Banja Luka, 2016.godina, broj 2.

2

IZDAVAČ :

Centar za unapređenje korporativnog upravljanja Jovana Dučića 23a, Banja Luka

Za izdavača: doc.dr Zoran Babić

Redakcija:

Prof.dr Milinko Ranilović

Mile Šipka

Milenko Janić

Radomir Predojević

Slavko Simić

Renata Kužet

Radosav Savanović

Radmila Čičković

Zoran Pejić

Glavni i odgovorni urednik: Zorica Đukić

Zamjenik Glavnog i odgovornog urednika: Marijana Verić

Sekretar redakcje: Danijela Rakonjac

Adresa redakcije : Jovana Dučića 23a, Banja Luka

Telefon: 051/ 232-600 ; e-mail: info@korporativnoupravljanje.com;

sekretar@korporativnoupravljanje.com ;

www.korporativnoupravljanje.com ;

3

SADRŽAJ

ČLANCI

1. Dr Radomir Predojević

PROCES GLOBALIZACIJE TRŽOŠTA I NJEN UTICAJ NA

POSLOVANJE PREDIZEĆA.................................................................. 5

2. Dr Siniša Čulić

KOMPARATIVNA ANALIZA SISTEMA EKONOMSKE

DIPLOMATIJE........................................................................................23

3. Mr Jasminka Medić

ULOGA SAVREMENOG PREDUZETNIŠTVA U NESTANKU

SOCIJALNE ULOGE PREDUZEĆA.....................................................44

4. Mr Maja Tomić

POREZ NA DODATU VRIJEDNOST U BOSNI I HERCEGOVINI....70

5. Mr Maja Tomić

EKONOMIJA JAVNIH RASHODA U BOSNI I HERCEGOVINI.......88

6. Mr Branka Milošević Šnjegota

RAZVOJ RAČUNOVODSTVENE PROFESIJE U USLOVIMA

TRANZICIONIH PROCESA................................................................106

7. Dr Radomir Predojević

UPRAVLJANJE RIZICIMA KAO BITAN FAKTOR ZA

POSLOVANJE PREDUZEĆA..............................................................125

4

ČLANCI

5

Dr Radomir Predojević

PROCES GLOBALIZACIJE TRŽIŠTA I NJEN UTICAJ NA

POSLOVANJE PREDUZEĆA

Apstrakt

Efikasnost poslovanja, kao izraz stepena uspješnosti preduzeća u

ostvarivanju ciljeva izražava se istovremeno i kao stepen njegove uspješnosti

u podmirivanju širih ekonomskih i društvenih potreba. Dio tih potreba

podmiruje se na tržištu, koje svojim zakonitostima određuje konkurentsku

poziciju i mjesto svakog preduzeća na tržištu. U novije vrijeme sve više

preduzeća se pojavljuju na globalnom tržištu. Globalizacija poslovanja se

postiže mjerama i sredstvima globalne strategije. Najznačajnije opšte mjere

su: učešće na globalnom svjetskom tržištu, razvoj globalnih proizvoda,

globalno lociranje, geografsko raspoređivanje aktivnosti u međunarodnim

okvirima, globalni marketing i globalna konkurentska strategija. Ključni

organizacioni faktori (struktura, upravljački procesi, tehnologija, zaposleni,

kultura i dr.) značajno opredjeljuju efektivnost globalne strategije preduzeća

u datim uslovima potencijalnih mogućnosti globalizacije pripadne grane.

Ključne riječi : globalizacuja, transnacionalizacija,

internacionalizacija,

6

UVOD

Preduzeće predstavlja složen ekonomski i organizacioni subjekt, koji

proizvodi robu ili usluge za tržišne potrebe, koristeći sopstvene resurse, radi

ostvarivanja dobiti i drugih društveno-ekonomskih ciljeva. Ono obuhvata

svaki ekonomski oblik organizovanja, bez obzira na vrstu privredne

djelatnosti, karakter vlasništva, veličinu, pravni oblik i druga obilježja.

U želji da se prilagode spoljnim uticajima, da što efikasnije iskoriste

raspoloživa sredstva i uložen rad i proizvedu što više roba, preduzeća su

mijenjala i svoju unutrašnju organizaciju. Danas, razvijene tržišne privrede

karakteriše postojanje niza različitih organizacionih oblika preduzeća koji

paralelno postoje. Srećemo se sa inokosnim preduzećima, ortačkim firmama,

korporacijama, multinacionalnim kompanijama i dr.

Naime, osnovni motiv organizovanja privredne djelatnosti u preduzeću jeste

ostvarivanje profita, kao rezultata razlike ostvarenog prihoda i uloženih

sredstava za proces proizvodnje. Usljed toga vlasnici kapitala su usavršavali

organizaciju proizvodnje, a konkurencija odnosno nadmetanje na tržištu su

bili faktori razvoja organizacionih oblika.

Efikasnost poslovanja svakog preduzeća mjeri se kroz osnovni

ekonomski princip: da su postignuti rezultati maksimalno mogući i da su

ostvareni uz minimalna ulaganja raspoloživih faktora u procesu njegovog

rada i poslovanja.

Efikasnost poslovanja, kao izraz stepena uspješnosti preduzeća u

ostvarivanju ciljeva izražava se istovremeno i kao stepen njegove uspješnosti

u podmirivanju širih ekonomskih i društvenih potreba. Dio tih potreba

7

podmiruje se na tržištu, koje svojim zakonitostima određuje konkurentsku

poziciju i mjesto svakog preduzeća na tržištu.

Sve veći broj zemalja, odnosno njihova preduzeća se pojavljuju na

globalnom tržištu. Globalizacija poslovanja se postiže mjerama i sredstvima

globalne strategije. Najznačajnije opšte mjere su: učešće na globalnom

svjetskom tržištu, razvoj globalnih proizvoda, globalno lociranje, geografsko

raspoređivanje aktivnosti u međunarodnim okvirima, globalni marketing i

globalna konkurentska strategija. Ključni organizacioni faktori (struktura,

upravljački procesi, tehnologija, zaposleni, kultura i dr.) značajno

opredjeljuju efektivnost globalne strategije preduzeća u datim uslovima

potencijalnih mogućnosti globalizacije pripadne grane.

U današnjem vremenu globalizacije i poslovanja na tržištu, preduzeće

može ostati konkurentno jedino ako ima razvijenu snažnu kulturu

inovativnosti koja joj omogućuje konstantan razvoj inovativnih proizvoda i

usluga. Samo sistemski pristup inovativnosti omogućuje konstantno

stvaranje novih i inovativnih proizvoda/usluga i korporativne kulture

preduzeća. Nažalost, stvaranje inovacija je jedan od najvažnijih poslovnih

procesa preduzeća s kojima se rijetko aktivno i sistematski upravlja. U doba

globalizacije tržišta, polako se gubi granica između domaće i svjetske

ekonomije, stoga preduzeća koja žele biti konkurentna najčešće koriste

jednu od dviju strategija: cjenovnu konkurenciju ili diferencijaciju

Danas je izuzetno bitno uz razvoj vlastitih potencijala unutar

preduzeća voditi brigu o poslovnom okruženju i globalizaciji, jer su u

uslovima velikih promjena i sve veće globalizacije tržišta preduzeća

prisiljena pronalaziti i primjenjivati nova tehnička i tehnološka rješenja, ali i

prilagođavati svoju organizaciju novonastalim uslovima. Globalizacija je

8

postala neuzastavljivi dio sadašnjosti i budućnosti te je kao takvu treba

prihvatiti uprkos svim njezinim nedostacima i manama.

1. Pojam i nastanak globalizacije

Pojam globalizacije izveden je od riječi ,,global” što znači ukupnost, a

globalizam je način gledanja na dešavanja u globalu. Globalizacija bi tako

,,podrazumijevala socijalni proces koji teži sveobuhvatnosti i jedinstvenosti

svijeta.”1 Kad se govori o globalizmu, tu je još i proširena teorija koja

,,globalizam tumači argumentima suvremene mikroelektronske revolucije”2

Zahvaljujući globalizaciji odnosi među ljudima i zemljama postaju sve

intenzivniji, a ljudi počinju globalno razmišljati i svijet u cjelini drugačije

shvaćati.

Konvencionalna definicija globalizacije podrazumijeva proces

otvaranja i liberalizacije nacionalnih finansijskih tržišta i njihova stapanja u

globalno tržište kapitala. Međutim, danas se češće pod tim pojmom

podrazumijeva ,,međunarodna integracija dobara, tehnologija, rada i

kapitala”3 pa se može govoriti o globalizaciji u širem smislu.

Za globalizaciju se može reći da je jedna od posljedica razvoja

savremene tehnologije, tržišne ekonomije i demokracije. Globalizacija je

omogućila i slobodno kretanje kapitala, roba, informacija i ljudi kroz širenje

i ukidanje granica. Ekološka, kulturološka i društvena strana globalizacije

1 F. Turek, ,,Globalizacija i globalna sigurnost”, Hrvatska udruga za međunarodne studije, Varaždin,

1999., str. 159. 2 Vidjeti detaljnije: D. Rodin: ,,Globalizam: nastavak moderne ili nova paradigma?”, Politička misao, 36,

1, 83-100, 1999. 3 Vidjeti detaljnije: U. Dujšin: Globalizacija, ekonomske integracije i Hrvatska, Zbornik Pravnog fakulteta

u Zagrebu, 49, 2, 1999., str. 179-195.

9

često se zanemaruju u odnosu na njezinu političku, a posebno ekonomsku

dimenziju, ali u novije vrijeme i one dobivaju sve veći prostor.

Teoriju globalizacije osmislio je osamdesetih i devedesetih godina 20.

stoljeća Ronald Robertson. Na temelju te teorije mogao je opisati pojave

koje imaju nadnacionalno i svjetsko značenje. Osim Robertsona brojni

autori govore o globalizaciji i pridaju joj različita značenja. Tako Urlich

Beck piše o čak osam tipova globaliteta kao što su:

1. privredni tip,

2. tehnološki tip,

3. univerzalne vrijednosti,

4. globalna kulturna industrija,

5. policentrična svjetska politika,

6. svjetsko osiromašenje,

7. globalno razaranje i uništavanje čovjekove okoline,

8. transkulturalni konflikt.

Pojavi procesa globalizacije pogodovala je situacija nakon Drugoga

svjetskog rata, posebno u Evropi. Evropske zemlje, od kojih su neke tada

bile u potpunosti razorene (ali novčano potpomognute od SAD-a) započele

su proces međusobnog povezivanja. Jedan od ciljeva tog povezivanja bio je

izbjeći daljnja međusobna neprijateljstva i stvoriti Evropu u kojoj će sve

zemlje međusobno sarađivati i pomagati se. Takva politika u Evropi bila je

nakon toga pokretač sličnih procesa svugdje u svijetu, što je na kraju dovelo

do stvaranja svijeta kakav jest danas.

10

Kada se govori o nastanku globalizacije svakako se mora spomenuti

GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) i njegovo značenje što je

pridonijelo jačem međusobnom trgovinskom povezivanju zemalja. GATT je

osnovan 1947. i temeljio se na klauzuli o najvećim pogodnostima. U godini

osnivanja GATT-u su pristupile 23 zemlje, a kasnije se taj broj neprestano

povećavao. GATT je 1994. godine preimenovan u WTO (World Trade

Organization) a finansira se doprinosima potpisnica prema njihovu udjelu u

trgovini među članicama. U članstvu su 134 države. ,,Osnovna načela

multilateralnog trgovinskog sistema koji definiše i koji promiče Svjetska

trgovinska organizacija u osnovi su izvedena iz načela na kojima se zasnivao

i GATT 1947. To su:

(1) načelo nediskriminacije u trgovini;

(2) načelo transparentnosti i predvidivosti trgovinskih politika i

(3) načelo dalje liberalizacije i sve lakšeg pristupa tržištima.”4

Načelo nediskriminacije u trgovini osnovno je načelo multilateralnog

svjetskog trgovinskog sistema. Osniva se na dvjema klauzulama: klauzuli

najpovlaštenije nacije i klauzuli nacionalnog postupanja, koje su uklopljene

u sve multilateralne sporazume iz područja WTO. Po klauzuli

najpovlaštenije nacije, članica WTO obvezna je sve ostale članice tretirati

kao onu najpovlašteniju, a isto tako i proizvodima iz zemalja članica odobriti

tretman jednak onome najpovoljnijem. Načelo nacionalnog postupanja

zabranjuje diskriminaciju između domaćih i uvoznih roba i usluga, odnosno

diskriminaciju između domaćih i inozemnih dobavljača i nositelja prava

intelektualnog vlasništva.

4 Izvorno: ,,Predictable and Growing Access to Markets”

11

Načelo transparentnosti, odnosno predvidivosti, određuje carinu kao

osnovni instrument zaštite nacionalnoe privrede, zabranjuje necarinska

ograničenja, propisuje da sve zaštitne mjere i relevantni propisi moraju biti

registrirani u WTO i dostupni svakoj članici i da se mogu mijenjati samo po

propisanoj proceduri. Odredbe o transparentnosti vanjskotrgovinskih politika

na sektoru roba, usluga i zaštite prava industrijskog vlasništva članica nalaze

se u Sporazumu o WTO i u njegovim aneksima.

Načelo dalje liberalizacije osigurano je obavezom pokretanja novih

krugova multilateralnih pregovora za dalju liberalizaciju trgovine, posebno

,,trgovine poljoprivrednim proizvodima”5 i tekstilom, uslugama i pravima

intelektualnog vlasništva.

Još jedan pojam koji je uz globalizaciju sve više u upotrebi, jeste

transnacionalizacija. ,,Rast i sve veće ekonomsko značenje transnacionalnih

korporacija i transnacionalnih tokova roba, kapitala, informacija te znanja na

svjetskom tržištu i globalnom ekonomskom prostoru, najbitnija je odlika

transnacionalizacije.”6 O njoj se govori i sve više sa stajališta nacionalne

države koja se pojavom transnacionalizacije mora odreći dijela svoje

suverenosti radi uključivanja u iznadnacionalne saveze kao što su NATO ili

EU. Kao što je rečeno u prethodnom dijelu rada, u procesima globalizacije

do izražaja sve više dolazi snaga i moć multinacionalnih korporacija. Mnoge

države u kojima takve korporacije posluju, a posebno one male i siromašne,

zbog golemih finansijskih sredstava koje multinacionalne korporacije

posjeduju, u finansijskom pogledu se često vode kao njihove podružnice.

,,Investicijske odluke korporacija donose se na globalnom nivou, prenoseći

5 U Urugvajskoj su rundi ukinute necarinska ograničenja uvoza poljoprivrednih proizvoda i tekstila, ali su

zamijenjena relativno visokim carinskim stopama koje u budućnosti valja smanjiti. 6 M. Dragičević, ,,Ekonomija i novi razvoj”, Alinea, Zagreb, 1996., str. 160.

12

kapital ili resurse iz jedne zemlje u drugu, utičući na (ne)zaposlenost miliona

ljudi i stepen ekonomske aktivnosti u pojedinim državama.”7

Globalizacija je proces koji je započeo i koji se više ne može

zaustaviti. Prije svega tu je sve veća povezanost među učesnicima

međunarodne trgovine, globalno umrežavanje finansijskih tržišta i već

spomenuta rastuća moć multinacionalnih korporacija. Očevidci smo i

stalnog informacijskog i komunikacijskog razvoja, razvoja globalne kulture i

policentričnosti svjetske politike. Danas se globalizacija doživljava kao

svijet bez granica. Sve što se stvara počinje se odražavati globalno. Tako

danas postoje globalni proizvodi, moda, potrošači pa i građani. Iz svega gore

navedenog, globalizacija se može čak shvatiti kao jedna etapa razvoja

civilizacije.

2. Uzroci nastanka globalizacije

Teško je izdvojiti sve moguće uzroke koji su doveli do globalizacije.

Najčešće spominjani uzroci su: tehnologija (Internet), brzina i troškovi

transporta, kraj hladnog rata, globalni problemi, liberalizacija i dr. (vidi sliku

br. 16.). Razvoj tahnologije s posebnim naglaskom na napredak u području

komunikacija (Internet) i u području razmjene informacija, bez sumnje igra

jednu od najznačajnijih uloga u nastanku i razvoju globalizacije. Posmatrano

s više aspekata možemo reći kako Internet uveliko označava globalizaciju.

Mnoge aktivnosti globalizovanog društva kao što su globalizacija

finansijskog tržišta, prebacivanje globalnih suma novca s jedne strane svijeta

na drugu, što se odvija u vremenskim intervalima djelića jedne sekunde, bez

tehnologije bile bi nezamislive. Ogroman porast trgovine za posljedicu ima

7 M. Dragičević, ,,Ekonomija i novi razvoj”, Alinea, Zagreb, 1996., str. 160.

13

smanjenje troškova transporta i njegovo ubrzanje, što se posebno odnosi za

uslužni sektor, npr. proizvodi kao što su software i baze podataka šalju se u

vremenu mjerenom sekundama s jednog na drugi kraj svijeta. Takođe, kao

još jedan od uzroka globalizacije često se spominje kraj Hladnog rata. Kako

je svijet bio podjeljen na Istok – Zapad tako je saradnja među državama bila

manja, ali padom ove granice 1989/90. godine, kontakt i saradnja među

državama su se intenzivirali. Bivše države ,,istočnog bloka” otvorile su se i

izašle na svjetsko tržište. Sve više država se odlučuje za demokraciju i

tržišnu ekonomiju, što onda predstavlja vodeće principe njihovog daljnjeg

razvoja.

Važnu ulogu u razvoju svijesti odigrali su globalni problem koji se

više ne mogu rješavati na pojedinačnom nivou država i regija. Problemi, kao

što su oštećeni ozonski omotač, kisele kiše ili izumiranje pojedinih

životinjskih i biljnih vrsta te kvaliteta ljudskog života zahtijevaju globalnu

politiku i globalnu svijest. Ovim pitanjem osim svjetskih država bave se i

međunarodne organizacije poput Green Peacea, te druge organizacije koje

djeluju na globalnom nivou.

Slika 16. Uzroci nastanka globalizacije

Izvor: Izrada autora prema:

http://www.dadalos.org/globalisierung_hr/grundkurs_3.htm

14

Antiglobalisti smatraju da globalizacija nije prisilni proces, već da su

njeni procesi nastali kao posljedica politike deregulacije pod vođstvom

SAD-a nakon Drugog svjetskog rata. Liberalizacija svjetske trgovine u

okvirima GATT-a, odnosno WTO-a, rezultirala je ovakvim razvojem.

Globalizacija je prisutna u čitavom svijetu uključujući i područje na kome

mi živimo. Jednostavno rečeno, globalizacija i tranzicija su međusobno

povezani, jer se putem tranzicije oživljava tržište i privatno vlasništvo kao

preduslov demokratizacije društva. Moćne kompanije mijenjaju svoju

strategiju poslovanja i stavljaju akcenat na rast profita kroz smanjenje

troškova, a ne preko povećanja cijena roba i usluga.

Slika 23. Globalne sile promjena

15

Izvor: Alec Wersun, ,,International Management”,seminar IEDC, Bled,

1998.

Iako globalne veze nisu novi fenomen, ono što je doista novo u

modernom svijetu jest širenje globalizacije kroz nove dimenzije (tehnološku,

organizacijsku, administrativnu, normativnu, itd.). Slika 23. pokazuje kako

se sile globalnih promjena s jedne strane, manifestuju otvaranjem novih

tržišta koja od kompanija zahtijevaju drukčije organizacijske sposobnosti, a

s druge se strane, manifestuju pojavom novih tehnologija (komunikacijskih i

informacijskih) koje u preduzećima potiču inoviranje postojećih i kreiranje

novih poslovnih procesa.

Povezivanje ovih fenomena dovodi do približavanja partnera širom

svijeta putem spajanja, udruživanja, kooperacije, preuzimanja (akvizicija) i

strateških partnerstva.

Internacionalizacija je, u normalnim prilikama jednakosti i

ravnopravnosti svih zemalja, ,,koristan proces zbližavanja i poslovne

saradnje između preduzeća iz različitih zemalja, važno sredstvo globalizacije

i ujedinjavanja svijeta kojim se olakšavaju promet i komunikacije i ubrzava

opšti razvoj.”8 Prema tome, svakodnevne promjene sa kojima se suočavaju

kompanije na početku ovog vijeka rezultat su uticaja više faktora. Prvi faktor

je globalizacija – ogroman porast razmjene i raspoloživost novih proizvoda i

usluga, kao i dramatično povećanje mobilnosti inostranih investicija,

kretanja ljudi i međunarodne konkurencije. Takođe, jedan od faktora je i

uticaj savremenih komunikacijskih tehnologija. Brze promjene svih oblika

tehnologije omogućavaju brz pristup brojnim načinima komunikacija, uz

8 Ekonomski leksikon, Masmedia/LZ ,,M. Krleža”, Zagreb, 1995., str. 320.

16

niske troškove, što vodi otvaranju tržišta potrošačima širom svijeta. Ovi

faktori su uticali na promjenu moći na tržištu, od proizvođača prema

potrošaču ili krajnjem korisniku. U tom kontekstu, raspoloživost informacija

u kompaniji, kao i određivanje globalnih marki proizvoda i usluga postaje

fenomen globalnog tržišta.

Kako će se preduzeće ponašati u globalnoj grani zavisi od dva faktora:

ƒ

1) konkurentrosti nekih proizvodnih faktora relativno prema onima iz

drugih zemalja kada se primjene na posebne grane,

2) efektivnosti sa kojom preduzeće posluje u toj zemlji koristeći te

faktore relativno prema efektivnosti preduzeća poslujući u drugim

zemljama.

Relativna konkurentnost faktora je kritična u granama gdje

preovlađuje globalna integrisanost, dok je konkurentnost preduzeća bitna u

granama u kojima konkuriše miks lokalnih i multinacionalnih preduzeća.

3. Procesi globalizacije tržišta

Značaj međunarodnih aktivnosti preduzeća svake nacionalne

ekonomije, a pogotovu malih zemalja, je ključni faktor razvoja i rasta u

savremenim uslovima. Preuzimanjem, kupovanjem i udruživanjem sa

drugim preduzećima, pokušavaju se dostići veličine neophodne za opstanak

na novom tržištu i konkurentnost. To se sprovodi na različite načine: od

17

koncentracije na jednu lokaciju i prednosti što ih nosi masovna proizvodnja,

do stvaranja grupa na više lokacija.

Slika 24. Proces globalizacije tržišta i njen uticaj na poslovanje

preduzeća

TEHNOLOŠ

KE

PROMJENE

MEĐUNAROD

NE

EKONOMSKE

INTEGRACIJE

SAZRIJEVAN

JE TRŽIŠTA U

RAZVIJENIM

ZEMLJAMA

PAD

KOMUNISTIČKI

H

I

SOCIJALISTIČK

IH REŽIMA

1. Brža i bolja

komunikacija

2. Brži i bolji

transport

3. Sve više

informacionih

mreža koje

globalno

povezuju ljude

1. Manje tarife

2. Valute

povezane

fluktuirajućim

kursevima

3. Globalni

tokovi kapitala

1. Sporiji

domaći rast

2. Agresivniji

izvoznici

3. Manje

intervencije

države

1. Sve više zemalja

povezanih sa

kapitalističkim

sistemom

2. Više privatizacije

GLOBALIZACIJA TRŽIŠTA I KONKURENCIJE

VIŠE PRIJETNJI

- Veća konkurencija

- Povećana brzina

VIŠE PRILIKA

- Veća tržišta

- Manje međudržavnih

barijera

18

Izvor: Ž. Baroš, ,,Preduzetništvo”, Koledž za informatiku i menadžment,

Prijedor, 2006.

Globalizacija svjetske ekonomije stvara više profita, ali i više prijetnji,

kako za postojeće, tako i za potencijalne učesnike u grani. Ova činjenica

prisiljava preduzeća, da prave dramatične strateške preokrete u pravcu

poboljšanja svojih performansi, ne samo da bi bila konkurentnija, već i da bi

opstala. Globalizaciju pokreće širok i moćan skup snaga povezanih sa

tehnološkim promjenama, međusobnim ekonomskim integracijama i sl.

Postindustrijsko doba globalizacije obilježavaju tri svjetske moći:

moć standardizacije, moć dostupnosti informacija i moć dijeljenja znanja.

Istovremeno, svako preduzeće, bilo koje veličine, treba se okrenuti samo

sebi kroz uspostavu poslovnih procesa koji će omogućiti razumijevanje i

prihvaćanje djelovanja ove tri moći. Informatičko-komunikacijske

tehnologije primjenjuju se na više načina. Najrasprostranjenija je njihova

VIŠE ZNAČAJNIH PROMJENA U ORGANIZACIJAMA

Da bi se izbjegle prijetnje i/ili iskoristile prilike, preduzeća moraju izabrati transformaciju kojom će postati jači

konkurenti. Tipične metode su:

- Reinženjering - Integracije i akvizicije

- Restruktuiranje - Promjene kulture

- Programi kvaliteta - Ostale strateške promjene

19

primjena kroz potporu svakodnevnom poslovanju. Tu se radi o

najrazličitijim varijantama poslovnih sistema, koji povezuju ljudske resurse,

proizvodnju, nabavku, prodaju i finansije (sve njih ili samo neke od

funkcija), o povezivanju više preduzeća u grupu, o upravljanju

dokumentacijom i sličnim, opšte poznatim mogućnostima ICT-a.

Z A K LJ U Č A K

Domaća tržišta u većini su slučajeva premalena za ekspanziju,

odnosno za rast profitabilnosti te se preduzeća okreću stranim tržištima. Pri

tome, uz velik broj pogodnosti koje internacionalizacija poslovanja pruža

postoji i velik broj prepreka i problema. Preduzeće se susreće s nizom

nepoznanica, poput stranog jezika, zakonskih i pravnih regulativa i političke

nesigurnosti.

Pristup globalnim tržištima pretpostavlja i razumjevanje osnovnih

determinanti nacionalne konkurentske prednosti. Karakter konkurencije i

izvori konkurentske prednosti razlikuju se ne samo po granama već i po

segmentima (grupacijama) grane. Preduzeća osvajaju i održavaju

konkurentsku prednost poboljšanjem, inovacijama i ukupnim uspjehom. Na

osnovu sagledavanja konkurentske prednosti može se ići na traženje

adekvatnih strategija nastupa na novim tržištima. Konkurentnost na

međunarodnom planu zahtijeva od firmi da domaće pozicije pretvore u

međunarodne, odnosno da imaju globalnu strategiju nastupa. Strategija

nastupa na inostranim tržištima kao osnovu treba da ima sistem prikupljanja,

20

obrade i distribucije informacija o izvoznim tržištima, odnosno metode

selekcije tržišta i proizvoda za data tržišta

Veliki broj preduzeća u savremenoj privredi nema dovoljno

sopstvenih resursa da samostalno ostvare konkurentsku prednost. Smatra se

da su međunarodne alijanse ili koalicije sredstava za sprovođenje uspješnih

strategija koje obezbjeđuju konkurentsku prednost, sve više prisutne u

globalnoj privredi. Termin alijansa pokriva sve oblike saradnje između

preduzeća u međunarodnoj ekonomiji, koje su više od uobičajenih tržišnih

transakcija, a manje od spajanja ili pripajanja preduzeća. Svi oblici

partnerstava, kao što su licence, kooperacija i zajednička ulaganja, spadaju u

alijanse preduzeća. Postoje različite forme strategijskih alijansi, od

jednostavnih ugovora o marketing saradnji, do složenijih formi, koje

odražavaju veći stepen angažovanja partnera, kao što su licencni aranžmani,

franšizing i zajednička ulaganja. U svim formama strategijskih alijansi

postoji neposredna komplementarnost resursa kojima uključene

Osnovna karakteristika savremenih uslova poslovanja jeste proces

globalizacije. U svakodnevnom poslovnom žargonu, sve su prisutniji

termini: globalno poslovanje, globalna proizvodnja, globalna tržišta,

globalni proizvodi itd. Živimo u vremenu globalizacije i, htjeli mi da

priznamo ili ne, globalizacija je tu, svuda oko nas. Menadžeri, bilo gdje se u

svijetu nalazili, u obavljanju svojih poslovnih aktivnosti moraju imati u vidu

globalnu perspektivu njihovih poslova. Od suštinskog značaja je iskoristiti

sve pozitivne strane globalizacije, a očuvati posebnosti lokalne sredine.

Menadžeri sa globalnom orijentacijom u poslu, ne smiju da dozvole da

upadnu u zamku stereotipa grupe ljudi. Umjesto toga, globalna orijentacija

zahtijeva od menadžera da naglašava ulogu većeg znanja, razumijevanja i

tolerancije za razlike između sopstvene i tuđih kultura. Menadžeri domaćih

21

preduzeća se, uprkos svemu, moraju izboriti za svoj uticaj i prihvatiti svoju

odgovornost u procesu opredjeljenja u korist neke od strategija saradnje sa

partnerima iz razvijenih zemalja, imajući pri tome u vidu konkretnu,

specifičnu situaciju preduzeća, njegove mogućnosti i ambicije. Brojne i

različite forme međunarodnih alijansi, od jednostavnih ugovora o marketing

saradnji, licenci, franšizinga, do zajedničkih ulaganja, koja podrazumijevaju

učešće u kapitalu, jesu mogućnost uključivanja domaćih preduzeća u tokove

međunarodnog poslovanja. To je istovremeno i mogućnost da se, kroz

saradnju sa inostranim partnerom, posebno ako je partner iz razvijene

zemlje, dođe do nove tehnologije, novih znanja i iskustava. Menadžment

mora biti dugoročno, a ne kratkoročno orijentisan i spreman za poslovnu

saradnju sa preduzećima iz drugih zemalja. Izbor neke od strategija saradnje

sa inostranim partnerom, radi razmjene određenih resursa je šansa za ona

domaća preduzeća koja internacionalizaciju prihvataju kao neminovnost

njihovog poslovanja. U tom smislu, odnosi međunarodne saradnje između

preduzeća se mogu posmatrati kao sredstvo za korišćenje komparativnih

prednosti zemalja iz kojih preduzeća potiču.

22

L I T E R A T U R A

1. A. Vitić, ,,Globalizacija tržišta i marketing konkurentnost – specifični

faktori uspeha u turizmu i hotelijerstvu”, Doktorska disertacija,

Ekonomski fakultet, Subotica, 2007.

2. Baroš, Ž., ,,Preduzetništvo”, Koledž za informatiku i menadžment,

Prijedor, 2006.

3. D. Rodin: ,,Globalizam: nastavak moderne ili nova paradigma?”,

Politička misao, 36, 1, 83-100, 1999.

4. Emir Kurtović, ,,Tržišna orijentacija preduzeća u Bosni i

Hercegovini: Teorijski i praktični aspekti”, Ekonomski fakultet u

Sarajevu, Sarajevo, 2005.

5. Hollensen, S., ,,Global marketing: a decision oriented aproach”,

Essex, Pearson education, 2007.

6. I. Krešić, ,,Značenje globalizacije u suvremenom prostornom razvitku

svjetske privrede i politike”, Ekonomski pregled, 47, 1-2, 1996.

7. Jovan Sejmenović, ”Akcionarstvo i hartije od vrijednosti”,

Univerzitet za poslovne studije, Banja Luka, 2008.

8. Jovan Sejmenović, Dunja Mirjanić, ”Finansijska tržišta - Tržište

novca i kapitala”, Univerzitet za poslovne studije, Banja Luka, 2009.

9. J. Lončar, ,,Globalizacija-pojam, nastanak i trendovi razvoja”,

Geoadria, 10/1, 91-104, 2005.

10. R. Senić, ”Upravljanje rastom i razvojem preduzeća”, Savremena

administracija, Beograd, 1993.

23

Dr Siniša Čulić

KOMPARATIVNA ANALIZA SISTEMA EKONOMSKE DIPLOMATIJE

Sažetak

Ekonomska diplomatija obuhvata korišćenje diplomatskih mehanizama i

metoda, u sadejstvu sa strateškim, spoljno-ekonomskim ciljevima i

instrumentima njihove operacionalizacije od strane države, u bilateralnim ili

multilateralnim tokovima međunarodne ekonomske saradnje, kao i na

domaćem privrednom prostoru, a u cilju adekvatnog podržavanja razvoja

nacionalne ekonomike i obezbjeđivanja spoljno ekonomskih interesa,

pozicioniranja i neposredne podrške matičnih preduzeća u međunarodnom

poslovanju. Osnovne postavke i ciljevi sistema ekonomske diplomatije u

velikoj su meri slični za svaku zemlju. Logično, jer proizlaze iz istih potreba,

a one su da se brane i razvijaju ekonomski interesi određene zemlje.

Ekonomska diplomatija svake zemlje morala se susresti, na jedan ili na drugi

način, s dva najveća izazova ili katalizatora promena ekonomske diplomatije

u svetu, a to su kraj Hladnog rata i stalni razvoj globalizacije.

Ključne riječi: ekonomska diplomatija, globalizacija, međunarodna

ekonomija.

Abstract

Economic diplomacy includes the use of diplomatic mechanisms and

methods in a joint action with the strategic, foreign-economic objectives and

instruments to operrationalize by the state in a bilateral or multilateral flows

of international economic cooperation as well as the domestic economic

territory in order to adequately support the development of national

24

economy and providing foreign economic interests, positioning and direct

support of stem enterprises in international business. Basic settings and

objectives of economic diplomacy are largely similar for each country, as

arising from the same needs, and they have to defend and develop the

economic interests of certain countries. Economic diplomacy of each

country had to meet with two largest challenges or catalyst change of

economic diplomacy in the world, namely the end of the Cold War and

ongoing development of globalization.

Key words: economic diplomacy, globalization, international economy,

development

Uvod

Načini ostvarivanja ciljeva ekonomske diplomatije različiti su za većinu

država i rezultuju različitim organizacijskim šemama, kao što ćemo to

kasnije videti. Organizacija mreže i sistema ekonomske diplomatije zavisi

od kvantitativnih kriterija poput bogatstva i ekonomske razvijenosti zemlje,

jer postoji direktna korelacija između ekonomskog razvoja jedne države i

kvaliteta mreže ekonomske diplomatije. Naravno, ovde je potrebno uzeti u

obzir i druge faktore i specifičnosti, koji su nekad teže merljivi, a koji takođe

utiču na potrebe jedne države (geopolitičke karakteristike, politička situacija

u okruženju, eventualne ekonomske specifičnosti itd.). U ovom radu ćemo

videti kakav pristup ekonomskoj diplomatiji imaju pojedine razvijene zemlje

(Francuska, Nemačka, SAD, Kina) kao i jedna zemlja u okruženju

(Slovenija).

1. Francuska

Francuska ekonomska diplomatija uspostavljena je nakon Prvog svetskog

rata, iako su, naravno, tragovi postojali već nekoliko vekova ranije. Mreža

ekonomskih atašea imala je za cilj povećati kapital ekonomskih informacija

u ambasadama, ali i jedan drugi zadatak, koji je u to vreme predstavljao

inovaciju, a to je naći nova tržišta za francuske proizvode. Tradicija je duga

više od jednog veka. Francuski diplomati već dugi niz godina služe razvoju

ekonomskih aktivnosti svoje zemlje. Formalno, telo ekonomskih atašea

vezano je za francuske ambasade širom sveta od 1908. godine. Kako je

25

ekonomija dobijala na važnosti tako je hegemoniju Ministarstva vanjskih

poslova (Quai d'Orsay) pitanje pri upravljanju ekonomskim poslovima,

dovelo u pitanje prvo Ministarstvo industrije i trgovine, a poslije

Ministarstvo ekonomije, finansija i zapošljavanja, koje danas postavlja i

upravlja mrežom ekonomskih savetnika.

Jedan od osnovnih ciljeva francuske diplomatije, kao i diplomatije većine

zemalja, odbrana je i jačanje francuskih interesa širom sveta. To se naravno

odnosi i na ekonomsku sferu pa zato ekonomski diplomati čine jednu od

najvažnijih karika lanca koji dozvoljava čvrst i siguran razvoj jedne zemlje.

Osim generalnih ciljeva, koji su, ustvari, smernice za globalnu vanjsku

politiku Francuske, ekonomske misije imaju posebne ekonomske ciljeve koji

su merljivi i koji se odnose na, na primer, broj francuskih preduzeća kojima

je pružena pomoć ili godišnje zarađenu sumu novca s obzirom na to da se

usluge ekonomskih misija plaćaju. Dakle, potrebno je naglasiti veoma dobro

odabrane ciljeve, koji će nakon par godina testiranja biti još efikasniji i

dozvoliti adekvatne korektivne mjere s ciljem poboljšanja kvaliteta i

poslovanja celokupne mreže francuske ekonomske diplomatije.

Ekonomska služba u potpunosti stoji na usluzi ambasadi, ali istovremeno

ima i zadatak promocije izvoza francuskih proizvoda kao i odbranu

francuskih strateških ekonomskih interesa. Jako velike promene desile su se

u zadnjih nekoliko godina i ekonomske misije sve više i više sliče privatnom

sektoru u smislu potrebe zadovoljavanja zahteva i poslovanja s preduzećima

i privatnim sektorom. Usluge ekonomske misije plaćaju se, a aktivnosti

zaposlenih osoba sve više i više liče konsultantskim aktivnostima.

Današnje telo koje upravlja službom ekonomske diplomatije zove se

DGTPE (Direction Generale du Tresor et de la politique economique) i

spada pod Ministarstvo ekonomije, finansija i zapošljavanja. DGTPE je

rezultat reforme iz 2004. godine koja je obedinila Direkciju za vanjske

ekonomske poslove, Direkciju za ekonomska predviđanja i analize i

Direkciju trezora. Dakle, ekonomski diplomat u francuskoj mreži ne pripada

Ministarstvu vanjskih poslova.

Ta institucionalna podela (de jure) rezultuje i de facto podelom na terenu.

Ekonomska misija odvojena je od ostatka ambasade koja se bavi više

političko-konzularnim pitanjima, a manje ekonomskim. Hijerarhijski

gledajući, ambasador i dalje ima najveći autoritet, ali ekonomski poslovi i

ekonomska diplomatija spadaju pod drugo ministarstvo pa je samim tim i

autonomija ekonomskih diplomata važnija. Naravno, ekonomski je

diplomata tu da pomogne ambasadoru i da ga izvještava o relevantnim

ekonomskim zbivanjima u zemlji svaki put kada je to potrebno. Takođe,

ambasador ima zaduženje staviti se u službu ekonomske diplomatije kada to

26

interesi zahtevaju, konkretno, misli se prvenstveno na ulogu lobiranja

zahvaljujući uticaju i statusu ambasadora. Povećan fokus ambasadora na

ekonomske aktivnosti od posebne je važnosti za zemlje u koje francuska

preduzeća teže prodiru i tu je potrebna posebna saradnja ambasadora s

ekonomskim ili naučnim atašeima.

Radi efikasnijeg poslovanja, koordinacija ekonomskih misija obavlja se na

regionalnom nivou što znači da svaka geografska zona ima jednu

ekonomsku misiju u kojoj se nalazi koordinator koji ima zadatak pratiti

aktivnosti svih ekonomskih misija iz navedene zone. Primera radi, francuska

ekonomska misija u BiH prvo izveštava regionalnog koordinatora koji se

nalazi u Sofiji pa tek onda Pariz.

Od 2005. godine mreža ekonomskih misija, DGTPE-a, spojena je s

francuskom agencijom za međunarodni razvoj Ubifrance i još se više

približila privatnoj sferi s ciljem što efikasnijeg zadovoljavanja potreba

francuskih privatnih preduzeća ili državnih interesa iz područja ekonomije.

Mreža francuske ekonomske diplomatije artikulirana je na takav način da je

potrebna stalna saradnja i koordinacija između agencije Ubifrance, sa

sedištem u Parizu, zadužene za animiranje francuskih kompanija i

ekonomskih odela pri francuskim ambasadama širom sveta koji su, ustvari,

antene za konkretizaciju kontakta i poslovnih prilika. Potpuna harmonija i

komplementarnost između ta dva aktera još nisu u potpunosti postignute.

Mrežu upotpunjavaju regionalne direkcije za vanjsku trgovinu (DRCE) koje

su prisutne u svim francuskim regijama i koje same veoma često

zapošljavaju francuske ekonomske diplomate, jednog ili više, s

međunarodnim iskustvom, koji su se odlučili vratiti u Francusku.

Na taj se način, u Francuskoj, smatra da se pruža optimalna pomoć

francuskim firmama i da se na najadekvatniji način brane ekonomski interesi

zemlje jer, na regionalnom nivou, deo lanca ekonomske diplomatije čine

DRCE-i, na državnom nivou to je agencija Ubifrance, a u inostranstvu su to

ekonomski odeli ambasada.

Francuska preduzeća mogu se obratiti agenciji Ubifrance ili direktno

kontaktirati ekonomsku misiju u određenoj zemlji. Ponuđene usluge kreću se

od informacija vezanih za situaciju na tržištu, preko sastavljanja liste

kontakata iz određenog sektora shodno zahtevu preduzeća, pa do

organizovanja poslovnih misija i sastanaka između francuskih preduzeća i

poslovnih subjekata u inostranstvu.

Danas DGTPE broji preko 3000 agenata u službi ekonomske diplomatije

raspoređenih u 156 ekonomskih misija i u 113 zemalja svijeta. U pojedinim

zemljama gde to zahtevaju potrebe, postoji i nekoliko predstavništava (SAD,

Kina, Indija, Brazil, Rusija itd).

27

Obuka igra ključnu ulogu u celom sistemu. Pažnja se posvećuje apsolutno

svim kadrovima, od šefa misije i renomiranog diplomata, pa do kadra na

najnižem hijerarhijskom nivou. Posledice su naravno i povećana

individualna motivacija i produktivnost s obzirom na to da je namera da ne

bude "zanemarenih" članova. Naravno, radi e o različitim obukama, ali svaki

zaposlenik ima pravo na dva specifična treninga godišnje. Navedeni treninzi

odvijaju se u sklopu Ministarstva ekonomije u Parizu i direktno su vezani za

posao koji agenti obavljaju. Pojedine obuke i treninzi mogu se odvijati i na

regionalnom nivou. Naglasak je definitivno stavljen na razvoj znanja i

stručnosti zaposlenika.

Što se tiče izbora kadrova, ekonomski atašei imaju status diplomata. Postoje

različiti profili, ali najveći deo njih ima već dugo diplomatsko iskustvo. Ako

govorimo o ostatku radnog kadra u ekonomskim misijama, profili su takođe

različiti, moguće je naći osobe s dugim iskustvom u mreži ekonomske

diplomatije, ali kada to potrebe nalažu dolazi i do regrutacije stručnjaka iz

privatnog sektora za pojedine misije u specifičnim državama. Nakon tri ili

četiri godine provedene u jednoj zemlji dolazi do uobičajene rotacije

kadrova. Lokalno zaposlena radna snaga gotovo da nema mogućnost

napredovanja u službi.

Grafikon br. 1: Mreže francuske ekonomske diplomatije.

Pomoć

preduzećima

u osvajanju

stranih

tržišta

DRCE

regionalne

direkcije za

vanjsku

trgovinu

Agencija

Ubifrance na

državnom

nivou

Ekonomski

odeli

francuskih

ambasada

28

2. Nemačka

Od 1870. godine pa do danas, Ministarstvo vanjskih poslova Nemačke

prošlo je kroz različite faze. Prilikom osnivanja, u vrijeme Bizmarka,

postojala su samo dva direktorata. Prvi je bio politički, dok je drugi bio za

međunarodnu trgovinu, ali i za druga pitanja, poput pravnih i konzularnih.

Do razdoblja Trećeg rajha i Drugog svetskog rata usledile su određene

evolucije i modernizacije. Za vreme rata "vanjski poslovi" bili su deo

mašinerije i diktatorstva, ali pojedini su službenici ipak bili odabrali drugu

stranu, odnosno otpor.

Nakon rata, ponovo uspostavljanje službe za vanjske poslove čekalo je 1951.

godinu i novo sedište koje je postao Bon, ali se, 1999. godine, sedište vratilo

u Berlin.

Grafikon br. 2: Glavne interesne sfere nemačke vanjske politike

Ujedinjeni

narodi

Nemačka

vanjska

politika

Promocija

slobode

trgovine

Globalni

izazovi

Ljudska

prava

Humanitarna

pomoć

Mirnodopska

politika

Kultura i

obrazovanje

Međunarodno

pravo

Regionalne

problematike

29

Tokom celog posleratnog razdoblja vršila se veoma uspešna integracija u

zapadne demokratije i u međunarodne organizacije.

Vanjska politika Nemačke odvija se oko sledećih ključnih tema:

- regionalno fokusiranje na problematična područja u svetu (Bliski istok, Afganistan itd.),

- Ujedinjeni narodi, čiji je Nemačka treći kontributor po iznosu,

- humanitarna pomoć, odnosno pružanje pomoći ugroženim delovima sveta,

- politika za mir propagiranjem razoružanja i kontrole naoružanja,

- međunarodno pravo,

- ljudska prava,

- kulturni odnosi i politika obrazovanja,

- promocija slobodne trgovine,

- globalni izazovi.

S obzirom na to da spada u vodeće svetske trgovinske sile, odnosno jedan je

od najvećih uvoznika i izvoznika na svetu, Nemačka je jako zavisna o svojoj

poziciji na stranim tržištima. Primjera radi, svako peto radno mesto zavisi o

trgovini s inostranstvom. Globalizacija je samo ojačala te karakteristike i

nemačku ovisnost o trgovini s drugim zemljama. Prema tome, jasno je da je

zadatak nemačke vanjske politike promovisati i zaštititi ekonomske interese

u svetu te pomoći u kreaciji ispravne i održive ekonomske saradnje.

Predstavljanje ekonomskih interesa, uz ostale interesne sfere, najvažniji je

zadatak mreže od 210 nemačkih ambasada i konzulata širom sveta, koji

pružaju savetodavne usluge nemačkim kompanijama i pomažu im u

uspostavljanju kontakata u zemlji u kojoj se nalaze. Takođe pomažu

kompanijama iz svoje zemlje u kontaktu s raznim vladinim agencijama i

strukturama na licu mjesta, dakle možemo reći da jednostavno pomažu

nemačkim kompanijama u pristupu tržištu.

Promocija ekonomskih interesa veoma je jasno postavljena kao cilj i svaka

od nemačkih misija u inostranstvu ima barem jednu osobu specijalizovanu

za ekonomske poslove. Ukoliko se ne radi o diplomatu i članu nemačke

diplomatske mreže, onda tu funkciju obavlja partner, odnosno predstavnik

federalnog ministarstva koji pomaže svojom ekspertizom u određenim

područjima.

30

Nemački sistem ekonomske diplomatije istovremeno podržava Vlada i

privatni sektor. Tri stepena vanjske ekonomske promocije su: ambasade i

konzulati, privredne komore u inostranstvu uz delegirane kancelarije i

predstavništva Ministarstva industrije i trgovine i, na kraju, Nemački ured za

vanjsku trgovinu.

Dakle te tri komponente zajedno pridonose promociji i jačanju ekonomskog

položaja Nemačke u inostranstvu i prisutne su na svim važnijim svetskim

tržištima.

Kompanije se mogu obratiti direktno ambasadama ili centralnoj kancelariji

koja se nalazi u Berlinu. Za razliku od ambasada, trgovinske komore imaju

za cilj razviti saradnju, odnosno robnu razmjenu i trgovinske tokove u dva

smera. S obzirom na to da predstavljaju velik broj članica (40.000 širom

sveta), komore dobijaju i finansijsku podršku Ministarstva rada i ekonomije.

Nemačka kancelarija za vanjsku trgovinu, koji pripada Ministarstvu rada i

ekonomije, i koji čini treći stepen na kojem počiva ekonomska diplomatija,

pruža strateške informacije nemačkim kompanijama pomažući im da se što

lakše snađu na stranim tržištima. Informacije koje pruža pokrivaju podatke o

tržištima, kontaktne podatke iz raznih ekonomskih sektora, praktične savete

o poslovanju u određenoj zemlji itd.

Što se tiče diplomatskih predstavništava, Nemci vole reći da su to državne

oči, uši i glas u inostranstvu. Trenutan broj predstavništava je 226, od kojih

145 čine ambasade. Shodno instrukcijama Ministarstva vanjskih poslova,

ambasade predstavljaju državu, brane njezine interese i štite nemačke

državljane u inostranstvu. Mogu pregovarati s vladom zemlje u kojoj se

nalaze i promovišu ekonomske i političke odnose. Najvažniji zadaci

nemačkih predstavništava uključuju i pružanje pomoći nemačkim

kompanijama prilikom penetracije tržišta na kojem se nalaze. Nemačka

može računati i na prisutnost 356 počasnih konzula.

Kompleksnu, ali efikasnu mrežu nemačke ekonomske diplomatije

dopunjavaju i drugi akteri aktivni na polju ekonomske diplomatije, poput:

Landera, regionalnih privatnih inicijativa, poslovnih udruženja i nemačkih

trgovinsko-industrijskih komora u pojedinim gradovima (Moskva, Singapur,

Yokohama, Jakarta itd.).

Dakle, vidimo da država i predstavnici raznih industrijskih grana rade

zajedno kako bi se pomoglo kompanijama jer usluge i informacije pružaju i

državni organi kao i privredne komore na raznim nivoima. Federalna Vlada

posebno je zainteresovana za podršku malim i srednjim preduzećima zbog

njihovih ograničenih financijskih resursa.

Osim svih do sada navedenih elemenata, država takođe ima za cilj koristiti

bilateralne i multilateralne pregovore (s EU-om, OECD-om, WTO-om) da

31

pomogne vlastitim preduzećima, ali i s ciljem razvoja što slobodnije

ekonomije. Jedan od primera može biti rad na uklanjanju tržišnih barijera za

nemačke kompanije u pojedinim zemljama. Svima poznat slučaj

Volkswagena u Bosni i Hercegovini pokazuje da su taj zadatak na

bilateralnom nivou nemački diplomati dobro obavili jer je nemačka firma ne

samo jednaka, nego i favorizovana u odnosu na konkurenciju.

Ministarstvo vanjskih poslova zapošljava trenutno oko 6550 osoba, od kojih

je 2150 zaposleno u sedištu, a preostale 4400 osoba nalaze se u misijama

širom sveta. Osim toga, nemačke misije širom sveta zapošljavaju još 5100

osoba, odnosno još 1200 osoba koje privremeno rade za Ministarstvo

vanjskih poslova, a dolaze iz drugih sfera, kao na primer iz privatnog

sektora. Rotacije radnih mesta traju od 3 do 5 godina.

3. Sjedinjene Američke Države

Nakon kolapsa Rusije 1991. godine, američka javnost, Kongres, pa čak i

izvršna vlast, ponašali su se kao da im ne treba diplomatija te potpuno

zanemarili diplomatska predstavništva. Foreign Service imao je manjak

ljudstva i financijskih resursa. Brojne ambasade su se zatvorile nakon

završetka Hladnog rata. Department of State raspolagao je sa zastarelim

komunikacijskim tehnologijama, kao i sa zastarelom tehnologijom za

upravljanje informacijama, dok su profesionalne obuke bile zanemarene.

Problemi su naravno bili ne samo u inostranstvu, nego i u domovini gde je

State Department počeo gubiti svoj uticaj i dominantnost u nadgledanju

američkih odnosa s ostatkom sveta.

Krajem devedesetih godina broj Amerikanca koji su tražili posao u

"vanjskim poslovima" opadao je, a paralelno s tom činjenicom, rastao je i

broj osoba koje su davale otkaz u diplomatskoj mreži. To je samo bio dokaz

jednog velikog niza problema i neadaptiranosti sistema. Od 1998. do 2001.

godine, nekoliko stručnih komisija izjasnilo se o dimenzijama problema

preporučivši bitne reforme.

U slučaju ekonomske diplomatije potrebno je naglasiti da je ključni akter

Department of Commerce, ali ekonomski diplomati takođe odgovaraju

ambasadoru i moraju pratiti i ciljeve Department of Statea, stoga ćemo se

osvrnuti na postavljene ciljeve te dve strukture.

Istorijska misija Department of Commercea jačanje je, promocija i razvoj

međunarodne i domaće trgovine SAD-a. Ciljevi teže jačanju državnog

ekonomskog i tehnološkog potencijala.

32

Department of Commerce ispunjava svoju misiju baveći se sledećim

aktivnostima:

1. učestvovanje, zajedno s drugim vladinim agencijama, u stvaranju državne politike,

2. promocija i podrška međunarodne trgovine,

3. jačanje međunarodnog ekonomskog položaja SAD-a,

4. promocija progresivnih domaćih poslovnih politika,

5. jačanje razumevanja i korištenja fizičkog okruženja,

6. osiguranje efektivnog korištenja i rasta državnih znanstvenih i tehnoloških resursa,

7. prikupljanje, analiza i diseminacija informacija koje se tiču nacije i ekonomije kako bi se pridonelo poboljšanju socijalne i ekonomske situacije,

8. pružanje pomoći zemljama, zajednicama i pojedincima putem ekonomskog napretka.

State Department ima za cilj kreiranje slobodnijeg, prosperitetnog i sigurnog

sveta. Upravljanje svim tim aktivnostima naziva se diplomatija, a

diplomatija ima vitalnu ulogu za SAD. State Department formuliše,

implementira i predstavlja ciljeve politike predsednika SAD-a u nastupu

prema inostranstvu.

State Department ima četiri glavna politička cilja:

1. zaštita SAD-a i američkog naroda,

2. razvoj demokratije i ljudskih prava,

3. promocija međunarodnog razumevanja američkih vrednosti,

4. pružanje podrške američkim diplomatima i drugom osoblju, kako u zemlji tako i u inostranstvu.

33

Grafikon br. 3: Glavne aktivnosti US Department of Commerce

Izvor: www.academyofdiplomacy.org

Stvaranje

državne

politike

US

Department of

Commerce

Jačanje

ekonomske

pozicije

SAD-a

Podrška

drugim

zemljama i

zajednicam

a

Promocija

progresivnih

poslovnih

politika

Efektivno

koriŠtenje

naučnih i

tehnoloških

resursa

Ekonomska

inteligencija

Korištenje

fizičkog

okruženja

Promocija

međunarodne

trgovine

34

Među aktivnostima koje pridonose ispunjenju drugog cilja (razvoj

demokratije i ljudskih prava), nalaze se i aktivnosti vezane za ekonomski

prosperitet i sigurnost. U navedenom okviru US State Department pruža

podršku američkim preduzećima u zemlji i inostranstvu. Službenici

američkih ambasada širom sveta poznaju veoma dobro poslovne prakse u

stranim zemljama i znaju koji bi američki proizvodi mogli naći kupca na

stranim tržištima. U službi američkih kompanija diplomati identifikuju dobre

poslovne prilike i pomažu preduzećima u izgradnji poslovne relacije sa

subjektima u zemlji u kojoj se nalaze.

Neki od veoma konkretnih zadataka američkih ekonomskih diplomata su:

- pregovaranje trgovinskih sporazuma kako bi se razvile nove poslovne prilike za američke proizvode u inostranstvu,

- pružanje podrške američkim preduzećima s ciljem olakšavanja izvoza američkih proizvoda u inostranstvo,

- saradnja s domaćim i stranim organizacijama kako bi se predstavljali američki poslovni interesi.

U svom izveštaju iz 2004. godine, Američka diplomatska akademija

naglašava 10 glavnih izazova za američku diplomatiju i za svaki od njih daje

relevantne preporuke kako bi se američka diplomatija u potpunosti

prilagodila sadašnjoj situaciji. Nakon Hladnog rata postalo je očigledno da

se i supstanca i stil američke vanjske politike moraju promeniti. Američka

diplomatija mora biti veoma dinamična, a da bi to postala potrebno je

uspostaviti još bolju saradnju s ostatkom svijeta. Među izazovima u kojima

su potrebne promene, jedan od njih može imati direktan uticaj na američku

ekonomsku diplomatiju i vezan je za relacije s Kinom, Indijom, Rusijom i

drugim ekonomskim silama koje rastu.

Mreža američke ekonomske diplomatije polako, ali sigurno izlazi iz krize

kroz koju je prošla tokom devedesetih godina.

State Department ima ulogu lidera u vođenju i održavanju relacija između

Sjedinjenih Američkih Država i drugih zemalja, odnosno njihovih vlada, kao

i drugih međunarodnih organizacija, a Department of Commerce bavi se

isključivo pitanjima ekonomske diplomatije.

Unutar Department of Commercea deluje administracija za međunarodnu tr-

govinu (International trade administration) koja ima zadatak ojačati

kompetitivnost industrije SAD-a, promovišući trgovinu i ulaganja te

osiguravajući poštovanje pravila međunarodne trgovine. Preko te

organizacije američke kompanije mogu doći do veoma konkretnih i korisnih

podataka o međunarodnim tržištima. Što se tiče State Departmenta, on ima

posebno važnu ulogu jer:

35

- predstavlja SAD u inostranstvu i provodi američke politike u drugim zemljama i pri međunarodnim organizacijama preko ambasada i drugih diplomatskih predstavništava,

- pregovara i zaključuje ugovore iz raznih područja, od trgovine do nuklearnog naoružanja,

- koordinira i podržava međunarodne aktivnosti drugih agencija.

SAD je verovatno rekorder po prisutnosti u inostranstvu i po razvijenosti

diplomatske mreže. Ta je država predstavljena u 180 zemalja i, naravno, u

svim većim svetskim organizacijama koje smatra relevantnim.

Sudeći po podacima koje je objavio US State Department, u službi američke

diplomatije (Foreign Service) radi 11000 osoba samo u inostranstvu

predstavljajući SAD. Osim njih, tu je i 31000 zaposlenih službenika (lokalno

osoblje) u američkim predstavništvima i ambasadama širom sveta. U

Washingtonu se nalazi oko 8000 službenika koji pružaju sve vrste usluga i

stručnost u raznim područjima za potrebe odeljenja Foreign Servicea.

Nekoliko dodatnih detalja vezanih za organizaciju US State Departmenta

može se videti i na niže priloženom organigramu.9

Kao što smo istakli u delu posvećenom istorijatu, Colin Powel započeo je

potreban proces reformi mreže američke diplomatije, što znači i same

ekonomske diplomatije. Promene su se odnosile na gotovo sve elemente koji

su mogli imati uticaj na rad i na rezultat:

- Finansijski resursi, u kojima je došlo do povećanja budžeta za 2002. godinu kao i do poboljšanja financijskog menadžmenta i planiranja.

- Povećan broj zaposlenih, 360 zaposlenih samo u 2002. godini, a i kampanja koja je imala za cilj privući talente bila je uspešnija od svih prethodnih, s 23000 kandidata za pismeni ispit koji je jedna od etapa koja prethodi ulasku u službu za vanjske poslove.

- Obuku osoblja koje je bilo jedno od najzanemarenijih područja i gde je došlo do reformi u smislu povećanja obaveznih obuka.

- Informacijske tehnologije gde je došlo do potpune zamene starih računala i do nabavke najsavremenijih, uz reformu sistema upravljanja informacijama. Oko 263 miliona dolara utrošeno je samo na taj segment reforme.

- Metode liderstva, gradnja američkih ambasada u svetu i sigurnost takođe su područja gde je došlo do bitnih poboljšanja.

9 www.state.gov

36

Kvaliteta i količina prilikom zapošljavanja postali su prioriteti mreže

američke diplomatije u zadnjih nekoliko godina. S povećanjem budžeta od

2002. godine, kao i tokom godina koje su usledile, došlo je do bitnog

poboljšanja situacije. Prema najnovijem izveštaju studije best place to work,

State Department je jedno od najpoželjnijih radnih mesta od svih federalnih

agencija u Sjedinjenim Državama.

Procedura zapošljavanja varira od jedne direkcije State Departmenta do

druge, ali svi relevantni detalji objašnjeni su na web-stranici, bilo da se radi

o studentu koji traži prvi posao ili o već iskusnim kadrovima američke

administracije.

Što se tiče edukacije američkih diplomata, nositelj aktivnosti je Američka

akademija za diplomatiju koja za misiju ima:

- održavanje visoke stručnosti kadra koji predstavlja SAD u inostranstvu,

- povećanje obima razumevanja o doprinosu diplomatije državnim interesima SAD-a,

- proučavanje i, po potrebi, širenje informacija i preporuka na vođenje i na sadržaj američke vanjske politike,

- jačanje američkih predstavništva u inostranstvu.

Saradnja s drugim organizacijama koje imaju slične ciljeve doživljava

ostvarivanje ciljeva Američke akademije za diplomatiju. Od publikacija

možemo navesti dela najuticajnijih američkih ambasadora koja imaju za cilj

približiti javnosti aktivnosti i važnost diplomatije.

4. Kina

Gledajući prošla dva veka, možemo ustanoviti da je Kina ušla u jednu novu

fazu diplomatije prekidajući dugi niz godina pasivnosti i gledanja sebe kao

žrtve globalizacije. Kina sada radi zajedno i za međunarodni sistem, dok ga

je prije kritikovala. U analizi Evana Medeirosa i Fravela Taylora objavljenoj

u "The Asian Wall Street Journal" stoji da je došlo do velikih promena u

kineskoj diplomatiji, kvantitativnih i kvalitativnih, te da se Kina u velikoj

meri otvorila, potpisala velik broj međunarodnih sporazuma te, takođe,

povećala kvalitet svog sudelovanja u međunarodnim multilateralnim

37

organizacijama.10

Kina je na adekvatan način odgovorila na međunarodne

krize u proteklih petnaest godina i kroz dijalog i saradnju pridonela stvaranju

pogodnijeg međunarodnog okruženja za vlastiti razvoj. U Istočnoj Aziji

Kina se aktivno zalagala za regionalni forum Asocijacije nacija Jugoistočne

Azije (ASEAN), a 2001. godine predložila je uspostavljanje sporazuma o

slobodnoj trgovini Kina-ASEAN, koji je bio prvi te vrste.

Ekonomska diplomatija Republike Kine dobila je novi elan i ulazi u novu

fazu nakon decembra 2004. godine kada je održan seminar kojem su

prisustvovali najviši službenici Ministarstva vanjskih poslova Kine zajedno s

predstavnicima privatnog sektora. Glavna tema seminara bila je veza između

ekonomije i diplomatije te postavljanje novih ciljeva ekonomskim

diplomatima Republike Kine.

Globalno gledajući, konkretne promene u nastupu i stavovima kineskih

diplomata u prošlih nekoliko godina proističu naravno iz ciljeva koji su

promenjeni i više adaptirani na potrebe kineske vanjske politike.

Konstatovana je promena mentaliteta. Kina počinje napuštati viziju žrtve i

sve više i više smatra se i stavlja u položaj svetske supersile. U svakom

slučaju, Kina je svojom diplomatskom mrežom postavila sebi novi cilj, a to

je ulaganje napora za očuvanje svetskog mira i za promociju zajedničkog

prosperiteta. Izjava tadašnjeg kineskog čelnika, Jiang Zemina, 2002. godine

potvrđuje stavove i zalaganja kineske vanjske politike: "Bez obzira na

promene međunarodne situacije, mi ćemo, kao i uvek, nastaviti s

nezavisnom vanjskom politikom mira".

Pomoćnik ministra vanjskih poslova, gospodin Lu Guozeng tom je prilikom

veoma jasno istakao da je cilj dodatno uspostavljanje naučnog razvoja,

koordinacija domaćeg razvoja i otvaranje prema vanjskom svetu te

iskorištavanje prilika za razvoj i težnju ka građenju boljeg društva. Ukratko,

osnovni zadatak i ekonomske diplomatije služenje je nacionalnom interesu.

S razvojem u svetu i stalnom promenom situacije, potrebne su reforme i

adaptacija funkcija diplomatije koja se polako proširuje s područja sigurnosti

i politike na ekonomsko i kulturno područje. Diplomati će morati pomoći u

sve težem i težem zadatku osiguranja nacionalnog interesa i promocije

domaćeg razvoja.

Stalni napredak u provođenju reformi te otvaranje i modernizacija zahtevaju

jačanje ekonomske diplomatije i jačanje veza između diplomatije i

ekonomije s ciljem uzajamne promocije te kako bi se provela strategija koja

10 Medeiros Evan, Taylor Fravel, The changing face of Chinese diplomacy, „Asian Wall Street journal“,

11/2003, Hong Kong, 2003.

38

bi kombinirala privlačenje stranih investicija i kineska investiranja širom

sveta.

Dakle, uloženi su posebni napori u stvaranje sinergije između diplomata i

predstavnika privatnog sektora. Prilikom spomenutog seminara istaknuto je i

da je Kina već u prethodnom razdoblju bila veoma uspešna u pomaganju i

pružanju podrške vlastitim firmama prilikom osvajanja i nastupa na stranim

tržištima, ali to više nije dovoljno. Kineske su vlasti postale svesne da su

potrebne dodatne reforme s obzirorn na ogroman potencijal i tržišta koja se

nude kineskim preduzećima širom sveta. Očekivano partnerstvo, između

diplomatske i poslovne sfere, poslovnim će ljudima olakšati pristup i dati

podršku na stranim tržištima, dok će kineski diplomati i celokupna vanjska

politika imati priliku osloniti se na već postojeće ekonomske relacije u

pojedinim zemljama.

Ekonomski savetnici kineskih ambasada pripadaju kineskom Ministarstvu

trgovine, a ne Ministarstvu vanjskih poslova. Ali, iako ekonomsku

diplomatiju obavljaju paralelno dva spomenuta ministarstva, radi se o jednoj

uspešnoj sinergijskoj sintezi jer je koordinacija aktivnosti relativno uspešna.

Kina trenutno ima 203 ekonomska savetnika u svojim ambasadama i pred-

stavništvima širom sveta.

Po geografskim zonama, njihov raspored je sljedeći:

Istočna Azija 36

Zapadna Azija i Afrika 63

Evropa 53

Amerika i Okeanija 47

Međunarodne organizacije 4

Zadaci spomenutih ekonomskih savetnika poprilično su brojni i proizlaze iz

aktivnosti koje obavlja Ministarstvo trgovine. Zastupljenost svakog od

spomenutih zadataka varira od zemlje do zemlje i zavisi o odvijanju

ekonomske situacije u Kini i na međunarodnoj sceni.11

Neke od glavnih aktivnosti su:

- formulisanje razvojnih strategija i politika za domaću i međunarodnu trgovinu i za međunarodnu ekonomsku saradnju, s posebnom pažnjom posvećenom harmonizaciji kineskih zakona koji moraju biti u skladu s multilateralnim i bilateralnim sporazumima,

- praćenje i analiza situacije na tržištu,

- stvaranje i provođenje trgovinskih politika iz područja tehnologije, državne kontrole nad uvozom i izvozom itd.,

11 www.english.mofcom.gov

39

- proučavanje i implementacija multilateralnih i bilateralnih trgovinskih i ekonomskih politika; uspostavljanje multilateralnih i bilateralnih međudržavnih veza s ciljem ekonomske i trgovinske saradnje,

- predstavljanje kineske Vlade pri Svetskoj trgovinskoj organizaciji, UN-u i drugim međunarodnim organizacijama kao i pri kineskim ambasadama širom sveta,

- pružanje savetodavnih usluga vezanih za kineska ulaganja u druge zemlje, ali i za direktna strana ulaganja u Kinu,

- praćenje situacija u području ekonomske saradnje s inostranstvom te formulisanje i implementacija politika vezanih za stranu ekonomsku saradnju,

- praćenje pružanja pomoći Kine stranim zemljama i regijama.

5. Slovenija

Ministarstvo vanjskih poslova sprovodi slovensku vanjsku politiku, ali i

sudeluje u procesu njene izrade kroz sudelovanje svojih stručnjaka. Osnovni

zadaci MIP-a Slovenije uključuju:

- predstavljanje Slovenije u inostranstvu posebno pri međunarodnim organizacijama,

- praćenje međunarodnih političkih i ekonomskih dešavanja,

- razvoj odnosa između Slovenije i drugih zemalja, odnosno između Slovenije i međunarodnih organizacija,

- promocija i koordinacija međunarodne saradnje iz područja ekonomije, politike, kulture, nauke, tehnologije i drugih,

- zaštita interesa Slovenaca i slovenskih preduzeća u inostranstvu,

- stanje slovenskih manjina u zemljama susjedima.

Što se tiče bliske budućnosti, slovenski premijer, Janez Janša, istakao je, u

svom obraćanju slovenskom diplomatskom koru, da su najvažniji zadaci

slovenske diplomatije priprema slovenskog predsedavanja Evropskom

unijom u 2008. godini, kao i jačanje ekonomske diplomatije. Naglašavajući

da je u kratkom roku Slovenija postala deo rešenja, dok je prije bila deo

problema, istakao je da je potrebno poboljšati podršku koja se pruža

slovenskim firmama u nastupu na stranim trasama.

40

Grafikon br. 4: Prioritetna područja Ministarstva vanjskih poslova Slovenije.

Najvažniji sudionik u mreži slovenačke ekonomske diplomatije je

Ministarstvo vanjskih poslova, pod čije okrilje spadaju i ekonomske misije u

slovenskim ambasadama širom sveta. Potrebno je spomenuti i sudelovanje

predstavnika privatnog sektora, zastupljenih pretežno vanjskotrgovinskim

komorama.

Ministarstvo vanjskih poslova organizovano je u odelenja, a mi ćemo

spomenuti samo one koji se tiču ekonomske diplomatije.

Za početak, tu je jedno celo odelenje koji se bavi ekonomskom

diplomatijom. Ima zadatak koordinirati, organizovati i upravljati

Slovenske

manjine u svetu

Predstavljanje

Slovenije u svetu

Zaštita slovenskih

interesa u svetu

Promocije

i koordinacija

međunarodne

saradnje

Razvoj odnosa s

drugim zemljama

Praćenje politike i

ekonomske

situacije

41

aktivnostima ekonomskih misimja s ciljem promocije slovenske ekonomije

te zaštitom ekonomskih interesa na stranim tržištima. Takođe, spomenuta

jedinica pruža pomoć slovenskim preduzećima u procesu

internacionaliizacije. To je ujedno i akter koji je odgovoran za adekvatnu

komunikaciju između raznih sudeonika ekonomske diplomatije Slovenije,

prvenstveno između Ministarstva vanjskih poslova i slovenskih ekonomskih

misija u svetu, ali i prilikom komunikacije s predstavnicima privatnog

sektora, poput Vanjskotrgovinske komore. Praćenje i koordinacija

bilateralnih i multilateralnih trgovinskih odnosa Slovenije s drugim

zemljama takođe su deo aktivnosti. To uključuje i rad u organizacijam

poput: UNCTAD, UN/ECE, EBRD, Svetska banka, FMI, OECD itd.

Nekoliko drugih odjela Ministarstva vanjskih poslova, u sklopu zadanih

aktivnosti, mogu imati uticaj na ekonomsku diplomatiju Slovenije. Odel za

Evropsku uniju ima za cilj predstavljanje i zaštitu slovenskih interesa unutar

EU-a, što znači da prati funkcionisanje evropskih institucija i priprema

slovensku poziciju. Kao takav može biti i važan agent za lobiranje. Tu je i

odel za države članice Evropske unije i za evropsku ekonomsku zonu kao i

odel za planiranje i istraživanje. Ovaj poslednji proučava, između ostalih, i

međunarodne ekonomske trendove i pruža solidnu analitičku i stručnu

podršku donosiocima odluka koji se bave određivanjem slovenske vanjske

politike.

Prilikom intervjua za hrvatski poslovni časopis "Propro", bivši slovenski

ambasador u Hrvatskoj, g. Boštjan Kovačič, takođe je izneo nekoliko

zanimljivih podataka koji se tiču slovenske ekonomske diplomatije. Tom je

prilikom gospodin Kovačič istakao da se nastupi preduzeća na stranim

tržištima ne bi trebali odvijati bez podrške ambasade i istakao je važnost

slovenske ambasade u Hrvatskoj u navedenom procesu. Takođe je istakao da

ako ne postoji ekonomska integracija između zemalja, svaka visoka

diplomatska retorika ostaje samo retorika. Konzularna mreža mora se

organizovati kako bi radila u tom smeru, što ujedno treba biti i prioritet za

ambasadora. Još jedna bitna karakteristika novog mentaliteta izražena je

kada g. Kovačič naglašava da je potrebno "preseći klasičan pojam

ambasadora diplomata koji je na neki način preživeo", forma bez sadržaja ne

vodi u dobrom smeru. Potrebno je direktno se angažovati u ekonomskim

projektima i ambasador mora imati operativnu i proaktivnu ulogu koristeći

svoj status jer su mu mnoga vrata otvorena u zemlji u kojoj se nalazi. Dakle,

iz svega toga vidimo da je slovenska mreža ekonomske diplomatije

organizovana tako da pomaže slovenskim preduzećima, svest postoji među

ključnim ljudima, a krenulo se i u konkretizaciju aktivnosti. Primera radi,

42

slovenskoj ambasadi u Hrvatskoj obraća se svaka veća slovenska firma koja

je prisutna, ili koja to želi biti, na hrvatskom tržištu.

Samo u evropskim zemljama Slovenija je u prisutna u čak 51 zemlji putem

ambasade, diplomatskog predstavništva ili konzulata.

Osim o Ministarstvu vanjskih poslova, potrebno je reći nešto više i o

Privrednoj komori Slovenije (Gospodarska zbornica Slovenije) koja

predstavlja poslovnu zajednicu, pruža podršku preduzećima kao i razne

druge profesionalne usluge s ciljem poboljšanja njihove konkurentnosti.

Jedna od usluga je detaljna baza podataka slovenskih izvoznika što

dozvoljava ekonomskim diplomatima da provere ili nađu poslovne

informacije o slovenskim preduzećima prilikom obavljanja aktivnosti u

inostranstvu.

ZAKLJUČAK

Međunarodni odnosi u proteklih šezdesetak godina mnogo su se promenili, a

svet je u tom periodu doživeo nekoliko "revolucionarnih promena"

neophodnih za funkcionisanje savremenih međunarodnih odnosa. Te

promene pred svaku zemlju i njenu diplomatsku službu postavljaju nove

zadatke i nove standarde. Revolucionarne promene koje su imale direktan

uticaj na razvoj međunarodnih odnosa su: kraj hladnog rata, razvoj

ekonomskih integracija, stvaranje jedinstvenog globalnog tržišta,

komunikacioni razvoj. S toga, u kreiranju državnog spoljnopolitičkog

nastupa neophodno je shvatiti i sagledati situaciju u kojoj se nalazi država,

njen trenutni polažaj na međunarodnoj političkoj i ekonomskoj sceni, jer

diplomatija svakodnevno postaje složenija, zahtevnija i profesionalnija.

Izučavanje međunarodnih odnosa nezamislivo je bez proučavanja i

sagledavanja ključnih kretanja u međunarodnim ekonomskom okruženju.

Trendovi globalizacije i regionalizacije svetske ekonomije stvaraju

preduslove i otvaraju mogućnosti razvoja nacionalnih ekonomija pojedinih

država. Savremena institucionalizacija međunarodnih ekonomskih odnosa

kao savremen metod i instrument globalizacije koji koriste najjače i

najbogatije zemlje, javlja se posle Drugog svetskog rata. Savremena

institucionalizacija međunarodnih ekonomskih odnosa predstavlja procese

konstituisanja međunarodnih institucija u kojima najjače i najbogatije zemlje

određuju pravila ponašanja država u međunarodnim ekonomskim odnosima.

43

LITERATURA

KNJIGE:

1. Medeiros Evan, Taylor Fravel, The changing face of Chinese diplomacy,

„Asian Wall Street journal“, 11/2003, Hong Kong, 2003.

2. Sadžak Mile, Mujanović Erol, Tutnjević Marko, Ekonomska diplomacija

- menadžerski pristup, SYNOPSIS, Sarajevo, 2008

3. Seymour M. Finger, Inside the World of Diplomacy, Westport,

Connecticat, London, 2002.

4. Vana Sylvia, Vergleichende Analyse der Exportförderung in den CEFTA

Staaten, Wirtschaftuniversität, Wien, 1999.

WEB SAJTOVI:

http://www.intranet.dgtpe.fr

http://www.auswaertiges-amt.de

http://www.academyofdiplomacy.org

http://www.state.gov

http://www.mzz.gov.si

http://www.english.mofcom

44

Mr Jasminka Medić

ULOGA SAVREMENOG PREDUZETNIŠTVA U NESTANKU

SOCIJALNE ULOGE PREDUZEĆA

REZIME

Potreba da se posebno naglasi da je za savremeno preduzetništvo neophodna

inteligencija i sloboda duha, kao urođena osobina i da se naglasi da

preduzetništvo ima svrhu samo ako je efikasno, dovodi do naučno

istraživačkih radova, na svim nivoima akademskog i naučnog djelovanja.

Uvođenjem ovog predmeta na visokoobrazovnim ustanovama, daje se

mogućnost i studentima i profesorima, da uočavaju razlike između priznate

teorije i svakodnevne prakse. „Uspeh nije destinacija već putovanje“- kako

kaže doktor Nikola Čanak u svojoj knjizi „Radovi na putu uspeha“12

, „....i

na tom putovanju potrebno je maximalno racionalno i svrsishodno koristiti

sve raspoložive resurse, a da se ne bi lutalo potrebno je imati pravog vodiča

ili bar instrukcije kako se tim putem kretati. “

Ovaj rad će objediniti ekonomsku teoriju i autorova iskustva u praksi u

preduzetništvu, sa ciljem da javnost dobije jedan rad koji se može smatrati

priručnikom, i nikako nema pretenzija na opštu upotrebu.

Ključne riječi: savremno privređivanje, menadžment, privredni razvoj

12 Nikola Dr Čanak, Radovi na putu uspeha, NTC NS 2006. str 24

45

UVOD

Polazeći od činjenice da se ekonomska stvarnost posmatra kroz proces

privređivanja, nesumnjiv je značaj ovog istraživanja. Upravo zbog činjenice

da se u svakoj naučnoj oblasti razlikuju teorija i praksa, autor će ostaviti

dokazanim autoritetima da se bave naukom i teorijom, a u ovom radu biće

prezentovana neka iskustva iz preduzetništva, u periodu 1990-2010. Godina.

Kako period tranzicije nije dug proces, nego predstavlja radikalnu promjenu

postojećeg, u ove dvije decenije smještena su najprije tranziciona događanja,

a nakon njih i period privatizacije društvene imovine u državnu i na kraju u

privatnu imovinu.

„Preduzetništvo je teško definisati. Ono je u stvarnosti – stanje duha,

djelovanje u procesu promjena. Podrrazumijeva efikasnost koja se ogleda u

kvalitetu življenja i djelovanja. Preduzetništvo vodi ka društveno

odgovornom življenju i društvu, kao takvom".13

Velika je greška

preduzetništvo vezati, prije svega za spremnost na rizik. Preduzetništvo je

progres i podrazumijeva čovjeka, kao biće mogućnosti. Mogućnosti se

ispoljavaju u skladu sa okolnostima. Nekada su slobode ispoljavanja

mogućnosti ograničene sistemom.

Ključne pretpostavke za ispoljavanje mogućnosti su : sloboda i dominantni

svojinski oblik.

13 Doc.dr Borislav Bijelić,citat sa predavanja na UPS Banja Luka, 2014,

46

Savremeno, inteligentno privređivanje sagledano u najširem miljeu,

posmatra privatnu i javnu sferu. Pri tome su elementi privatne sfere ljudi,

zaposleni ljudi i sloj nezaposlenih, a javna sfera je državni okvir, sistem. Od

pravnog okvira i finansijskih elemenata utvrđuje se ograničenost

preduzetnog djelovanja ili sloboda ispoljavanja inteligencije u privređivanju.

Predmet, problem, zadatak i ciljevi istraživanja

Čovjek, kao ljudski resurs, nosilac je preduzetničkog duha, inteligencije i

odgovoran je za efikasnost i efektivnost poslovanja. Ono što se posebno

ispituje i analizira ovim radom, jeste i značaj ljudskih resursa u firmi, koji je

ogroman i neosporan, ali je samo jedan uski segment, kada se posmatraju

osnove za pokretanje i vodjenje firme, njeno narastanje i dugoročni i

efektivni opstanak na tržištu. Ljudski faktor, pored sredstava i opreme, jeste

početni kapital i snaga na kojoj se temelji vizija menadžmenta. Neophodno

je izdvojiti „čovjeka“ od opreme i sredstava, jer menadment dobrim

projektom obezbjedi sredstva iz banaka, tim sredstvima obezbjedi opremu,

ali da bi se ostvario prihod, potreban je ljudski resuzs, koji je obrazovan,

motivisan i poštovan.

Svrha istraživanja stanja u ljudskim resursima jeste da istraživanje doprinese

boljitkusvake firme, bilo da se radi o zatečenim zaposlenima, u firmama koje

su privatizovane, bilo da se radi o novoosnovanim firmama.

Cilj je da istraživanje ima upotrebnu vrijednost, jer donosi rezultate

prikupljenih podataka iz odgovarajuće literature, autentične bilješke i

dokumenta vezano za ljudske resurse kao i iskustvo autora iz preduzetništva.

47

Pri pisanju rada, jer poštuje osnovne konstitutivne principe : autor je

obavezan da bude objektivan, precizan, pouzdan, da iznese opšte podatke ali

i da se sistematično bavi predmetom- temom rada, vodeći računa o stručnom

vokabularu, koristeći jezik i stil pisanja, koji su primjereni temi.

Preduzetn i š tvo se zasniva na smis leno organizovanom radu

koj i predstavlja skup dejstava koja kao rezultat daju novu/dodatu

vrednost.Rad se dijeli na direktan i indirektan ( a on se dalje dijeli na

kreativan i aministrativan rad )

Privređivanje je područje ljudske delatnosti, traži znanje i

sposobnost učenja i u sebe objedinjuje ljude, tehniku, organizaciju,

dobavljače i potrošače. Konvencionalno/empirijsko privređivanje zasnovano

na stečenom znanju, radom stečenom iskustvu, urođenim i razvijenim

vještinama, navikama, običajima i materijalno opipljivim elementima.

Hipoteza

Polazna tvrdnja koju ćemo obrazlagati jeste : neminovnost je da savremeno

preduzetništvo i tržišno privredjivanje vode nestanku socijalne uloga

preduzeća.

Promjene koje utiču na privređivanje nastaju pod dejstvom različitih uticaja

okoline i promjena u procesima privređivanja, na globalnom nivou.

Promjenama se ne može upravljati. Moguće je upravljati procesom

prilagođavanja, podešavanja suprotstavljanja dejstvu nastalih promjena.

48

GLAVNI DIO

Menadžment kao nosioc savremenog preduzetništva

Stanje u preduzećima u drugoj polovini XX i početkom XXI vijeka, u

periodu tranzicije, kada mnoga velika preduzeća nestaju, zato što sistem koji

ih je stvorio i održavao, više ne postoji, ogroman broj ljudi ostaje bez

zaposlenja. Niko nije pošteđen: ni stručnjaci, ni starija radna snaga. Sistem

nema moć da zaštiti, kroz socijalni program ikoga. Vrijeme tranzicije je

tržišno vrijeme.

Mnogo je ozbiljan posao analizirati stanje u privredi jedne zemlje.

Ovaj rad komentariše upravo to stanja s kraja XX i početka XXI vijeka, na

prostorima bivše JU, u svjetlu informacija koje su na raspolaganju, iz

nastavnih predmeta, kao i iz dnevno dostupnih informacija iz medija i iz

prakse, iz života.

Država koja je funkcionisala od polovine XX vijeka imala je zakonitosti

po kojima se odvijao život.Pojedinac, njegova porodica, zaposlenje u

preduzeću i ustanovama, život institucija Opštine i Republike… sve je imalo

pravila po kojima je funkcionisalo. Preduzeća su, baveći se osnovnom

djelatnošću, stvarala dohodak, koji je obezbjeđivao lična primanja za svakog

zaposlenog.Pored ovog osnovnog, preduzeća su imala i jedan, nazovimo ga

socijalni zadatak: a to je da, srazmjerno uspješnosti u poslovnom smislu,

izdvajaju dio dohotka za one manje uspješne.

49

Primjer A :

Fabrika konfekcije „Kurjak“, u Bijeljini, koja je od 2001. godine

preregistrovana u akcionarsko društvo. Privatizacije, koja se dogodila, ne

može se zanemariti. Dakle, u periodu do pred kraj XX vijeka, uposlenost

bilo kog zaposlenog nije se dovodila u pitanje. Prosto viška radnika i ako je

bilo, nije se brinulo zbog toga, jer su se na nivou države sklapali ugovori o

poslovno tehničkoj saradnji, na godišnjem nivou. I duže, u okviru

petogodišnjih ugovorenih poslovnih odnosa.

Iz firmi koje su stvarale višak prihoda odvajao se potreban iznos za one

firme u kojima prihod nije bio dovoljan da pokrije rashode.Naravno, kroz

uplatu doprinosa i poreza, punjen je planski i budžet i tako su finansirani

obrazovanje, zdravstvo, nauka, kultura, sport, socijalne kategorije….

Uglavnom, za svakog ko je želio , bilo je mjesta u nekom preduzeću. Ili

ustanovi, srazmjerno obrazovanju i radnim sposobnostima.

Kraj XX vijeka donio je neminovne promjene, koje su se preslikale iz

regiona i šire…iz cijele Evrope. Donešeni su zakoni po kojima je došlo do

pretvaranje državnih preduzeća – u akcionarska društva, po posebnom

programu – privreda je prevedena u tržišnu , u kojoj se funkcioniše

isključivo na bazi ponude i potražnje, koje su osnov na kojem se zasniva

opstanak firme.Ali i radnog mjesta.

Na samom početku ovog načina organizovanja preduzeća, bilo je jasno da

će se znati ko je vlasnik preduzeća. Pored države ( uglavnom oko 30% ) ,

vlasnici akcijskog kapitala postajali su razni novostvoreni privatizacioni

50

investicioni fondovi ( PIF) , ali i već postojeći Fond penzijskog i Invalidskog

osiguranja, te radnici i građani.

Jedna od posledica ove transformacije jeste nestanak socijalne uloga

preduzeća. Preduzeće posluje na osnovama tržišnog privređivanja, i samo na

osnovu ponude i tražnje, kao i prihoda i rashoda, mjeri se njegova šansa da

opstane i nastavi sa radom.Sad socijalnu ulogu preuzima država i iz svojih

izvora mora da zbrinjava socijalne kategorije. Preduzeća funkcionišu tržišno,

prateći zakone ponude i potražnje. Posledica tržišne privrede, ali i razvoja

IT i automatizacije u proizvodnji – jeste pojava viška radnika u svim

oblastima rada i privređivanja.

Dolazi do pojave koja je decenijama ranije bila nepoznata, a to je otpuštanje

radnika.

Pojava viška radnika, dakle, nije samo posledica raspada države, nego i

razvoja tehnike i tehnologije, posebno IT, …, koja podrazumijeva

automatizaciju i u proizvodnji i u administraciji …a samim tim smanjuje se

potreba za brojem ljudi koji su do tada obavljali isti obim posla.

Jasno je da je velikim firmama teško opstati , kako na našim prostorima,

tako i na prostoru Evrpoe i šire, u svijetu. Šansa je u stvaranju malih i

srednjih preduzeća, organizovanih kao preduzetne firme, gdje je često

zastupljeno više članova porodice, a vremenom se proširi broj na još po

nekoliko stručnjaka iz oblasti proizvodnje ili marketinga.

Racionalno a konkurentno poslovanje daje šansu za opstanak. I

napredovanje.

Prijedlog rješenja : stvarati preduzeća koja racionalno obavljaju svoju

djelatnost, koja ostvaruju dohodak , plaćaju uposlenima za rad, u budžet

uplaćuju poreze i doprinose.

51

Primjer B:

Ulaskom kompanije “HENKEL” na tržište Srbije, najprije u Kruševcu, u

fabriku “Merima” , dešavali su se procesi o kojim

a govorim: relativno zastarjelu tehnologiju “Henkel” je obnovio brzo i lako.

Onda je putem intrvjua i testiranj, iz postojećeg kadra, kroz niz selekcija

izdvojio one koji su mogli odgovoriti na zadatke. Istog trena je bilo jasno da

za veliki broj ljudi neće biti radnih zadataka. Pojavom viška radnika može

se očekivati otpuštanje. Otpuštanje radnika je mučnan i bolnan proces.

Prethodi mu višemjesečna priprema menadžmenta, analize poslovanja i

uspješnosti, koje pokazuju nerentabilnost vođenja posla sa nepotrebno

velikim brojem zaposlenih. Zakonska obaveza, koja se provodi u svakom

preduzeću, jeste izrada Programa mjera za zbrinjavanje viška radnika, gdje

se vrše poslednji pokušaji racionalizacije u poslovanju. Sindikat štiti interes

radnika. Teorijski : Uprava AD i Sindikat, a samim tim radnici, morali bi biti

partneri.

Praktično : obično su u sukobu, kao klasni neprijatelji.

Pokušava se sa prekvalifikacijama određenog broja radnika, o trošku firme,

uz neke bonuse strateškim partnerima, samo da se odluče da upravo te

radnike zaposle.

Nude se stimulativne otpremnine onima koji odluče da sporazumno raskinu

radni odnos i sa dobijenim značajnim sumama odluče da započnu sticanje

dohotka kroz preduzetništvo.

52

Uglavnom se obrazovani i stučni ljudi, do tada zaposleni u velikim

firmama, odlučuju za sporazumni raskid radnog odnosa i naplatu uvećane

otpremnine, jer vjeruju u svoje sposobnosti i ne plaše se rada i odgovornosti,

koju preduzetni menadžment obavezno nosi sa sobom, pored mogućnosti za

većom zaradom.

Postoje i oni koji uzmu ponuđenu uvećanu otpremninu a zatim se stave na

raspolaganje na berzu rada. Stručnjaci, za kojima je potražnja, koji kroz CV

navedu struku, dostignuća i rezultate, ponude ideje i rad i budu primljeni u

drugu firmu.

Privatno preduzetništvo je nešto što se uglavnom javlja nakon raskida

radnog odnosa.

Započinju ga stručni i preduzetni ljudi, koji su spremni da rizikuju i ulažu

sopstveni kapital, imovinu i kreditna sredstva.

Višak radnika i otpuštanje je teška tema i za menadžment i za zaposlenog.

Ali je neminovna, jer u tržišnom privređivanju pokazatelji su brojevi, a ne

riječi!! Tržište postupa po zakonu privređivanja, prihoda i rashoda, a ne po

socijalnom programu. Država je u obavezi, iz priliva koji nastaju kroz

ubiranje poreza – da izdvaja sredstva za socijalnu kategoriju. A država, koja

dobije u budžet sredstva koja su uplaćena po osnovu poreza i doprinosa onih

koji rade po tržišnim zakonima privređivanja - zbrinjava, po raznim

osnovama, ljude koji i jesu briga države, a ne preduzeća. Neko mora da radi

i zarađuje, da bi uplatom poreza i doprinosa bio napunjen državni budžet.

Jedna od posledica transformacije jeste nestanak socijalne uloga preduzeća.

Preduzeće posluje na osnovama tržišnog privređivanja, i samo na osnovu

ponude i tražnje, kao i prihoda i rashoda, mjeri se njegova šansa da opstane i

nastavi sa radom.Sad socijalnu ulogu preuzima država i iz svojih izvora

mora da zbrinjava socijalne kategorije. Preduzeća funkcionišu tržišno,

53

prateći zakone ponude i potražnje. Posledica tržišne privrede, ali i razvoja

IT i automatizacije u proizvodnji – jeste pojava viška radnika u svim

oblastima rada i privređivanja.

Dolazi do pojave koja je decenijama ranije bila nepoznata, a to je otpuštanje

radnika.

Pojava viška radnika, dakle, nije samo posledica raspada države, nego i

razvoja tehnike i tehnologije, posebno IT, …, koja podrazumijeva

automatizaciju i u proizvodnji i u administraciji …a samim tim smanjuje se

potreba za brojem ljudi koji su do tada obavljali isti obim posla.

Jasno je da je velikim firmama teško opstati , kako na našim prostorima,

tako i na prostoru Evrpoe i šire, u svijetu. Šansa je u stvaranju malih i

srednjih preduzeća, organizovanih kao preduzetne firme, gdje je često

zastupljeno više članova porodice, a vremenom se proširi broj na još po

nekoliko stručnjaka iz oblasti proizvodnje ili marketinga.

Racionalno a konkurentno poslovanje daje šansu za opstanak. I

napredovanje.

Prijedlog rješenja :stvarati preduzeća koja racionalno obavljaju svoju

djelatnost, koja ostvaruju dohodak , plaćaju uposlenima za rad, u budžet

uplaćuju poreze i doprinose.

Na taj način u državni budžet slijeva se prihod od naplaćenih poreza i dio tih

sredstava država treba da koristi da zbrine sve socijalne kategorije!

Dakle, nema načina da opstane preduzece zbog čuvanja socijalnog mira i

zadržavanja nepotrebne radne snage. To vodi propasti preduzeća. Ali ako se

socijalna uloga vrati državi, a država od profitabilnih preduzeća ubire

redovno pereze, u državnom budžetu će biti sredstava za socijalne

aktivnosti.

54

Primjer B:

Ulaskom kompanije “HENKEL” na tržište Srbije, najprije u Kruševcu, u

fabriku “Merima” , dešavali su se procesi o kojima govorim : relativno

zastarjelu tehnologiju “Henkel” je obnovio brzo i lako.Onda je putem

intrvjua i testiranja - iz postojećeg kadra - kroz niz selekcija izdvojio one

koji su mogli odgovoriti na zadatke.Istog trena je bilo jasno da za veliki broj

ljudi neće biti radnih zadataka.Pojavom viška radnika može se očekivati

otpuštanje.Otpuštanje radnika je mučnan i bolnan proces.Prethodi mu

višemjesečna priprema menadžmenta, analize poslovanja i uspješnosti, koje

pokazuju nerentabilnost vođenja posla sa nepotrebno velikim brojem

zaposlenih.

Zakonska obaveza, koja se provodi u svakom preduzeću, jeste izrada

Programa mjera za zbrinjavanje viška radnika, gdje se vrše poslednji

pokušaji racionalizacije u poslovanju.

Sindikat štiti interes radnika. Teorijski : Uprava AD i Sindikat, a samim tim

radnici, morali bi biti partneri. Praktično : obično su u sukobu, kao klasni

neprijatelji.Pokušava se sa prekvalifikacijama određenog broja radnika, o

trošku firme, uz neke bonuse strateškim partnerima, samo da se odluče da

upravo te radnike zaposle.

Nude se stimulativne otpremnine onima koji odluče da sporazumno raskinu

radni odnos i sa dobijenim značajnim sumama odluče da započnu sticanje

dohotka kroz preduzetništvo.

Uglavnom se obrazovani i stučni ljudi, do tada zaposleni u velikim

firmama, odlučuju za sporazumni raskid radnog odnosa i naplatu uvećane

55

otpremnine, jer vjeruju u svoje sposobnosti i ne plaše se rada i odgovornosti,

koju preduzetni menadžment obavezno nosi sa sobom, pored mogućnosti za

većom zaradom.

Postoje i oni koji uzmu ponuđenu uvećanu otpremninu a zatim se stave na

raspolaganje na berzu rada. Stručnjaci, za kojima je potražnja, koji kroz CV

navedu struku, dostignuća i rezultate, ponude ideje i rad i budu primljeni u

drugu firmu.

Privatno preduzetništvo je nešto što se uglavnom javlja nakon raskida

radnog odnosa.

Započinju ga stručni i preduzetni ljudi, koji su spremni da rizikuju i ulažu

sopstveni kapital, imovinu i kreditna sredstva.

Višak radnika i otpuštanje je teška tema i za menadžment i za

zaposlenog.Ali je neminovna, jer u tržišnom privređivanju pokazatelji su

brojevi, a ne riječi!! Tržište postupa po zakonu privređivanja, prihoda i

rashoda, a ne po socijalnom programu. Država je u obavezi, iz priliva koji

nastaju kroz ubiranje poreza – da izdvaja sredstva za socijalnu kategoriju. A

država, koja dobije u budžet sredstva koja su uplaćena po osnovu poreza i

doprinosa onih koji rade po tržišnim zakonima privređivanja - zbrinjava, po

raznim osnovama, ljude koji i jesu briga države, a ne preduzeća.Neko mora

da radi i zarađuje, da bi uplatom poreza i doprinosa bio napunjen državni

budžet.

56

PREDUZETNIK KAO NOSILAC UPRAVLJAČKE FUNKCIJE

Danas se smatra da je tržišni model privređivanja najracionalniji oblik

funkcionisanja reprodukcije. Međutim, za stvarno uspostavljanje tog oblika

privređivanja, ključni faktor je preduzetništvo, jer tržišna ekonomija ne

može da bude efikasna bez razvijenog preduzetništva. Činjenica je da

preduzetništvo, kroz ideje i inovacije, stvara proizvodni resurs, bez koga se

može govoriti samo o mrtvim kapitalima (zemlja, oprema, novac) u privredi.

Preduzetništvo možemo definisati kao aktivnost korištenja raspoloživih

resursa na višem nivou produktivnosti i efikasnosti rada i poslovanja.

Preduzetništvo je put da pojedinac, koristeći sredstva i sposobnosti,

obezbjedi egzistenciju a onda i profit.

Upitajmo se i kako nastaje porodični biznis? Da li se prvo pojedinac

edukuje za biznis, radeći svoj posao kao menadžer u državnoj ili privatnoj

firmi– ali ne vlastitoj ? Ili se direktno ulazi u preduzetništvo, što znači da se

ulažu sredstva i znanje i spremno se prihvata rizik preduzetništva, odmah

nakon završenog školovanja? Realno gledano, mora da postoji praksa u

vršenju neke djelatnosti.Taj period edukacije, prakse, ospopsobljavanja za

stvaranje profita i extra profita mora da se provede u nekoj firmi. Nisu česti

primjeri preduzetništva - odmah nakon sticanja diplome. Priliku da bude

menadžer u nekoj firmi pametan i sposoban čovjek koristi do maksimuma.

Nesebičnim radom, uglavnom bez kraja radnog vremena, tačnije – „radnim

vremenom koje traje dok se ne završi posao“ - postiže se opravdanost plate,

na početku.

Zatim se postiže realizacija - mnogo veća nego što je potrebno za startnu

platu!

57

Tad nastaje osjetljiv trenutak : ukoliko vlasnik posla u kojem dobar

menadžer ima veoma dobru realizaciju, ima sluha i počne da nagradjuje

menadžera po rezultatima rada, tu ima osnova da se računa na dugoročnu

saradnju.

Korektno je da se vlasnik biznisa izjasni o procentu koji je spreman da

isplaćuje, kao mjesečnu ndoknadu za realizaciju svakog menadžera.

Primjer - iz jedne špedicije u Sloveniji :

Vlasnik kapitala je imao priliku da zaposli sposobnog saradnika iz Bosne.

Svakog mjeseca bio je zadvoljan radom svog menadžera.Ubrzo se izjasnio,

rekavši mu : tvoje je da radiš a moje da brinem o tebi i tvojim potrebama, o

potrebama tvoje porodice. Šta je to značilo?

Tačno je pratio rezultate rada, korektnim procentom mjesečno je isplaćivao

svog menadžera,

a istovremeno pratio i rješavao stambenu njegovu situaciju, komfor koji je

zadovoljvao porodicu, vrstu škole u koju je njegov saradnik upisivao djecu,

poklanjao po dvije nedjelje godišnjeg odmora...

I danas je čovjek iz Bosne u Sloveniji, žarko želi da se vrati u rodni kraj

gdje je sagradio finu kuću...ali nema načina da napusti vlasnika špedicije i

svoj posao, jer nema zamjerku na ponašanje vlasnika biznisa...on mnogo

radi ali i zarađuje i obezbjeđuje sve što je potrebno za familiju...Kad ode u

penziju, vratiće se u rodni kraj. A nikada mu nije trebalo da napušta mjesto

menadžera i preuzima rizik novog preduzetništva. Istovremeno, vlasnik

biznisa je sjajno procijenio da je na ovaj način obezbijedio za svoj biznis

siguran profit i dobrog saradnika. A najviše mu se isplati i najlakše je da

58

korektno odvaja za saradnika dobit, koju je on i tako svojim radom

obezbijedio.Vlasnik biznisa je uspio ako dugoročno zadrži tim koji dobija!!!

Primjer drugi:

Menadžer u privatnoj firmi ostvaruje dobar profit, koji raste iz mjeseca u

mjesec.Vlasnik se kruto drži startne plate, po menadžerskom ugovoru. Na

prijedlog menadžera da se fiksna plata pretvori u isplatu po

realizaciji,vlasnik zauzme stav :„Moramo ispitati stanje i utvrditi da li je

ovako visoka realizacija i naplativost plod tvoje sposobnosti ili jednostavno -

glad tržišta za mojim proizvodom ili uslugom! „ Pri tome, u sebi razmišlja

ovako :

„Moj proizvod ili usluge zaista se dobro prodaju.Ovaj saradnik je napravio

dobru mrežu na tržištu. Sad kad traži više za sebe, on meni više nije isplativ.

Odbiću njegov zahtjev.On će sam otići.To je odlično. Na ovo uhodano

mjesto primiću novog saradnika sa fiksnom platom – a tržište će samo tražiti

proizvod i plasman neće opasti.“

Menadžer o kojem govorimo, ima sposobnosti ali i harizmu. Zanemarićemo

sudbinu firme iz koje je neko otišao, jer nije bilo sluha za dugoročnu

saradnju. Pošli smo po odgovor kako nastaje novo preduzetništvo i ovo je

jedan od odgovora :

Logično je da će menadžer iz drugog primjera , sam otići . Takav sposoban,

kako se pokazalo,

U njoj će najprije raditi sam, pa će mu se priključiti članovi porodice, onda

će se posao širiti, i moraće zaposliti menadžere, u svom preduzetništvu.

59

Da li se prvo formira profil menadžera ili preduzetnika ?Pokušajte

odgovoriti na hiljadugodišnje pitanje : šta je starije, koka ili jaje? Preduslov i

za jedan i za drugi profil jeste stručnost, prirodna inteligencija, osjećaj za

biznis. Strast. Bilo da se radi o angažovanju sposobnog čovjeka u trgovini, u

sportu , umjetnosti, pa čak organizovanju igara na sreću, MLM –a, festivala

...u osnovi svega su rad i sredstva. Mislim da nema pravila. Okolnosti

natjeraju pojedinca da djeluje. Neko ima prvi posao u svom malom

preduzetništvu.Posuđen novac, iznajmljen poslovni prostor, sjajna ideja

dobronamjernog poznanika, želja da se radi i zaradi za sebe i porodicu,

spremnost da se uči dalje. Pored trgovine da se nauče i osnove knjigovodstva

Racionalizacija na svim nivoima i rad bez kraja radnog vremena. Ako ima

profita, to je odlično.Ako nema, treba biti realan i odgovoran, odjaviti

djelatnost i potražiti posao, kod uspješnijih.

Na menadžerskim mjestima neophodno je opravdati povjerenje i platu. Bilo

gdje da radi, odgovoran čovjek marljivo obavlja svoje radne zadatke.

Sjetimo se gore navedenog primjera, menadžer u špediciji u Sloveniji uvijek

je bio adekvatno vrednovan, i ta saradnja dugo traje Ako je ipak, vlasnik

biznisa bez sluha i nespreman da adekvatno nagradi rezultate, tad menadžer

odlazi. Dakle, nema pravila i nema garancije : smjenjuje se od slučaja do

slučaja, preduzetnik, pa menadžer pa opet preduzetnik. Govorimo o živoj

materiji, u vremenu koje se zove tranzicija : ništa definisano, nema

garancije ni za šta. U uslovima tranzicije, u kojima živimo i radimo, sretan je

ko je u poziciji da se ponaša kao Slovenac iz svijetlog primjera. Treba se

svakodnevno opominjati da je to za vlasnika biznisa najisplativi i

najstabilnije i najmirnije.

Ima i drugih primjera : najprije se stiče iskustvo u državnoj ili privatnoj

firmi, a sa narastanjem i sazrijevanjem uslova za isplatu po procentu, a

60

nepristupanju tome, menadžer odlazi i stvara svoj preduzetni poduhvat. Tad

je redosled : menadžer pa preduzetnik.

Preduzetničke aktivnosti se obavljaju u organizovanim sistemima,

preduzećima i drugim oblicima organizovanja.

”Preduzetništvo kao aktivnost usmjereno je na: kreativno korištenje

postojećih resursa, stvaranje inovacija i preuzimanje rizika, a sve u cilju da

se postigne određeni efekat.“14

Preduzetništvo kao djelatnost usmjereno je na: pokretanje poslovnih

poduhvata, organizovanje poslovnih poduhvata, inoviranje rada i poslovanja

i stvaranje novih tržišta.

Preduzetništvo kao proces usmjereno je na: stvaranje novih proizvoda,

stvaranje novih tehnologija, stvaranje efikasne organizacije. „Sintezom

navedenih odrednica preduzetništva, preduzetništvo definišemo kao:

stvaranje novog poslovnog poduhvata, zasnovano na talentu, znanju i

sposobnosti preduzetnika - da ulaže u novi poslovni poduhvat.”15

Zavisno od načina organizovanja, preduzetništvo može biti individualno,

ortačko i korporativno, pa se kao preduzetnici mogu pojaviti preduzetnici

vlasnici ili profesionalni menadžeri, koji su akteri preduzetništva. Kada je u

pitanju malo preduzeće, takvo lice je istovremeno i vlasnik i preduzimač i

menadžer. Bez obzira o kojim se akterima preduzetništva radi, preduzetnik 14

Baroš, Ž:Organizacija i upravljanje preduzećem, Zavod distrofičara, Banja Luka,

2004.

15

Kondić, S.: Preduzetništvo i biznis, 2004.

61

je nosilac novih ideja i inovacija i oni moraju imati karakterno-poslovne

osobine, koje se ispoljavaju u kreativnosti, preuzimanju rizika,

samostalnosti, inicijativi, samopouzdanju, prilagodljivosti, tolerantnosti,

upornosti, načinu ponašanja i osjećaju za profit, a sve u cilju opredjeljenosti

za poslovnu orjentaciju usmjerenu na: profitno privređivanje, sticanje

prednosti na tržištu, izbjegavanje neracionalnosti, prilagođavanje

promjenama,uvođenje promjena za prosperitet, neutralisanje konfliktnosti,

objektiviziranje zarade, zadovoljstvo stejkholdera i angažovanje resursa . 16

Uspješno preduzetništvo podrazumjeva liderstvo, te uspješan preduzetnik

mora biti i lider.Preduzetničko liderstvo je ključni pokretač održivog

uspjeha, ono upravlja poslovnim procesom, usmjerava pažnju na rezultat

ključnih performansi i utiče na zaposlene da se te performanse ostvare.

“Preduzetničko liderstvo aktivira mrežu poslovne performanse koja sve

izražava mjerilima novčanosti kao profitna marža ili rentabilitet troškovne

isplate. Ključni elementi u razvoju mreže su: vizija, namjera, znanje i

strategija.“ 17

Preduzetničko liderstvo podrazumjeva sistem saradnje, razumjevanja i

uticaja na ponašanje saradnika u cilju ostvarivanja zadataka i ciljeva

preduzetnièke organizacije. U sistemu liderstva, razumjevanje lidera za

probleme, želje i ciljeve saradnika je izuzetno važno, jer zadovoljni saradnici

i zaposleni radnici ne štede svoje sposobnosti da preduzetnička organizacija

ostvari svoje ciljeve.Takođe, od izuzetnog značaja je plaćanje rada i

motivisanje zaposlnih, što je nužno zbog povratnog uticaja na rezultate rada

i poslovanja.

16

Kondić, S.: Preduzetništvo i biznis, 2004. 17

Kondić, S.: Preduzetništvo i biznis, 2004.

62

2.2. KARAKTERISTIKE PREDUZETNIKA

Kao što je već navedeno, u današnjim uslovima sve češće se spominju

preduzetnici kao ljudi koji su značajni za uspjeh preduzetničke firme. O

njihovim osobinama postoje različiti stavovi, a preduzetnik se najčešće

posmatra kao lice koje obavlja djelatnost radi sticanja dobiti. Iz tih razloga

ključno je identifikovati ljude koji imaju osobine uspješnog preduzetnika.

Zbog toga je nemoguće govoriti o preduzetništvu, a ne podrazumjevati i

liderstvo. Ne postoje stereotipi uspješnog preduzetnika, ali da bi se bolje

razumjele karakteristike preduzetnika, potrebno je navesti neke bitne

preduzetničke kvalitete koje podrazumjevaju ciljeve koji vode put uspjeha:

tragati za novim šansama, orjentisati se na budućnost, neprekidno

pokušavati biti najbolji, tržišno se orjentisati, znati poštovati i vrijednovati

svoje saradnike, biti realan, biti marljiv, prihvatati svoje poslove.

Proučavanje karakteristika preduzetnika omogućava uvid kako ljudi, koji

obavljaju određenu djelatnost radi sticanja dobiti, upravljaju svojom firmom.

Može se konstatovati da se poslovanje preduzetničkih firmi, u današnjim

uslovima, odvija u kompleksnom okruženju, gdje se dešavaju brze promjene

koje mogu predstavljati šansu ili rizik za preduzetnika.Zato preduzetnici

treba da kreiraju strategije koje uključuju fleksibilnost, adaptivnost i

sposobnost predviđanja promjena u okruženju.

Na osnovu svega izloženog može se zaključiti da je motiv osnovni pokretač

aktivnosti svakog preduzetnika. Motiv je unutrašnja pokretačka snaga koja

opredjeljuje preduzetnika da se bavi određenom djelatnošću. Pored ličnih

karakteristika preduzetnika, te preduzetničkih sposobnosti koje mogu biti

urođene sposobnosti i sposobnosti koje se stiču obučavanjem i praksom,

63

veoma važno mjesto imaju i iskustvo i vještina, od kojih zavisi uspjeh

preduzetničkog posla. Opšte preduzetničko iskustvo podrazumjeva

posjedovanje određenog iskustva u vođenju posla bez obzira na djelatnost

poslovanja. Ovo iskustvo može da bude od velike koristi kod opredjeljenja

da se počne sa preduzetničkim biznisom. Iskustvo koje se stekne

osnivanjem biznisa, uočavanjem problema i načina za njihovo rješavanje,

predstavlja dragocjeno iskustvo u svakom sledećem pokušaju.

Menadžment se definiše kao proces planiranja, organizovanja, vođenja i

kontolisanja posla članova organizacije i korišćenje svih raspolozivih

sredstava organizacije da se postignu naznačeni ciljevi. Planiranje je, kao

proces, menadzerska funkcija kojom se određuju ciljevi tekućeg poslovanja i

razvoja organizacije, zatim predviđanje i definisanje budućih zadataka, kao i

uslovi u kojima treba da se izvršavaju zadaci i ostvaruju ciljevi.Planovi, kao

rezultat planiranja, se dijele na : strategijske planove (odnosno planove za

realizaciju opštih ciljeva organizacije) i operativne planove (odnosno

planove koje sadrže detalje za realizaciju ili primjenu strateških planova

tokom svakodnevnog poslovanja).Planiranje je izbor jednog efikasnog

pravca djelovanja između više različitih alternativa.Veoma je važno da

menadžeri osjete nužnost planiranja i da u tom vjeruju u njegove vrijednosti

i prednosti pošto ce jedino u tom slučaju donijeti koristan plan.Planiranje

postaje naročito kritično u situacijama kada se rezultati odluka ostvaruju u

drugom vremenskom periodu po donosenja plana.

U praksi, postoje određena ograničenja. Ako se posmatra period od 1990-

2010 godine, I poznate okolnosti, nagalasak najprije stavljati na period

tranzicije, koja je narušila sigurnost rada I života u ustaljenim uslovima,

unazad četiri ili pet decenija. To vrijeme je imalo državu kao krovnog top

menadžera. Putem dugoročnih planiranja i ugovorenih poslova, zaposlenost

64

je bila razvijena do udobnosti. Po završetku školovanja, bilo je dovoljno

radnih mjesta, za sve obrazovne profile. I svih beneficija koje idu uz

zapošljavanje. Davanja kao regres, putni troškovi, zimnica, ogrev, stambena

politika, zdravstvena politika, sve se podrazumijevalo.

No, takvi uslovi i udobnost i komfor donekle su uljuljkivali i

najinteligentniji kadar. Slijedili su odredbe I tokove koje nudi radničko

samoupravljanje I uglavnom je dosta toga funkcionisalo. Preduzimljivost,

kao sloboda djelovanja, u nekim okvirima, nije ni bila prihvatljiva.

Predstavljala je opasnost I nije bila ni poželjna.

Polazeći od činjenice da je mnogo je razloga koji su doveli do problema u

privredi BiH i zemalja u okruženju, obaveza naučnih radnika jeste da

sakupe, analiziraju i daju zaključak po svakom pitanju i da je javnost, ili bar

stručna javnost upoznata sa rezultatima njihovog istraživanja. Početak

problema u privredi BiH vezuje se za 90-te godina XX vijeka. Sukobi koji

su se javili i koji su se razvili i do oružanog sukoba, definitivno su uništili

tržište u zemljama bivše Jugoslavije. Pored toga, ugrozili su nastup na

inostranom tržištu, sa našim robama i uslugama. Sa gubitkom tržišta, nestala

je potreba za proizvodima i uslugama i to je bio početak kraja velikih firmi,

koje su zapošljavale na hiljade ljudi.

Pogrešno je što je prestanak rada i propadanje velikih firmi, vezan za

postupak privatizacije i za pojedince. Kobna greška za koju se nije odredio

krivac. Zaposlenima je neko odgovoran morao da obrazloži - da je rat na

prostoru bivše Jugoslavije - doveo do gubitka ino i domaćeg tržišta! Da je

zbog propasti tržišta prestala potreba za proizvodima i uslugama , na

65

masovnim razmjerama. A posledica toga jeste zatvaranje firmi i prestanak

potrebe za radom hiljada i hiljada zaposlenih!

Naravno da je najteže bilo najvećim firmama, kao što su „Čajavec“ i „Incel“

u Banja Luci, „Kurjak“ i „Zenit“ u Bijeljini ...Na hiljade zaposlenih radilo je

u dvije ili tri smjene, jer je ino tržište imalo potrebu i povjerenje u naše

firme, kao partnere. Inostrana politika Jugoslavije stvarala je pretpostavke za

dobre ugovore o poslovno – tehničkoj saradnji. Preduzeća su imala mnogo

ugovorenih poslova, i sigurnost više godina unaprijed. Zaposleni su imali

redovna primanja. Kupovna moć stanovništva bila je na visokom nivou. Što

znači ,, proizvodilo se i prodavalo i trošilo!!

Danas je potpuno drugacije stanje privrede u zemljama bivše Jugoslavije :

zbog rata, gotovo potpuno je narušeno povjerenje ino partner. Teško ili

skoro nikako sklapaju se ugovori o poslovnoj saradnji sa firmama Znači,

nema potražnje za robama i uslugama.Posledica toga je to

da su firme prestale da rade.. Zato što ne rade, nema kupovne moći

stanovništva. Zbog nedovoljno jasno objašnjenja uzroka, stanovništvu su

nejasne i posledice. To je razlog što u svakodnevnom životu ogorčeno

komentarišu Zakon o privatizaciji i postupke kupovine akcija određenog

broja preduzetnika, koji imaju svoju viziju pri ulaganju kapitala u trgovanje

putem berze. Njihov cilj nije da pokreću masovnu proizvodnju, i da vrate

stotine hiljada nekada zaposlenih na posao. Nije, jer nema tržišta, ni

domaćeg, ni inostranog. Cilj pojedinaca je da vode osnovni posao u mnogo

manjem obimu, onolikom koliko proizvoda i usluga mogu da plasiraju. A

da ogromne potencijale u zemljištu i objektima upotrebe za druge, nazovimo

ih dodatne ili dopunske djelatnosti. Zato u fabričkim halama nastaju

univerziteti, domovi za brigu o starim ljudima, obdaništa, sportske hale,

66

ugostiteljski objekti. Pokreću se one djelatnosti za kojima ima potrebe i kroz

koje se može ostvariti profit.

Inteligentno privređivanje i efektivni menadžment je od 1990-2010 dobilo

široko polje djelovanja. Preduzimljivost je bila način da ogroman broj ljudi

obezbjedi sredstva za život. Sada je na red došlo da se pokaže i struka i

znanje, ali uz obavezu obezbjedjenja i sredstava i opreme za rad. Čovjek,

kao ljudski resurs, koji je osnov za obezbjeđenje i sredstava ali i projekata,

dobio je mogućnost da se iskaže i dokaže.

Istina, improvizacija je prilično prisutna, pa se dešava da praksa bez potvrde

u teoriji bude neuspješna. Preduzetništvo koje ne postuje osnovne

ekonomske strategije kažu liči na brod na pučini, koji nema kormilo i ima

šansu da završi bilo gdje.

To je uzaludno trošenje svih resursa, a efektivnost svedena na minimum. I

nema veze sa inteligentnim privređivanjem, ni u kom slučaju

Ljudski resurs je nosilac inteligentnog privređivanja i efikasnosti. Vizija

menadžera i njegova misija treba da su u sinhronizaciji sa sposobnostima.

Previše visoko mišljenje o sopstvenim mogućnostima nekada je pogubno.

To je razlog što se vizije vlasnka kapitala, nakon donošenja Zakona o

privatizaciji u BiH, nisu razvili do željenih razmjera. Ili je zatajilo inteligenta

sagledavanje stvarne situacije u firmi, čije su akcije kupili putem Berze, ili je

nekva sagledavanje

stvarne situacije u firmi, čije su akcije kupili putem Berze, ili je nekvalitetan

projekat potpuno umanjio efikasnost.

67

Istina je da velike fabrike nakon tranzitornih događaja, nisu imale tržište.

Istina je da su hiljade radnika ostale radno neangažovane, jer nije bilo

potražnje za velikom količinom i roba i usluga. Ali, postojala je šansa da se

zadrže osnovne djelatnosti firme, a da se višak potencijala inteligentno

upotrebi. Mogućnost uvođenja novih djelatnosti uvijek je postojala. No,

trbalo je da i zaposleni shvate da je neophodna prekvalifikacija. Uglavnom

su je odbijali, a nisu shvatili postulate andragogije. Učiti, to je znak da radiš

na sebi i za sebe. Kao da je u sirokim masama zatajila inteligencija.

Odbijajući priliku da obezbjede za sebe novo radno mjesto, kroz

prekvalifikaciju, izgubili su mogućnost i napredovanja. Na žalost, samo mali

broj je , koristeći inteligenciju, kao prirodni dar, shvatio na vrijeme da su

promjene započele i da se ne mogu zaustaviti.

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Preduzetno orijentisani, marljivi i sposobni ljudi imaju uvijek priliku. Bez

obzira na struku, postoji mogućnost usavršavanja, prekvalifikovanja,

dodatnog radnog angažovanja, sve sa ciljem da se ostvari prihod, u vidu neto

iznosa i zakonom zagarantovanih davanja.

Ukoliko se redosled privredjivanja poslaže tržišno, biće svima jasno ko ima

ulogu da rjesava socijalni problem u društvu. To svakako nije preduzeće. To

je uloga države, ali država ne može sprovoditi socijalne programe bez

kvalitetne naplate poreza, koji su pokazatelj da preduzeća uspješno rade. Sa

optimalnim brojem zaposlenih.

Zajednički cilj inteligentnih jeste progres, napredovanje lično i zajedničko.

To skupa vodi do društveno odgovorne zajednice, u kojoj su uslovi za život

po mjeri normalnog čovjeka. Rad je i teško i lako definisati. Kratko rečeno,

68

rad uvijek daje rezultat. Ali razlikovati efikasan rad od svakog drugog.

Efikasan rad je način kako se može obezbjediti lično napredovanje i život u

zajednici koja je stabilna, u kojoj su zastupljeni i sport i kultura, gdje je

zdravstvo , nauka , obrazovanje i odmor, nešto što se podrazumjeva.

Ovo i ovakvo društveno odgovorno društvo posledica je inteligentnog

privređivanja i efektivnog menadžmenta. I zdrav razum i objektivnost

neophodni su za postizanje uspjeh I zdrav razum i objektivnost neophodni su

za postizanje uspjeha u borbi koja je započeta. Ne smije se zaboraviti da je

gubitak kontrole nad emocijama veliki hendikep. Razorno oružje u rukama

konkurencije. Mnogi teoretičari strategije i taktike, književnici i filozofi

upozoravaju na neophodnost djelovanja kada je emocija pod kontrolom.

Kineski ratni strateg,Sun Cu, pa i Dučić u svojoj knjizi “Blago cara

Radovana”18

upozorava da je čovjek koji je pod uticajem emocija - bolestan

čovjek.A taj nije dozvolio da se iskaže njegova inteligencija, niti je sposoban

da efikasno vodi firmu.

18 Jovan Dučić, Blago cara Radovana, IP Posveta, BG, 1994.

69

LITERATURA

1. Milorad D. Zakić, Metodologija naučno-istraživačkog rada, Pravni

fakultet, banja Luka, 2000

2. Uroš Šuvaković,Akademsko pisanje u društvenim naukama, Beograd

2010.

3. Vojin Milić, Sociološki metod,Štamparija „Kultura“ Beograd,juna

1965.

4. Srbobran Branković, Metodi iskustvenog istraživanja društvenih

pojava

7. Strateški menadžment, Mersud Ferizović, Radoja Radić, FPS BL,

2005.

8. Marketing i konkurencija , Dr Milenko Stanić, FPS, Banja Luka

2006.

9. Menadžment malih i srednjih preduzeća, Radoja Radić, UPS FPS,

Banja Luka, 2007.

10. Radovi na putu uspeha, Dr Nikola Čanak, NTC Novi Sad , 2006

11. Najveći trgovac na svetu, Og Mandino, IP MONO&MANANA

PRESS, Beograd

70

Mr Maja Tomić

POREZ NA DODATU VRIJEDNOST

U BOSNI I HERCEGOVINI

Sažetak

Uvođenje sistema poreza na dodatu vrijednost predstavlja

najznačajniju reformu poreskog sistema u BiH. Suština njegovog uvođenja u

poreski sistem je ostvarenje osnovnih cijeva kao što su: uspostavljanje

prihodno - efikasnijeg i pravednijeg poreza na potrošnjue ; efikasnost u borbi

protiv sive ekonomije i povećanje ukupnih javnih prihoda; neutralnost u

spoljnotrgovinskim transakcijama; približavanje poreskog sistema

standardima Evropske unije.

Opredjelenje za PDV-a odrazilo se na sve segmente društva, a posebno na:

trgovinski bilans, investicije, potrošnju, cijene, javni sektor (fisikalni bilans,

i stabilnost),poslovanje kompanija, politiku nabavki, zaliha, prodaje i

likvidnost, politiku investicija, socijalni položaj stanovništva.

Sistem PDV-a stimuluše i investiciona ulaganja, jer je poresko

oslobađanje investicija u sistemu poreza na dodatu vrijednost potpunije nego

što je kod poreza na promet proizvoda i usluga, što se ogleda kroz veću

obuhvatnost investicija i efekata kaskadnog prenosa poreza.

Ključne riječi: Porez da dodatu vrijednost, poreski obveznici, poreska

stopa, poreska osnovica, predmet oporezivanja, mjesto oporezivanja.

71

UVOD

Porez na dodatu vrijednost predstavlja jedan od oblika poreza na

promet. Prvi put je primijenjen u Francuskoj. Kasnije su ga primijenile i

mnoge druge zemlje, kao npr: Njemačka, Austrija, Grčka, Holandija,

Španija itd. Uvođenje poreza na dodatu vrijednost u poreske sisteme, bio je

rezultat znatnih prednosti koje pruža ovaj poreski oblik, u odnosu na, do tada

opšteg poreza na promet. Danas, PDV se primjenjuje u svijetu već 40

godina. Zanimljiv je podatak o dinamici i povećanju broja zemalja koje su

uvele PDV. Do 1991. godine bio je uveden u 56 zemalja svijeta. Od 1991.do

2002.godine još 51 zemlja uvela je u svoj fiskalni sistem PDV - kao oblik

oporezivanja prometa dobara i usluga. Ubrzano širenje uvođenja PDV-

posebno je prisutno kod zemalja članica EU-je.

Naime, u širenju EU primjena PDV-a postavljena je kao jedan od

osnovnih uslova za prijem novih članica. Naime, jačanjem evropskih

integracija pojavio se problem harmonizacije oporezivanja. Uspostavom

zajedničkog tržišta, članice EU su željele unaprijediti privredni razvoj,

ubrzati porast životnog standarda, te razviti što bliskije odnose među

članicama Unije.

Da bi se to ostvarilo bilo je neophodno izvršiti i harmonizaciju

zakonodavnih rješenja zemalja

članica u pogledu indirektnog oporezivanja u okvirima zajedničkog tržišta.

U skladu sa poltikom EU-je, u poslednji 10-tak godina, gotovo sve

zemlje u tranziciji, svjesne i suočene sa ekonomskim i političkim značajem

koji Unija ima u Evropi, odlučile su se na reformu svojih poreskih sistema u

smjeru uvođenja PDV-a. Tom trendu usvajanja PDV-a priključuje se i BiH

2006.godine.

Reforma poreskog sistema predstavlja jedan od bitnih uslova za

pristupanje Bosne i Hercegovine Evropskoj Uniji, pa je neophodno

usklađivanje poreske politike Bosne i Hercegovine sa standardima Evropske

Unije. Uvođenje sistema indirektnog oporezivanja je u skladu sa Šestom

direktivom Evropske Unije, uvažavajući pozitivne korekcije na bazi

iskustava zemalja koja duže primjenjuju porez na dodatu vrijednost, kao i

respektujući privredno-socijalni ambijent Bosne i Hercegovine.

Primjena opšteg poreza na promet dovela je do povećanog opterećenja

prometa, poskupljenja proizvoda i usluga i smanjenje konkurentnosti,

72

neusklađenosti prihoda i rashoda sa stanovišta perioda, priliva prihoda iz

poreza i odliva rashoda po osnovu isplate iz budžeta, kao i realnost

utvrđivanja stvarnog poreskog opterećenja. Potreba za efikasnijim sistemom

oporezivanja proistekla je iz sve bržeg proširivanja spoljno trgovinske

razmjene i rastuće konkurentnosti na svjetskom tržištu.

Cilj uvođenja poreza na dodatu vrijednost u poreski sistem je

harmonizacija poreske politike sa standardima Evropske unije. U tom

smislu usvojen je model obračuna i naplate ovog poreza koji je u skladu sa

Šestom direkivom Evropske unije o zajedničkom sistemu poreza na dodatu

vrijednost članica Unije, što je dovelo do određenih prednosti. Naime, jedna

od prednosti uvođenja poreza na dodatu vrijednost u poresko zakonodavstvo

zemalja Evropske Unije je olakšavanje spoljnotrgovinske razmjene među

zemljama članicama i smanjenje mogućnosti poreske evazije.

1. OSNOVNA OBILJEŽJA POREZA NA DODATU VRIJEDNOST

Porez na dodatu vrijednost je višefazni, nekumulativni porez na

potrošnju. On zamjenjuje porez na promet. Porez na dodatu vrijednost

predstavlja jedan poseban oblik poreza na promet, koji se obračunava i plaća

u svim fazama proizvodnog i prometnog ciklusa, ali tako da se u svakoj fazi

oporezuje samo iznos dodate vrijednosti, koji se ostvari u toj fazi. Dakle,

porez na dodatu vrijednost se utvrđuje, odnosno obračunava i naplaćuje

sukcesivno, prilikom svake prodaje, i to samo na neto - vrijednost ostvarenu

u svakoj fazi proizvodnog i prometnog ciklusa.

,,Dodata vrijednost je vrijednost koju proizvođač dodaje inputima,

prije nego što ih proda kao nove proizvode. Upravo zbog činjenice da se

oporezuje dodata vrijednost u svim fazama proizvodnog i prometnog

ciklusa, to ukazuje da je riječ o neto svefaznom porezu na promet.

Uzimanjem za porezku osnovicu samo dodate vrijednosti u fazi prometnog

ciklusa koja se oporezuje, ne dolazi do pojave kumulativnih učinaka, koji

,,krase” bruto porez na promet.“19

Dodata vrijednost može se definisati i kao razlika između vrijednosti

prodaje proizvedenih dobara i usluga, i vrijednosti kupovina inputa (ali ne

inputa rada) kojima su ta dobra i usluge proizvedeni. Odnosno dodata

vrijednost je vrijednost koju proizvođač dodaje inputima prije nego što ih

proda kao nove proizvode.

73

Tako, npr. ako poduzeće kupi sirovine u vrijednosti od 1000 KM i od

njih proizvede proizvod koji se prodaje za 1500 KM, dodata vrijednost

iznosi 500 KM.

Međutim, u proizvođačkom lancu postoji mnogo posrednika od kojih

svaki dodaje dio vrijednosti. Primjera radi, ako u proizvodnji košulja

učestvuje poljoprivrednik koji uzgaja pamuk, radnik koji ispreda konac,

tkalac koji tka tkaninu, švelja koja šije košulju, veleprodaja koja na veliko

otkupljuje košulje, prodavac u maloprodaji, svako u tom lancu dodaje

proizvodu dio vrijednosti koja postaje osnovica poreza na dodanu vrijednost.

Konačna cijena u maloprodaji, zapravo predstavlja zbir svih dodatih

vrijednosti po fazama proizvodnje i prodaje.

Drugim riječima, košulja bi se prodala za zbir dodatih vrijednosti svih

koji su učestvovali u njezinoj proizvodnji. Dakle, porezom na dodatu

vrijednost koji se proteže do maloprodaje, naplatio bi se isti iznos poreza kao

i prilikom porezana na promet u maloprodaji (naravno uz primjenu iste

poreske stope).

,,Pošto svaki učesnik u proizvodno - prometnom ciklusu dodaje dio

vrijednosti, koja postaje osnovica poreza na dodatu vrijednost, konačna

cijena svakog proizvoda u maloprodaji mora predstavljati zbir svih dodatnih

vrijednosti pojedinih faza. Samim tim, za krajnjeg potrošača poreska

osnovica na dodatu vrijednost jednaka je poreskoj osnovici poreza na promet

u maloprodaji.2

U teoriji su poznata dva načina putem kojih se provodi praktična

primjena ovog oporezivanja i : sistema fizičkih dedukcija i sistem

finansiskih dedukcija.

U prvom slučaju polazi se od davanja onih elemenata proizvodnje koji

su već oporezovani u nekom ranijem stadiju.

U drugom slučaju kao polazna tačka se uzima knjigovodstvena

analiza ili, kako se u literature kod nekih autora, još naziva finansijska. U

osnovi, vodi se računa o ulaznim i izlaznim knjigovodstvenim pozicijama

određenog stadija, a zatim se izdvaja ona vrijednost koja je novostvorena u

određenom stadiju proizvodnje. 1Dr. J. Sejmenović, J. Gligić, ,,Poreski i carinski sistem i politika“, UPS,

Banja Luka, 2010., str. 64.

2 Ibidem , str 65

Bitna razlika u odnosu na svefazni (bruto) porez na promet sastoji se u tome

što nema za osnovicu ukupnu vrijednost robe, tj. prodajnu cijenu do koje se

dostiglo u datoj fazi, već samo onaj iznos koji je dat u toj fazi.“3

74

Polazeći od navedenog, proizilazi da je porez na dodatu vrijednost

višefazni u pogledu obračuna. Međutim, ako se posmatra njegova naplata,

onda je u pitanju jednofazni porez.

2. OSNOVNI ELEMENTI POREZA NA DODATU VRIJEDNOST

Osnovni elementi poreza na dodatu vrijednost su :

poreski obveznici,

poreska osnovica,

poreske stope,

mjesto oporezivanja,

poreska oslobađanja.

Poreski obveznici su sva zakonom definisana lica (fizička ili pravna)

koja vrše poslovnu djelatnost na teritoriji Bosne i Hercegovine. Zakon o

porezu na dodatu vrijednost kao uslove ističe da su to sva pravna i fizička

lica koja imaju godišnji promet od preko 50.000 KM, te poljoprivredna

domaćinstva čiji katastarski prihod od poljoprivrednog zemljišta i šumarstva

svih članova domaćinstva prelazi 15.000 KM. Ako ste premašili prag

potreban za registraciju vaša zakonska obaveza je da se registrujete za PDV.

,,Poreska osnovica je određena vrijednost koja služi za utvrđivanje i

obračun poreske obaveze. Zavisno od vrste poreza i osnovica je različita. “4

,,Poreskaosnovicakodprometadobaraiuslugajesteoporeziviiznosnaknad

ekojuobveznikprimiilitrebadaprimizaisporučenadobrailiizvršenuuslugu,

ukojuseuračunavaju:

akcize, carine i druge carinske dažbine;

provizije, troškovi pakovanja, prevoza i osiguranja;

iznos koji se obračunava na povratnu ambalažu, a u poresku

osnovicu se ne uključuju;

popusti koji se daju po fakturi;

kamate koje se obračunavaju zbog međusobnog neplaćanja.“5

_________________________

3 Ismet Dautbašić, Finansije I finansijsko pravo, Editio Iuristica, Sarajevo,

2004. str 125. 4

Dr. J. Sejmenović, J. Gligić, ,,Poreski i carinski sistem i politika“, UPS,

Banja Luka, 2007., str. 32.

75

5 Dr. J. Sejmenović, J. Gligić, ,,Javni prihodi“, UPS, Banja Luka, 2007., str.

150.

,,Osnovica oporezivanja, pri utvrđivanju ili obračunu poreza na

dodatu vrijednost, je razlika između iznosa koji je poreski obveznik utrošio

pri nabavci proizvoda i iznosa koji je ostvario pri prodaji oporezivanog

proizvoda. “6

Poreska osnovica uključuje i akcize, carinske dažbine, osim PDV-a,

sporedni troškovi (provizije, troškovi pakovanja, prevoza, osiguranja),

troškovi povratne ambalaže kao i druge troškove koji se naplaćuju od kupca.

Primjer 1:

Preduzeće ,,Ineks“ uvezlo je 10 tona šećera. Cijena je 0,50 KM.

Carinska stopa je 10%. Ukupan iznos transportnih troškova do granice je

300,00 KM. Transportni troškovi od granice do unutrašnjosti su 200,00 KM.

Troškovi osiguranja do granice su 100,00 KM. Špediterski poslovi su 70,00

KM. Obračunati PDV.

Fv = 10.000 kg x 0,50 KM = 5.000,00 KM

1) Carinska osnovica = Fv + ukupni transportni troškovi do granice +

troškovi osiguranja do granice

2) Iznos carine = (5.000,00 + 300,00 +100,00) x 10% = 5.400,00 x 10% =

540,00 KM

Carinsko evidentiranje = 5.400,00 x 1% = 54 KM

3) Iznos PDV-a = 5.000,00 + (300,00 + 200,00 + 100,00 + 70,00) + 540,00

+ 54,00 = 6.264,00 x 17% = 1.064,88 KM

Poreska stopa predstavlja iznos poreskog tereta koji se odnosi na

poresku jedinicu. U zavisnosti od poreske politike određenezemlje može biti

jedinstvena ili u zavisnosti od predmeta oporezivanja različita. U BiH postoji

standardna stopa od 17% i nulta stopa na izvoz roba i usluga

,,Opredjeljenje za jedinstvenu poresku stopu proizašlo je iz sledećih

razloga:

veća finansijska i fiskalna efikasnost,

stabilniji poreski sistem;

jednostavniji je način obračuna;

76

racionalniji poreski sistem;

smanjenje evazije poreza;

veća alokativna neutralnost;

nedovoljno spremna poreska administracija;

nizak moral poreskih obveznika, itd. “7

--------------------------------------------

6Dr. J. Sejmenović, J. Gligić, ,,Poreski i carinski sistem i politika“, UPS,

Banja Luka, 2007., str. 64. 7

Dr. J. Sejmenović, J. Gligić, ,,Javni prihodi“, UPS, Banja Luka, 2007., str.

152.

Nulta stopa primjenjuje se na izvoz roba ili usluga. Pri tome poreski

obveznik čiji proizvod ima nultu stopu PDV-a, ne obračunava PDV na svoju

prodaju.

Primjer 2.

Preduzeće ,,A“ kupilo je 50 komada kreveta po cijeni od 100,00 KM.

U fakturi je naznačeno da je preduzeće platilo PDV-e u iznosu od 17,00 KM.

Preduzeće A je prodalo 50 kom kreveta.

1) Prodajna cijena 100,00 KM/kom

Ulazni PDV 17,00 KM

I-KORAK: 50 x 100,00 KM = 5.000,00 KM Ukupna vrijednost

koju preduzeće treba da

plati za kupljene krevete

II-KORAK: 5.000,00 x 17% = 850,00 KM Izračunavanje izlaznog

PDV-a

III-KORAK: PDV za uplatu = izlazni PDV – ulazni PDV = 850,00 – 17,00

= 833,00 KM

2) 50 kom kreveta

Prodajna cijena 200,00 KM/kom

Ulazni PDV u ovom slučaju je izlazni PDV preduzeća ,,A“ (850,00 KM)

77

I-KORAK: 50 x 200,00 KM = 10.000,00 KM Ukupna vrijednost

koju preduzeće

treba da plati za kupljene

krevete

II-KORAK: 10.000,00 x 17% = 1.700,00 KM Izračunavanje

izlaznog PDV-a

III-KORAK: PDV za uplatu = izlazni PDV – ulazni PDV = 1.700,00 –

850,00 = 850,00 KM

PDV se obračunava, kao odgovarajući procenat, na unaprijed

ugovorenu cijenu bez PDV-a i PDV faktura će prikazati ove odvojene

iznose. Međutim, ponekad PDV mora biti izračunat iz cijene u koju je već

uključen (npr. pri prodaji na registar kasama i blagajnama) u kom slučaju se

primjenjuje preračunata stopa koja iznosi 14,5299 %.

Preračunata stopa PDV-a = = = 14,5299%

U svrhu PDV-a iznos novca se uvjek mora iskazati u KM. Konverzija

stranih valuta u KM će se vršiti prema srednjem deviznom kursu Centralne

banke Bosne i Hercegovine koji važi na dan nastanka poreske obaveze.

Primjer 3

Ako je cijena bez PDV-a 100,00 KM, PDV koji treba biti obračunat

po stopi 17% iznosi 100,00 KM x 17% = 17,00 KM. Cijena sa uračunatim

PDV-om iznosi:

100,00 KM + 17,00 KM = 117,00 KM

Ukoliko se PDV obračunava na prodajnu cijenu sa uračunatim PDV-

om, tada se primjenjuje preračunata poreska stopa prema slijedećoj formuli:

Preračunata stopa PDV-a = = = 14,5299%

Iznos PDV-a = 117,00 KM x 14,53% = 17,00 KM.

Cijena bez PDV-a = 117,00 KM —17,00 KM = 100,00 KM

78

Predmet oporezivanja su, za razliku od jednofaznog poreza na

promet, sve prometne faze procesa društvene reprodukcije (od proizvođača

do krajnjeg potrošača), ali ne u punim bruto iznosima, kao kod bruto

svefaznog i bruto višefaznog poreza na promet, nego u neto iznosima – u

dodatim vrijednostima – koje su nastale u svakoj od faza oporezivanja.

Porez na dodatu vrijednost se plaća na promet svih dobara i usluga

koje poreski obveznik, u okviru obavljanja svojih djelatnosti izvrši na

teritoriji Bosne i Hercegovine uz finansijsku naknadu ili uveze određene

robe iz inostranstva.

Tako, npr. ako preduzeće iz Bosne i Hercegovine kupi dobra u

inostranstvu i ista odmah proda u inostranstvu, bez ulaska dobara u Bosnu i

Hercegovinu, ista ne podliježu oporezivanju porezom na dodatu vrijednost u

Bosni i Hercegovinu, jer nije došlo do prometa na teritoriji Bosne i

Hercegovine niti do uvoza dobara u Bosnu i Hercegovinu.

Porez na dodatu vrijednost se plaća u mjestu prometa dobara i usluga.

Bosna i Hercegovina se smatra mjestom za vršenje prometa dobara i usluga,

a sav promet koji je obavljen van granica naše zemlje je van režima PDV-a

Bosne i Hercegovine.

,,Za mjesto prometa dobrima smatra se da je u Bosni i Hercegovini,

ako je to mjesto:

gdje se dobra nalaze u trenutku slanja ili prevoza do primaoca ili, po

njegovom nalogu, do trećeg lica, ako dobra šalje ili prevozi isporučilac,

primalac ili treće lice po njegovom nalogu;

ugradnje ili montaže dobara, ako se ona ugrađuju ili montiraju od strane

isporučioca, primaoca ili, po njegovom nalogu, od strane trećeg lica;

gdje se dobra nalaze u trenutku isporuke, ako se dobra isporučuju bez

otpreme, odnosno prevoza;

gdje dobra ulaze u carinsko područje Bosne i Hercegovine.“8

79

3. OBRAČUN I NAPLATA PDV-a PRILIKOM UVOZA I IZVOZA

ROBA I USLUGA

Predmet oporezivanja PDV-a nije samo promet dobara i usluga već i

uvoz dobara.Uvoz dobara je svaki unos dobara u carinsko područje Bosne i

Hercegovine. PDV-e se obračunava na sva dobra koja se uvoze.

Kada su dobra uvezena u BiH, PDV-e se obračunava po istoj stopi

kao na promet tih dobara u BiH, a plaća se u isto vrijeme i po istim uslovima

kao i ostale dažbine koje ste dužni platiti pri uvozu.

PDV se plaća ako se izvrši promet:

od strane lica koje podliježe oporezivanju,

u svrhu obavljanja poslovne djelatnosti,

na teritoriji Bosne i Hercegovine (u zemlji),

kada promet nije oslobođen od poreza.

PDV se ne plaća na promet:

Ukoliko ga izvrši poreski obveznik koji nije registrovan kao PDV

obveznik i koji ne želi da se dobrovoljno registruje;

Ukoliko se izvrši izvan zemlje;

Ako nije izvršen u svrhu obavljanja djelatnosti.

Pojednostavljena šema položaja uvoznika u sistemu poreza na dodatu

vrijednost:

UVOZ DOBARA

NETO VRIJEDNOST UVEZENOG DOBRA BEZ PDV

UVOZNIK OBRAČUNAVA I PLAĆA PDV U CARINSKOM

POSTUPKU

PDV PLAĆEN U CARINSKOM POSTUPKU JE ULAZNI PDV ZA

UVOZNIKA

8Zakon o porezu na dodatu vrijednost BiH, "Službeni glasnik BiH", broj

9/05, član 14 i 15.

80

Negativan uticaj PDV-a na uvoz dobara:

PDV se plaća pri uvozu dobara;

PDV plaća onaj koji unosi dobra u carinsko područje BiH;

Rok za plaćanje je najkasnije 10 dana od dana uvoza;

Pravo na odbitak ulaznog poreza stiče se plaćanjem PDV-a u carinskom

postupku.

Prilikom izvoza roba i usluga promet je oslobođen poreza sa pravom

na odbitak ulaznog poreza ako je dobro prešlo granice BiH i ako je naplata

potraživanja za izvršeni izvoz izvršena u roku od 180 dana. Sličnost između

obračuna po nultoj stopi i oslobađanja plaćanja ogleda se u tome što u oba

slučaja ne postoji izlazni PDV (jer se radi o proizvodima i uslugama na koje

se ne obračunava PDV).

Osnovna razlika između ove dvije kategorije odnosi se na tretman

ulaznih iznosa PDV-a. Kod izvoznih proizvoda, prethodno plaćeni iznosi

ulaznog PDV-a se u potpunosti vraćaju izvozniku, odnosno odbijaju se od

poreske osnovice, čime se smanjuje iznos PDV-a koji izvoznici trebaju da

plate. S druge strane, ulazni PDV ne postoji za proizvođače dobara i usluga

oslobođenih plaćanja PDV-a, tako da se njihova poreska osnovica ne može

umanjiti za ulazne iznose plaćenog PDV-a. Dakle, u ovom slučaju nema

povrata, zbog čega oni plaćaju relativno veće iznose PDV-a u odnosu na

izvoznike dobara. Zakon o PDV-u predviđa oslobođenja za sledeća dobra i

usluge:

javne poštanske usluge,

medicinske usluge i usluge zdravstvene zaštite,

usluge socijalnog osiguranja,

usluge obrazovanja,

usluge iz oblasti kulture,

usluge osiguranja i reosiguranja,

trgovanje dionicama I drugim vrijednosnim papirima,

igre na sreću i dr.

81

Pojednostavljena šema položaja izvoznika u sistemu poreza na dodatu

vrijednost:

IZVOZ DOBARA

NETO VRIJEDNOST IZVEZENOG DOBRA BEZ PDV

IZVOZNIK NEMA OBAVEZU OBRAČUNA PDV

ULAZNI PDV IZ PREDHODNIH FAZA PROMETA SE VRAĆA

PDV se ne plaća na promet:

Ukoliko ga izvrši poreski obveznik koji nije registrovan kao PDV

obveznik i koji ne želi da se dobrovoljno registruje;

Ukoliko se izvrši izvan zemlje;

Ako nije izvršen u svrhu obavljanja djelatnosti.

U promet dobara i usluga ne spada:

Prenos prava svojine nad polovnim motornim vozilima, plovilima,

ako prenosilac nije poreski obveznik.

Besplatno davanje poslovnih uzoraka budućim kupcima.

Davanje poklona male vrijednosti i dr.

Vrlo je važno razumjeti razliku između poslovnih i vanposlovnih

aktivnosti:

Morate obračunati PDV za sve aktivnosti koje podliježu

oporezivanju u skladu sa Zakonom o PDV-u.

Ako obavljate vanposlovne aktivnosti, to može da utiče na iznos

ulaznog poreza za koji možete da ostvarite pravo na odbitak. Ne može se

odbiti PDV plaćen za dobra i usluge koje nisu dio vašeg poslovanja.

U smislu PDV-a, poslovna aktivnost znači svaku kontinuiranu

ekonomsku aktivnost, koja uglavnom znači vršenje prometa prema drugom

licu za naknadu.

Poslovanja obavljaju: kompanije i preduzeća, udruženja i preduzetnici

koji se bave proizvodnjom, trgovinom ili pružanjem usluga. To takođe,

obuhvata aktivnosti klubova ili drugih rekreativnih centara. Neke

dobrotvorne i neprofitne organizacije koje vrše promet koji obično obavljaju

druge organizacije (npr. prodaja čestitki), vrše promet koji podliježe PDV-u.

82

Ipak se neke transakcije ne smatraju prometom koji je obuhvaćen

PDV sistemom. Čak ako pojedine aktivnosti imaju neke ili sve

karakteristike poslovanja, neće se smatrati poslovnim aktivnostima, ako su

to hobi, rekreacija ili zabava, ili se vršenje prometa obavi pukim slučajem.

To se smatra izolovanom transakcijom i obično nisu poslovne aktivnosti za

svrhe PDV-a.

4. RASPODJELA JAVNIH PRIHODA OD INDIREKTNIH POREZA

U BiH

U period od 2004. do 2006. Godine Bosna I Hercegovina je napravila

značajan korak naprijed po pitanju ekonomskih reformi tako što je razvila i

uspostavila jedinstven system indirektnog oporezivanja i uvela porez na

dodatu vrijednost (PDV). Ova reformska mjera prouzrokovala je nekoliko

događaja od velikog značaja za BiH. Međutim, način na koji je uspostavljen

sistem za raspodjelu prihoda od indirektnih poreza prijeti da destabilizira

ionako krhke fiskalne odnose u zemljii , da ozbiljno poljulja povjerenje u

cjelokupni sistem indirektnog oporezivanja.

Nadležnosti u oblasti indirektnog oporezivanja nadržavnom nivou

povjerene su Upravi za indirektno oporezivanje kao nezavisnoj instituciji na

državnom nivou. Prema Zakonu o sistemu indirektnog oporezivanja, sav

prihod od indirektnog oporezivanja koji prikuplja Uprava za indirektno

oporezivanje se uplaćuje na jedinstveni račun, sa kojeg će se vršiti redovna

distribucija i državnom budžetu, kao i entitetima (FBiH, RS) iDistriktuBrčko

(na osnovu njihovog udjela u krajnjoj potrošnji).

PRIKUPLJANJE JAVNIH

PRIHODA

CARINA

PDV

NAKNADA

ZA PUTEVE

AKCIZE

83

Plaćanje prihoda od poreskih obveznika

Jedinstveni Dnevni

kumulativni transferi

račun prihoda

iz banaka

Dnevni transferi korisnicima

Zadržavanje

Servisiranje dug

Slika 1: Sistem raspodjele prihoda od indirektnih poreza u BiH

Računi za prikupljanje prihoda od indirektnih poreza u komercijalnim bankama

Račun u Centralnoj banci koji se koristi za

evidentiranje, čuvanje i raspodjelu prihoda

Minimalan iznos rezerve za UIO obračunat

kao ukupni iznos čiji se povrat mora izvršiti

slijedećeg radnog dana

Raspodjela utvrđena na osnovu udjela u krajnjoj potrošnji

prikazanoj u prijavama poreza i u skladu sa odlukama

Upravnog odbora UIO-a

Raspodjela

prema budžetu

institucija BiH

(u skladu sa

utvrđenim

dnevnim

udjelom)

Dnevni

transferi

entitetima i

Brčko

Distriktu

umanjeni za

iznose koji

idu za

servisiranje

inostranog

duga

84

Raspodjelu prihoda od indirektnih poreza u BiH reguliraju

prvenstveno Zakon o sistemu indirektnog oporezivanja i Zakon o uplatama

na jedinstveni račun i raspodjeli prihoda, kao i niz vezanih podzakonskih

akata. Suprotstavljeni politički interesi su glavni razlog zbog kojeg fiksni

koeficijenti za dodjelu prihoda od indirektnih poreza vladama države BiH,

entiteta i Brčko Distrikta nisu nikada formalno regulirani.

Zakonom o sistemu indirektnog oporezivanja u BosniiHercegovini

(“Službeni glasnik BiH“, broj 44/03 i 52/04) propisana je obaveza:

● uplate prihoda po osnovu indirektnih poreza na jedinstveni račun,

● obezbjeđenja na jedinstvenom računu neophodnog minimuma potrebnog

za izmirenje obaveza Uprave za indirektno oporezivanje, a u vezi sa PDV-

om,

● prenosa u državni budžet, odnosno u budžet zajedničkih institucija

BosneiHercegovine iznosa predviđenog budžetom,

● prenosa entitetima i Brčko Distriktu BiH iznosa utvrđenog na osnovu

udjela u krajnjoj potrošnji prikazanoj u prijavama poreza na dodatu

vrijednost i

● prenosa u budžet zajedničkih institucija u BosniiHercegovini potrebnog

iznosa za finansiranje, odnosno otplatu inoduga.

4.1 Sistem raspodjele prihoda od indirektnih poreza za niže nivoe

vlasti u FBiH i RS

U skladu sa Zakonom o pripadnosti javnih prihoda u FBiH, Vlada

FBiH je upotrijebila „po prvi put formulu za raspodjelu prihoda nižem nivou

vlasti”. Ukupni prihodi od indirektnih poreza na nivou FBiH dalje se

raspoređuje na slijedeći način:

- 36,2% na nivou FBiH,

- 51,48% na kantonalnom nivou,

- 8,42% na opštinskom nivou,

- 3,9% direkciji za puteve.

Četiri vrste kriterija (pondera) koriste se za horizontalnu raspodjelu

između kantona i opština:

a) veličina teritorija (6% pondera za kantone, 5% za opštine),

b) broj stanovnika (57% pondera za kantone, 68% za opštine),

85

c) broj učenika upisanih u osnovne škole (24% pondera za kantone, 20%

za opštine),

d) broj učenika upisanih u srednje škole (primjenjivo samo za kantone,

13% pondera),

e) indeks razvoja (primjenjivo samo za opštine, 7% pondera) koji „mjeri

faktor fiskalnog kapaciteta opština” i „izračunava se kao udio

prikupljenih poreza na promet i profit za određenu opštinu u 2005.

godini u poređenju sa FBiH prosjekom za ove poreze”.

Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o budžetskom sistemu u RS-

u raspodjeljuje vertikalno ukupne prihode doznačene RS-u sa jedinstvenog

računa UIO-a u skladu sa slijedećim postocima:

- 73,5% na nivou RS-a,

- 23,0% na nivou gradova i opština,

- 3,5% javnom preduzeću ”Putevi Republike Srpske”.

Horizontalna raspodjela između gradova i opština radi se na osnovu

slijedećih kriterija:

a) 75% na osnovu broja stanovnika;

b) 3% na osnovu veličine teritorija;

c) 15% na osnovu broja učenika upisanih u srednje škole;

d) 5% na osnovu broja učenika upisanih u osnovne škole.

86

ZAKLJUČAK

Uvođenje sistema indirektnog oporezivanja u Bosni i Hercegovini

predstavlja najznačajniju poresku reformu. Pri tome, poseban značaj je u

PDV-u. Ovo iz razloga što sistem poreza na dodatu vrijednost državi

omogućava veće javne prihode. Naime, mnogo je manja mogućnost utaja

poreza, mada se na razvijenijim tržištima svi ovi efekti pomalo gube zbog

mnogo širih mogućnosti za malverzacije. Kako je izvoz oslobođen plaćanja

PDV-a, to je oblast za koju se najveći broj utaja i veže.

Činjenica da se porez na dodatu vrijednost plaća u svakoj fazi,

smanjuje mogućnost utaja poreza. Porez na dodatu vrijednost se plaća

postepeno dio po dio u svakoj fazi, dok se u sistemu poreza na promet može

utajiti cjelokupan iznos poreza.

Uvođenje sistema poreza na dodatu vrijednost doprinosi efikasnijoj

naplati, što predstavlja njegovu osnovnu prednost. Bitna prednost sistema

poreza na dodatu vrijednost u odnosu na sistem poreza na promet je ta da je

sistem poreza na dodatu vrijednost samokontrolišući sistem oporezivanja. U

sistemu poreza na dodatu vrijednost stimulisana je i međusobna kontrola

između poreskih obveznika, jer je za svakog PDV obveznika značajno da je i

njegov dobavljač registrovan kao PDV obveznik i da prikazuje tačan iznos

PDV-a na izlaznim fakturama, kako bi on mogao da izvrši povrat ulaznog

poreza.

Sistem PDV-a stimuluše i investiciona ulaganja, jer je poresko

oslobađanje investicija u sistemu poreza na dodatu vrijednost potpunije nego

što je kod poreza na promet proizvoda i usluga, što se ogleda kroz veću

obuhvatnost investicija i efekata kaskadnog prenosa poreza.

Ipak, jedinstvena je ocjena da je transformacija sistema poreza na

promet u sistem poreza na dodatu vrijednost, jedna od rijetkih korisnih

reformi za građane naše zemlje. Primjenom sistema poreza na dodatu

vrijednost, u skladu sa Šestom direktivom Evropske unije ispunjavaju se dva

cilja: približavanje već postojećim integracijama, stvarajući preduslove za

formalno članstvo u njima, odnosno ulazak u te integracije, kao i očuvanje i

stvaranje socijalnih, političkih i ekonomskih odnosa, koji najbolje

odgovaraju trenutnim prilikama i istovremeno razvojnih pretpostavki za

budućnost.

87

Literatura

1. Dr Jovan Sejmenović, Jovana Gligić, ,,Poreski i carinski sistem i

politika”, Univerzitet za poslovne studije, Banja Luka, 2007. godine

2. Dr Jovan Sejmenović, Jovana Gligić, ,,Javni prihodi”, Univerzitet za

poslovne studije, Banja Luka, 2007. godine

3. Ljubo Todorović, Priručnik o porezima i doprinosima, Fineks,

Sarajevo, 2006. godine

4. Ismet Dautbašić, Finansije i finansijsko pravo, Editio Iuristica,

Sarajevo, 2004. godine

5. S. Petković, H. Lagumdžija: "Komentar Zakona o porezu na dodatu

vrijednost", Nezavisne novine, Banja Luka, 2005. godine

6. Zakon o porezu na dodatu vrijednost, Službeni glasnik BiH, br. 9/05.

7. Pravilnik o primjeni Zakona o porezu na dodatu vrijednost,

Službeni glasnik BiH, br. 93/05, 21/06, 60/06.

88

Mr Maja Tomić

EKONOMIJA JAVNIH RASHODA U BOSNI I HERCEGOVINI

Sažetak

Novije vrijeme razvoja ekonomske misli obuhvata brojne različite

pristupe u definisanju ekonomije opšte i zajedničke potrošnje. Različiti

pristupi proizilaze iz različitih pogleda, stavova i poimanja ekonomije opšte i

zajedničke potrošnje, tj ekonomije javnog sektora. S toga, u savremenoj

finansijskoj teoriji prisutni su različiti nazivi za ekonomiju opšte i zajedničke

potrošnje kao što su : fiskalna ekonomija, javna ekonomika, javne finansije,

finansijska ekonomija, sistem javnog finansiranja, fiskalne finansije itd.

Ipak, različitost poimanja eonomije opšte i zajedničke potrošnje nije imala

bitnog uticaja na poslovne krugove.

Zajedničko svih različitosti sagledava se u biti ekonomije javnog

sektora. Kada je riječ o Bosni i Hercegovini, ekonomija javnog sektora,

proizilazi iz državnog uređenja. Naime, kako je po svom državnom uređenju

jedinstvena u svijetu, Bosna i Hercegovina ima i jedinstvene karakteristike

ekonomije javnog sektora. Postoji značajna razlika između nivoa vlasti koji

donosi i realizije fiskalnu politiku, Što u mnogome otežava kreiranje i

sprovođenje fiskalne politike na nivou države. Sve to otežava postizanje

zadovoljavajućeg nivoa efikasnosti u unapređenju ekonomskog rasta Bosne i

Hercegovine.

Ključne riječi : fiskalna ekonomija, javne finansije, javna potrošnja (javni

rashodi),

89

UVOD

Javni rashodi za ekonomiju svake zemlje predstavljaju veoma

značajno pitanje, koje posebno dobija na značaju u situacijama kada je

ugrožena fiskalna pozicija zemlje. Stoga, upravljanjem javnim rashodima

treba posvetiti posebnu pažnju. Od fundamentalnog značaja su procedure

kojima se definišu kretanja javnih sredstava, njihov obim i struktura. Na taj

način se može osigurati efikasna upotreba javnih sredstava, fiskalna

disciplina i implementacija strateških prioriteta. Određene procedure

impliciraju monitoring fiskalne pozicije određene zemlje i održavanje javnih

rashoda unutar budžetskih granica.

Uravljanja javnim rashodima u određenim vremenskim periodima

često su evaluirali, i na taj način su uticali na rastući trend zaduženja zemlje,

što je slabilo ekonomsku stabilnost zemlje. Pri tome, uvijek treba imati u

vidu da upravljanje javnim rashodima predstavlja težnju za unaprijeđenjem

ekonomije, postizanjem efikasnosti i efektivnosti u mobiliziranju, alociranju

i optimiziranju javnih sredstava.

Kada je upitanju BiH i njeno strateško opredjeljenje za integrisanje u

Evropsku uniju, veoma važno je da vodi računa o pristupu EU u domenu

upravljanja javnim rashodima. Stim u vezi Bosna i Hercegovina je tokom

prethodnih godina implementirala brojne reforme, koje su značajne za njenu

fiskalnu poziciju jer one doprinose harmonizaciji fiskalnog sistema sa

Evropskom Unijom i drugim međunarodnim standardima relevantnim za

fiskalni sistem. Tako naprimjer provedena je reforma poreskog sistema. Od

1. januara 2006. godine uveden PDV. Značajno je spomenuti i da je 2008.

godine uspostavljeno Fiskalno vijeće, kao koordinaciono tijelo za pitanja

fiskalne politike. Njegov zadatak je očuvanje makroekonomske stabilnosti i

postizanje razvojnih ciljeva, kao i određivanje obima i strukture javnih

rashoda na godišnjem i višegodišnjem nivou. Na taj nain zadatak Fiskalnog

vijeća je i određivanje granice deficita budžeta i smanjenje fiskalnog

debalansa.

Neovisno od toga i dalje postoje brojni problemi koji utiči na

umanjenje fiskalne održivosti i perspektive za poboljšanje životnog

standarda. To se posebno moglo uočiti u vrijeme globalne ekonomske krize

krajem 2008. i tokom 2009. godine, kada je došlo do značajnog pogoršanaja

fiskalne pozicije BiH. Došlo je do znatnog smanjenja priliva dugoročnih

finansijskih sredstava kao i smanjenja javnih prihoda. Pored toga postojeći

90

obim i struktura javnih rashoda dovela je fiskalni sektor BiH u nezavidan

položaj. Naime, zabilježeni rast plata budžetskim korisnicima, rast tekuće

javne potrošnje i visoko učeće socijalnih davanja ukupnim javnim rashodima

doveli su fiskalni sektor u izuzetno tešak položaj.

Pored toga zemlja se suočava i sa dupliranjem i fragmentacijom

vladinih funkcija, što dovodi do lošeg kvaliteta vladinih usluga i u konačnici

do neefikasne politike javnih rashoda. U fiskalnom sistemu Bosne i

Hercegovine država ima smanjena ovlašćenja. Name, entiteti i kantoni, tj

niži nivoi vlasti, imaju značajnu fiskalnu autonomiju.Kao država Bosna i

Hercegovina generalno može obavljati funkcije koje joj nisu izričito

dodijeljene ustavom, samo ukoliko joj iste prenesu RS i FBiH. Pored toga,

upravljanje fiskalnom politikom značajno se razlikuje u FBiH i RS.

Pri tome, neophodno je naglasiti da mehanizmi koordinacije između

državnog i entitetskog nivoa, koji su od ključne važnosti za uspostavljanje,

sprovođenje i praćenje fiskalnih politika i dalje su nedovoljno razvijeni.

Takođe značajno je istaći i nepostojanje određenih ststističkih podataka, što

otežava analitički rad I donošenje kvalitetnih odluka. Jedan od takvih

primjera je nepostojanje pregleda funkcionalne klasifikacije javnih rashoda u

skladu sa COFOG standardom. Sve navedeno ukazuje na značaj reformi

javnih finansija u Bosni i Hercegovini, gdje posebna pažnja treba biti

posvećena reformi javnih rashoda. Neprovođenje reformi u ovom segment

donosi stagniranje u razvoju države, njenih institucija, kao i ekonomskog

razvoja u cjelini.

Realizacija jednog tako kompleksnog zadatka, između ostalog

zahtjeva preliminarnu analizu trenutne strukture javnih rashoda što je I

fundamentalni cilj ovoga rada. Tačnije osnovni cilj ovog rada jeste analiza

strukture konsolidovanih javnih rashoda Bosne i Hercegovine, te njihovo

poređenje sa drugim tranzicijskim zemljama izregije, bilo da su one već

članice EU ili pak kandidati za članstvo u Uniji.

91

1. JAVNI RASHODI : pojmovno određenje i definicija

U savremenoj finansijskoj literaturi postoje razne definicije javnih

rashoda. Svaka ponaosob sa manje ili više uspijeha nastoje definisati pojam i

strukturu javnih rashoda. Neovisno od izvijesnih različitosti, sve one

definišu javne rashode kao izdatke države za zadovoljavanje javnih potreba.

Konkretnije javni rashodi su ukupni izdaci koje država i njeni organi i

institucije imaju pri realizaciji svojih zadataka.

Postoje definicije po kojima javni rashodi su novčani izdaci koje

javnopravni kolektiviteti čine za podmirenje kolektivnih potreba u javnom

interesu, bez favorizovanja bilo kojeg dijela zajednice (grupe, klase,

pojedinca), a u korist najvećeg broja građana određene zemlje.20

U skladu sa navedenim, treba imati u vidu činjenicu da je za većinu

definicija javnih rashoda karakteristično da polaze od dvije osnovne teze:

prvo, javni rashodi služe za podmirenje javnih potreba, i drugo, u

savremenim uslovima, javni rashodi su po pravilu izraženi u novcu. 1

Ove navedene teze ujedno predstavljaju dvije osnovne karakteristike

javnih rashoda:

Prva bitna karakteristika javnih rashoda jeste da oni imaju za osnovni

cilj zadovoljenje javnih potreba, što je ujedno i osnovni momenat na osnovu

kojeg se može prići razgraničenju javnih rashoda od rashoda privatnih lica.

Dok se rashodi privatnih lica vrše u cilju zadovoljenja ličnih potreba,

odnosno potreba pojedinaca, javni rashodi predstavljaju trošenje radi

zadovoljavanja opštih (javnih) potreba.

Druga bitna karakteristika javnih rashoda jeste činjenica da su u

savremenim uslovima javni rashodi izraženi u novcu. Ovo predstavlja opštu

karakteristiku javnih rashoda i u praksi je najčešći slučaj, što nikako ne znaći

da se u modernoj tržišno-orijentisanoj privredi ne mogu naći i slučajevi da se

podmirivanje javnih rashoda može vršiti i na različite druge načine

(naturalno, činjenem, u obliku počasti i slično). Međutim, postoji opšte

prihvaćen negativan stav o nenovčanim načinima realizovanja javnih

rashoda. Naime, pored toga što predstavljaju potencijalnu opasnost od

92

mogućnosti korupcije i privilegovanja nosilaca javnih funkcija, nenovčani

načini podmirivanja javnih rashoda nose sa sobom i veliku mogućnost

evazije (izbegavanja) javnih prihoda.

2. KLASIFIKACIJA JAVNIH RASHODA

Osnovna klasifikacija javnih rashoda, koja se najčešće može sresti u

literaturi koja se bavi javnim finansijama prepoznaje sljedeće kategorije

javnih rashoda:2

1. Redovni i vanredni

Kao jedna od najstarijih, podjela javnih rashoda na redovne i vanredne za

kriterijum uzima način nastajanja, frekventnost i konstantnost samih

troškova. U tom kontekstu, redovne rashodekarakteriše predvidljivost i

stabilnost. Nasuprot njima, vanredni javni rashodi se uglavnom javljaju

uslijed nepredvidivih okolonosti. _______________________________

1.Vasljević B.Fiskalna politika u uslovima globalne ekonomske krize I njen

uticajnamakroekonomske aggregate u BiH, Akta economica, broj 14/

februar 2011.

2. Jeličić B, Javne fnansije,RRIF Plus, doo 2011.

2. Produktivni i neproduktivni

Preduzetničkim aktivnostima države, odnosno osnivanjem javnih preduzeća

javlja se i podjela javnih rashoda na produktivne i neproduktivne. Prema

ovoj podjeli, produktivni javni rashodi suoni koji dovode do stvaranja

prihoda koji su veći od nastalih rashoda. Nasuprot produktivnim javnim

rashodima, neproduktivni javni rashodi ne donose nikakve prihode.

3. Investicioni i transferni

Podjela javnih rashoda na investicione i transferne razmatra odnos i uticaj

rashoda na bruto društveni proizvod. Investicioni rashodi dovode do

direktnog ili indirektnog povećanja bruto društvenog proizvoda. Transferni

javni rashodi na drugoj strani ne doprinose rastu BDP-a i ne kreiraju nova

ekonomska dobra.

93

4. Odgodivi i neodgodivi

Sa aspekta vremena planiranog za realizaciju javnih rashoda, iste je moguće

podijeliti na odgodive i neodgodive. Neodgodivi javni rashodi su oni koje je

potrebno realizovati isključivo planirano vrijeme. Odgodive javne rashode

država može odgoditi na određeno vrijeme, uz uslov da nema ugrožavanja

javnih funkcija za koje su troškovi namijenjeni.

5. Novčani i nenovčane

Podjela javnih rashoda na novčane i nenovčane nema neki poseban značaj

jer se u današnje vrijeme javni rashodi uglavnom realizuju u novčanom

oliku.

6. Rashodi centralnih, regionalnih i lokalnih organa vlasti

Ova podjela se azira na mjestu nastajanja javnih rashoda. S toga ima

poseban značaj udržavama sa složenim uređenjem kakva je upravo BiH.

Naime u državama sa složenim državnim uređenjem ključni problem je

podjela nadležnosti i funkcija između različitih nivoa vlasti.

Pored navedene klasifikacije često je u primjeni ekonomska i funkcionalna

klasifikacija javnih rashoda. Ekonomska klasifikacija obuhvata : a)

kompenzacija zaposlenih, b) izdaciza robe i usluge, c) potrošnja fiskalnog

kapitala, d) kamate, e) subvencije, f)grantovi, g) socijalna davanja, h) ostali

javni rashodi. Funkcionalnau klasifikaciju čine : a) opšte javne usluge, b)

odbrana, c) javni red i sigurnost, d) ekonomski poslovi, e) ekološka zaštita,

f) zdravstvo, g) obrazovanje, h) socijalna zaštita.

3. OBIM I STRUKTURA JAVNIH RASHODA U BiH

Podaci o ukupnim javnim rashodima se izražavaju na konsolidovanoj

osnovi i uključuju rashode generisane na centralnom i drugim nivoima

vlasti. To iz razloga što se transakcije mnogo efikasnije prate na

konsolidovanoj osnovi, gdje se izbacuju transakcije između podsektora opšte

vlade čime se izbjegava preuveličavanje uloge opšte vlade. U strukturi

javnih rashoda se nalaze sredstva namijenjena za pokrivanje troškova javnih

usluga, a istom su određeni i redistributivni tokovi, gdje su uključeni

socijalni transferi. Javnim rashodima se tako pored pomenutih troškova

odbrane i sigurnosti, finansiraju i troškovi koji se odnose na obrazovanje,

zdravstvenu i socijalnu zaštitu, kulturu, zaštitu životne sredine, opšte javne

94

usluge itd. Zbog toga nije nimalo iznenađujuće što interes šire društvene

zajednice za obim i strukturu javnih rashoda svakodnevno raste.

Psmatrajuću podatke kretanja javnih rashoda u 2014. godini ( tabela 1.

), kako za entitete tako i za nivo države, kao učešće u BDP – u, viljivo je da

se oni kreću : 23% u Republici Srpskoj, 26% FBiH i 29% uBiH. Kada je u

pitanju struktura javnih rashoda, nju čine : plate, materijalni troškovi i

usluge, transferi, kapitalni izdaci i grantovi, kamate, rezerve, izdvajanje za

finansijsku imovinu i otplata dugova. Konsolidovani podaci za BiH ukazuju

da najveći iznos ide za isplate plata zaposlenih ( 35%). Kod inteta izdaci za

plate su nešto manji i oni iznose : 30% u RS, 32% u FbiH i 33% u BD.

Dakle, oko jedna trećina javnih rashoda odnosi se na plate zaposlenih. Druga

trećina (31%) ide za različite transfere, a oko 20% odlazi za otplate dugova.

Na kapitalne izdatke ide oko 5% ukupnih javnih rashoda i izdataka.

Tabela 1. Obim i struktura javnih rahoda i izdataka kao i % učešće u

ukupnim rashodima i izdacima i BDP-u u 2014.god.

Plat

e

Mate

r.

tr. i

usl

Trans

-

feri

Kapit

-

izdac

i

i

grant

Kama

-

Te

Reze

-

Rve

Iz.za

finans.

imovin

u

Otpl.

dugo

-

va

%

BDP

-a

FBi

H

30

%

6% 35% 5% 2% 0% 1% 20% 26%

RS 32

%

5% 33% 1% 3% 0% 0% 25% 23%

BD 33

%

20% 30% 16% 0% 0% 0% 1% N/A

BiH 35

%

8% 31% 5% 2% 0% 0% 19% 29%

Izvor: Podaci uzeti sa Web stranica minis. Finansija, CB BiH

95

Analizirajući podatke date u tabeli 2. da se uočiti da ukupne javne

rashode čine izdaci koji se odnose na: plate plate, materijalni troškovi i

usluge, transferi, kapitalni izdaci i grantovi, kamate i rezerve. Dakle, nisu

uključena izdvajanja za finansijsku imovinu i otplatu dugova. Pri tome,

vidljivo je da procentualno učešće ukupnih rashoda u BDP-u u 2014.

godini iznosi 24%. Međutim, raspodjela unutar same strukture rashoda se

mijenja. Skoro polovina buđžeta BiH ( konsolidovano ) odlazi na plate

zaposlenih. Za nabavku materijala i usluge se izdvaja 10%, transfere

38%, kapitalne izdake 6% i kamate 3%.

Tabela 2. Obim i struktura javnih rashoda kao % učešća u ukupnim

rashodima u 2014.god.

Plate Mater.

tr. i

usl

Trans-

feri

Kapit-

izdaci

i

grant

Kama-

te

Reze-

Rve

%

BDP-

a

FBiH 38% 8% 44% 6% 3% 0% 21%

RS 43% 7% 44% 2% 3% 0% 17%

BD 33% 20% 31% 16% 0% 0% N/A

BiH 44% 10% 38% 6% 3% 0% 24%

Izvor: Podaci uzeti sa Web stranica minis. Finansija, CB BiH

Pri sagledavanju obima i strukture javnih rashoda neophodno je voditi

računa koji iznos ukupnih javnih rashoda i izdataka se izdvaja za opšte

javne usluge. Kao odgovor daće nam podaci prikazani u sledećoj tabeli (

Tabela. 3.)

Taela 3. Iznos ukupnih javnih rashoda i izdataka za opšte javne usluge u

2014.god

Opšte

JU

Ostale

opšte

JU

Zajed.

i

komun.

službe

Ekono.

Usluge

Ostala

potrošnja

FBiH (bez kantona 51% 6% 36% 7% 0%

Republika Srpska 6% 15% 36% 9% 33%

Brčko Distrikt 21% 12% 53% 5% 9%

BiH 18% 69% 3% 6% 3%

96

BiH (konsolidovano za 4

nivoa

29% 21% 31% 7% 12%

Izvor: Buđžeti FBiH, RS, BD i BiH.

Kakoje vidljivo iz navedenih podataka oko 29% konsolidovanog buđžeta

u BiH se izdvaja za opšte javne usluge. U Entittima stvar je znatno dugačija.

Tako naprimjer u RS za opšte javne uslge se izdvaja svega 6%, dok u FBiH

to je 51% a u BD 21%. Idući dalje, vidljivo je da je ostala potrošnja u RS

33% ,a FBiH 0% . Dakle, postji različita statitička klasifikacija između

određenih nivoa vlasti u BiH koje i dovode do velikih razlika.

Za analizu obima javnih rashoda u Bosni i Hercegovini, značajno je

ukazati na činjenicu da u Bosni i Hercegovini postoji razlika između BDP-a

obračunatog premaproizvodnom pristupu i BDP-a obračunatog prema

rashodnom pristupu. Ova činjenica uznačajnoj mjeri utiče na rezultate

analize javnih rashoda BiH i komparacije sa drugim zemljamau tom

kontekstu. Javni rashodi u BiH i prema jednom i prema drugom pristupu,

godinama premašuju 40% BDP-a.Ipak, treba napomenuti da je BDP

obračunat prema rashodnom pristupu koji u obzir uzima ineformalni sektor

obuhvatniji, pa tako daje i realniju sliku jedne ekonomije. Zbog toga će se

iova analiza javnih rashoda bazirati na učešću javnih rashoda BiH u BDP-u

obračunatom premarashodnom pristupu.

97

Grafikon 5: Kretanje ukupnih javnih rashoda21

Na grafikonu 5 je prikazano kretanje ukupnih javnih rashoda, kao i to

kako su pojedinekategorije rashoda dale svoj doprinos rastu konsolidovanih

javnih rashoda. Rashodi su se kretali slično kao i prihodi. Do uvođenja

PDV-a zabilježen je rast rashoda, ali znatno sporije nego rast prihoda. Nakon

značajnog rasta prihoda, čak i većeg od očekivanog, počinju da se

povećavaju rashodi i kroz povećanje plata i naknada zaposlenim, povećanje

materijalnih troškova, kao i izdaci za socijalna davanja. Kako je 2009.

godine došlo do smanjenja ukupnih prihoda, tako su ukupni (konsolidovani)

javni rashodi BiH značajnije usporili svoj rast, čime je došlo do smanjenja

njihovog učešća u BDP-u. Glavnu ulogu kod ovog usporavanja su imale

kompenzacije zaposlenih koje su smanjiviši se za čak 14,8 procentnih poena

sa dvocifrenog rasta došli do stope od svega od 4,4%, korištenje roba i

usluga (materijalni troškovi - za oko 10 procentnih poena) i rast izdataka za

socijalna davanja je zaustavljen.

Nešto brži rast rashoda u odnosu na prihode u periodu nakon uvođenja

PDV-a nošen prijesvega ekspanzijom socijalnih davanja i kompenzacija

21 Informacija o fiskalnoj održivosti u BIH, septembar 2012.godine

98

zaposlenih, je rezultirao budžetskimdeficitom u 2008. godini. Ovo je bio

prilično loš uvod u recesiju 2009. godine kada je padekonomske aktivnosti u

BiH doveo do ukupnog pada javnih prihoda od 5,1%.22

Ovo je

rezultatukupnog smanjenja poreskih prihoda od 10% kao i smanjenja

neporeskih prihoda od 3,1%.

Tabela 1: Učešće najznačajnijih kategorija javnih rashoda u u kupnim

javnim rashodima

(% od ukupnih rashoda)

22Informacija o fiskalnoj održivosti u BIH, septembar 2012.godine

99

4. PROBLEMI POLITIKE JAVNIH RASHODA I PREPORUKE

ZA NJIHOVO PREVAZILAŽENJE

BiH se poslednjih godina suočava sa ozbiljnim problemima vezanim

za finansiranje javnog sektora. Problemi proizilaze iz nedostatka potrebnih

novčanih sredstava. suočavaju s odlučnim izborom u vezi s daljim

upravljanjem javnim resursima. Rješenje problema pokušava se riješti većim

oporezivanjem i iznalaženjem novih mehanizama zaduživanja i

zaduživanjem u inostranstvu i kod lokalnih banaka. Međutim, svako

zaduživanje je skopčano se velikim rizicima. Jednostavno, kako vratiti dug.

Ovo tim prije što zaduživanje kod lokalnih banaka, koje su u većinskom

stranom vlasništvu, je skupo i kratkoročno.

Upravo dolazi na naplatu značajan iznos domaćih obveznica izdatih

za pokrivanje predratne stare devizne štednje. Postojeći dug se najviše

odnosi na dug prema međunarodnim finansijskim institucijama, i nije

vjerovatno da će one odobravati novo zaduživanje bez sprovođenja neke

vrste strukturalnih reformi. Ali, što je najznačajnije, dalje zaduživanje, bez

neophodnih strukturalnih reformi, će povećati dug i onemogućiti rast, time

ubrzavajući zapadanje zemlje u stanje koje je neodrživo.

Naime, unazad nekoliko godina dolazi do postepenog oporavka od

globalne recesije. Naime, BiH je u 2010-2011. godini, ostvarivala rast od

oko 1 procenat godišnje, ali onda se u 2012. godini BDP smanjio za 1,2

procenta. Bojni faktori kao što su pogoršanje vanjskih uslova, oštra zima na

početku 2012. godine i nekontrolisani požari u drugoj polovini godine

predstavljali su udar na ekonomske aktivnosti, čime je dodatno pogoršan

uticaj drugog talasa privrednog pada u Evrozoni. Potrošnja, investicije, izvoz

– sve je bilo pod uticajem toga. Pored toga, obim industrijske proizvodnje je

u 2012. godini pokazao oštar pad. Opadanje je bilo najoštrije u izvozno

orijentisanim granama privrede, što je odražavalo smanjenu potražnju

izvana. Proizvodni sektor je u 2012. godini iskusio skupno opadanje obima

proizvodnje od 7,6 procenata, a energetski i komunalni sektor (-6,5

procenata) i rudarstvo (-2,0 procenta) su slijedili za njim. Sve zajedno, ti

faktori su rezultovali povećanjem stepena nezaposlenosti i negativnom

stopom rasta u 2012. godini.

Neovisno od navedenog, određeni pokazatelji ukazuju na skroman

stepen oporavka ekonomskih aktivnosti u 2013. godini, koji je podržan

izvozom. Obim industrijske proizvodnje je u toku 2013. godine porastao za

7,1 procenata. Sektor proizvodnje je ostvario rast za 17,0 procenata, dok je

100

sektor polugotove robe porastao za 10,5 procenata,a sektor kapitalne robe za

19,2 procenta, što sve ukazuje na oporavak u sektoru proizvodnje. Taj

oporavak je podržan rastom izvoza, pri čemu je izvoz robe porastao za 6,6

procenata u toku godine. Izvoz energije je vodio (sa porastom od 34

procenta), što su pratili izvoz kapitalne robe (sa porastom od 12,5 procenta) i

izvoz robe za opštu potrošnju (sa porastom od 10,6 procenata za trajne robe,

a od 7,3 procenta za potrošne). Obim proizvodnje polugotove robe koja ne

uključuje energiju je opao, što ukazuje na to da je proizvodnja polugotove

robe najvećim dijelom služila potrebama proizvodnog sektora same BiH.

Ukupno gledano, procjenjuje se da je privreda ostvarila rast od oko 1,8

procenata u 2013. godini, nakon oporavka potražnje za izvozom, a projekcije

ukazuju na to da će stopa rasta u 2014. godini iznositi 2 procenta.

Tabela 1.1. Ključni ekonomski indikatori za Bosnu i

Hercegovinu 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Procjena Projekc

ija Stopa rasta BDP-a 1,0 -1,2 1,8 2,0 3,5 4,0 Inflacija 3,7 2,0 0,3 1,1 1,5 1,9 Stopa nezaposlenosti 27,6 28,0 27,5 … … …

Kao procenat

BDP-a

Potrošnja 108,7 108,6 106,2 106,4 105,4 104,6 Bruto formiranje kapitala 15,6 16,0 16,6 16,3 16,4 16,2 Domaća štednja 6,4 6,3 8,6 8,7 9,4 10,1 Odnos štednje i ulaganja -9,2 -9,7 -7,9 -7,6 -7,0 -6,2

Fiskalni sector Prihodi 46,1 46,2 45,9 46,2 45,7 45,7 Rashodi 48,9 49,0 48,1 47,5 47,0 46,5

Fiskalni saldo -2,8 -2,7 -2,2 -1,3 -1,3 -0,8 Javni dug 40,5 45,1 44,9 42,8 40,2 37,4

Eksterni sector Saldo tekućeg računa -9,9 -9,7 -5,4 -5,4 -5,4 -5,4 Vanjski dug 49,1 52,4 53,0 53,9 52,4 49,5 FDI (neto) 2,6 1,9 1,9 2,3 2,3 2,3 Bruto zvanične rezerve (u mjesecima uvoza) 5,4 5,4 5,2 5,1 4,9 4,6

Izvor: MMF i Svjetska banka.

Kada je u pitanju fiskalni sektor podaci ukazuju da iznos javani

prihodi od indirektnog oporezivanja nisu postigli onaj nivo oporavka koji je

101

predviđan u projekcijama, sa velikim povratima PDV-a u toku dosadašnjeg

dijela godine. Sa ciljem održavanja održive fiskalne pozicije u situaciji

opadanja prihoda, poduzete su mjere za smanjivanje rashoda. Javni rashodi

su bili (a i dalje su) pretjerano koncentrisani u područjima koja ne dovode do

jačanja rasta. Institucije vlasti su izvršile uravnoteživanje rashoda time što su

u toku 2012. godine smanjile potrošnju na plate, subvencije i socijalnu

zaštitu. U isto vrijeme, kapitalna potrošnja je povećana. Ukupna potrošnja u

toku 2012. godine je opala za 1,5 procenta.

S tim u vezi, neophodno je naglasiti da privredni rast u BiH u

srednjoročnom periodu ograničavaju dva osnovna faktora. Prvi je slabo poslovno okruženje koje i dalje zahtijeva suštinske reforme, a otežava investiranje i rast. Drugi je fiskalna politika koja je i dalje fokusirana na preraspodjeljivanje dohotka, umjesto na rast. Jačanje upravljanja javnim finansijama, uključujući i politike i prakse upravljanja dugom, kao i fokusiranje potrošnje na područja koja dovode do jačanja rasta, predstavljaće integralni dio podrške za ekonomski rast. Osiguravanje održivosti fiskalnog okvira je ključno za makroekonomsku stabilnost. Očekuje se da će fiskalna konsolidacija da se nastavi, postepeno, u toku srednjoročnog perioda: od deficita od 2,7 procenata u 2012. godini, do deficita od 0,8 procenata u 2016. godini. Fiskalna politika u 2013. godini bila je usmjerena na smanjenje deficita konsolidovane vlade na svim nivoima na 2 procenta. Najnoviji Globalni fiskalni okvir za period 2014-2016. godine (koji određuje ukupni okvir potrošnje i udio u prihodima za budžet institucija BiH) konzistentan je sa srednjoročnim fiskalnim ciljevima, a usvojen je 17. septembra 2013. godine.

Za prihode se očekuje da će ostati stabilni, ali uspješna implementacija reformi bi mogla da dovede do povećanja naplate. Projekcije prihoda ukazuju na to da bi oni trebalo da ostanu u opštem smislu nepromijenjeni, izraženi kao procenat BDP-a (oko 46 procenata) u toku srednjoročnog perioda (Tabela 1.2). Moguće je da postoji prostor za povećavanje naplate, uključujući i bolje razumijevanje uzroka tekućeg visokog nivoa povrata PDV-a. Akcizne dažbine – prije svega na goriva i duvan – mogle bi da budu povećane u toku srednjoročnog perioda, kako bi se njihove stope usaglasile sa odgovarajućim stopama iz EU.

Prostor za povećavanje rashoda u toku srednjoročnog perioda je mali. Očekuje se da će ukupni rashodi da opadnu neznatno, sa 48,1 procenata BDP-a u 2013. godini na 46,5 procenata u 2016. godini. Bolja kontrola plata, zapošljavanja u javnom sektoru, te revidiranje boračkih davanja, mogli bi da stvore uštede

102

Tabela 1.2.Opšte stanje operacija konsolidovane vlade na svim nivoima za period 2010-2016. godine (u procentima BDP-a)

2010. 2011. 2012. 2013. 2014. 2015. 2016

.

Procje

na Projekci

ja

Prihodi 46,5 46,1 46,2 45,9 46,2 45,7 45,7 Porezi 23,0 23,1 23,1 22,5 22,2 22,0 21,9

Direktni porezi 3,6 3,5 3,6 3,7 3,5 3,5 3,5 Indirektni porezi 19,4 19,5 19,5 18,8 18,7 18,4 18,3 Ostali porezi 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1

Doprinosi za socijalno osiguranje 15,4 15,8 15,8 15,7 15,8 15,8 15,8 Grantovi 2,5 2,1 2,1 1,9 2,1 2,2 2,3 Ostali prihodi 5,6 5,1 5,3 5,8 6,0 5,7 5,7

Potrošnja 50,6 48,9 49,0 48,1 47,5 47,0 46,5

Rashodi 42,6 42,7 42,8 41,3 41,1 40,4 39,8

Naknade za zaposlene 12,8 13,0 13,1 12,6 12,3 11,9 11,9

Korištenje roba i

usluga 10,1 10,6 10,8 10,6 10,5 10,5 10,4

Socijalna davanja 14,9 14,6 14,6 14,5 14,4 14,2 13,9

Kamate 0,6 0,6 0,8 0,9 0,9 0,9 0,8

Subvencije 1,7 1,7 1,6 1,3 1,3 1,3 1,3

Ostali rashodi 2,6 2,1 1,9 1,5 1,3 1,6 1,6

Neto kupovina

nefinansijskih Sredstava 8,0 6,3 6,2 6,7 6,5 6,6 6,7

Kupovina

nefinansijskih

sredstava 8,0 6,4 6,4 6,8 6,8 6,7 6,8

Kapitalna potrošnja

finansirana iz

vanjskih izvora 4,3 3,6 3,2 4,1 4,1 4,1 4,2

Kapitalna potrošnja finansirana iz domaćih izvora 3,7 2,7 3,2 2,7 2,7 2,6 2,7

Oslobađanje od nefinansijskih Sredstava 0,0 0,1 0,2 0,1 0,3 0,1 0,1

Bruto / neto operativni

saldo (prihodi minus rashodi) 3,8 3,4 3,6 4,5 5,1 5,3 5,9

103

Neto pozajmljivanje /

zaduživanje (prihodi minus rashodi) -4,2 -2,9 -2,7 -2,2 -1,4 -1,3 -0,8 Neto finansijske transakcije

= Neto kupovina finansijskih sredstava minus Neto ostvarenje obaveza -4,3 -2,9 -2,6 -2,2 -1,3 -1,3 -0,9 Izvor: MMF i Svjetska banka.

Perspektivu razvoja fiskalnog sistema u BiH suočena jesabrojnim

problemima. Ključni problem je u njegovoj decentralizaciji. Naime,

Struktura konsolidovane vlade sastoji se od četiri nivo: institucijeBiH,

entiteti FBiH i RS, i Distrikt Brčko. Pored toga entiteti imaju svoje gradove i

opštine. FBiH ima i 10 kantona koji takođe imaju svoju vladu. S tim u vezi i

sam fiskalni sistem je razjedinjen. Na nivou zajedničkih institucija BiH

sprovodi se indirektno oporezivanje, dok je direktno oporezivanje vezano za

entitete i kantone. Idući dalje, određeni prihodi u cjelosti pripadaju Vladi RS

( prihodi od poreza na dobit ),dok drugi, kao npr porez na nepokretnosti

jedinicama lokalneuprave.Određeni prihodi se pak dijele između navedenih

nivoa vlasti ( prihod od poreza na dohodak

104

ZAKLJUČAK

Polazeći od činjenice da Bosnu i Hercegovinu karakteriše veoma

složeno državno uređenje , kreiranje i vođenje njene fiskalne politike je

veoma otežano, kako u pogledu javnih rashoda tako i u pogledu javnih

prihoda.

Naime, Bosna i Hercegovina ima ključni problem sa određivanjem i

definisanjem optimalnog stepena fiskalne decentralizacije. Kreiranje fiskalne

politike u BiH je ograničeno državnim uređenjem. Entiteti imaju visok

stepen suvereniteta što dovodi do fragmentacije fiskalne strukture. Samo

državno uređenje dovodi do nedostatka snažnije koordinacije u kreiranju

fiskalne politike na državnom nivou, što je od izuzetnog značaja za bilo koji

zemlju. Konačni rezultat takvog stanja je nezadovoljavajući nivo realnog

ekonomskog rasta. Nekonzistentnost fiskalne politike do koje dolazi usljed

odsustva fiskalne koordinacije nastoji se ublažiti uspostavom Fiskalnog

vijeća BiH, koje je počelo sa radom krajem 2008. godine.

Takođe, BiH se suočava sa brojnim nedostacima u domenu statistike

javnih finansija i ekonomije u cjelini što značajno otežava analizu javnih

rashoda. Kao primjer može se navesti činjenica da se veličina javnih rashoda

iskazana u BDP-u značajno razlikuje u zavisnosti od toga da li je BDP

obračunat prema proizvodnom ili rashodnom pristupu. Smatra se da je BDP

obračunat prema proizvodnom pristupu podcijenjen, dok BDP obračunat

prema rashodnom pristupu i daje realniju sliku jedne ekonomije. Pored toga,

na nivou Bosne i Hercegovine ne postoje konsolidovani i koherentni podaci

o rashodima vlade po funkcijama zasnovani na COFOG klasifikaciji.

Neoviso od navedenog, veoma bitna je činjenica da javni rashodi u

BiH prelaze 40% BDP-a obračunatog prema oba navedena pristupa. Osim

neadekvatnog obima javnih rashoda, BiH ima problema koji se odnose i na

strukturu javnih rashoda. Posmatra li se ekonomska struktura javnih rashoda

zasnovana na GFS-u, može se zaključiti da BiH u odnosu na mnoge zemlje u

tranziciji znatno više izdvaja za kompenzaciju zaposlenih i međufaznu

potrošnju. To neminovno dovodi do zaključka da Bosna i Hercegovina

105

uslijed kompleksnog državnog uređenja i dupliranja vladinih aktivnosti na

različitim nivoima generiše previsoke javne rashode, koji u konačnici

dovode i do neefikasnog javnog sektora. Do sličnog zaključka dovodi i

analiza ograničenih podataka koji se odnose na funkcionalnu strukturu

javnih rashoda. Naime ti podaci nedvojbeno pokazuju da BiH zahvaljujući

prethodno navedeniim razlozima, u odnosu na posmatrane zemlje ima

drastično veća izdvajanja za javni red i bezbjednost te opšte javne usluge.

Ovakvi rezultati iziskuju značajan angažman šire društvene zajednice u cilju

optimiziranja javnih rashoda u BiH i njihovog prestruktuiranja sa ciljem

osiguravanja pretpostavki za stabilan ekonomski rast.

LITERATURA

Jovičić, J, Mirosavić, S, Javne finansije i upravljanje budžetom,

Banjaluka, 2011.

Kumalić, J, Fiskalna politika u vrijeme finansijske krize, Časopis za

ekonomiju i politiku tranzicije, Beograd 2011.

Lovčević, J, Institucije javnih finansija, Službeni list SRJ, Bograd,

1997.

Radičić, M, Raičević, B, Javne finansije teorija i praksa, Ekonomski

fakultet,Subotica , 2011.

Raičević, B, Fiskalna ekonomija, Ekonomski fakultet, Beograd ,

2004.

Raković, M, Javne finansije i finansijsko pravo, Pravni fakultet, Banja

Luka, 2003.

Sejmenović J., Javni prihodi, Banja Luka, 2012. godina

Sejmenović, J., Gligić,J., Poreski i carinski sistem i politika, Banja

Luka, 2007.

Žarko Ristić, Jovan Sejmenović, Fiskalna Makroekonomija, Liber,

Beograd, 2007,

J. Sejmenović i drugi, Monetarne I javne finansije, UPS Banja Luka,

2008. god

106

Mr Branka Milošević Šnjegota

RAZVOJ RAČUNOVODSTVENE PROFESIJE U

USLOVIMA TRANZICIONIH PROCESA

R E Z I M E

Pojаm trаnzicijа, u primаrnom znаčenju prelаskа iz industrijsko u

postindustrijsko društvo, pojаvio u zаpаdnoj literаturi sedаmdesetih godinа

XX vijekа. U zemljаmа u kojimа je u periodu poslije drugog svjetskog rаtа

sve do devedesetih godinа XX vijekа rаzvijаn socijаlizаm kаo oblik

društveno-ekonomskog uređenjа, trаnzicijom se oznаčаvа proces prelаskа ili

bolje rečeno povrаtkа iz socijаlizmа nа određeni oblik kаpitаlističkih

društveno-ekonomskih odnosа, sа privаtnom svojinom kаo jednom od

ključnih determinаnti tog sistemа i potpuno drugаčijom strukturom

privrednih i, uopšte, ekonomskih аktivnosti.

Zаjedničko svim bivšim socijаlističkim zemljаmа je to dа su proces

trаnzicije zаpočele u ekonomskom sistemu koji nije bio prilаgođen tržišnim

uslovimа privređivаnjа i okruženju u kojem djeluje konkurencijа, već u

sistemu tzv. plаnske privrede, uz orgаnizovаnje privrednih i drugih

ekonomskih аktivnosti u sklаdu sа projekcijаmа i plаnovimа dirigovаnim od

strаne držаve. Osim izrаžene reаlokаcije privrednih resursа, trаnziciju kаo

ekonomski mehаnizаm kаrаkterišu privаtizаcijа držаvnih preduzećа,

restrukturisаnje i korporаtizаcijа velikih jаvnih preduzećа, reorgаnizаcijа

klаsičnog dijelа jаvnog sektorа, uspostаvljаnje slobodnog tržištа robа,

uslugа i rаdа, reformа držаvnih ustаnovа i sistemа socijаlnog osigurаnjа, te

uspostаvljаnje orgаnizovаnog tržištа kаpitаlа.

Proces trаnzicije je, dаkle, zаhtijevаo odgovаrаjuću institucionаlnu

trаnsformаciju u privredi i drugim oblаstimа. U tom procesu koji, osim u

Sloveniji, prаktično nije dovršen niti u jednoj drugoj držаvi nаstаloj nа

prostoru bivše Jugoslаvije, neminovnа je bilа i trаnzicijа rаčunovodstvene

profesije. Međutim, uprkos brojnim pozitivnim rezultаtimа ostvаrenim kroz

višegodišnju reformu u ovoj oblаsti, postаlo je očigledno dа dinаmikа i

rezultаti trаnzicije rаčunovodstvene profesije direktno zаvise od dinаmike i

rezultаtа rаzličitih mjerа koje se preduzimаju u cilju sveobuhvаtne

ekonomske reforme kаo jedne od osnovnih pаrаdigmi nаšeg vremenа.

Ključne riječi: trаnzicijа, rаčunovodstvenа profesijа, ekonomskа reformа

107

1. UVOD

Proces trаnzicije političkog i ekonomskog sistemа u bivšoj Jugoslаviji

pokrenut je u isto vrijeme (1989.) kаdа i u ostаlim socijаlističkim držаvаmа

centrаlne, istočne i jugoistočne Evrope. Međutim, tаdа zаpočeti proces

trаnzicije, prekinut je zbog rаspаdа držаve i nаstupаjućih sukobа. U Bosni i

Hercegovini, prekid je trаjаo sve do stupаnjа nа snаgu Dejtonskog mirovnog

sporаzumа iz 2005. godine, kаdа je rаtom prekinuti proces trаnzicije

nаstаvljen, аli u potpuno drugаčijim političkim, ustаvno-prаvnim i

ekonomskim okvirimа nove držаve.

Nа početku procesа trаnzicije očekivаlo se dа će on, usljed objektivno

rаdikаlnih promjenа u političkom i ekonomskom sistemu, izаzvаti velike, аli

ipаk privremene negаtivne ekonomske efekte, kroz privremenu stаgnаciju ili

pаd privrednih аktivnosti, gubitаk rаdnih mjestа i poremećаje u socijаlnoj

sferi.

Početnа predviđаnjа bilа su dа proces trаnzicije ne bi trebаlo dа trаje više od

pet godinа, zаvisno od početnog stаnjа u nаcionаlnoj ekonomiji, ostvаrenog

konsenzusа oko odаbrаnog modelа trаnzicije i već rаnije stečenih nаvikа u

tržišnoj konkurenciji. Međutim, veomа brzo se pokаzаlo dа će ukupno

vrijeme trаnzicije biti znаtno duže, а očekivаni gubici znаtno veći od

plаnirаnih, čаk i u zemljаmа koje nisu imаle unutrаšnje konflikte, kаkаv je

slučаj sа Bosnom i Hercegovinom.

Zemlje istočne i jugoistočne Evrope su u periodu poslije 2. svjetskog rаtа

rаzvijаle socijаlizаm, kаo društveno-ekonomski sistem suprotаn kаpitаlizmu,

koji je zа svoju osnovu imаo rаzne oblike držаvne i društvene svojine. U

drugoj polovini 80-tih godinа, međutim, došlo je do intenzivnih kritikа

tаkvih društveno-ekonomskih odnosа, koje su se zаsnivаle nа tvrdnjаmа o

neefikаsnosti društvene i držаvne svojine kаo osnove privrednog rаzvojа,

niskom životnom stаndаrdu stаnovništvа, nepostojаnju dovoljnog nivoа

grаđаnskih prаvа i slobodа i dr. Uporedo s tim, težilo se uspostаvljаnju

novog društveno-ekonomskog poretkа koji je trebаo dа osigurа veću

ekonomsku efikаsnost, brži privredni rаzvoj, viši životni stаndаrd

stаnovništvа, veće slobode i prаvа grаđаnа, uspostаvljаnje tzv. prаvne

držаve i sl. Suštinski, socijаlističke zemlje su odlučile dа prihvаte izvjesnu

formu kаpitаlizmа, а čitаv proces prelаskа ili bolje rečeno povrаtkа iz

socijаlizmа u kаpitаlizаm nаzvаn je trаnzicijom.

Proces trаnzicije podrаzumijevа odgovаrаjuću institucionаlnu trаnsformаciju

u privredi i drugim oblаstimа što, opet, stvаrа i potrebu zа potpuno novim

108

tipom držаve i njenim rаdikаlno izmijenjenim funkcijаmа. U novoj ulozi,

držаvа se nаšlа u poziciji dа odgovori nа pitаnjа :

• kаko suštinski smаnjiti držаvnu intervenciju u privredi i dovesti je u

ulogu koju imа u rаzvijenim tržišnim privredаmа, te

• kаko, u isto vrijeme, uspješno sprovesti veomа kompleksаn proces

trаnzicije privrede i društvа?

U procesu trаnzicije neminovnа je bilа i trаnzicijа rаčunovodstvene

profesije. Međutim, uprkos brojnim pozitivnim rezultаtimа ostvаrenim kroz

višegodišnju reformu u ovoj oblаsti, postаlo je očigledno dа dinаmikа i

rezultаti trаnzicije rаčunovodstvene profesije direktno zаvise od dinаmike i

rezultаtа rаzličitih mjerа koje se preduzimаju u cilju sveobuhvаtne

ekonomske reforme kаo jedne od osnovnih pаrаdigmi nаšeg vremenа.

Drugim riječimа, koliko god se kvаlitetnа reformа rаčunovodstvene

profesije (uključujući i oblаst eksterne i interne revizije) može dovesti u

direktnu vezu sа uspjehom pojedinih reformskih mjerа koje se provode u

jаvnom i privаtnom sektoru (nа primjer, sа uspostаvljаnjem i rаzvojem

tržištа kаpitаlа), jаsno se uočаvа i povrаtni uticаj mjerа ekonomske politike

nа rаzvoj rаčunovodstvene profesije.

2. EKONOMSKI ASPEKTI TRANZICIJE

Zаjedničko svim bivšim socijаlističkim zemljаmа je dа su proces trаnzicije

zаpočele u ekonomskom sistemu koji nije bio prilаgođen tržišnim uslovimа

privređivаnjа i okruženju u kojem djeluje konkurencijа, već okruženju u

kome je dominirаlа plаnskа privredа i orgаnizovаnje privrednih i drugih

ekonomskih аktivnosti u sklаdu sа rаzvojnim i drugim projekcijаmа i

plаnovimа dirigovаnim od strаne držаve i njene аdministrаcije.

Liberаlizаcijа ukupnih ekonomskih tokovа nа početku procesа trаnzicije

dovelа je do velike disperzije u produktivnosti između rаzličitih sektorа u

privredi, kаo i između rаzličitih poslovnih subjekаtа (društvenih/držаvnih

preduzećа) u proizvodnom sistemu koji je bio zаsnovаn nа jeftinoj energiji i

subvencionisаnom trаnsportu.

Efikаsno rješаvаnje ovog problemа podrаzumijevаlo je:

• nаmetаnje tržišnih uslovа privređivаnjа društvenim/držаvnim

preduzećimа kаko bi moglа dа se suoče sа neminovnim restrukturisаnjem,

dа postаnu produktivnijа i konkurentnijа u uslovimа djelovаnjа potpuno

drugаčijih cijenа inputа i аutputа, te

109

• podsticаj osnivаnju potpuno novih preduzećа kojа su spremnа dа

posluju nа profitnoj osnovi, tj. sа ciljem mаksimizirаnjа poslovnog dobitkа,

pri tom bez znаčаjne pomoći, odnosno subvencionisаnjа od strаne držаve.

Stvаrаnje uslovа zа ''tržišnu utаkmicu'', uz nаglаšаvаnje privаtne svojine i

profitа kаo prirodnog i legаlnog ciljа poslovаnjа bilo kog poslovnog

subjektа, neminovno je dovelo i do izrаžene reаlokаcije resursа iz jednih

privrednih sektorа u druge, tj. iz sektorа koji su u prethodnom,

socijаlističkom sistemu bili znаčаjno subvencionisаni i, kаo tаkvi,

omogućаvаli opstаnаk poslovnim subjektimа bez obzirа nа njihovu stvаrnu

produktivnost i efikаsnost, u sektore koji su dobili prednost u ‘’novom’’

sistemu, poput sektorа trgovine, finаnsijskih uslugа i dr. i koji su, pored

ostаlog, bili veomа fleksibilni u izmijenjenim poslovnim okolnostimа. Osim

togа, interes zа ulаgаnjа u sektor trgovine i uslugа u rаtom zаhvаćenim

područjimа ‘’prirodno’’ je osnаžen uprаvo nemogućnošću držаve dа se u

kriznim uslovimа znаčаjnije suprotstаvi sivoj ekonomiji i rаzličitim oblicimа

nelegаlnih poslovnih аktivnosti.

Osim reаlokаcije resursа, trаnziciju kаo ekonomski mehаnizаm kаrаkterišu i:

• privаtizаcijа bivših društvenih, odnosno držаvnih preduzećа,

• restrukturisаnje i korporаtizаcijа velikih jаvnih preduzećа,

• reforme u klаsičnom dijelu jаvnog sektorа (dio jаvnog sektorа kojeg

čine držаvne orgаnizаcije i institucije, odnosno korisnici prihodа budžetа),

• uspostаvljаnje slobodnog (liberаlnog) tržištа robа, uslugа i rаdа,

• reformа društvenih/držаvnih ustаnovа i sistemа socijаlnog osigurаnjа,

te

• uspostаvljаnje orgаnizovаnog tržištа kаpitаlа.

Svаkа od nаvedenih kаrаkteristikа procesа trаnzicije imаlа je direktne ili

indirektne posljedice nа reforme u rаčunovodstvenoj profesiji, odnosno

podrаzumijevаlа je mаnje ili više znаčаjnа prilаgođаvаnjа trаdicionаlnog

sistemа knjigovodstvа, rаčunovodstvа i finаnsijskog izvještаvаnjа

novonаstаlim okolnostimа. Tаkođe, u projekciji rаzvojа rаčunovodstvene

profesije bilo je neophodno odаbrаti rаzvojni put prepoznаtljiv i prihvаtljiv

od strаne relevаntnih međunаrodnih orgаnizаcijа i tijelа kаo što su Evropskа

komisijа (EC), Međunаrodnа federаcijа rаčunovođа (IFAC), Svjetskа bаnkа

(WB), Međunаrodni monetаrni fond (IMF) i brojni drugi.

110

3. RAZVOJ RAČUNOVODSTVENE PROFESIJE U REPUBLICI

SRPSKOJ U USLOVIMA TRANZICIJE

Poremećаji nа globаlnom finаnsijskom tržištu poprаćeni, pored ostаlog,

rаdikаlnim izmjenаmа pojedinih prаvilа kojа se koriste prilikom

vrednovаnjа elemenаtа finаnsijskih izvještаjа neizbježno su nаmetnuli

dilemu o stvаrnoj ulozi rаčunovodstvene i revizorske profesije u

(de)stаbilizаciji finаnsijskog tržištа. Dok pojedinci rаčunovođe i revizore

svrstаvаju među uzročnike krize, drugi vjeruju dа se njihovа profesijа

uprаvo zbog svjetske ekonomske krize nаšlа nа svojevrsnom rаskršću.

Republikа Srpskа je trаnziciju rаčunovodstvene profesije zаpočelа 2000-te

godine, prvom primjenom Međunаrodnih rаčunovodstvenih stаndаrdа

(MRS) i Međunаrodnih stаndаrdа revizije (MSR). Sа primjenom

Međunаrodnih stаndаrdа finаnsijskog izvještаvаnjа (MSFI) krenulo se 2005.

godine а Međunаrodnih rаčunovodstvenih stаndаrdа zа jаvni sektor (MRS-

JS) 2006. godine, dok je 2011. godine dozvoljenа i preporučenа primjenа

Međunаrodnog stаndаrdа finаnsijskog izvještаvаnjа zа mаle i srednje

entitete (MSFI zа MSE). Internа revizijа u jаvnim preduzećimа po prvi put

je uspostаvljenа nа osnovu Zаkonа o jаvnim preduzećimа iz 2004. godine, а

2008. godine je usvojen Zаkon o internoj reviziji u jаvnom sektoru

Republike Srpske, kojim je uspostаvljenа funkcijа interne revizije u dijelu

jаvnog sektorа koji obuhvаtа budžetske korisnike. Funkcionisаnje i rаzvoj

funkcije interne revizije, pored ostаlog, zаsnovаni su nа primjeni relevаntnih

međunаrodnih stаndаrdа interne revizije.

Zа Republiku Srpsku i BiH veomа bitno pitаnje je dа li postojeći prаvаc

rаzvojа rаčunovodstvene profesije može dа doprinese bržem ispunjenju

uslovа zа priključenje Evropskoj uniji. Ovo pitаnje podjednаko je vаžno,

kаko zа profesiju u privаtnom, tаko i onаj njen segment kojim je

obuhvаćeno rаčunovodstvo jаvnog sektorа.

Nаjvаžnijа dostignućа tokom petnаestogodišnje reforme rаčunovodstvene i

revizorske profesije u Republici Srpskoj odnose se nа:

• izgrаdnju visokog nivoа integritetа rаčunovodstvene i revizorske

profesije,

• konstаntno jаčаnje profesionаlne kompetentnosti i osposobljenosti

nosiocа profesionаlno-stručnih zvаnjа,

• sposobnost prepoznаvаnjа i rаzumijevаnjа složenih poslovnih

trаnsаkcijа i poslovnih kombinаcijа kаrаkterističnih zа rаzvijenа finаnsijskа

tržištа,

• uspješno integrisаnje rаčunovođа u jаvnom sektoru u jedinstvenu

rаčunovodstvenu profesiju,

111

• аktivno učešće u rаdu relevаntnih međunаrodnih tijelа i institucijа i

dr.

Početаk višegodišnjeg procesа reforme u oblаsti rаčunovodstvа i stvаrаnjа

preduslovа zа rаzvoj revizorske profesije oznаčeni su Zаkonom o

rаčunovodstvu iz 1999. godine , kojim su u primjenu po prvi put uvedeni

MRS i MSR. Osim odluke o primjeni međunаrodnih stаndаrdа, prvim

reformskim zаkonom u oblаsti rаčunovodstvа i revizije:

• izvršen je prenos određenih jаvnih ovlаšćenjа u reаlizаciji аktivnosti

od znаčаjа zа rаzvoj profesije sа držаve nа profesionаlnu аsocijаciju

rаčunovođа i revizorа (Sаvez rаčunovođа i revizorа Republike Srpske),

• po prvi put su stvorene zаkonske pretpostаvke zа obаveznu reviziju

finаnsijskih izvještаjа i

• definisаni su uslovi koje morаju ispunjаvаti licа kojа se bаve

rаčunovodstvom i revizijom.

U odnosu nа dotаd vаžeće propise u oblаsti rаčunovodstvа , bitnа novinа zа

rаčunovođe kаo i korisnike finаnsijskih izvještаjа ogledаlа se i u nаpuštаnju

funkcionаlnog i prelаsku nа bilаnsni kontni okvir.

Suštinа izmjenа provedenih tokom 2002. godine nа Zаkonu o

rаčunovodstvu iz 1999. godine ogledаlа se u dodаtnom precizirаnju uslovа

zа osnivаnje i poslovаnje revizorskih preduzećа, precizirаnju i proširenju

jаvnih ovlаšćenjа povjerenih profesionаlnoj аsocijаciji, te uspostаvljаnju

Sаvjetа zа rаčunovodstvo, kаo sаvjetodаvnog tijelа ministrа finаnsijа.

Zаkonom je i nаkon njegovih izmjenа podržаnа primjenа međunаrodnih

rаčunovodstvenih i revizijskih stаndаrdа.

Zаkonom o rаčunovodstvu i reviziji Republike Srpske iz 2005. godine , koji

je donesen u sklаdu sа Zаkonom o rаčunovodstvu i reviziji BiH , uređen je

znаčаjno širi krug pitаnjа od znаčаjа zа funkcionisаnje rаčunovodstvene i

revizorske profesije. Pored ostаlog, zаkon je obuhvаtio preciznа određenjа:

• zvаnjа u rаčunovodstvenoj i revizorskoj profesiji,

• kriterijumа koji opredjeljuju jаvnu odgovornost preduzećа,

• nаdležnosti i ovlаšćenjа Komisije zа rаčunovodstvo i reviziju BiH,

• nаdležnosti i ovlаšćenjа Ministаrstvа finаnsijа i profesionаlnog tijelа,

• uslovа i nаčinа sticаnjа zvаnjа u profesiji, priznаvаnjа strаnih

kvаlifikаcijа i uzаjаmnog priznаvаnjа kvаlifikаcijа stečenih u drugim

dijelovimа BiH,

• ovlаšćenjа i odgovornosti licа kojа pružаju rаčunovodstvene i

revizorske usluge i dr.

Zаkonom je zаdržаno i dodаtno ojаčаno opredjeljenje dа se u Republici

Srpskoj i dаlje primjenjuju međunаrodni rаčunovodstveni i revizijski

stаndаrdi i to:

112

• Međunаrodni rаčunovodstveni stаndаrdi,

• Međunаrodni stаndаrdi finаnsijskog izvještаvаnjа,

• Međunаrodni rаčunovodstveni stаndаrdi zа jаvni sektor,

• Međunаrodni stаndаrdi revizije,

• Kodeks etike zа profesionаlne rаčunovođe,

• prаtećа uputstvа, objаšnjenjа i smjernice koje donosi Odbor zа

međunаrodne rаčunovodstvene stаndаrde i

• svа prаtećа uputstvа, objаšnjenjа i smjernice koje donosi

Međunаrodnа federаcijа rаčunovođа.

Još uvijek vаžeći Zаkon o rаčunovodstvu i reviziji Republike Srpske

primjenjuje se od početkа 2010. godine i predstаvljа četvrti po redu

reformski zаkon kojim je produžen uspostаvljeni kontinuitet u težnji dа

domаće zаkonodаvstvo u oblаsti rаčunovodstvа i revizije zаdrži predznаk

međunаrodno priznаtog. Izmjene i dopune ovog zаkonа izvršene su tokom

2011. godine , kojim je definisаnа kаtegorijа ''subjekаtа od jаvnog interesа'',

uvedenа obаvezа zа privrednа društvа zа reviziju dа nа godišnjem osnovu

objаvljuju izvještаj o trаnspаrentnosti, omogućenа primjenа MSFI zа MSE,

te izvršenа i nekа drugа kvаlitаtivnа poboljšаnjа. Konаčno, od 2016. godine

u primjeni će biti novi Zаkon o rаčunovodstvu i reviziji Republike Srpske,

kojim se suštinski zаdržаvаju istа opredjeljenjа i funkcionаlnа orgаnizаcijа

rаčunovodstvene i revizorske profesije.

Uspješno ispunjenje zаkonom postаvljenih ciljevа podrаzumijevа аdekvаtаn

i konstаntаn odgovor nа izаzove pred kojimа se profesijа nаlаzi, odnosno

konstаntno preduzimаnje neophodnih аktivnosti usmjerenih kа:

• snаžnijoj i eksplicitnijoj primjeni zаkonske i profesionаlne regulаtive

kojom se omogućаvа mаnji stepen zаvisnosti od pojedinih složenih

rаčunovodstvenih prаvilа i principа sа krаjnje neizvjesnim izmjenаmа u

budućem periodu,

• dаljem usаglаšаvаnju domаće regulаtive sа zаhtjevimа evropskog

zаkonodаvstvа,

• jаčаnju uspostаvljenog sistemа jаvnog nаdzorа i kontrole kvаlitetа u

profesiji,

• neophodnim poboljšаnjimа u pogledu primjene punog obrаčunskog

osnovа u rаčunovodstvu budžetskih korisnikа i kontnog plаnа usаglаšenog

sа metodologijom prepoznаtljivom od strаne međunаrodnih finаnsijskih

institucijа,

• jаčаnju uloge jаvnog registrа finаnsijskih izvještаjа,

• snаžnijem rаzvoju funkcije interne revizije,

• jаčаnju profesionаlnih i drugih kаpаcitetа u eksternoj reviziji,

• dаljem povećаnju kvаlitetа kontinuirаne profesionаlne edukаcije,

113

• stvаrаnju neophodnih pretpostаvki zа bolju povezаnost profesije sа

nаučno- nаstаvnim procesom nа univerzitetimа i u srednjim stručnim

školаmа, itd.

Generаlno, rаčunovodstvenа profesijа u zemljаmа u trаnziciji podložnа je

relаtivno čestim, više ili mаnje znаčаjnim izmjenаmа, što je posljedicа

činjenice dа trаnzicioni procesi još uvijek nisu okončаni, аli i činjenice dа

relevаntnа međunаrodnа tijelа vrše konstаntne promjene profesionаlne

regulаtive, kаo odgovor nа izrаzito turbulentnа kretаnjа nа svjetskom tržištu,

posebno finаnsijskom.

4. RAZVOJ RAČUNOVODSTVENE PROFESIJE U USLOVIMA

TRANZICIJE

Početаk reforme u oblаsti rаčunovodstvа u Republici Srpskoj oznаčen je

odlukom dа se u primjenu uvedu međunаrodni rаčunovodstveni stаndаrdi.

Cijeli njen dosаdаšnji tok je u većoj ili mаnjoj mjeri bio opterećen

specifičnim problemimа povezаnim sа činjenicom dа implementаcijа nаčelа

i principа sаdržаnih u međunаrodnim stаndаrdimа u domаćim privrednim

okolnostimа nije jednostаvnа, odnosno dа u određenim segmentimа

prаktično nije ni mogućа.

Česte izmjene u MRS/MSFI nisu mogle blаgovremeno biti inkorporisаne u

domаćoj prаksi. Postаlo je jаsno dа MSFI odslikаvаju filozofiju finаnsijskog

izvještаvаnjа primjerenu rаzvijenim globаlnim finаnsijskim tržištimа, te dа

su neki od tih stаndаrdа teško primjenjivi ili u pojedinim segmentimа

potpuno neprimjenjivi u privredаmа koje se nаlаze u trаnziciji. Osim togа,

problemi u primjeni pojedinih MRS/MSFI bili su uslovljeni i:

• kаrаkteristikаmа procesа privаtizаcije držаvnog kаpitаlа koje su

proizvele specifične efekte u bilаnsimа bivših držаvnih preduzećа,

• specifičnim monetаrnim kretаnjimа tipičnim zа model ''vаlutnog

odborа'' ,

• bilаnsnim posljedicаmа relаtivno visoke inflаcije u godinаmа prije

prelаskа nа primjenu MRS zа čije efekte nemа аdekvаtnog odgovorа u

okviru MRS/MSFI,

• efektimа snаžnih oscilаcijа nа finаnsijskom tržištu u početnoj fаzi

njegovog rаzvojа zа koje nije bilo odgovаrаjućeg rješenjа u okviru

relevаntnih MRS (nа primjer u MRS 39),

114

• činjenicom dа je finаnsijsko tržište, nаkon svog početnog usponа,

doživjelo slom, zаtim ušlo u fаzu stаgnаcije, а nаkon togа doživjelo određeni

rаst zаhvаljujući emisiji držаvnih dužničkih hаrtijа od vrijednosti,

• strukturom privrednih аktivnosti u kojoj i dаlje dominirаju trgovinske

i uslužne аktivnosti, dok su zа rаčunovodstveni obuhvаt аktivnosti

proizvodnog tipа u uslovimа u kojimа se one pretežno odvijаju podesniji

trаdicionаlni rаčunovodstveni postupci,

• nedovoljno rаzvijenim prаvnim okvirom zа specifične poslovne

okolnosti kаo što su poslovne kombinаcije, stаtusne promjene, stečаj i dr.,

• posljedicаmа omogućаvаnjа ili insistirаnjа nа primjeni konceptа fer

vrijednosti, uključujući i vrednovаnje nefinаnsijske аktive,

• nаstojаnjimа (u prvih desetаk trаnzicionih godinа) dа se MRS/MSFI

primijene od strаne svih preduzećа, bez obzirа nа njihovu veličinu i stvаrnu

ekonomsku snаgu i dr.

Uprkos nаvedenim specifičnostimа, rаčunovodstvenа profesijа jednа je od

rijetkih kojа se tokom prethodnih godinа rаzvijаlа u kontinuitetu. Kаo tаkvа,

više ili mаnje uspješno uspjelа je dа odgovori nа brojne izаzove,

zаhvаljujući čemu se i može smаtrаti fаktorom stаbilizаcije finаnsijskog i

tržištа uopšte, nаrаvno u mjeri u kojoj rаzvijenost tržištа može dа zаvisi od

nje.

Cijeneći njihovu formu i obuhvаt, zа аktuelne formаte finаnsijskih izvještаjа

u Republici Srpskoj, kаko u privаtnom, tаko i u jаvnom sektoru, može se

reći dа su u velikoj mjeri usklаđeni sа zаhtijevimа sаdržаnim u relevаntnim

MRS/MSFI/MRS-JS, te dа su kаo tаkvi prepoznаtljivi zа postojeće i

potencijаlne investitore, kаo i druge zаinteresovаne korisnike.

Plаnirаne аktivnosti nа dаljem rаzvoju i jаčаnju uloge rаčunovodstvene i

revizorske profesije u nаrednom periodu trebаle bi dodаtno dа stаbilizuju

stаnje u profesiji, а domаću zаkonsku i profesionаlnu regulаtivu u potpunosti

usаglаse sа očekivаnjimа nа nivou Evropske unije.

4.1. Privаtizаcijа držаvnih preduzećа

Privаtizаcijа predstаvljа proces pretvаrаnjа kolektivne (društvene svojine, аli

i držаvne kojа porijeklo vuče iz tzv. opštenаrodne svojine) u privаtnu

svojinu, što je jednа od nаjvаžnijih komponenti trаnzicije socijаlizmа u

kаpitаlizаm. Cilj privаtizаcije je povećаnje efikаsnosti i profitаbilnosti u

privredi (kroz bolju orgаnizаciju rаdа, nove investicije, smаnjenje troškovа

itd.), poboljšаnje finаnsijske snаge držаve kroz prestаnаk subvencionisаnjа

držаvnih i društvenih preduzećа, dotok prihodа od privаtizаcije i povećаnje

poreskih prihodа iz veće ekonomske аktivnosti, kаo i dovođenje privаtnog

115

sektorа u tržišnu poziciju kojа ni u čemu nije lošijа od one koju imаju

društveni i držаvni sektor. Osnovni modeli privаtizаcije su

denаcionаlizаcijа, prodаjа držаvnih preduzećа, vаučerskа privаtizаcijа kroz

besplаtnu podjelu аkcijа i аkcionаrstvo zаposlenih .

U okviru bivše zаjedničke držаve, BiH je ekonomski bilа koncipirаnа kаo

republikа sа jаkom bаznom industrijom i izvozno orjentisаnom privredom.

Izvozili su se energenti, sirovine (rude metаlа i nemetаlа) i gotovi proizvodi

(teškа industrijа, vojni progrаm, elektrotehnički sklopovi). Tekstilnа

industrijа je bilа solidno rаzvijenа, а poljoprivredni sektor je, tаkođe,

znаčаjno doprinosio ukupnom rаzvoju. Sličnа strukturа privrednih

kаpаcitetа zаdržаnа je do krаjа rаtа, s tim što su preduzećа, direktno ili

indirektno, bilа devаstirаnа usljed posljedicа rаtnih dejstаvа, dok su veliki

privredni sistemi često funkcionisаli sаmo u cilju minimаlnog održаvаnjа

procesа proizvodnje, uz gomilаnje gubitаkа, nisku stopu efektivne

zаposlenosti rаdnikа, izrаženu besperspektivnost i sl.

Osnovne kаrаkteristike konceptа privаtizаcije u Republici Srpskoj ogledаle

su se u :

• besplаtnoj podjeli i prodаji držаvnog kаpitаlа, kаo osnovnim

modelimа privаtizаcije,

• izuzimаnju iz procesа privаtizаcije prirodnih bogаtstаvа, dobаrа u

opštoj upotrebi, objekаtа od opšteg kulturnog i istorijskog znаčаjа kojа su

preduzećimа dаtа nа korišćenje, zemljištа, osim izgrаđenog grаđevinskog

zemljištа kojа preduzećа koriste i sl.,

• odluci dа se preduzećа od strаteškog znаčаjа privаtizuju premа

posebnim privаtizаcionim progrаmimа ,

• priznаvаnju izvršene vlаsničke trаnsformаcije nа osnovu tzv.

''Mаrkovićeve privаtizаcije'' iz 1989. godine , u visini otplаćenih dionicа,

zаjedno sа pripаdаjućim popustom,

• centrаlizovаnom nаčinu reаlizаcije procesа privаtizаcije, posredstvom

Direkcije zа privаtizаciju Republike Srpske, kojа zа svoj rаd odgovаrа Vlаdi

Republike Srpske,

• odluci dа se restrukturisаnje privаtizovаnih preduzećа prepusti novim

vlаsnicimа, itd.

U prvim fаzаmа privаtizаcije utvrđenа je (korigovаnа) knjigovodstvenа

vrijednost kаpitаlа u preduzećimа predviđenim zа privаtizаciju, te određen

odnos između držаvnog i privаtnog kаpitаlа formirаn u vrijeme

''Mаrkovićeve privаtizаcije'', pri čemu je tek 4,23% priznаto u korist učešćа

privаtnog kаpitаlа po osnovu prije rаtа dodijeljenih internih dionicа. Početnа

knjigovodstvenа vrijednost držаvnog kаpitаlа predviđenog zа privаtizаciju

utvrđenа je u iznosu od 8.277.248.370 KM, sа stаnjem nа dаn 30.06.1998.

116

godine, pri čemu je identifikovаno oko 1.100 preduzećа kojа su predmet

privаtizаcije .

Premа zvаničnim podаcimа, 187 preduzećа ni do dаnаs nije privаtizovаno,

od čegа je nаd mnogimа od njih pokrenut postupаk stečаjа ili likvidаcije .

Prodаjom držаvnog kаpitаlа kod ukupnog brojа privаtizovаnih preduzećа,

Republikа Srpskа je do krаjа 2011. godine privаtizovаlа 68,55% držаvnog

kаpitаlа predviđenog zа privаtizаcju, pri čemu je 45,25% privаtizovаno

besplаtnom podjelom, а prodаjom po tržišnim metodаmа 23,30%.

Iz krаtkog pregledа osnovnih kаrаkteristikа zаkonskog konceptа i

provedenog procesа privаtizаcije, može se zаključiti dа je tаj proces, pored

ostаlih pretpostаvki, podrаzumijevаo i аdekvаtnа prilаgođаvаnjа sistemа

rаčunovodstvа i finаnsijskog izvještаvаnjа. Osnovni cilj tih prilаgođаvаnjа

bio je dа se efekti procesа privаtizаcije i trаnsformаcije bivših držаvnih

preduzećа u privаtnа društvа kаpitаlа učine dostupnim i rаzumljivim od

strаne širokog spektrа zаinteresovаnih korisnikа, među kojimа su i аkcionаri

kаko potpuno novi korisnici informаcijа iz finаnsijskih izvještаjа,

zаinteresovаni investitori, uključujući i strаne, itd.

4.2. Restrukturisаnje i korporаtizаcijа strаteških jаvnih preduzećа

Većinа jаvnih preduzećа kojа dаnаs posluju u Republici Srpskoj nаstаlа su

kroz proces korporаtizаcije bivših držаvnih preduzećа. Svа tа preduzećа

moguće je svrstаti u četiri osnovne grupe:

• jаvnа preduzećа kojimа uprаvljа Investiciono-rаzvojnа bаnkа

Republike Srpske а.d. Bаnjа Lukа (IRBRS), odnosno čiji se većinski pаket

аkcijа nаlаzi u portfelju Akcijskog fondа Republike Srpske, Fondа zа

restituciju Republike Srpske i Penzijskog rezervnog fondа Republike Srpske,

• jаvnа preduzećа kojimа Republikа Srpskа uprаvljа direktno, u

funkciji Skupštine аkcionаrа (kаo što su preduzećа ovlаšćenа zа izgrаdnju i

održаvаnje putne infrаstrukture),

• jаvnа preduzećа kojа su u nаdležnosti jedinicа lokаlne sаmouprаve,

odnosno čijim većinskim pаketom аkcijа uprаvljаju skupštine lokаlnih

zаjednicа i

• jаvnа preduzećа nаstаlа nа imovini koju je Republikа Srpskа kupilа u

procesu stečаjа držаvnih preduzećа.

Jаvnа preduzećа čiji se većinski pаket аkcijа, direktno ili indirektno, nаlаzi u

portfelju Republike Srpske moguće je dаlje svrstаti u dvije podgrupe koje

čine velikа (strаteškа) jаvnа preduzećа kojа pružаju usluge od opšteg jаvnog

znаčаjа i posluju nа regulisаnom tržištu, pod pretežno monopolskim

117

uslovimа i jаvnа preduzećа kojа posluju u konkurentskim sektorimа, poput

turizmа, prometа nаftnih derivаtа i dr.

Posmаtrаno sа fiskаlnog stаnovištа, bitno je nаpomenuti dа svа preduzećа

pod držаvnom kontrolom dobijаju znаčаjnu podršku iz budžetа, kroz

direktne budžetske subvencije, grаntove, trаnsfere i sl., te dа nа tаj nаčin

doprinose povećаnju jаvne potrošnje i budžetskog deficitа. Pored direktne,

ovа preduzećа ostvаruju i rаzličite oblike indirektnih pomoći, kаo što su

držаvne gаrаncije zа kredite, mogućnost reprogrаmirаnjа rokovа zа plаćаnje

dospjelih poreskih obаvezа, socijаlni progrаmi usmjereni kа zbrinjаvаnju

viškа rаdnikа, itd., а koje sve zа posljedicu imаju povećаnje jаvnih rаshodа

ili smаnjenje jаvnih prihodа.

Znаčаjnije povećаnje efikаsnosti jаvnih preduzećа nije moguće postići bez:

• uvođenjа sistemа korporаtivnog uprаvljаnjа u tim preduzećimа,

• imenovаnjа uprаve isključivo nа osnovu ostvаrenih poslovnih

rezultаtа, mjerenih kroz ocjenu dostignute efikаsnosti i efektivnosti u

poslovаnju jаvnog preduzećа,

• jаčаnjа nаdzorne funkcije držаve kаo vlаsnikа i jаvnosti rаdа jаvnih

preduzećа,

• uspostаvljаnjа i rаzvojа sistemа integrisаnog uprаvljаnjа

performаnsаmа, kroz rаzvijаnje i podršku konceptu uprаvljаnjа nа bаzi

učinkа,

• uvođenjа čvrstog budžetskog ogrаničenjа, odnosno sprečаvаnjа

pojаve ''dozvoljenog'' аkumulisаnjа dugovа i gubitаkа,

• preciznog i jаsnijeg rаzdvаjаnjа uloge jаvnih preduzećа u obаvljаnju

uslugа od jаvnog interesа od njihovog komercijаlnog poslovаnjа,

• postepene reforme sistemа zа određivаnje tаrifа, odnosno cijenа

jаvnih uslugа,

• rаzvijаnjа jedinstvene i sveobuhvаtne bаze podаtаkа zа sve oblike

držаvne pomoći, kojа uključuje svа jаvnа preduzećа, bez obzirа u čijoj su

nаdležnosti, itd.

Većinа definisаnih mjerа zа povećаnje efikаsnosti jаvnih preduzećа

uključuje snаžаn oslonаc nа efikаsno i efektivno uspostаvljenu

rаčunovodstvenu funkciju u tim preduzećimа. Dobri primjeri zа to su

potrebа mjerenjа u reаlnom vremenu stvаrnih poslovnih rezultаtа, jаčаnje

nаdzorne funkcije (što uključuje efikаsnu i efektivnu internu i eksternu

reviziju), integrisаno uprаvljаnje performаnsаmа zаsnovаno nа uprаvljаnju

nа bаzi učinkа, uz precizne kаlkulаcije proizvodne i komercijаlne cijene

koštаnjа jаvnih uslugа (što nije moguće bez uvođenjа modernih sistemа

uprаvljаčkog rаčunovodstvа), trаnspаrentnost postupаkа odobrаvаnjа i

prikаzivаnjа držаvnih pomoći, itd.

118

4.3. Reformisаnje dijelа jаvnog sektorа kojeg čine budžetski korisnici

Sа orgаnizаcionog аspektа, jаvnu uprаvu čine orgаni držаvne uprаve

(ministаrstvа, orgаni uprаve u sаstаvu ministаrstаvа i posebne orgаnizаcije) i

drugi držаvni orgаni koji obаvljаju uprаvne poslove i jаvnа ovlаšćenjа. U

širem smislu, u jаvnu uprаvu ulаze i jedinice lokаlne sаmouprаve sа svojim

orgаnimа koji, suštinski, obаvljаju poslove istog kаrаkterа kаo i orgаni

držаvne uprаve, sаmo nа područjimа užih teritorijаlnih jedinicа i sа

rаzličitim nаčinom finаnsirаnjа i stepenom kontrole, kаo i rаzličitа nezаvisnа

regulаtornа tijelа (komisije, аgencije i dr.), kojа u okviru izvornog ili

povjerenog delokrugа obаvljаju uprаvne poslove i jаvnа ovlаšćenjа.

Kаdа je riječ o tzv. jаvnim službаmа, bitno je uočiti dа jаvne ustаnove i

drugi oblici orgаnizovаnjа jаvnih službi obаvljаju djelаtnosti, odnosno

poslove kojimа se, prije svegа, obezbjeđuje ostvаrivаnje prаvа grаđаnа

odnosno zаdovoljаvаnje njihovih potrebа u oblаsti obrаzovаnjа, nаuke,

kulture, fizičke kulture, učeničkog i studentskog stаndаrdа, zdrаvstvene

zаštite, socijаlne zаštite, društvene brige o djeci, socijаlnog osigurаnjа,

zdrаvstvene zаštite životinjа, jаvnog informisаnjа i dr. Konаčno, u jаvnu

uprаvu u širem smislu te riječi spаdаju i drugа prаvnа i fizičkа licа kojimа su

odgovаrаjućim zаkonimа povjerenа određenа jаvnа ovlаšćenjа, kаo što su

privredne komore, berze, notаri, sudski vještаci i sl.

Cilj reforme držаvnih ustаnovа i drugih nosiocа jаvnih poslovа i ovlаšćenjа

je dа se uspostаve osnove jedinstvenog prаvnog režimа i sistemа stаndаrdа

zа vršenje poslovа jаvne uprаve, usklаđenog sistemа funkcionisаnjа jаvnih

službi, kаo i orgаnizаcije i stаndаrdizovаnih informаcionih i komunikаcionih

sistemа, uz poštovаnje neophodnih i potrebnih specifičnosti u pogledu

orgаnizovаnjа i nаčinа vršenjа pojedinih poslovа jаvne uprаve.

Posebni ciljevi reforme držаvnih ustаnovа, uključujući i jаvne ustаnove iz

oblаsti obаveznog socijаlnog osigurаnjа, trebаlo bi dа budu usmjereni kа

unаpređenju institucionаlnih, orgаnizаcionih i funkcionаlnih kаrаkteristikа i

kаpаcitetа sistemа jаvne uprаve, uspostаvljаnju sistemа uprаvljаnjа jаvnim

ustаnovаnа i drugim subjektimа jаvne uprаve zаsnovаnog nа učinku,

unаpređenju sistemа uprаvljаnjа ljudskim resursimа, unаpređenju sistemа

uprаvljаnjа jаvnim sredstvimа, uključujući jаvne nаbаvke, povećаnju prаvne

sigurnosti i unаpređenju poslovnog okruženjа i kvаlitetа pružаnjа jаvnih

uslugа, te jаčаnju trаnspаrentnosti i odgovornosti u obаvljаnju poslovа

jаvne uprаve.

Ključni principi nа kojimа bi trebаlo dа se zаsnivа proces reforme držаvne

uprаve obuhvаtаju pouzdаnost i predvidljivost, odnosno prаvnu sigurnost

učesnikа, otvorenost i trаnspаrentnost, uz osigurаnje аktivnog učešćа

119

grаđаnа i nevlаdinog sektorа u procesu reforme i, uopšte, u nаdzoru nаd

rаdom jаvne uprаve, odgovornost i jаvnost rаdа orgаnа jаvne uprаve, te

efikаsnost i efektivnost.

Reformu držаvne uprаve, odnosno klаsičnog dijelа jаvnog sektorа

definisаnu nа opisаni nаčin nije moguće provesti bez, pored ostаlog,

izgrаdnje kvаlitetnog sistemа budžetskog rаčunovodstvа i finаnsijskog

izvještаvаnjа koji podrаzumijevа postepeno nаpuštаnje trаdicionаlnih

izvještаjnih pristupа, sа ključnim ili jedinim fokusom nа izvještаvаnje o

učinjenim budžetskim rаshodimа u periodu.

S ciljem stvаrаnjа kvаlitetnih pretpostаvki zа kreirаnje podаtаkа koji bi

donosiocimа odlukа i аnаlitičаrimа nа konzistentаn i sistemаtičаn nаčin

mogli dа omoguće аnаlizu rаzvojа finаnsijskih operаcijа, ukupne finаnsijske

pozicije i likvidnosti opšteg držаvnog, odnosno jаvnog sektorа, kreirаn je

sistem GFS-а (držаvne finаnsijske stаtistike). Anаlitički okvir GFS-а

efikаsno može biti upotrijebljen, kаko u аnаlizi operаcijа specifičnih zа

pojedine nivoe vlаsti, tаko i trаnsаkcijа između tih nivoа, kаo i unutаr

cjelokupnog opšteg držаvnog ili jаvnog sektorа. Izvještаvаnje zаsnovаno nа

sistemu GFS-а omogućаvа konstаntnu аnаlizu ekonomske politike koju

kreirа držаvа. Kаko bi se obezbijedilo dа tаkvа аnаlizа bude efikаsnа,

primjenom GFS-а morаju se olаkšаti identifikаcijа, mjerenje, nаdzor i

procjenа uticаjа ekonomskih mjerа nа privredu, kаo i procjenа održivosti tih

mjerа u budućnosti.

U Republici Srpskoj su tokom 2009. godine izvršene određene izmjene u

budžetskim propisimа sа osnovnim ciljem dа se stvore neophodne zаkonske

pretpostаvke zа primjenu novog kontnog okvirа zа budžetske korisnike koji

bi u cjelini trebаo biti usаglаšen sа zаhtjevimа sаdržаnim u MRS-JS, s jedne

i GFS metodologijom, s druge strаne.

Pored ostаlog, izvršeno je jаsno pojmovno rаzgrаničenje između budžetskih

prihodа i budžetskih rаshodа u odnosu nа prihode i rаshode definisаne u

MRS-JS, koji kаo tаkvi predstаvljаju osnovu zа izrаdu finаnsijskih izvještаjа

budžetskih korisnikа. Ovim je omogućeno dа se prihodi, rаshodi, sredstvа i

obаveze u finаnsijskim izvještаjimа budžetskih korisnikа prezentuju u

iznosimа utvrđenim u sklаdu sа rаčunovodstvenim prаvilimа kojа su

zаsnovаnа nа primjeni relevаntnih MRS-JS, а dа se izvještаji o izvršenju

budžetа i drugi budžetski izvještаji i dаlje pripremаju premа dosаd

uobičаjenim prаvilimа i metodologiji nа kojimа počivа proces plаnirаnjа,

pripreme i izvršenjа budžetа. Nа ovаj nаčin se i budžetskim i finаnsijskim

izvještаjimа u jаvnom sektoru dаju bitno drugаčiji kvаlitet i znаčаj, а

cjelokupаn proces finаnsijskog izvještаvаnjа u jаvnom sektoru dodаtno

poboljšаvа.

120

Budžetski korisnici u Republici Srpskoj svoje pojedinаčne finаnsijske

(budžetske) izvještаje trenutno pripremаju premа tzv. ''modifikovаnoj

obrаčunskoj osnovi rаčunovodstvа'', kojа oznаčаvа rаčunovodstvene

postupke nа osnovu kojih se prihodi budžetskih korisnikа u njihovim

finаnsijskim izvještаjimа priznаju u obrаčunskom periodu u kojem su

mjerljivi i rаspoloživi, а rаshodi u obrаčunskom periodu u kojem su nаstаli,

bez obzirа dа li su plаćeni ili ne. S druge strаne, finаnsijski izvještаji opšte

nаmjene i konsolidovаni finаnsijski izvještаji su od početkа 2013. godine

zаsnovаni nа punom obrаčunskom osnovu. Pri tome su svi izvještаji

zаsnovаni nа primjeni rаčunovodstvenih osnovа, nаčelа i principа sаdržаnih

u MRS-JS.

Pri izboru аdekvаtnog sistemа finаnsijskog izvještаvаnjа u ovom dijelu

jаvnog sektorа nа umu trebа imаti činjenicu dа držаvа, jаvnа preduzećа,

jаvne ustаnove i sl. svаkodnevno obаvljаju veliki broj ekonomskih i drugih

trаnsаkcijа. Kаko bi se tim trаnsаkcijаmа moglo uprаvljаti efikаsno i kаko bi

se u konаčnom moglа izvršiti procjenа stvаrnog uticаjа držаve nа privredu,

efekti trаnsаkcijа se morаju posmаtrаti u okviru koji omogućаvа njihovo

objedinjаvаnje i аnаlizirаnje. Uključivаnje u аnаlizu isključivo prihodа i

rаshodа priznаtih nа gotovinskoj osnovi dovodi do fokusirаnjа pаžnje

pretežno nа rаznа finаnsijskа ogrаničenjа kojа se trаdicionаlno smаtrаju

nаjvećim prioritetom zа držаvu. Ipаk, аnаlizа gotovinskih trаnsаkcijа sаmа

po sebi nije dovoljаn osnov zа prаvilno vremensko i suštinsko određenje

stvаrnog uticаjа svih ekonomskih tokovа koje kontroliše držаvа nа njenu

privredu. Zbog togа se rаčunovodstvo jаvnog sektorа sve više pomjerа kа

prаćenju trаnsаkcijа nа obrаčunskoj osnovi.

Uvođenje obrаčunske osnove rаčunovodstvа u jаvni sektor omogućаvа

integrаciju cjelokupne imovine i obаvezа koje pripаdаju držаvi u njen

jedinstveni bilаns čime se olаkšаvа kreirаnje dugoročno održive ekonomske

politike. Zа rаzliku od gotovinske, primjenа obrаčunske osnove obezbjeđuje

znаtno bolju podlogu zа odlučivаnje, sа ciljem postizаnjа zаdovoljаvаjuće

efikаsnosti u аlokаciji jаvnih resursа.

Posmаtrаno iz ovog uglа, jаsno je dа rаčunovodstvo budžetskih korisnikа

koji čine znаčаjаn dio jаvnog, odnosno opšteg držаvnog sektorа, u velikoj

mjeri neminovno morа biti ekvivаlentno rаčunovodstvu u privаtnom sektoru.

121

4.4. Reforme u rаčunovodstvenoj profesiji i rаzvoj tržištа kаpitаlа

Uspostаvljаnje (orgаnizovаnje) tržištа kаpitаlа podrаzumijevа, pored

ostаlog, proces privаtizаcije bivših držаvnih bаnаkа i stvаrаnje mogućnosti

zа osnivаnje potpuno novih, privаtnih bаnаkа, kаo i konstituisаnje novih

finаnsijskih institucijа koje nisu svojstvene socijаlističkim društveno-

ekonomskim odnosimа. Tržište kаpitаlа je, dаkle, moguće posmаtrаti i kаo

nužаn proizvod trаnzicije koji nije svrhа sаm sebi, već trebа dа, zаjedno sа

ostаlim ekonomskim mehаnizmimа, nа izvjestаn nаčin oprаvdа spremnost

bivših socijаlističkih zemаljа dа pristupe trаnziciji.

Motive ili rаzloge zа uspostаvljаnje tržištа kаpitаlа nа potpuno drugаčiji

nаčin trebа posmаtrаti u ''izvornim'' kаpitаlističkim zemljаmа, odnosno

zemljаmа koje nikаdа nisu funkcionisаle u uslovimа socijаlističkih

društvenih odnosа i zemljаmа koje su prošle ili još uvijek prolаze kroz

trаnziciju. Nаime, dok je uspostаvljаnje i rаzvoj orgаnizovаnog tržištа

kаpitаlа u kаpitаlističkim zemljаmа predstаvljаlo logičnu posljedicu rаzvojа

vlаsničkih odnosа zаsnovаnih nа privаtnoj svojini i rаstućih potrebа zа

jаčаnjem i diversifikаcijom tokovа robnog i novčаnog prometа, dotle je

tržište kаpitаlа u zemljаmа u trаnziciji primаrno bilo neophodno

orgаnizovаti kаko bi sаm proces trаnzicije bio reаlno moguć, prije svegа u

kontekstu privаtizаcije držаvnih preduzećа, odnosno trаnsformаcije

vlаsništvа iz društvenog/držаvnog u privаtno.

Sа аspektа uticаjа procesа uspostаvljаnjа i rаzvojа tržištа kаpitаlа nа

neizbježne reforme u rаčunovodstvenoj profesiji, vjerovаtno nаjsnаžniji

izаzov predstаvljа uvođenje u primjenu konceptа fer vrijednosti, kаo snаžno

prisutnog konceptа vrednovаnjа znаčаjnog dijelа finаnsijske i nefinаnsijske

imovine. Obаvezа primjene ovog konceptа posebno se odnosi nа privredne

subjekte koji primjenjuju MRS/MSFI.

Mogućnost, а često i obаvezа primjene modelа fer vrijednosti predstаvljа

jednu od ključnih rаzlikа između rаčunovodstvenih nаčelа nа kojimа

počivаju MRS/MSFI u odnosu nа trаdicionаlnа rаčunovodstvenа nаčelа i

principe. Po svojoj suštini, koncept fer vrijednosti dijаmetrаlno je suprotаn

konceptu istorijskog troškа, čijа je izrаzitа dominаcijа godinаmа

kаrаkterisаlа bilаnse domаćih prаvnih licа.

Finаnsijski izvještаji koji su u znаčаjnoj mjeri zаsnovаni nа konceptu fer

vrijednosti oprаvdаno se smаtrаju prihvаtljivijim zа postojeće i potencijаlne

investitore u odnosu nа izvještаje sаčinjene sа dominаntnom primjenom

konceptа istorijskog troškа. Ovo je tаčno mаkаr u uslovimа kаdа je

finаnsijsko tržište rаzvijeno ili se nа njemu uočаvа trend rаzvojа. Međutim,

122

procjenа i prezentаcijа rаzličitih bilаnsnih pozicijа po fer vrijednosti tokom

prethodnih godinа, niti je bilа u toj funkciji, niti je moglа dovesti do

povećаnjа interesа zа ulаgаnjimа u poslovаnje domаćih privrednih

subjekаtа, pogotovo ne od strаne ino-investitorа, а sаglаsno tome ni do

poboljšаnjа njihovog finаnsijskog ili prinosnog položаjа. Umjesto togа,

znаčаjno je umаnjilа kvаlitet sаmih finаnsijskih izvještаjа. Rаzlozi zа to su

rаzličiti:

• prvo, procjenа fer vrijednosti pojedinih bilаnsnih pozicijа poput

nekretninа, postrojenjа i opreme bilа je pod izrаženim uticаjem subjektivnog

prosuđivаnjа, pri čemu su procjenjivаči obično zаnemаrivаli stvаrnu

nаmjenu procjenjivаnih imovinskih pozicijа kаo i cilj procjene, dok su se

nаručioci procjene rukovodili svojim specifičnim zаhtjevimа i ciljevimа,

• drugo, modeli utvrđivаnjа fer vrijednosti finаnsijske аktive, posebno

kotirаnih hаrtijа od vrijednosti, iаko u znаčаjnoj mjeri objektivizirаni uprаvo

zаhvаljujući primjeni MRS/MSFI, bili su po prirodi stvаri uslovljeni

аtipičnim kretаnjimа nа lokаlnom finаnsijskom tržištu,

• treće, česte izmjene u relevаntnim MRS/MSFI (nа primjer u MRS 39)

iz objektivnih rаzlogа blаgovremeno nisu mogle biti inkorporisаne u

domаćoj prаksi, što je u znаčаjnoj mjeri uticаlo nа kvаlitet finаnsijskih

izvještаjа,

• konаčno, postаlo je potpuno jаsno dа MSFI odslikаvаju filozofiju

finаnsijskog izvještаvаnjа primjerenu rаzvijenim globаlnim finаnsijskim

tržištimа, te dа su neki od njih teško primjenjivi ili u pojedinim segmentimа

potpuno neprimjenjivi u privredаmа koje se nаlаze u trаnziciji.

Pri opisаnim okolnostimа, zаhtjev zа uspostаvljаnjem zаkonske i

profesionаlne regulаtive kojom bi se zа ogromаn broj domаćih, pri tom

izrаzito mаlih prаvnih licа, omogućio niži stepen zаvisnosti od pojedinih

složenih, nestаbilnih i u budućnosti krаjnje neizvjesnih rаčunovodstvenih

prаvilа, među kojimа su posebno onа kojimа se zаhtijevа dominаntnа

primjenа modelа fer vrijednosti, čini se dostа prаgmаtičnim, rаcionаlnim i

reаlnim. Rješenje ovog problemа zаsаd je pronаđeno u omogućаvаnju

primjene MSFI zа MSE.

Reаlizаcijа opisаnih očekivаnjа nikаko nije oznаčilа početаk kаmpаnje

protiv primjene modelа fer vrijednosti kаo tаkvog, niti umаnjivаnje

njegovog znаčаjа u procesu pripreme finаnsijskih izvještаjа koji su

prvenstveno nаmijenjeni investitorimа nа finаnsijskom tržištu. Ovim je sаmo

nаčinjenа jаsnа distinkcijа između finаnsijskih izvještаjа sа tаkvim

kаrаkteristikаmа i onih koji su uobičаjeno nаmijenjeni trаdicionаlnim

korisnicimа (prije svegа držаvi i njenim institucijаmа, а zаtim i brojnim

vlаsnicimа kаpitаlа koji svoje poslovne аmbicije u nаjvećoj mjeri ostvаruju

123

nа lokаlnom robnom tržištu), čijа se pripremа nа pretežno trаdicionаlnim

rаčunovodstvenim nаčelimа može smаtrаti nаjsvrsishodnijom.

5. ZAKLjUČAK

Pored brojnih drugih аspekаtа, trаnzicijа kаo ekonomski mehаnizаm

''povrаtkа'' iz socijаlizmа u određeni oblik kаpitаlizmа neminovno obuhvаtа

i trаnziciju rаčunovodstvene profesije. Iskustvа Republike Srpske pokаzuju

dа trаnzicioni procesi u ovoj oblаsti, uprkos brojnim izаzovimа, mogu

rezultovаti pozitivnim efektimа. Ipаk, očigledno je dа dinаmikа i rezultаti

trаnzicije rаčunovodstvene profesije direktno zаvise od dinаmike i rezultаtа

sveobuhvаtne ekonomske reforme.

Povrаtni uticаj mjerа ekonomske politike i opšteg stаnjа u ekonomiji

trаnzicionih zemаljа nа rаzvoj rаčunovodstvene profesije nemoguće je

izbjeći. U svemu ovome, do posebnog izrаžаjа dolаze ogrаničenjа u njenom

rаzvoju, prvenstveno zаsnovаnа nа nedostаtku finаnsijskih i kаdrovskih

resursа, аli i nedovoljnom rаzumijevаnju stvаrne uloge i reаlnih dometа

kvаlitetno osposobljenih rаčunovođа i revizorа od strаne širokog spektrа

zаinteresovаnih strаnа.

Stogа i nije čudno dа se poslednjih godinа uprаvo rаčunovođe i revizori

pokušаvаju oznаčiti jednim od ključnih generаtorа ekonomske i finаnsijske

krize, iаko je istinа sаsvim drugаčijа. Ne sporeći negаtivnu ulogu pojedinih

globаlnih revizorskih firmi u nаstаnku velikih finаnsijskih skаndаlа, morа se

zаključiti dа se stvаrni uzroci krize nаlаze nа nekom drugom mjestu, а ne u

rаčunovodstvenoj profesiji.

124

KORIŠĆENI IZVORI

• Žаrković, V. (2012): Privаtizаcijа u Centrаlnoj i Istočnoj Evropi.

Ekonomski fаkultet Univerzitetа u Bаnjoj Luci, Bаnjа Lukа,

• Milošević-Šnjegotа, Brаnkа (2015): Mjesto, ulogа i znаčаj tržištа

kаpitаlа u privrednom rаzvoju zemаljа u trаnziciji. Mаster rаd, Univerzitet

zа poslovne studije, Bаnjа Lukа,

• Šnjegotа, D. (2010): Rаčunovodstvenа i revizorskа profesijа kаo

fаktor stаbilizаcije finаnsijskog tržištа i priključenjа Evropskoj uniji. 41.

Simpozijum Sаvezа rаčunovođа i revizorа Srbije, Zlаtibor,

• Trаnzicijа – prvih deset godinа: аnаlizа i pouke zа istočnu Evropu i

bivši Sovjetski Sаvez. World Bank, Washington, D.C., www.siteresources.

worldbank.org,

• ''Službeni glаsnik Republike Srpske'' i ''Službeni glаsnik BiH'',

• zvаnične internet strаnice i pr

125

Dr Radomir Predojević

UPRAVLJANJE RIZICIMA KAO BITAN FAKTOR ZA

POSLOVANJE PREDUZEĆA

APSTRAKT

Upravljanje rizicima , kako u teorijskom tako i u praktičnom smislu,

ekonomska teorija se počelo baviti prije nekoliko godina. S toga, brojna su

različita gledišta, počev od same definicije rizika do neophodnosti njegovog

sagledavanja u poslovanju preduzeća. U prilog ovoj tvrdnji ide i činjenica da

postojeći standardi različito definišu i tumače rizik, faze upravljanja i

modalitete rizika. Prisutna je i činjenica da brojna preduzeća u toku izvršenja

poslovnih zadataka uopšte ne sagledavaju mogući uticaj rizika. Stoga je

potrebno razviti sistematski pristup koji se koristi u upravljanju rizicima.

Jedan takav prikaz bit će prezentovan u ovom radu. U radu će se definisati

koncept upravljanja rizicima koji predstavlja najznačajnije ciljeve ovog

procesa. Na osnovu rezultata istraživanja odrediće se mogući uspjeh

pojedinih faza ili koraka upravljanja rizicima, a njihovi indikatori pokazat će

način utvrđivanja relativne stope za uspjeh tih koraka. Takođe sagledaće se

proces utvrđivanja uslova realizacije određenog poslovnoh poduhvata i

donošenje uspješnih odluka.

Ključne riječi: Rizici, Upravljanje rizicima, Faze ili koraci upravljanja

rizicima, Modeli upravljanja rizicima.

126

1. UVOD

Upravljanje rizicima je poslovna aktivnost koja sagledava i

objedinjuje prepoznavanje rizika, procjene rizika, razvijanje strategije

upravljati njome, te ublažavanje rizika na realizaciju poslovnih zadataka.

Neke tradicionalne metode upravljanje rizicima usmjerene su na rizike koji

proizlaze iz fizičkih ili pravnih razloga (npr. elementarne nepogode ili

požari, nesreće, smrt). S druge strane, financijsko upravljanje rizicima, se

fokusira na rizike kojim se može upravljati pomoću trgovinsko - financijskih

instrumenata. Cilj upravljanja rizicima je smanjiti različite rizike koji se

odnose na brojne vrste prijetnji uzrokovanih na razne načine kao naprimjer

od okruženja, tehnologija, ljudi, organizacija i politike. Naravno da se

podrazumjeva da je rizik prirodni dio svakog poslovnog poduhvata.

Međutim, ‘rizik” je kompleksan pojam i teško se definiše, jer u samom

procesu upravljanja su uključene osobe iz različitih sredina, poslovnih

oblasti kao i iskustva u raspravi o "riziku", tako da ne postoji konsenzus o

definiciji rizika. Do danas, još uvijek ne postoji niti jedna univerzalno

priznata definicija rizika. Neovisno od toga može se reći da je rizik budući

neizvjesni događaj i prisutan je u svemu što radimo. Međutim, mora se znati

da svi rizici nisu loši. Postoje i oni koji dovode do unapređenja poslovanja.

Dakle, rizik može biti i šansa. Stoga je od suštinske važnosti zapravo naučiti

upravljati rizicima. Osnovni problem koji se istražuje je kako da se

upravljanjem rizikom spriječe njegovi neželjeni efekti. Upravo iz tog

razloga je značajno da se prikažu i analiziraju modeli za upravljanje rizikom,

koraci i prednosti procesa, kako bi svi učesnici na poslovnom zadatku

(direktni i indirektni) imali određene pomoći i smjernice pri donošenju

odluka. Trebaju se sagledati sve mogućnosti koje pruža upravljanje rizikom,

jer ono predstavlja budućnost upravljanja poslovnim poduhvatima i jedan je

od načina smanjivanja troškova odnosno povećavanja koristi, što predstavlja

glavni motiv ne samo investitorima, već svim učesnicima na poslovnom

poduhvatu. Ljudi koji se bave upravljanjem rizicima moraju biti svjesni da

veliki broj parametara utiče na rizik i da se njihovom analizom potencijalne

prijetnje mogu eliminisati, a šanse koje rizici omogućavaju mogu iskoristiti.

127

2. POTREBE ZA UPRAVLJANJEM RIZICIMA PREDUZEĆA

Rizik treba shvatiti kao prijetnju poslovnom uspjehu, ali i kao priliku

za povećanje šansi za uspješnu realizaciju posla. Nepoželjni budući događaji

se nazivaju rizici, a poželjni prilike. Uobičajeno poimanje rizika se odnosi na

njegov negativni uticaj na određeni posao.

Dakle, mi biramo rizike kojima ćemo upravljati na osnovu mogućih

posljedica i vjerovatnoće dešavanja i na osnovu troškova njihovih

rješavanja. Neki poslovni poduhvati zahtijevaju više upravljanja rizikom,

dok kod nekih rizike možemo ignorisati, odnosno podnijeti nepoželjne

događaje.

Dobro upravljanje rizikom podrazumijeva donošenje eksplicitnih

odluka, koje kontinuirano treba preispitivati u toku cijele realizacije

poslovnog poduhvata. Donošenje odluka ne smije da se dešava na brzinu,

niti automatski. Zbog toga upravljanje rizikom mora biti ugrađeno u cijeli

proces realizacije poslovnog zadatka.

Rizik se procjenjuje kombinovanjem vjerovatnoće njegovog

dešavanja i njihove posledice. Ali različiti ljudi različito procjenjuju jednak

rizik. Jedni ga izbjegavaju, čak i kada dokazi govore da ga je dobro preuzeti,

prosto zbog toga što imaju averziju prema riziku. Dakle, mogu emocije

nadjačati prosuđivanje.

Prilikom upravljanja rizikom preduzeća posebnu pažnju treba obratiti na :

okvirna načela, komponente i faze procesa upravljanja rizicima.

Okvirna načela obuhvataju procese koji se odvijaju u samom preduzeću,

upravljani od svih radnika u preduzeću, primjenjivani u preduzeću na

svakom nivou i u svakom poslovnom pogonu, dizajnirani da prepoznaje i

identifikuje eventualne događaje koji mogu da utiču na realizaciju poslovnog

zadataka, obezbjeđuju garanciju menađžmentu i ostalim organima

preduzeća, itd.

U komponente upravljanja rizikom preduzeća spadaju :

1) Interno okruženje koje utiče na definisanje i shvatanje rizika od strane

zaposlenih radnika u preduzeću,

2) Definisanje i postavljanje ciljeva. Zadani ciljevi moraju se definisati,

precizirati i vrednovati prema sadržaju rizika,

3) Prepoznavanje i identifikacija rizika obezbjeđuje spoznaju svih

faktora koji mogu na bilo koji način uticati na implementaciju ciljeva,

128

4) Procjena rizika – neophodno je analizirati mogući uticaj rizika na

realizaciju poslovnog poduhvata,

5) Reakcija na rizik zasniva se na odabiru određenih aktivnosti u cilju

eliminisanja uticaja rizika na poslovnu aktivnost,

6) Kontrola aktivnosti svodi se na svodi se na osiguranje efektivnog

izvršenja odabrane reakcije menađžmenta,

7) Informisanje i nadzor – obezbjeđuje nadziranje mjera koje se

preduzimaju prema učestalosti pojavljivanja određenog rizika.

Faze ili koraciprocesa upravljanja rizicima preduzeća su :

1) Analiza poslovne aktivnosti,

2) Indentifikacija rizika,

3) Analiza rizika,

4) Određivanje reakcije na rizik,

5) Praćenje rizika projekta,

6) Izvještavanje o riziku

3. STANJE I KORIŠĆENJE UPRAVLJANJA RIZICIMA U

POJEDINIM PREDUZEĆIMA BOSNE I HERCEGOVINE

Problematika upravljanja rizikom je veoma aktuelna. Rizik je danas

prisutan svuda, a poslovanje u bilo kojoj oblasti ne može se zamisliti bez

rizika i njegovog uticaja na poslovanje preduzeća. Upravo iz tog razloga

izvršeno je istraživanje sa željom da se da odgovor na sljedeća pitanja :

Da li preduzeća koja upravljaju rizicima ostvaruju bolje rezultate

poslovanja (uštede u utrošku resursa, vremenu završetka projekta itd.),

od preduzeća koja isto ne primjenjuju?

Da li preduzeća koja edukuju zaposlene iz oblasti upravljanja

rizicima u prednosti u odnosu na preduzeća koja to ne primjenjuju?

Istraživanje je obuhvatilo distribuciju 50 anketnih upitnika i to ciljano

usmjerenih na preduzeća koja upravljaju rizicima i ona koja ih ne koriste.

129

Radi prikupljanja neophodnih empirijskih podataka za ovo

istraživanje, pripremljen je upitnik koji je popunlo 50 slučajno odabranih

menadžera malih i srednjih preduzeća. Radi se o preduzećima koja se bave

izvođenjem građevinskih radova i završnih radova u građevinarstvu.

Preduzeća nemaju veliki broj zaposlenih, već za jedan dio posla angažuju

podizvođače, svoje kooperante. Ovo stoga što ovi ispitanici treba da brinu o

rizicima na svojim poslovnim zadacima, jer zbog kašnjenja izvođenja radova

plaćaju penale investitorima, pa je pretpostavka da su oni najbolji

poznavaoci stanja poslovnih rizika u privrednim subjektima Bosne i

Hercegovine.

U cilju dobijanja valjanog odgovora na postavljena pitanja, od

ispitanika je tražen odgovor na 21 pitanje.

Ovaj uzorak je očigledno mali s obzirom na broj privrednih subjekata

u Bosni i Hercegovini. Međutim, on se može smatrati reprezentativnim, jer

se prema izvršenom predistraživanju došlo do zaključka da je stanje

preduzeća u Bosni i Hercegovini veoma loše. Naime, veliki broj preduzeća

je nelikvidno, sa blokiranim računima, sa neisplaćenim platama i

doprinosima od nekoliko mjeseci do nekoliko godina, u stanju predstečaja ili

likvidnosti. Napominjemo da smo odabrali ona preduzeća koja posluju

pozitivno, dužinom poslovanja od jedne do 25 godina. Treba, takođe,

naglasiti da bi značajno povećanje uzorka ispitanika zahtijevalo angažovanje

specijalizovane institucije i mnogo većih finansijskih sredstava, što nije u

skladu sa karakterom ovog individualnog rada.

3.1. Analiza istraživanja

Za potrebe ovoga rada izdvojili smo sledeća pitanja.

Pitanje broj1: Koliko dugo posluje Vaša firma?

Tabela 1: Dužina poslovanja firme

Ponuđeni alternativni odgovori

Odgovori ispitanika

Broj %

a) Do 5 godina 27 54

b) Od 6 do 10 godina 10 20

c) Od 11 do 15 godina 8 16

d) Preko 15 godina 5 10

⅀ 50 100

130

Pitanje broj 2: Koliko Vaša firma ima stalno zaposlenih?

Tabela 2: Broj zaposlenih

Ponuđeni alternativni odgovori

Odgovori ispitanika

Broj %

a) Do 5 - -

b) Od 6 do 10 - -

c) Od 11 do 15 25 50

d) Preko 15 25 50

⅀ 50 100

Pitanje broj 3: Da li Vaša firma ima menadžera i da li oni upravljaju

rizicima?

Tabela 3: Zastupljenost menadžera u firmi

Ponuđeni alternativni odgovori

Odgovori

ispitanika

Broj %

a) Nema ih, pa samim tim i ne upravljaju

projektnim rizicima

20 40

b) Ima ih, ali ne upravljaju projektnim rizicima 8 16

c) Ima ih, ali djelimično upravljaju projektnim

rizicima

12 24

d) Ima ih i aktivno upravljaju projektnim

rizicima

10 20

⅀ 50 100

Pitanje 4: Da li Vaša firma izrađuje planove upravljanja rizicima?

Tabla 4: Izrada planova upravljanja rizicima

Ponuđeni alternativni odgovori

Odgovori

ispitanika

Broj %

a) Ne izrađuje planove 20 40

b) Ne izrađuje planove, upravlja rizicima kad

se pojave

8 16

c) Izrađuje planove, ali ih se ne pridržava 12 24

d) Izrađuje planove i prati razvoj projekta 10 20

⅀ 50 100

131

Pitanje broj 5: Da li Vaša firma analizira rizike i izrađuje listu prioriteta

rizika, kojima će upravljati?

Tabela 5: Lista prioriteta rizika

Ponuđeni alternativni odgovori

Odgovori

ispitanika

Broj %

a) Ne analizira rizike i ne izrađuje uopšte listu

prioriteta

22 44

b) Analizira rizike i izrađuje listu prioriteta, ali

upravlja samo rizicima koji mogu dovesti

do velikih gubitaka

8 16

c) Analizira rizike i izrađuje listu prioriteta, ali

ne prati pojavu novih rizika

10 20

d) Analizira rizike i izrađuje listu prioriteta, i

prati pojavu novih rizika

10 20

⅀ 50 100

Pitanje broj6: Da li Vaša firma prati rizike ?

Tabela 6: Praćenje rizika

Ponuđeni alternativni odgovori

Odgovori

ispitanika

Broj %

a) Ne prati, napušta upravljanje poslije

eliminisanja identifikovanih rizika

22 44

b) Prati do zatvaranja projekta 10 20

c) Nije mi poznato 18 36

⅀ 50 100

Pitanje broj 7: Da li mislite da ostvarujete bolje rezultate u poslovanju

(uštedu u vremenu, novcu, resursima) ako aktivno upravljate rizicima?

Tabela 7: Ušteda u poslovanju

Ponuđeni alternativni odgovori

Odgovori

ispitanika

Broj %

a) Ne znam, nisam se time bavio 19 38

b) Mislim da ostvaruje uštede 21 42

c) Sigurno ostvaruje uštede, redovno

analiziramo svaki projekat

10 20

132

⅀ 50 100

Pitanje broj 8: Da li se u Vašoj firmi formulišu planovi reakcije na rizik?

Tabela 8: Planovi reakcije na rizik

Ponuđeni alternativni odgovori

Odgovori

ispitanika

Broj %

a) Formulišu 7 14

b) Ne formulišu 13 26

c) Djelimično se formulišu 8 16

d) Nije mi poznato 22 44

⅀ 50 100

Pitanje broj 9: Da li se u vašoj firmi planiraju troškovi reakcije na rizik?

Tabela 9: Troškovi reakcije na rizik

Ponuđeni alternativni odgovori

Odgovori

ispitanika

Broj %

a) Planiraju 7 14

b) Ne planiraju 13 26

c) Djelimično se planiraju 8 16

d) Nije mi poznato 22 44

⅀ 50 100

Pitanje broj 10: Da li je plan reakcije na rizike dio ukupnog plana realizacije

poslovnog zadatka?

Tabela 10: Plan reakcije na rizik kao dio ukupnog plana realizacije

poslovnog zadatka

Ponuđeni alternativni odgovori

Odgovori

ispitanika

Broj %

a) Jeste 9 18

b) Nije 31 62

c) Nije mi poznato 10 20

⅀ 50 100

Pitanje broj 11: Da li postoje osobe u Vašoj firmi koje se bave rizicima –

menadžer rizika?

133

Tabela 11: Menadžer rizika

Ponuđeni alternativni odgovori

Odgovori

ispitanika

Broj %

a) Da 7 14

b) Ne 40 80

c) Nije mi poznato 3 6

⅀ 50 100

3.2. Rezultati istraživanja

Kako je vidljivo dužina poslovanja ispitivanih preduzeća je veoma

mlada. Do 5 godina postiji najveći broj ispitivanih preduzeća (54%), od 6 do

10 godina 20%, od 11 do 15 godina samo 16%, a samo 10% ispitivanih

preduzeća je starije od 15 godina. Imajući u vidu da su se firme sa vremenski

dužim postojanjem češće susretale sa problemima sopstvenog razvoja u

odnosu na preduzeća sa kraćim poslovanjem možemo konstatovati da se

mnogi menadžeri nisu susretali sa mnogim problemima i teško mogu i sami

procjeniti i dati adekvatne odgovore na navedena pitanja iz anketnog

upitnika.

Kada je u pitanju broj zaposlenih, istraživanja su pokazala da je u 50%

preduzeća zaposleno od 11 do 15 radnika, a u drugih 50% preko 15 radnika.

Uzimajući u obzir zvanične statističke pokazatelje po kojima u BiH ima

najveći broj malih porodičnih preduzeća do 10 zaposlenih, možemo reći da

ova struktura broja zaposlenih ne odgovara stvarnom stanju broja zaposlenih

u firmama u Bosni i Hercegovini i da je ovakva struktura broja zaposlenih

stvar slučajno odabranih privrednih društava, a možda je uzrokovana i

djelatnošću kojom se bavi.

Kada je riječ o korištenju modela upravljanja rizicima naročito je

bilo važno ispitati da li u preduzećima u BiH ima menadžera koji vode

računa o upravljaju rizicima, u cilju da se procjeni stepen korištenja modela

upravljanja rizicima, da li preduzeća u BiH uopšte izrađuju planove

upravljanj rizicima, da li izrađuju listu prioriteta rizika, da li prate rizike do

završetka poslovne aktivnosti i da li preduzeća ostvaruju bolje rezultate u

poslovanju ako upravljaju rizicima.

134

Poražavajuće je da je 40% ispitanika izjavilo da nemaju menadžera u

preduzećima, 24% da imaju menadžere ali da rizicima upravljaju djelimično,

samo 20% da imaju menadžere, a 16% da ih imaju ali da ne upravljaju

rizicima.

Odgovori na sledeće pitanje koje se odnosi na izradu planova

upravljanja rizicima su identični prethodnom pitanju. Naime, oni ispitanici

koji su odgovorili da nemaju menadžere, oni i ne izrađuju planove. Ona

preduzeća koja imaju menadžere, ali ne upravljaju rizicima, ne izrađuju

planove, već se rizicima posvete kada se oni pojave, dakle po potrebi. Ona

preduzeća koje djelimično upravljaju rizicima izrađuju planove, ali ih se ne

pridržavaju. Dakle, opet samo 20% preduzeća izrađuje planove upravljanja

rizicima i prate razvoj projekta. Vjerovatno, opet iz istog razloga koji smo

naveli prethodno.

Listu prioriteta rizika kojima treba upravljati uopšte ne izrađuje, niti

analizira rizike čak 44% preduzeća , 20% analizira rizike i izrađuje listu

prioriteta, ali ne prati pojavu novih rizika u toku realizacije projekata, 20%

analizira rizike, izrađuje listu proiriteta, prati pojavu novih rizika, opet onih

istih 20% koji i imaju menadžere i izrađuju planove za upravljanje

projektnim rizicima, 16% menadžera je izjavilo da upravljaju samo onim

rizicima koji mogu dovesti do velikih gubitaka. Iz gore navedenog možemo

zaključiti da 84% menadžera u Bosni i Hercegovini ima malo ili ni malo

znanja iz ove oblasti.

Na pitanje da li njihovo preduzeće prati rizike od početka do

završetka poslovnog zadatka, čak 36% ispitanika je izjavilo da im nije

poznato, 44% da ne prati i opet samo onih 20% da prati rizike do završetka

posla.Tih istih 20% ispitanika je izjavilo da njihovo preduzeće sigurno

ostvaruje uštedu u vremenu, novcu, resursima, ako aktivno upravljaju

rizicima, jer se svaki urađen posao redovno analizira. Tim pitanjem se nije

bavilo 38% ispitanika, dok 42% ispitanika je mišljenja da vjerovatno

ostvaruju uštedu, ali ne rade analize, pa možemo reći da je to subjektivno

mišljenje proizašlo iz pretpostavki.

Cilj postavljenih pitanja koja se odnose na način izrade planova

upravljanja rizicima je da se dobiju stavovi ispitanika da li se uopšte

formulišu planovi reakcije na rizik, da li se planiraju troškovi reakcije na

rizik, da li je plan reakcije na rizik dio ukupnog plana realizacije određenog

poslovnog zadatka i da li u njihovim preduzećima postoje osobe koje se

bave rizicima, odnosno menadžeri rizika.

135

Da li njihova preduzeća formulišu planove reakcije na rizik čak 44%

ispitanika je izjavilo da ne znaju, odnosno da im nije poznato, 26% da se ne

formulišu, 16% da se djelimično formulišu, a samo 14% da se formulišu

planovi reakcije na rizik. Istu sliku imamo i sa planiranjem troškova reakcije

na rizik. Čak 62% ispitanika je izjavilo da plan reakcije na rizike nije dio

ukupnog plana realizacije poslovne aktivnost. Poražavajuće je da čak 80%

ispitanika je izjavilo da u njihovom preduzeću nema osobe koja se bavi

rizicima – menadžera rizika, 6% je izjavilo da im nije poznato, a 14% da

imaju menadžere rizika.

4. ZAKLJUČAK

Upravljanje rizicima je još uvijek nepoznanica u preduzećima. To

potvrđuju dobijeni podaci pri istraživanju ove problematike u određenim

preduzećima u BiH. Samim tim, u vremenu koje dolazi upravljanju rizizima

svako preduzeće mora dati veći značaj. Ovo tim prije što svi rizici nisu

uvijek loši, oni mogu dovesti i do unapređenja poslovanja.

Svaki menađžer mora znati da rizik predstavlja neizvjesnost u

budućim događajima, da se povećava sa povećanjem stepena izloženosti

izvorima opasnosti, a smanjuje ukoliko je efikasnija zaštita od njegovih

nepovoljnih uticaja.

Za svakog menađžera od velike je važnosti naučiti upravljati rizicima,

upoznati se sa modelima upravljanja rizicima i svim koracima i prednostima

u upravljanju rizicima. Upravljanje rizicima podrazumijeva izbor rizika

kojima ćemo upravljati na osnovu mogućih posledica i vjerovatnoće

dešavanja i troškova koji mogu nastati u procesu rješavanja problema. U tom

smislu neke rizike možemo ignorisati, dok drugi zahtijevaju više pažnje,

vremena troškova, resursa itd.

Da bi se rizikom moglo uspješno upravljati, rizike moramo na

samom početku poslovnog poduhvata identifikovati, zatim analizirati,

izraditi listu prioriteta, odnosno mapirati rizike, potom planirati samu

realizaciju ciljnih rizika i na kraju pratiti rizike tokom realizacije poslovnog

zadatka.

Au kojoj mjeri je prisutno upravljanje rizicima u preduzećima najbolje

pokazuju dobijeni podaci iz istraživanja u određenim preduzećima u BiH.

136

5. LITERATURA

1. Jovanović P., Upravljanje projektom, Grafoslog, Beograd, 2004.

2. Lukić, S. i drugi, Menadžment rizika, Panevropski univerzitet

“Apeiron”, Banja Luka, 2009.

3. Lukić,S. Upravljanje projektom, Panevropski univerzitet “Apeiron”,

Banja Luka, 2012.

4. Petrović Dejan i drugi, Upravljanje projektnim rizicima, Udruženje za

upravljanje projektima Srbije YUPMA, Beograd, 2010.

5. Petrović D., Jovanović P., Raković R.: Upravljanje projektnim

rizicima, YUPMA, Beograd, 2010.

6. Preradović Jordan i drugi, Upravljanje projektom – metodološki

priručnik, Intergraf, Beograd, 1998.