dnya ileri birbirinden ayrlmaldr.

B. Garpllama ve Fikir HareketleriOsmanl aydn zellikle Gentrkler hareketiyle birlikte Avrupann fikr

yapsn yakndan tanma imkn bulmutur.H. Z. lkenin tespitlerine gre, II.Merutiyetin ilnyla birlikte Osmanl fikir hayatnda bir anari manzarasgrlrken, basn yoluyla birok fikir birden bire yaylma imkn elde etmitir.Ksa zamanda slmclk, Trklk ve Avrupacla ait halk seviyesindeyaynlar grlmeye balanmtr. Avrupaclk konusunda eski nesillerin anladdar ereve krlm ve batnn yeni problemleri tartlr olmutur97. PeyamiSafaya gre, ortaya atlan fikir hareketleri dnemin hakik ihtiyalarndandouyor ve birbirine karyordu98. Cell Nuri de II. Merutiyetin bu hareketlidneminde kendine gre adalama ekseni ierisinde siyas fikirhareketleriyle ilgili yorumlarda bulunmutur.

1. Cell Nuri ve GarpllamaCell Nuri, Osmanl Devleti nasl kurtarlabilir? Sorusuna cevaplar

ararken ncelikle devletin btn tekiltlarndaki yapsal bozulmann ok gdzeleceini tahmin ettiinden, dzeni bozulmu olan eski idarecilerden midinikeserek Trk milletini tereddi etmeyen tek unsur olarak grmtr99. Milletine

95 Cell Nuri, Tarih-i Tedenniyt- Osmniye-Mukaddert- Tarihiye, s. 66, 210-229,Montesquieunn eseri Cell Nurinin yazd gibi Trke ismiyle verilmitir.

96 Cell Nuri, Tarih-i Tedenniyt- Osmniye- Mukaddert- Tarihiye, s. 66, 236; Tarih-iTedenniyt- Osmniye, s. 131.

97 Hilmi Ziya LKEN, Trkiyede ada Dnce Tarihi, C. 1, Seluk Yay., Konya 1966,s. 199.

98 Peyami SAFA, Trknklbna Baklar, tken Ne., 2. bs., stanbul 1993, s. 27-29.99 Cell Nuri, Tarih-i Tedenniyt- Osmniye- Mukaddert- Tarihiye, s. 79.


25/48


inanan bu Trk aydnnn hedef ise millet olarak bat-garp medeniyetiseviyesine ulamak olmutur.

Cell Nuriye gre, garp medeniyeti ve garpllama neyi ifade etmektedir?Asya ile Avrupa medeniyetleri arasndaki bir corafyada yaayan bu aydn, yeniile eskinin, garpllk ile arklln, Asya ile Avrupann boumasn, tarihkarakteristik zellikler gsteren stanbul gibi bir ehirde seyretme ve bundan

baz sonular karma imkn elde etmitir100. Buna gre, Cell Nurinin Guizot,De Gobineau, H. Bacle, Fourrierve Ferrero gibi batl siyas ve dnrlerinetkisinde kalarak yapt tanma gre medeniyet-civilisation kavram, asrdanasra deiik anlamlar kazanmtr. Bununla beraber ona gre, alelde lisandamedeniyet, nazariyyet; vahetten ve bedavetten, ayr bir halet-i ictimiye;nezaket ve terbiye; terakkiyata muvfik bir surettemuntazam ve temiz yaamakve ictima eylemek, ulm ve fnndan hiref ve ticaretten, emn syitenmstefid olmak; mreffehen geinmek gibi101 manalara gelmektedir.

Yukardaki medeniyet tanmndan da anlalaca zere Cell Nuri, batmedeniyetini daha ok hrriyetinden, demokrasisinden, madd-manevzenginliinden, ilim ve ticaretinden faydalanma noktas olarak grmtr. II.Merutiyet dnemindeAbdlhamidin istibdat politikalarn eletiren ve Avrupairfanna yaklamak isteyen Cell Nuri, bir anlamda Yeni Osmanl hareketininilerleme iin hazrlad zeminin ilk rnlerinden biri olmutur. Bu perspektiflehareket eden Cell Nuri, ncelikle bat medeniyetinin temelini tekil den Helenmedeniyetini sorgulayarak Avrupann konumuna dikkat ekmitir. Buna gre,Osmanl devletindeki birok problemin zm yolu, farkl sahalardakiyeniliklerin gelimi lkelerden alnmasna baldr. Bu noktada Avrupa veJaponya rnek alnacak lkelerdir102. Bu lkelerle beraber ona gre 1912leritibaryla Rusya gz ard edilebilecek bir lke deildir. nk Rusya Asyal birkavim olmaktan km ve Osmanlnn hemen yan bandaAvrupallamaktadr. Oysaki, eski Bizansn iklimi Osmanly daha okuyumaya ve daha az almaya sevk etmektedir. Onun iin Bizansn bakiyesiterk edilerek deli olmayan Petro taklit edilmelidir. stikbl ve hrriyet iin,memleketinin kurulabilmesi iin, ananeler Kasmpaa deresine braklarak

Osmanl

Avrupas

yarat

lmal

d

r103

.

100 Cell Nuri, Tavsamakta Olan Bir Siyset: Liberalizm-Hrriyetperverler Meslei, kdam,No. 11181, 10 Haziran 1928, s. 2.

101 Cell Nuri, Trknklb, s. 302-303.102 Djelal Noury, Une Anne de Liberte 1908-1909, s. 19-31.103 Cell Nuri, iml Hatralar, s. 4-5, 7-29, 38-59, 102-117.


26/48

Necmi UYANIK252

Cell Nurinin Rusyadan etkilendii yenileme modeline gre,Trkiyede de ahali Rusyada olduu gibi muhafazakr bir unsurdur. Hkmetise inklplar yukardan aaya halka benimsetecek olan gtr. Rusyannnemli bir ksmn gezen ve Kuzey Avrupa lkelerinde yenileme araylariinde incelemelerde bulunan Cell Nuriye gre, bu corafyann altnda yatang cermenliktir. Bundan dolay Rusyada doacak olan itima inklplar daAlman nehrinin comas anlamna gelecektir. Almanya ile birlikte, ngiltere,Amerika ve Avusturya dnyann hkmran gleridir104.

Gelimi olan Avrupa medeniyeti karsnda aknln gizleyemeyenCell Nuri, gnein klarn gremeyen devletine-milletine seslenerek, srafilterakk surnu eline alm, lleri deil, domamlar bile dirilten grltl bir

sad ile lemi medeniyete, hayata davet ediyor sen hl kulaklarna pamuktkamakta inat m edeceksin. Senin iin mukadder olan, mukaddes vatanninetmek, terk etmek, hrpalatmak, k smen lmek, ldrlmek,...sefil ve rezilolmak mdr?... ebed-i mddetsin sen de bir kere kannn kreyvtndaki eskimerdlii, eski mezya ve seceyy , eski hatrt kartr ve uykudan uyan,diyecektir. Balkan savalar ortamnda Avrupa medeniyetinin hesabn yapanCell Nuri,Faik Alinin u drtln okuyacaktr:

Bu yol dikenli, bu yol tehlike ile mldir,Fakat bu gn sana bir gaye-i haylidir,Ve pek kolay yetiilmez keml-i mle.

Karr- azmini teyi eden sad, dinle105.

Cell Nuri, 1914 ylnda tihat dergisinde Mslmanlar, Trkler kalkngeciktiniz diyerek, milleti fikir, edebiyat, sanat, maarif ve ilim ynndenalmaya davet ediyordu. Bu aryla birlikte Cell Nuri, hereyin politikadan

beklenilmemesini isterken btn sorumluluun da hkmete yklenilmesinekar kyordu. Demagog bir matbuatla da bir yere varmak mmknolmayacandan millete bir intibahn olabilmesi iin ileri gelen tabakannfikirlerinde bir inklbn ortaya kmas gerekiyordu. Bununla beraber,AbdullahCevdet Beyin liyt dedii, Avrupann teknik ksmnn bir an nce alnmas

gerekiyordu

106

.

104 Age., s. 87-117; Kutub Mushabeleri, s. 5-8105 Cell Nuri, Kutub Mushabeleri, s. 168-169.106 Cell Nuri, Mslmanlar, Trkler, Kalkn, Gecikdiniz, ctihad, No. 86, 26 K.evvel 1329/8

Ocak 1914, s. 1902-1904; Cell Nuri bu makalesinde, cidden hamiyetperver ve hususuylauygun ekilde almay bilen be yz kii karsa istikbli siyas ve milliyemizden emin


27/48


1913 ylnda medeniyeti sna ve hakiki107 olarak iki ksma ayran CellNuri, Avrupann emperyalist politikalar ve ahlkszlk gibi zelliklerini birkenara brakarak, bat medeniyetinin alnmasn istiyordu. Ona gre Trkiye iinncelikli gerekli olan ey sna medeniyettir. Teknik-marifet batda fazlasylailerlemitir. lim ve fenden faydalanan Avrupa fazlasyla ilerlemitir. Felsefe,iktisat, edebiyat Avrupada madd adan zengin bir alemin domasna yolamtr. Buna gre Asya ve Afrika maziyi temsil ederken Avrupa ve Amerikaistikbaldir. lerlemenin yolu istikbale uzanmaktan gemektedir. Bu duruma eniyi rnek ise Japonyadr. Ancak, slmiyeti temsil eden insanlar ilerlemenin butarafn grememilerdir108.

1911de Selnikte toplanan ttihat ve Terakkinin kongresine bir muhtragnderen Cell Nuri, burada da Avrupann emperyalist politikalarna dikkatekerek Avrupa Osmanly yok etmek iin Trkiyeye gelmeden OsmanlnnAvrupa medeniyetine gitmesinin gereinden bahsediyordu. Buna gre zayf birkonumda olan Osmanl, Avrupann akl ve fikrine, ilim ve fennine, sermaye veservetine, retim aralarna ve sanatna muhtatr109.

Cell Nuri, Osmanlnn kurtuluu iin Avrupa medeniyetini hedefgsterirken bu medeniyetle ilgili tereddtleri de yok deildir. nk maddynden bir hayli ilerlemi olan Avrupann savalarla insanlar kana boan vahiyn Avrupa medeniyetinin iyi tarafna glge drmektedir. Btnmedeniyetlerin Asyadan doarak Avrupaya getiini iddia eden Cell Nuri,son noktada Avrupal bir zihniyetle dnebilmenin nemine dikkatekiyordu110.

Balkan savalarnn yaratt zntden dolay Avrupann emperyalistpolitikalarna kar bir mcadele ruhu tayan Cell Nuri, 22 Ocak 1914tetihatta yaynlad ime-i Husmet balkl makalesiyle bu ruhunu akafiilyata dntrmeye almtr. Cell Nuri, bu makalesinde Trk-Mslmanmilletine ve vatanna byk bir ak beslerken, insanla kar cinayet ileyenAvrupaya dmanlk hislerini aka ortaya koyuyordu. Mslmanlar yok

olabileceimizi, 500 kiinin de yetimesinin g olmadn belirtir. Hatta bu amala,Cemiyet-i Edebiye-i slmiye adnda edeb ve ilm bir salon atklarn ve bunun milletinhizmetinde olduunu belirtir.

107 Cell Nuri, hakik medeniyetten daha ok insan ve ahlk deerleri anlar. Bk., ttihd-slm, s. 30-33.

108 Cell Nuri, Age, s. 25-30; Mukdderat Tarihiye,s 234-235.109 1327 Senesinde Selnikde Mnakid ttihad ve Terakk Kongresine Cell Nuri Bey

Tarafndan Takdim Klnan Muhtradr, s. 4, 22-38.110 Cell Nuri, ttihd-slm, s. 143-144.


28/48

Necmi UYANIK254

etmeye alan emperyalist Avrupaya kar artk beslenilecek tek his vard, o dakin, intikam ve dmanlkt. Avrupann zannettii gibi Trkler son nefesindedeildir111.

Cell Nurinin Avrupann dmanlk fikirlerine karAbdullah Cevdetinmuhabbet fikrini ortaya koymasyla batc grup arasnda nemli bir blnmeolacaktr. Abdullah Cevdete gre, ilerlemi bir Avrupa medeniyetine kafatutmak ok yanl bir harekettir. Cell Nuri bu davranyla aa tabaka (halk)seviyesine inmekte ve halk avcl yapmaktadr. Dnyay hasm olarak grmekancak bir ruh hastasnn iidir. Avrupann her yaptn Mslmanla kurulan

bir tuzak olarak grme fikri yanltr. Esas su kendimizde, fakirliimizde,cehaletimizde, tembelliimizdedir. Onun iin Avrupa bizim hocamzdr.Avrupaya muhabbet etmek, ilme, terakkiye, madd ve manev kuvvetleremuhabbet etmektir. Avrupa medeniyeti tek medeniyettir. kinci bir medeniyetyoktur. Bunu glyle dikeniyle isticnas etmeye mecburuz ge olsun da golmasn anlay yerine, g olsunda ge olmasn anlayyla hareket etmedike

bu devletin kurtarlmas imknszdr112.

Abdullah Cevdetin yukardaki grlerine karlkCell Nuri 32 sayfalk bir risale kaleme almtr. Buna gre, Doktor Abdullah Cevdet ld diyenCell Nuri, ortaya koyduu fikirleriyle Osmanly inemek isteyen Avrupayakar, milletine elektrik kuvveti vermek istediini sylemitir. Abdullah Cevdetise, bu zayf dnemde vahi Avrupaya tapnma hneri gstermektedir.Mslmanlara kar hunharlkla yaran Avrupaya kar kardelik beslemek,hrriyetimizden vazgemek anlamn tayacaktr. Abdullah Cevdete kardelikfikirlerini yazdran ruh isePiyer Lermitin ruhudur. Cell Nuri, biraz daha ilerigiderek, Abdullah Cevdeti bir Yunan gazetecisine benzeterek, memleketeYunan bayran ektirmeyeceini syleyerek ona yle seslenir:

Abdullah Cevdet Bey! Arapa steyen Urbne gitsin Frengiler Frenkistana gitisin Acemce isteyenrana gitsin Ki biz Trkz bize Trkgerektir.

Eer bu fikirde isek sana burada yer yoktur. Uur ola! Seni vicdan-mmet tatlik eder. Hrriyetin elindedir113.

111 Cell Nuri, me-i Husmet, ctihad, No. 88, 9 K.sn 1329/22 Ocak 1914, s. 1949-1951.112 Abdullah Cevdet, ime-i Muhabbet, ctihad, No. 89, 16 K.sn 1329/29 Ocak 1914, s.

1979-1984.113 Cell Nuri, Mslmanlara, Trklere Hakret; Dmanlara Riyet ve Muhabbet, s. 3-24.


29/48


Trk basnnda ksa sreli de olsa kamplamaya neden olan114 butartmayla beraber Cell Nuri ctihat evresinden ayrlrken, Klzde

Hakkyla beraber Hrriyet-i Fikriye dergisini kurmutur. Bu tartmannhemen akabinde Cell Nuri Amerikan medeniyetini yerinde grmeyegidecektir115. Mill Mcadele sonras muasr medeniyet seviyesine kmak iinTrk inklplarnda nemli grevler stlenen Cell Nuri, 1914 ylndaAvrupann vahi yzne kar kmtr. nk o, cumhuriyet idaresi ile

beraber Trk milletinin bamsz bir ekilde btn messeseleriyle beraberdeimekte ve garpllamakta olduu fikrini savunmutur116. Buna greilerleyen medeniyetler Avrupa ve Amerika medeniyetleridir117.

Cell Nuri, merutiyetten cumhuriyete geen srete Avrupallamakfikrini tarz- siyaset eklinde formle etmitir. Buna gre Osmanl

114 Bu tartmadaRza Tevfik, Fehime Nzhet, Cell Sahir, Nzhet Sabitgibi yazarlarAbdullahCevdete destek verirken; Adn eref, Seyfi Sarm, Sleyman Nazif gibi yazarlar da CellNuriyi desteklemilerdir. Bu yazarlarn konuyla ilgili baz yazlar iin bk., Server Bedii(lhami Safa), Zavall Cell Nuri Bey-ime-i Husmet mi, ime-i Muhabbet mi? tihadMatbaas, stanbul 1329/1914, s. 2-20; Adn eref, Memurlarn Ahlk Mnasebetiyle Cell Nuri Beyefendiye, Hrriyet-i Fikriye, No. 4, 24 ubat 1329/7 Mart 1914, s. 8-12; SeyfiSarm, Frengi Hastalnn Ruhlarmza Sirayeti-Cell Nuri Beye Vuku Bulan Hcumlar,Hrriyet-i Fikriye, No. 4, 24 ubat 1329/7 Mart 1914, s. 12-14; Rza Tevfik, Cemat

Efradda Mtenkz imeler, ctihad, No. 95, 27 ubat 1329/12 Mart 1914, s. 2121-2126;Ceml, ime-i Husmet mi; ime-i Muhabbet mi?, Hrriyet-i Fikriye, No. 6, 13 Mart1330/26 Mart 1914, s. 5; Selim Sakit (Sleyman Nazif), Sehaif-i Bediye-ctihadnBombardman, Hrriyet-i Fikriye, No. 6, 13 Mart 1330/26 Mart 1914, s. 3-5;A(bdlkadir) Seniy, Husmet, Muhabbet, Hrriyet-i Fikriye, No. 10, 10 Nisan 1330/23Nisan 1914, s. 11-13; Nzhet Sabit, Abdullah Cell Kavgas, Takib ve Tenkid, No. 1, 6Mart 1330/19 Mart 1914, s. 12-14.

115 Cell Nurinin Amerika medeniyetini nceden grme istei olsa da zellikle AbdullahCevdetle tartmalarndan sonra Amerikaya gitmesi ilgintir. nk Abdullah Cevdet,ime-i Muhabbbet balkl makalesinde Cell Nuriye hitaben Biz Amerikaya gittik deMslmanz veya Trkz diye mekteplerine mi almadlar, eklindeki ifadesi Cell NurininAmerikaya gitmesinde etkili olmutur. nk Cell Nuri, Amerikadan dndkten sonra vedaha sonralar zellikle oradaki eitim sisteminden, dinden kadnlardan ve meden hayattanbahsedecektir. Bk., Cell Nuri, Trklerin Say ve Ameldeki Kymetleri, Serbest Fikir, No.

3-15, 15 Mays 1330/28 Mays 1914 , s. 5-6. Stugle For Life-Mbareze-i Hayat ve Bununin stihzarat, Uhuvvet-i Fikriye, No. 5-21, 10 Temmuz 1330/23 Temmuz 1914, s. 1-6.Amerikada Siyset ve Amerika Siyseti, Edebiyt- Ummiye Mecmuas., C. 1, No. 4,12 T.sn 1332/25 Kasm 1916, s. 84-86, Amerikada Din veman, Edebiyt- UmmiyeMecmuas, C. 1, No. 11, 31 K.evvel 1332/13 Ocak 1917, s. 195-199; AmerikadaKadnlar, Yarn Mecmuas, S. 26, 13 Nisan 1338/1922, s. 18-20; Amerikada Tahsil-ili, Yarn Mecmuas, S. 27, 20 Nisan 1338/1922, s. 34-36.

116 Cell Nuri, Yaay Usullerimizdestihle, kdam, No. 11233, 1 Austos 1928, s. 2.117 Cell Nuri, Pek Byk Bir Fener, kdam, No. 11277, 14 Eyll 1928, s. 2.


30/48

Necmi UYANIK256

Devletinin dier devletlere l olmak zere sfat vardr. Bunlar,Mslmanlk, Osmanllk ve Trklktr. Devletin siyaset sehpasndakiayaklardan biri krlacak olursa sonuta devlet binas kecektir118. DolaysylaCell Nuri, iinde yaad dnem ve artlara gre bu unsurlardan siyas formlolarak faydalanmaya almtr. Ancak, temelde o Trkiyenin ilerlemesini,modernlemesini ve medenilemesini savunmutur.

2. Cell Nuri ve Osmanlclk Anlayzellikle Fransz htillinden sonra Osmanl mparatorluunun balca

sorunu haline gelen eitli unsurlarn bamszlk hareketleri ve imparatorluktanayrlma abalarn, Tanzimattan (1839) sonra her trl etnik milliyetin zerindeOsmanllk kavram yaratarak nlemeye alan siyasal dnce hareketineOsmanlclk denilmektedir. Dier bir ifadeyle Osmanlclk, toprak kaybnnlemeye alan merkeziyeti bir yurtseverlik anlamn tamaktadr119. kinciMerutiyetten sonra Osmanllk fikrine eitli siyas gruplar tarafndan farklanlamlar yklenmitir. Bu dnemde kimse Osmanl milleti yaratma peindedeildir. Osmanllk bir hedef deil, mill hedeflere varmak ve milliyetilikfikrini rtmek iin kullanlan uygun bir vasta olarak grlmeye balanmtr120.

Cell Nuri, II. Merutiyet dneminde yukardaki dnceye uygun olarakOsmanlnn geleceini Mslmanlk, Trklk ve Osmanllk siyasetlerinin

birlikte dengeli birekilde devam ettirilmesine balamtr. Cell Nuriye gre,Osmanlda nceden gayrimslim milletler baz hukuk eitlie sahiptiler. Hattakamusal haklar-droit public asndan bu unsurlara saygn bir yer verilmitir.1876 Kanun- Ess ile beraber reaya siyas haklarn da elde etmitir. Buortamda, hilfet-saltanat makam, eit haklara sahip olma vasfn zerinde

barndran Osmanllk idealini birletirici bir gce sahip olmutur. Onun iinOsmanllk siyaseti, anasrn eitliini saladndan bir kenara

braklmamaldr. Aksi takdirde dvel-i muazzamay Osmanl Devletininaleyhine harekete geirecektir. Osmanllk politikas sayesinde Hristiyanunsurlarn da devlete kar dman olma dncesinin nne geilmiolacaktr121.

118 Cell Nuri, Mukaddert- Tarihiye, s. 181-188.119 kr HANOLU, Osmanlclk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,

C. 5, letiim Yay., stanbul 1985, s. 1389; lber ORTAYLI, Tanzimat, TanzimattanCumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi ,C. 6, letiim Yay., stanbul 1985, s. 1545-1547.

120 Nevin YAZICI, Osmanllk Fikri ve Gen Osmanllar Cemiyeti, Kltr Bak. Yay., Ankara2002, s. 172-173.

121 Cell Nuri, Mukaddert- Tarihiye, s. 181-184; Tarih-i Tedenniyt- Osmniye-Mukaddert- Tarihiye, s. 300-304.


31/48


Balkan savalaryla birlikte yaanan olaylarla, Osmanlclk politikasnndevleti kurtarmak iin baarl olamayacan gren Cell Nuri, ayn zamandiliminde ittihad- slm anlayndan da faydalanmak istemitir. 1917-18liyllar itibaryla Ermeni ve Arap unsurlarn ayrlk hareketler ierisinegirmesiyle Cell Nuri, aznlklarn, devletin k srecini hzlandrdgrn ortaya koyacaktr. Yaanan olumsuz gelimelerle birlikte Cell Nuri,nazariye kavramn romantizmle bir tutarak Osmanll, Trkl veMslmanl, iinde bulunulan asrn, muhitin ve gelimelerin belirleyeceikanaatine varacaktr. Buna gre, devleti kurtaracak ana unsur Trk unsuru vemilliyetilii olacaktr122. Nitekim, 1926 ylnda kaleme ald Trk nklbadl eserinde de Cell Nuri, Osmanllk fikrinin tabii ve mill bir mefhumolmadn belirterek, Avrupann ortasnda eski bir Asya medeniyetininkurulamayaca gereine dikkat ekmitir123.

Gelien tarihi sre itibaryla Osmanllk fikri, enternasyonalizmkavramna karlk gelmitir. Mill hviyet Osmanllk camias iinde kaybolupgitmitir. Trkln gelecei ise, milliyet fikrinin glendirilmesine balolmutur124. 1930lu yllarda Osmanllk fikrini emperyal fikirle badatranCell Nuri, bu dncenin Osmanlya byk zarar verdiini ve sonuta hibirmadd ve manev katk salamadan sonbahar yapra gibi dklp gittiini

belirtmitir125. Buna gre Cell Nuri, Osmanllk fikrini II. Merutiyet

dneminde k

sa sreli bir ara forml olarak grmeye al

m

, ancak sonuta,gereklere gre hareket etmitir.

3. Cell Nuride ttihd-slm ve slmclk Anlayslmiyet, 1867-1873 yllar arasnda, stanbulda bir grup Osmanl aydn

(Yeni Osmanllar) tarafndan modern dnyann meydan okumalarna karkoyma endieleri ile bir ideolojiye dntrlmtr. ncelikle bir din olanslmiyet, toplumu kimin ynetecei konusuyla birlikte yneten veynetilenlerin yetkileri konusunda siyasetle de ilgilenmitir. slmiyettekendinden baka bir otoritenin olmamas, din ile siyaseti zdeletirmitir. Buzdeleme sayesinde bat tipi bir ikilik de domamtr. slm devletinde dinedayal eri bir kurallar hakimiyeti sz konusu olmutur. slm tarihinde

122 Cell Nuri, Tarih-i stikbl -2- Mesil-i Siysiye, s. 155-165; Harbden Sonra TrkleriYkseltelim, s. 13-22.

123 Cell Nuri, Trknklb, s. 10-17.124 Cell Nuri, Kozmopolit Kimdir ve Nedir?, kdam, No. 11241, 9 Austos 1928, s. 2;

nsan, kdam, No. 11627, 8 Eyll 1929, s. 1.125 Cell Nuri, Tarihin Neresine Geldik?-Gazi nklb ve Sonras-, Ylmaz, No. 76, 94, 19

Mart, 6 Nisan 1931, s. 5.


32/48

Necmi UYANIK258

mezheplerin ortaya k da siyas ynetim veya ihtilflarla alkal olmutur.slm ayn zamanda, Abdullah Cevdet, Ziya Gklapte grld gibi sosyal

pekitirici bir unsur olarak grlmtr. deoloji ise, tarihsel olarak belirli birdnemde modernleme veya sosyal farkllama sreci neticesinde ekillenmi

bir dnce yapsdr. deoloji de, zel bir sembolletirme, batnn geirdiideiimden kaynaklanan gelenekselden farkl bir kitle iletiimi ve hzl birsosyal deimeyle beraber ortaya kan yeni bir yap da dikkat ekmektedir126.

Gazetenin k ve bat merkezli ideolojilerin etkisiyle slmtoplumlarnda bir merutiyet krizi ortaya km ve batdan gelen yeni prensiplehalkn ynetimde sz sahibi olmas konusu geleneksel slm anlaynmonariye tanm olduu merutiyeti sorgulama srecine sokmutur. Bugrleriyle beraber M. Trkne, slmcln siyas perspektifini ideolojikolarakNamk Kemal ve Ali Suavi gibi aydnlar bnyesinde barndran YeniOsmanllar hareketine gtrmtr. HattaII. Abdlhamitbile ideolojik anlamdaslmclk yapmam, sadece d politika unsuru olarakslm birlii siyasetindenfaydalanmtr. Buna gre 1908 sonras slmclk tezleri, denenmiliin,gereklerle snanmln izlerini tamaktadr127.

Osmanl Devletini kurtarma projesi iinde yer alan slmclk hareketi birbiriyle balantl saylabilecek olan ttihd- slm ve modernleme aracolarakslm fikirlerini uygulamada kendi ierisinde barndrmtr. Bu proje ileilgilenen Osmanl aydnlarnn ou, slmn teoride grlen asl unsurlaryla

beraber, yeni bir medeniyet kuran batnn akln, pozitivist bilimini vs.kaynatrmaya alarak hedefledikleri hrriyet ortam ve ilerlemene zemininioluturmaya gayret etmilerdir.

Batc fikir hareketi ierisinde olan Cell Nuri, 1912-13l yllardadevletin kurtuluu iin slm birlii siyasetini ortaya koymutur128. Bu siyasetle

126

Mmtazer Trkne, Siyas deoloji Olarak slmcln Douu, letiim Yay., 2.bs.,stanbul 1994, s. 13-23.127 Age.,s . 33-45.128 Cell Nuri, bu dncesini hacimli bir eseriyle ortaya koymutur. Bunun iin Bk., ttihd-

slm-slmn Mazisi, Hl, stikbli, (402+6 s.), Cell Nuriye gre, imdiye kadargerekte kimse, ttihd-slm tam anlamyla bilmemektedir. Bk., Haydar Kemal (CellNuri),

Documents

Batıcı bir Aydın Olarak Celal Nuri