~ 7 ~

I

Inngangur um siðmenningu

Ástin mín, á hverjum morgni vakna ég og ætla að

yrkja til þín ljóð. Þau koma til mín í draumi, tær einsog

fuglasöngur sumarsins, fögur sem tunglið á milli

trjánna. Ég sé glampandi sólsetur, himna og höf. Ein-

hver hlær í myrkrinu, einhver grætur. Einhvern tíma

kemur þetta allt til mín, einhvern tíma vaknar veru-

leikinn og þá erum við hætt að hugsa um fjármála-

markaðina, einkavæðinguna og allt þetta helvítis fokking

fokk, óréttlætið, ástandið, af því að þá verðum við búin

að koma böndum á fjármálamarkaðina, taka einkavæð-

inguna í bakaríið og græðgina úr sambandi. Þá yrkjum

við um dýrð ástarinnar, fegurð himinsins og söng

fuglanna; en hamarshögg veruleikans halda áfram að

dynja. Þau dynja úti í þjóðfélaginu, inni í þér, inni í

mér, alls staðar.

Í Bréfi til Láru, sem kom út árið 1924, talar Þórbergur

Þórðarson um að í þessum heimi berjist tvö andstæð

meginöf l, afturhald og framsókn. Afturhaldið er lífs-

~ 8 ~

bankastræti núll

speki andleysisins, segir Þórbergur, og vakir yfir helgi

eignarréttarins einsog villidýr yfir bráð sinni. Það

minnir á fjármálafyrirtæki nútímans og fjármálamark-

aðina sem stundum kalla sig alþjóðasamfélag og líkjast

úlfum sem ekki má styggja. Þórbergur Þórðarson segir:

„Trúarbrögð þess er „framtak einstaklingsins“ og „frjáls

samkeppni“, löngu úrelt lygaþvæla um nauðsyn ger-

spilltrar lífsstefnu. Af leiðingin er brask, f járglæfrar,

örbirgð, mannhatur, lítilsvirðing fyrir andlegum

efnum, styrjaldir, drepsóttir og dauði fyrir örlög fram.“

Og Þórbergur bætir við að þetta ástand kalli Indverjar

tamas. Framsóknina kalla Indverjar aftur á móti rajas en

hún logar af hugsjónum og berst fyrir „réttlæti, mann-

bótum og samstarfi“. Jafnvægið þarna á milli kalla

Indverjar sattva og er það eins konar sameignarstefna

þar sem við hættum að láta „fáfróða og ábyrgðarlausa

braskara verzla með líf og velferð almennings, og

vísindi og listir steypa f járgræðgi og styrjöldum af

stóli“. Þórbergur Þórðarson vitnar einnig í dulspekinga

um hinar ólíku vistarverur mannanna, hin ólíku plön

tilverunnar, þar sem áttunda planið er hið dularfyllsta,

„vistarvera forhertra glæpamanna, sannkallað helvíti“.

Þórbergur kallar þetta plan síldarplanið „þar sem síldar-

spekúlantarnir verða gjaldþrota í dag og reisa með allt

sitt hyski til Rómaborgar í fyrra málið“.

Í ritgerðinni Music of Failure eða Auðnuleysishljómkvið-

unni – einsog Ísak Harðarson kallar hana í þýðingu

~ 9 ~

inngangur um siðmenningu

sinni sem birtist í Skírni haustið 1997 – lýsir bandaríski

rithöfundurinn Bill Holm heimili Bardalsfólksins,

fátækra innf lytjenda frá Íslandi: „Þau áttu enga fulla

bauka af peningaseðlum, enga falda f jársjóði, ekkert

sem hafði f járhagslegt gildi í raun og veru; í þeim

skilningi voru Bardalirnir vissulega fátækir. En ekki

fátækir í huga eða anda! Þau áttu bækur á þremur eða

f jórum tungumálum: Platon, Hómer, Björnsson á

norsku, Snorra Sturluson á íslensku, Whitman, Darwin,

Dickens, Ingersoll, Elbert Hubbard, haug af píanó-

verkum eftir Händel, Bach, Mozart, George Beverly

Shea og Björgvin Guðmundsson, gamlar upptökur með

Caruso, Galla-Curci, Schumann-Heink og John

McCormack, ódýrar bækur með myndum af mál-

verkum og höggmyndum merkustu listasafna í Evrópu,

orgel, píanó, fiðlu, trompet, handbækur um garðyrkju,

matargerð og húsráð, bestu tímaritin um pólitík og

listrýni, auk Capper’s Farmer, Minneota Mascot og Plain

Truth, orðabækur og málfræði þriggja eða f jögurra

tungumála, bækur um furður vísindanna, ævintýra-

ferðir Richards Burton, gamlar kennslubækur í fram-

burði og stærðfræði, Biblíur og sálmabækur á öllum

Norðurlandatungunum, Fást, The Reader’s Digest og

„Sweet Hour of Prayer“. Litla húsið var einsog geimskip

á förum frá jörðinni, fermt því besta sem við höfum

gefið hvert öðru á síðustu 4000 árum í sögu mann-

legrar vitundar. Og ekkert af því var tíu króna virði í

~ 10 ~

bankastræti núll

hinum harða heimi frjálsrar samkeppni! Skiptastjór-

arnir hefðu allt eins getað lagt eld að húsinu á þessu

kófheita sumarsíðdegi og sparað þannig allt ómakið við

f lokkunina, valið á minningargjöfum til vinanna og

bílskúrssöluna á því sem þá var eftir. En það sem manni

varð ljóst og vakti ósvikna furðu, var að Bardalirnir

höfðu ekki einungis troðfyllt hús sitt af þessu fáránlega

dóti, heldur var húsið í rauninni táknmynd af þeirra

innra lífi er þeir prýddu hinni mestu fegurð og viti sem

þeir skilið gátu. Þau lásu bækurnar, léku á hljóðfærin,

báru merkingu hússins með sér hið innra og tóku hana

að lokum með sér ofan í röðina beinu í kirkjugarðinum

í Lincolnsýslu.

Og þó ekki alveg … Hver sá, sem ber með sér heila

siðmenningu hið innra, gefur öllum af henni í sam-

ræðum og daglegri breytni … Ekkert þeirra hafði próf

úr gagnfræðaskóla, hvað þá meira. Þau gáfu það sem

launuðum kennurum mistekst svo tíðum að gefa.“

Til er önnur saga eftir Bill Holm. Í garðinum heitir hún

og segir frá íslensku pokakerlingunni Söru Kline sem

bjó í Íslendingabyggðinni í Minneota í miðvestur-

ríkjum Bandaríkjanna. Þar segir meðal annars: „Hinn

visni og skítugi líkami Söru Kline magnaðist í huga

mér; ég fann fnykinn af hálfreyktum stubbum úr

skjóðu hennar og kámuga krumlu hennar á kinninni.

Þetta var sagan sem mamma vildi aldrei segja og ástæða

~ 11 ~

inngangur um siðmenningu

þess að mér var kennt – og það af þrotlausri smámuna-

semi – að umgangast hana einsog greifynju. Hún hafði

sko mátt þola nóg í þessum heimi og þurfti ekki á

frekari smán að halda á leið sinni úr honum. Siðmenn-

ing er vísast ekki fólgin í því að vita hvernig eigi að

bregðast við í fyrsta sinn, frekar í hinu að reyna (án

mikillar vonar) að vera skynsamur og nógu mannlegur

til að bæta fyrir misgjörðirnar þegar þær mæta þér á

nýjan leik.“

Sara Kline skar sig úr „sakir fátæktar“ og hafði orðið

undir í lífinu. Sara Kline gekk alltaf í sömu lörfunum,

gömul og visin, næstum tannlaus, f itugt grátt hárið

hulið svartri slæðu. Ung stúlka var hún börnuð af

ríkum karli en hann gekkst aldrei við barninu sem óx

úr grasi, varð vandræðamaður sem barði móður sína og

rændi og drakk sig í hel. Foreldrar Bills skipuðu honum

að heilsa Söru Kline með handabandi og ávarpa hana

kurteislega á íslensku „og það sem mér fannst verst af

öllu, beygja mig niður og kyssa hana á kinnina“. Þetta

var mikil þolraun fyrir drenginn, ekki síst þegar félagar

hans og vinir sáu til.

Bill Holm lýsir þroskaferlinu á bak við þetta með

þessum orðum: „Börn eru útlendingahatarar að eðlis-

fari. Þau elska eigin fegurð og atorku svo mikið að

þau fyrirlíta þá sem þetta skortir. Það er eðli þeirra að

niður lægja og atyrða krypplinga, gamalmenni og þá

sem eru ófrýnilegir, sérkennilegir og afmyndaðir. Ég

~ 12 ~

bankastræti núll

og jafnaldrar mínir vorum engin undantekning frá því.

Siðmenning er ferlið sem fyllir mann sektarkennd og

skömm fyrir þetta útlendingahatur, og stöðvar það

þannig. Í því búa fyrstu skyldur foreldranna.“

Ég trúi á annað líf og önnur,

að hér og nú sé þar og þá

og þar og þá sé hér og nú …

Ég trúi á annað líf og önnur,

fyrir dauðann og eftir,

á framvinduna og fortíðina

sem liggur undir koju í káetu heimsins

og læðist hjá tollvörðum tímans.

Um hvað erum við að tala? Siðmenningu? Þroska?

Einn af gömlu grísku spekingunum sagði þrennt þurfa

að fara saman: bókvit, verkvit og siðvit. Þetta þrennt

hefur verið rifið í sundur og menntun fyrst og fremst

tengd skólagöngu en skólagengið fólk þarf ekki endi-

lega að vera menntað, því menntun er menning hjart-

ans, einsog ein góð kona sagði. Um hana hef ég fjallað

annars staðar. Menning er ekki bara menningar- og

listviðburðir. Menning er ekki bara fólgin í því að fara

í leikhús og halda listahátíðir með tilheyrandi kokteil-

boðum heldur það besta sem við höfum gefið hvert

öðru á síðustu 4000 árum mannlegrar vitundar, einsog

~ 13 ~

inngangur um siðmenningu

Bill Holm orðar það, og þar vega leikhús og listvið-

burðir þungt. Sumir líta á skáldskapinn sem baráttu

gegn innihaldsleysinu og tómleikanum en tómleikinn

leiðir af sér myrkrið í samtímanum og myrkrið í sam-

tímanum er systir frjálshyggjunnar og bróðir fjármála-

markaðanna.

Kannski er skáldskapurinn andspyrnuhreyfing hins

mannlega, kannski sendiherra vonarinnar. Í þúsundir

ára hefur maðurinn fært stór og smá atvik úr lífinu í

kringum sig í búning orða: þróað frásagnar list sem

þrátt fyrir háan aldur minnir meira á ungling í blóma

lífsins en hruman jötun. Því má slá föstu að þorsti

mannanna í sögur sé óslökkv andi og að sú tilhnei ging

„að segja frá stórmælum sem orðið hafa í veröldinni

sé ekki tíska heldur mann kyninu ásköpuð“, einsog

Halldór Laxness orðar það í Persónu legum minnisgreinum

um skáldsögur og leikrit. Í frásagnarlistinni varðveitir

mannkynið minningu sína, breytir atburðum í ævintýr

og staðreyndum í sögu. Þannig er aldurinn, fortíðin og

hið liðna ávallt með okkur, liggur undir koju í káetu

heimsins og læðist hjá tollvörðum tímans.

En nú heyri ég hamarshöggin dynja. Styrjaldir, orku-

skortur, hungursneyð, bankahrun og gjaldþrot, allar

ógöngurnar sem fjármálamarkaðirnir hafa leitt okkur

í, kannski í samspili við dauðasyndirnar. Í því ferli er

erfitt að sjá hvað er eggið og hvað er hænan, enda er

~ 14 ~

bankastræti núll

það svo, einsog Megas orti á einum stað, að elti refur-

inn úlfinn í hringi eltir úlfurinn faktískt refinn. Eða söng

ekki John Lennon: All I want is the truth, just gimme some

truth …