AZƏRBAYCAN RESPUBLĠKASI TƏHSĠL NAZĠRLĠYĠ

AZƏRBAYCAN TEXNĠKĠ UNĠVERSĠTETĠ

«AVTOMOBĠL TEXNĠKASI» KAFEDRASI

"ĠSTĠLĠK MÜHƏRRĠKLƏRĠNĠN SINAĞI"

FƏNNĠNDƏN

MÜHAZĠRƏLƏR KONSPEKTĠ

(Bakalavr təhsil pilləsi)

Müəllim: dos. Allahverdiyev R.M.

ass.Qocayev Q.M.

BAKI-2016

MÜNDƏRİCAT

Mühazirə 1. İstilik mühərriklərinin sınağının keçirilmə metodları. Sınaqların təsnifatı və təyinatı

Mühazirə 2. Sınaqların aparılma şərtləri. Sınaq xətaları.

Mühazirə 3. Sınaqların aparılma şəraiti. Sınaq stendlərinin cihaz və avadanlığı

Mühazirə 4. Ölçmə və ölçü cihazları haqqında qıssa məlumat

Mühazirə 5. Qeyri elektrik kəmiyyətlərin elektrik kəmiyyətlərə çevirən sensorlar

Mühazirə 6. Müqavimət, kondensator, induktiv və induksion sersorlar

Mühazirə 7. Pezoelektrik və fotoelektrik sensorlar.

Mühazirə 8. Ölçü sistemlərinin aralıq və çıxış manqaları.

Mühazirə 9. İstilik mühərriklərinin gücünün təyin edilməsi

Mühazirə 10. Mexaniki, hidravlik, elektrik və induktor stend tormozları.

Mühazirə 11. Fırlanma sürəti və zamanın ölçülməsi.

Mühazirə 12. Təzyiqin ölçülməsi

Mühazirə 13. Temperaturun ölçülməsi

Mühazirə 14. Maye və qazların sərfinin ölçülməsi.

Mühazirə 15. İstilik mühərriklərinin indikator diaqramının çıxarılması. Xaric qazların toksik

xassələrinin təyini

Mühazirə 1.

Ġstilik mühərriklərinin sınağının keçirilmə metodları. Sınaqların təsnifatı və təyinatı.

İstilik mühərriklərinin layihələndirilməsi və istehsalı, onların və köməkçi sistemlərinin

ölçülərinin, onun əsas elementlərinə təsir edən yükləmələrin və xarakteristikalarının təyin

edilməsi ilə müşahidə edilir.

Yaradılan mühərrikə və onun elementlərinə təsir edən müxtəlif təsirlər və onun effektivliyini

əks etdirən göstəricilər yalnız mühərrikin, onun mexanizmlərinin, sistem və detallarının sınaqları

nəticəsində təyin edilə bilər. Bu səbəbdən istilik mühərriklərinin yaradılması və

təkmilləşdirilməsi proseslərində sınaqlar çox mühüm bir yer tutur.

Sınaqları obyektinə, təyinatına, aparılmama üsuluna, aparılma yerinə və müddətinə, texniki-

istismar göstəricilərinin qiymətləndirilməsi və s. ilə fərqləndirirlər. Hər sınaq müəyyən məqsədlə

və şəraitdə yerinə yetirilir.

Obyektinə görə, yeni yaradılan, modernizə edilən və seriyalı mühərrikləri fərqləndirirlər.

Təyinatından asılı olaraq, tədqiqat, tamamlama, qəbul (dövlət), yoxlama, qəbul-təhvil və istismar

sınaqları mövcuddur. Aparılma yerinə görə stend və istismar, aparılma müddətinə görə isə adi və

qısaldılmış sınaqlarını fərqləndirirlər. Sınaqlarda təyin edilən texniki göstəricilərinə mühərrikin

sürət, güc, tənzimləyici, tənzimləmə, boş işləmə, toksik və s. xarakteristikaları aid edilir.

Aparılma xüsusiyyətindən asılı olaraq bütün sınaqlar şərti olaraq iki qrupa bölünür: elmi-

tədqiqat və standartlara uyğun yerinə yetirilən tipik sınaqlar.

Elmi-tədqiqat sınaqlarını mövcud olan mühərriklərin təkmilləşdirilməsi, başqa sxem və

tipinə keçdikdə, prinsipial yeni güc qovşaqlarının, sistemlərin, düyün və detalların, yeni

konstruktor materiallarının, yeyilməyə qarşı örtüklərin yoxlanması, mühərrikin iş şəraitinin ona

təsirinin, yeni növ yanacaq və yağlardan istifadə edildikdə onu işini xarakterizə edən

göstəriciləri təyin etməklə yerinə yetirirlər. Tədqiqat sınaqlarını müəssisə tərəfindən təyin

olunmuş qaydalar əsasında stend və istismar şəraitlərində yerinə yetirirlər.

Sınaqların metodikasında tədqiqatın məqsəd və tapşırıqları, sınaq obyektin başlanğıc

parametrləri qeyd olunur, sınaq qurğusunun və istifadə edilən cihaz və avadanlığın seçimi

əsaslandırılır.

Aparılan sınaqların nəticələri mühərrikin elementlərinin, mexanizmlərinin və sistemlərinin

hesabat üsullarının dəqiqləşdirilməsi və ya onlar üçün konstruksiyanın optimal variantlarının

seçilməsi üçün istifadə edilir. Sınaqlara sərf edilən vəsaitlərin və vaxtın qənaət olunması, iş

həcminin azaldılması və nəticələrin dəqiqliyinin artırılması məqsədilə mühərriklərin birsilindrli

variantında sınaqlar aparılmasından, riyazi və fiziki modelləşdirmə üsullarından istifadə edilir.

Standartlara uyğun yerinə yetirilən tipik sınaqların hər biri müəyyən xüsusiyyətlərə

malikdirlər. Misal üçün, tamamlama sınaqları yeni yaradılan və ya modernizə olunan

mühərriklər, ayrı-ayrı mexanizm və sistemlər uğradılır. Sınağın məqsədini mühərrikin seçilən

ölçülərinin və onun qiymətləndirmə parametrlərinin hesabı, işləyən mühərrikdə ayrı-ayrı

sistemlərin bir-birinə həqiqi təsirini, mühərrikin bütünlüklə və onun bütün elementlərinin

layihənin texniki tapşırıqla nəzərdə tutulan tələblər səviyyəsinə qədər çatdırılması təşkil edir.

Tələb olduqda ayrı-ayrı sistemlərin tamamlama sınaqları tədqiqat sınaqları xarakteri daşıyır.

Tamamlama sınaqlarında möhkəmlilik, etibarlılıq və ya sınaq obyektin uzunömürlülüyü

tələbləri ilə əlaqədar olaraq detalların konstruksiya materiallarının və hazırlanma

texnologiyasının seçilməsinin düzgünlüyü yoxlanılır. Sınaqları laboratoriya və bir qayda olaraq

mühərrikin təyinatı üzrə istifadə edildiyi yerində aparılır. Bu zaman mühərrikin faktiki iş

müddəti təyin edilir, sistemlərin tənzimlənməsini dəqiqləşdirilir, yanacağın və yağın sərfi, soyuq

və isti şəraitlərdə etibarlı işə salınması, müxtəlif şəraitlərdə işinin dayanıqlığı, xaric qazların

toksik və tüstülülük xassələri və başqa göstəricilər təyin edlir.

Tamamlama sınaqlarını zavodun konstruktor-eksperimental şöbəsi planlaşdırır və yerinə

yetirir, onun nəticələrinə əsasən yaradılan mühərrikin təcrübi nümunələrinin növbəti seriyasında

müvafiq dəyişikliklər aparılır. Belə xüsusiyyətlər digər tipik sınaq növlərində də mövcuddur.

Elmi-tədqiqat sınaqlarını mühərriklərin təkmilləşdirilməsi, başqa tip yığma və ya

mühərrikin başqa tipinə keçmə, prinsipial yeni güc qovşaqlarının, ayrı-ayrı sistemlərin, düyün və

detalların, həmçinin yeni konstruktor materiallarının, yeyilməyə qarşı örtüklərin yoxlanması

məqsədi ilə, mühərrikin iş şəraitinin dəyişməsi zamanı, onun güc və dövrlərinin artırılması,

başqa növ yanacaq və yağlardan istifadə edilməsi və s. hallarda yerinə yetirir. Sınağın təyinatını

əks etdirmək üçün, bəzən onları yeyilmə, işəsalma, tənzimləyici, toksik və tüstülülüyə görə,

dayanətlik və ya etibarlılıq sınaqları və s. adlandırılarlar.

Tədqiqat sınaqları müəssisə tərəfindən təyin olunmuş qaydalar çərçivəsində, razılaşdırılan və

təsdiq olunan detallarla təchiz olunmuş mühərrikin stend və istismar şəraitlərində aparılır. Sınaq

metodikasında tədqiqatın dəqiq məqsədi, tədqiq olunan obyektin başlanğıc parametrləri qeyd

olunur, sınaq qurğusunun və lazımi cihazların seçimi əsaslandırılır. Elmi-tədqiqat sınaqlarını

hazırlayan zavodun konstruktor-eksperimental şöbələrinin laboratoriyaları, xüsusiləşmiş sahə

elmi-tədqiqat institutları və ya uyğun ali tədris müəssisələrinin konstruktor şöbələri və

laboratoriyaları aparırlar.

Mühazirə 2.

Sınaqların aparılma Ģərtləri. Sınaq xətaları.

Mühərrik istehsal edən zavodun texniki nəzarət şöbəsi tərəfindən qəbul edildikdən sonra

zavod proqramına uyğun 60 saatdan çox olmayan soyuq və isti sınaqlara məruz qalır.

Tipik sınaqlarını qızdırılmış və zavod təlimatına uyğun tənzimlənmiş mühərrikdə tövsiyə

edilmiş yanacaq və yağların istifadə edilməsi ilə yerinə yetirilir.

Tədqiqat sınaqlarında mexanizm və sistemlərin tənzimlənməsi, onların istilik rejimləri,

istismar materialları və digər şərtləri müstəqil olaraq seçilir və sınaqların proqramında əks

etdirilir. Mühərrikin bütün köməkçi avadanlıqlarla tam təchiz olunması yoxlanılır.

Xarakteristikaları təyin edərkən ölçmə nöqtələrin sayı 6÷8-dən az olmamalıdır. Mühərrikin

göstəriciləri dəyanətli iş rejimlərində təyin edilməlidir.

Ölçülən göstəricilər protokol və ya jurnala nömrələnərək yazılır, sonrakı mərhələdə onlara

əsasən eksperimental məlumatın təhlili üçün cədvəl və qrafiklər qurulur. Həmin protokolda sınaq

zamanı müşahidə edilən nasazlıqlar da qeyd olunurlar.

Sınaqların obyektivliyini və dəqiqliyini artırmaq, operativ müşahidəni təmin etmək, sınaq

nəticələrinin təhlilinə sərf edilən vaxtın azaldılması üçün mühərriklərin avtomatlaşdırılmış sınaq

sistemlərindən (MASS) istifadə edilir. Bu sistem sınaqlarda alınmış nəticələri rəqəm şəkilində,

onları maqnit lentlərə yazmağı, ossiloqraf ekranında təsvir etməyi və bilavasitə EHM yaddaşına

yazmağa imkan verir. EHM vasitəsilə alınmış nəticələrin təhlili ilə əlaqədar çox zəhmət tələb

edən əməliyyatlar yerinə yetirilir.

Sınaqlardan əvvəl, onların gedişində və sonunda ilkin verilənləri və müşahidə edilən

göstəriciləri qeyd edirlər.

Sınaq ölçmələrindəki xətalar iki tipə ayrılır: obyektiv və subyektiv.

Obyektiv xətalar qəbul edilmiş ölçmə metodunun mükəmməl olmamağı, cihazların quruluş

xüsusiyyətindən və xarici amillərin ölçmə prosesinə təsirindən əmələ gəlirlər. Onlar zaman

ərzində dəyişməyən kəmiyyətlərin ölçülməsində əmələ gələn statik və dəyişən kəmiyyətlərin

ölçülməsində əmələ gələn dinamik növlərə ayrılırlar.

Statik xətalar ölçü cihazlarında istifadə edilən materialların xassələrindən, onların emal

texnologiyasından, hissələrin istehsal və yığılma keyfiyyətlərindən asılıdır. Bu səbəbdən statik

xətalarını alət və metodik növlərə ayırırlar.

Dinamik xətalar ölçü cihazının ətalət xassələri ilə əlaqədardır. Mexaniki, istilik və başqa növ

ətalətlik cihazın göstəricilərinin həqiqi proseslərə nisbətən gecikməsinə səbəb olur. Ölçən cihazın

hissələrinin rəqsli hərəkəti ölçmə prosesində amplitud və faza xətalarına səbəb olur. Dinamik

xətaların azaldılması üçün ölçü cihazının məxsusi titrəmələrin tezliyi ölçü sistemində plan

məcburi tezliklərdən xeyli çox olmalıdır.

Subyektiv xətalar sınaq aparan şəxsin fizioloji xüsusiyyətindən, onun işinin keyfiyyətindən

və təcrübəsindən asılıdır. Fizioloji xüsusiyyətləri şəxsin diqqətli olması, göz və eşitmə

həssaslığından asılıdır.

Subyektiv xətaları avtomatik yazan cihazların istifadə etməklə tamamilə aradan götürmək

olar.

Ölçmə zamanı buraxılan xətaların müəyyən hədd daxilində olmasını təyin etmək üçün

ölçmələrin orta kvadratın səhvi tanınır:

1

)...()(...)2(:)()(

2222

n

ni

burada: )( xxi i - ölçmələrin orta hesabi qiymətdən kənara çıxmasıdır.

ix - ayrı-ayrı ölçmələrin nəticəsidir:

n

xxxxx ni

......21

burada: x - ölçmələrin orta qiymətidir

n – ölçmələrin sayıdır.

- ölçmənin orta kvadratik kənara çıxmasını göstərir.

Çox təkrarlanan ölçmə alınan nəticə:

)(xxx lc

Ölçmə sayı çoxaldıqca sıranın orta kvadratik kənara çıxması azalır.

Ölçmə zamanı buraxılan xətalar müvafiq standart və təlimatlarda göstərilən hədlərdə

olmalıdır.

Mühazirə 3.

Sınaqların aparılma Ģəraiti. Sınaq stendlərinin cihaz və avadanlığı.

Tipik sınaqlarını qızdırılmış və zavod tənzimatı əsasında tənzimlənmiş mühərrikdə aparılır.

İstilik rejimləri barədə konkret göstərişlər olmadıqda mühərrikin çıxışındakı suyun temperaturu

80˚÷90˚C, karterdəki yağın temperaturunu isə 85˚÷95˚C qəbul olunur. Hava ilə soyudulan

mühərrikin sınaqlarında ətraf müridin temperaturu 40˚C çox olmamalı, yağın temperaturu isə

100˚C həddini keçməməlidir.

Tədqiqat sınaqlarında mexanizm və sistemlərin tənzimatı, onların istilik rejimləri, istismar

materialların seçilməsi və digər şərtləri sınaqların proqramında əks edilir. Bu zaman mühərrikin

bütün köməkçi avadanlıqlarla təchiz olunması yoxlanılır. Xarakteristikaları təyin edərkən ölçmə

nöqtələrin sayı 6÷8 az olmamalıdır. Mühərrikin göstəricilərini dəyanətli iş rejimlərində təyin

edilməlidir.

Sınaqlarda əvvəl onun sənədlərində aşağıda göstərilən qeydlər edilməlidir: sınağı aparılan

mühərrikin və sınaq qurğusunun xarakterik parametrləri, istifadə edilən yağ və yanacağın növü

və sıxlığı, ətraf müridin təzyiqi, temperaturu və nəmlik dərəcəsi, soyutma sisteminin çıxışında

suyun temperaturu, yağın təzyiq və temperaturu, tormoz stendinin dinamometrinin göstəricisi,

dirsəkli valin dövrlər sayı və sınaq müddətində cəm dövrlər sayının göstəricisi, sorma

borusundakı orta təzyiqi, yanacaq və hava sərfi, qığılcımın və ya püskürmənin qabaqlama bucağı

(dizellərdə).

Lazım olduqda qeyd edilən paramerlər yuxarıda göstərilənlərlə məhdudlaşmır. Tədqiqat

sınaqlarında protokolda və yaxud xüsusi qurğuda lentlərə yazılmaqla mühərrikin silindrimdə

təzyiqin dirsəkli valın dönmə bucağı ilə dəyişməsini, detonasiya hallarını, sorma borusunun

müxtəlif yerlinin temperaturu, xaric qazlarının temperaturunu, soyuducu mayenin və yağın

sərfini, bəzi hissələrin vibrasiyasını, onların xətti və bucaq yerdəyişməsini və mühərrikdə baş

verən prosesləri öyrənmək üçün lazım olan digər parametrləri göstərmək olar.

Mühazirə 4.

Ölçmə və ölçü cihazları haqqında qıssa məlumat.

Ölçmələr özünün fiziki mahiyyətinə görə bilavasitə, dolayı və birgə növlərinə bölünür

Bilavasitə ölçmələrdə tədqiq olunan kəmiyyət onun ölçü vahidlərlə müqayisə edilir.

Bilavasitə ölçmələrdə bir neçə metodlardan istifadə edilir Bura bilavasitə qiymətləndirmə

(məs: uzunluq xətkeş vasitəsi ilə, temperatur termometrlə və s.), diferensial və ya fərq, sıfır və

üst – üstə düşmə metodları daxildirlər.

Dolayı ölçmələrdə ölçülən parametrin kəmiyyəti ona təsir edən və bilavasitə ölçülmüş bir

neçə kəmiyyətin riyazi hesablanması nəticəsində təyin edilir.

Birgə ölçmələrdə ölçülən parametrin kəmiyyəti müxtəlif sınaq şəraitində alnımmış bilavasitə

ölçmələrin riyazi hesablanması nəticəsində tapılır.

Ölçü cihazları bir birindən asılı olan və ölçülən kəmiyyətləri ölçməyə, gücləndirməyə və

məsafəyə verməyə münasib şəkildə dəyişən qurğular kompleksidir. Onların işi müxtəlif fiziki

qanunlara əsaslanır. Çıxış kəmiyyətləri kiçik qoduqda ölçü cihazları gücləndiricilərlə təchiz

edilirlər.

Ölçü sistemi uç hissədən ibarətdir. Birinci hissə ölçülən parametrlə bilavasitə kontaktda olur

və o, sensor adlandırılır. İkinci hissə fiziki kəmiyyəti birinci hissədən üçüncü çıxış hissəsinə

verərək alınmış siqnalı lazımi qədər gücləndirir, uyğunlaşdırır və ya düzləndirir. İş prinsipinə

görə ikinci aralı hissə analoq və diskret tiplərində olurlar. Ölçü sisteminin üçüncü, son hissəsi

göstərən və ya müxtəlif üsullarla yazan qurğudan ibarət olur.

Belə qurğular ölçmə diapazonu, həssaslığı və dəqiqliyi ilə xarakterizə edilirlər.

Böyük sürətli istilik mühərriklərində baş verən tezdəyişən proseslərin sınaq və tədqiqində az

ətalətli elektrik, elektron və onlara öz göstəricilərinə yaxın olan elektromexaniki cihaz və

qurğulardan istifadə edilir. Mexaniki cihazlar və onların əsasında olan ölçü sistemləri öz

ətalətliyinə görə bu məqsədlə istifadə edilə bilmir.

Hal-hazırda istilik mühərriklərinin tədqiqi və sınağında istifadə edilən məşhur dünya

şirkətlərinin sınaq prosesini qismən və bəzən tam avtomatlaşdırmağa imkan verir. Bəzi hallarda

bu məqsədlə istifadə edilən adi cihazlar lazımi göstəriciləri təmin etmirlər.

Sınaq nəticələrinin dəqiqliyini artırmaq məqsədilə sıfır və diferensial prinsipli əks əlaqəli

ölçü sistemləri geniş istifadə edilir. Bu halda ölçü sisteminin strukturu və ölçmə dəqiqliyi

sensorun xassələri və imkanı ilə təyin edilir. İstilik mühərriklərində aparılan ölçmələrin çox

hissəsi qeyri elektrik kəmiyyətlərin elektrik kəmiyyətlərə dəyişilməsi ilə müşahidə olunur. İş

prinsipinə görə belə sensorlar dolayı və bilavasitə dəyişən olurlar. Axırıncılar parametrik və

generatorlu tiplərinə bölünürlər.

Parametrik sensorlarda ona təsir edən qeyri elektrik kəmiyyət xarici mənbədən qidalanan

elektrik sxemin hissəsinə təsir edərək müvafiq elektrik parametrin dəyişməsinə səbəb olur. Bu

parametrlər R-müqavimət, C-tutum, L-induktivlik və s ola bilər.

Generatorlu sensorlarda ona təsir edən qeyri elektrik parametrin təsirindən onda elektrik

cərəyanı yaranır. Yəni onlar elektrik enerji mənbəyinə çevrilirlər.

Ölçmə — öyrənilən fiziki kəmiyyətin vahid qəbul edilən ölçü vahidi ilə müqayisə prosesidir,

bu vahidi əks etdirən qurğu isə ölçü qurğusu adlandırılır.

Mürəkkəb göstəriciləri, o cümlədən DYM-ki sürətli prosesləri öyrənilən göstəricilərini ölçü

ilə birbaşa müqayisə edilməsi mümkün deyil. Bu halda ölçülən göstəricilər və ya parametrləri

başqa parametrlərə çevirirlər və uyğun ölçmə vahidləri ilə onları müqayisə edirlər.

Ümumi halda, ölçmə yolu ilə ölçülən göstərici A onun üçün qəbul edilən a ölçmə vahidindən

nə qədər fərqləndiyini göstərən a

Ax ədədi qiymətini təyin edirlər.

Birbaşa ölçmələr ölçülən göstəricinin onun ölçüləri ilə, o cümlədən verilən fiziki göstəricinin

ölçmə vahidləri ilə dərəcələnmiş ölçü cihazlarından istifadə yolu ilə birbaşa müqayisədən

ibarətdir. Təcrübədə belə ölçmələri aşağıdakı üsullarla yerinə yetirirlər:

1) ölçmə və ya ölçü cihazlarının köməyi ilə birbaşa qiymətləndirilməsi üsulu (uzunluq —

xətkeşlə, diametr — ştangenpərgarla, təzyiq — manometrlə, temperatur — termometrlə);

2) təyin olunan ölçünün ədədi qiyməti ölçülən və məlum göstəricilər arasındakı fərqlə və ya

iki fiziki göstəricilər arasındakı fərqlə alınan diferensial və ya fərq üsulu (təzyiqlər fərqi —

diferensial manometrlə və ya pyezometrlə, cərəyan gücü fərqi — loqometrlə və s.);

3) ölçülən fiziki kəmiyyətin təsiri məlum fiziki ölçünün təsiri ilə tarazlaşan zaman sıfır üsulu

(termocütlərin termo e.h.q.-nin ölçülməsi — potensiometrlə, çəkini — lingli tərəzilərdəki çəki

daşları ilə və s.);

4) ölçülən göstəricini xarakterizə edən bərabər növbələşən siqnalları məlum fiziki ölçüdən

olan siqnallarla müqayisə edən zaman üst-üstə düşməsi və ya yerdəyişmələr üsulu (dövrlər —

strobotaxometrlə).

Dolayı ölçmələrdə ölçülən kəmiyyətin qiyməti riyazi hesablama ilə onun asılı olduğu fiziki

parametrlər əsasında təyin edilir. Məsələn, birbaşa ölçmələrlə maddənin sıxlığının 3mkqt

təyini üçün verilən temperaturda t (°C) və kütlədə m (kq) maddənin həcmini tV ( 3m ) təyin

edirlər, sonra isə t

tV

m təyin edilir.

Ən geniş yayılmış dolayı ölçmələrdir. Axtarılan qiymətin tapılması mümkün olmadıqda və

ya birbaşa ölçmək çətin olduqda, həmçinin düz ölçmələrə nisbətən dolayı ölçmələr daha dəqiq

nəticə verən zaman dolayı ölçmələri tətbiq edirlər.

Kompleks ölçmələrdə ölçülən göstəricinin ədədi qiymətinin eksperimentin müxtəlif

şəraitlərində yerinə yetirilən bir və ya bir neçə ölçünün birbaşa ölçmələrinin nəticələrinə görə

hesablama yolu ilə təyinindən ibarətdir.

Ölçmə nəticələrinin onun real qiyməti ilə birbaşa müqayisəni yerinə yetirilməsi üçün və ya

onlara uyğun yeni vasitəçi parametrin qiymətlərinin alınması və müqayisəsi üçün nəzarət-ölçü və

ya sadəcə ölçü cihazları adlanan qurğular istifadə edilir.

Ölçü cihazlarına şərti olaraq giriş, aralı və çıxış qiymətlərinin bir hissəsi kimi baxırlar.

İlkin giriş hissə öyrənilən mühitlə əlaqəyə girir və cihazın həssas elementini təşkil edirlər.

Əgər həssas element ölçülən fiziki göstəricini digər fiziki göstəricinin parametrinə çevirirsə,

onda onu sensor, digər hallarda isə qəbuledici adlandırırlar.

Aralıq hissələr ölçü zənciri üzrə ilkin hissələrdən son çıxış hissələrinə fiziki göstəriciləri

ötürürlər. Mexaniki yerdəyişmələrin ötürülməsi və eyni zamanda artırılması zamanı uyğun

olaraq ötürücü-hasil edici mexanizmlər adlandırılan çarxlı və digər iç prinsipli reduktorlar və

digər mexanizmlər tətbiq edirlər. Əgər çevirmənin başqa prinsiplərini istifadə edirlərsə aralıq

hissələri gücləndiricili, əlaqələndiricili, düzləndiricili və s. adlandırırlar.

Analoq tipli cihazlar ölçülən (giriş) amplitud-tezlik göstəricini onunla funksional asılılıqla

birmənalı əlaqəli çıxış göstəricisinə çevirir, məsələn, dönmə bucağı — gərginliyə, müqavimətə,

tezliyə və s.

Diskret təsirli cihazlar giriş amplitud-dəyişkən göstəriciləri funksional asılılıqla — kodla

giriş göstəricisinin amplitudu ilə birmənalı əlaqəli uyğun impulslara çevirirlər. Belə tip cihazlar

hesabın böyük dəqiqliyini təmin edirlər, belə ki, «hə-yox» prinsipi ilə işləyirlər. Onlar xarici

təsirlərə (temperatur, qidalanma gərginliyi, titrəmələrə) və hətta hazırlanma xətalarının təsirinə

daha az uğrayırlar.

Diskret çeviricilər kvantlama prosesi, yəni ölçülən göstəricinin qiymətlərinin saysız

çoxluğunun impuls modulyatorları və ya kodlaşdıran qurğuların köməyi ilə bu göstəricilərin son

miqdarı ilə dəyişdirilməsi xarakterik olan diskret avtomatik sistemlər adlandırılan avtomatik

qurğular sinfinə aid edilir. Kvantlamanı zamana, səviyyəyə və eyni zamanda hər iki parametrlərə

görə fərqləndirirlər. Hesabın diskretlilik prinsipinə, məsələn elektron rəqəmli cihazlar,

hesablama və idarəetmə maşınlarına əsaslanırlar.

Son çıxış hissələr müşahidəli və ya rəqəmli göstərici və ya avtomatik yazan qurğu, şkala ilə

təchiz edilən cihazın göstəricisi və ya qeyd edən quğu təşkil edir.

Şkala olduqda ona hər biri şərti olaraq ölçülən kəmiyyətin müəyyən ədədi qiymətini əks

etdirən qeydlər qoyulur. Şkalanın başlanğıc qeydi ən kiçik, sonuncusu isə ən böyük qiymətlərə

və ya ölçülən kəmiyyətin qiymətinə uyğun gəlir. Başlanğıc və son qeydlər arasındakı sahə ölçmə

diapazonu adlanır. Şkalanın iki qonşu ştrixlər arasındakı sahəsi şkala bölgüsü, bir bölgüyə uyğun

ölçülən ölçünün artımı isə bölgü qiyməti adlanır. Bu qiymət tez-tez cihaz sabiti, yəni ölçülən

ölçünün qiymətini almaq üçün hesabı vurmaq lazım olan ədəd kimi verilir.

Analoq cihazların əsas xarakteristikasıından biri onun göstəricisinin əqrəbinin

yerdəyişməsinin ölçülən parametrin qiymətindən asılılığı onun həssaslığını əks edir.

Cihazın həssaslığı göstərici əqrəbinin xətti və ya bucaq yerdəyişməsinin bu yerdəyişməni

yaradan ölçülən qiymətin dəyişməsinə nisbətidir.

Xətti statiki xarakteristikada cihazın həssaslığı xk çıxış göstəricisinin istənilən qiymətini a

onu yaradan ölçülən kəmiyyətin qiymətinə A olan nisbəti ilə təyin edilir: A

ak x .

Qeyri-xətti statiki xarakteristikada cihazın həssaslığı onun şkalasının diapazonu üzrə dəyişir.

Bu halda ani həssaslığı qxk istifadə edirlər. Onun qiymətini giriş qiymətinə görə statiki

xarakteristikanın diferensiallanması ilə tapırlar: dA

dakqx .

Ölçülən kəmiyyətin hər vahidinə şkalanın nə qədər çox vahidi düşərsə cihaz bir o qədər

həssasdır.

Ölçü cihazının həssaslıq astanası verilən cihazın köməyi ilə asanlıqla aşkar olunan ölçülən

kəmiyyətin minimal qiyməti ilə xarakterizə olunur. Həssaslıq astanası sıfır üsulu ilə ölçmə

zamanı sıfır-indikatorları kimi tətbiq olunan cihazlar üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.

Ölçü cihazının dəqiqliyi onun ölçdüyü nəticələrin həqiqilik dərəcəsi ilə təyin edilir. Onu

cihazın ən böyük buraxılabilən xətalarının ΔA müsbət və mənfi hüdudlarının (±) ölçüləri ilə

qiymətləndirilməsi qəbul edilib. Bu xətanın mütləq qiyməti nə qədər azdırsa, bir o qədər cihazın

dəqiqliyi çoxdur və onun dəqiqlik sinfi yuxarıdır.

Cihazların dəqiqlik sinfi göstərilən xətanın qiyməti ilə, yəni mütləq xətanın ən böyük

qiymətinin cihazın hüdud və ya yuxarı max qiymətinə olan faizlə nisbətidir: 100max

Ag .

Deməli, ən böyük gətirilmiş nisbi xəta, ölçü cihazlarının dəqiqlik sinfidir. Məsələn, mövcud

standartlara görə elektroölçücü cihazları 0.1-dən 4.0 siniflərinə ayırırlar. Daha kobud cihazlar

dəqiqlik sinfi göstəricilərinə malik deyillər. Cihazın sinfini çevrə ilə əhatələnmiş uyğun rəqəmlə

işarə edirlər. Bu zaman dəqiqlik sinfi, məsələn 1.0 yalnız elə cihazlar aid edilə bilər ki, normal

istismar şəraitlərində gətirilmiş nisbi xətası ±1.0% həddini keçmir.

Əgər cihazın dəqiqlik sinfi və ona hesablanmış ölçmənin yuxarı həddi məlum olduqda,

ölçmənin mümkün olan mütləq və nisbi xətalarını hesablamaq olar. Verilən cihazla ona müvafiq

dəqiqlikdən çox dəqiqliklə ölçmək mümkün deyil.

Göstəricilər variasiyası dəyişməz xarici şəraitlərdə ölçülən kəmiyyətlərin eyni qiymətlərinə

uyğun onun ayrı-ayrı təkrar göstəriciləri arasındakı ən böyük fərqi adlandırırlar. Analoq

cihazların çoxunun variasiyasının qiyməti əsasən onların hərəkət edən hissələrinin

dayaqlarındakı sürtünmələrdən, diskretlilərdə isə onların idarəetmə elementlərinin

xarakteristikalarından asılıdır.

Ölçmə dəqiqliyinə görə cihazları nümunəvi və işçi cihazlara bölürlər. Nümunəvi ölçü

cihazları ölçmə vahidlərini yerinə yetirmək və saxlamağa imkan verən, həmçinin digər ölçü

cihazlarını yoxlamaq və dərəcələməyə imkan verən etalon kimi istifadə edilir.

İşçi cihazlar praktiki ölçmələr üçün istifadə edilir. Ölçmə prosesində göstəricilərə

düzəlişlərin daxil edilməsi nəzərdə tutulan laboratoriya nəzarət cihazlarına və daha kobud —

texniki cihazlara ayırırlar. Axırıncıların göstəricilərində düzəlişlər edilmir, lakin cihazın

pasportunda xarici şəraitin dəyişməsinin müəyyən intervalında dəyişikliyin zəmanətli dəqiqliyi

göstərirlər.

Mühazirə 5.

Qeyri elektrik kəmiyyətlərin elektrik kəmiyyətlərə çevirən sensorlar.

İnformasiya prosesləri kimi bu və ya digər öyrənilən obyektlər və hadisələr haqqında

informasiyanın qəbul edilməsi, ötürülməsi, emalı və təsviri başa düşülür. Avtomobil və traktor

mühərriklərinin tədqiqatlarında lazımi informasiyanın alınması və yığılması üçün mexanika,

kimya, akustika, optika, elektrotexnika və radiotexnika, elektronika, radioaktiv izotopların

xüsusiyyətlərini, spektral analiz və s. vasitələrinin istifadəsinə əsaslanan həm ayrı-ayrı cihazlar,

həm də bütün ölçmə və idarəetmə sistemləri, zəncirləri tətbiq edirlər. Məlumdur ki, informasiya

proseslərinin avtomatlaşdırılmasında vacib olan tez təsirlənmə, dəqiqlik, məsafədən nəzarətin

mümkünlüyü və digər xüsusiyyətlərinə görə göstərilən vasitələr bərabər qiymətli deyillər.

Deməli, onlara əsaslanan ölçmə sistemlərinin ayrı-ayrı cihaz və zəncir qrupları bərabər qiymətli

deyillər.

Belə ki, mexaniki cihazlar və gücləndirmə və ya çıxış zəncirinə məsafədən ötürülmə məqsədi

ilə ölçülən elektrik olmayan kəmiyyət onlardan yaradılan ölçmə sistemləri, əvvəl qeyd edildiyi

kimi tezdəyişən kəmiyyətlərin tədqiqatı üçün əlverişsizdir. Ətalətlilik nəticəsində belə sistemlər

alçaq tezliklərin mexaniki süzgəcləri kimidirlər, böyük ölçüdədirlər və kifayət qədər dəqiq

deyillər, bu da onların tətbiq sahəsini məhdudlaşdırır.

Ona görə də ümumilikdə sürətli mühərriklərin tədqiqində, o cümlədən avtomatlaşdırılmış

sistemlərdə elektrik, elektron və onlarla müqayisə olunan ətalətsiz ölçmə sistemləri yaratmağa

imkan verən elektromexaniki cihazlar, aparatlar və qurğular tətbiq edirlər. Belə sistemlər, ayrı-

ayrı ölçmə cihazları kimi, ölçülən fiziki kəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəli çeviricilərin məcmusunu

təşkil edir, hər şeydən çox bir sıra kəmiyyətlərin, göstəricilərin və ya parametrlərin maşın

üsulları da daxil olmaqla ötürmə, emal və sənədləşdirmə üçün əlverişli olan formalar

məcmusudur.

Hal-hazırda bir çox firmalar bir çox ölçmə növlərini və hətta bəzi tip sınaqları hissə-hissə və

ya tam avtomatlaşdırmağa imkan verən mühərrik laboratoriyalar üçün xüsusiləşdirilmiş sistemlər

istehsal edirlər. Bununla yanaşı mühərriklərin sınağı praktikasında ümumi təyinatlı cihazlardan,

aparatlardan və qurğulardan təşkil edilən ayrı-ayrı ölçmə sistemləri geniş istifadə edirlər. Belə

sistemləri bəzən düz çevirmənin giriş, aralı və çıxış zəncirli sadə struktur sxemi üzrə qururlar.

Lakin düz çevirici sistemlər müqayisə olunacaq dərəcədə kiçik dəqiqliyə malikdirlər, belə ki,

sistemin ayrı-ayrı zəncirlərinin xətaları son nəticəyə yığılır. Dəqiqliyi artırmaq üçün sensordan

çıxış siqnalının elektrik kompensasiyası yolu ilə və ya elektrik olmayan ölçülən kəmiyyətin eyni

fiziki kəmiyyətlə kompensasiya edilməsi yolu ilə ―sıfır‖ və ya diferensial üsullarla ölçməni təmin

edən əks-əlaqəli daha mürəkkəb sistemləri tətbiq edirlər.

10

Şək. 5.1. Əks əlaqəli ölçü sistemlərinin quruluş sxemi:

a-İÇ-dən çıxış siqnalının elektrik kompensasiyası ilə; b-elektrik olmayan giriş ölçüsünün birbaşa

kompensasiyası ilə; İÇ-ilkin çevirici; MS-müqayisə sxemi; ÖÇ1...ÖÇn-ölçü çeviriciləri;

ƏÇ1...ƏÇn-əks çeviricilər; ME-müqayisə elementi; KOÇ-kompensasiya olunmamağın çeviricisi;

TO-tənzimləmə orqanı; G-göstərici.

Kompensasiya üsulunu sensorun işləmə qabiliyyətinin hesabı ilə seçirlər. Sensorun qəbul

olunan dəqiqlik hallarında (1%-dən az olmayaraq) düz çeviricinin (kompensasiya olunmamağın

çeviricisi) və əks çeviricinin zəncirinə (əks əlaqə zənciri) malik a sxemi üzrə (şək.5.1) ilkin

zəncirin çeviricisindən çıxış siqnalının elektrik kompensasiyası ilə məhdudlaşmaq olar. Nəticədə

kompensasiya olunmamağın çeviricisi müqayisə sxeminin ölçüsünü və disbalans işarəsini aşkara

çıxarır və bu disbalansın kompensasiyası məqsədi ilə müqayisə sxemindən sıfır çıxış siqnalının

alınmasına qədər əks əlaqə zəncirinə siqnal verir, məsələn, avtomatik elektron potensiometrlərdə

olduğu kimi. Disbalans siqnalının keçdiyi zəncirlərin xarakteristikaları ölçmələrin son

nəticələrinə təsir etmir və sonuncuların dəqiqliyi yalnız sensorla təyin olunur.

Əgər müəyyən şəraitə görə sensor lazımi dəqiqliyi təmin etmirsə, elektrik olmayan giriş

ölçüsünün siqnalını birbaşa kompensasiyasına imkan verən b sxemini tətbiq edirlər, buna görə

sensorun özündən, daha doğrusu, onun çeviricisindən iki eyni fiziki kəmiyyətlər arasından yalnız

disbalans siqnalı keçir, məsələn, MAİ elektro-pnevmatik indikatorunda olduğu kimi.

b sxemi üzrə qurulan sxemlər ölçmələrin daha yüksək dəqiqliyi ilə fərqlənirlər, lakin onlarda

çox mürəkkəblik xüsusiyyəti var. Bunu konkret ölçmə sistemi üçün struktur sxemini seçilməsi

zamanı nəzərə alırlar. Tip sınaqlarının ehtiyaclarını düz çeviricili sadə sxemləri ilə də ödəmək

olar.

Beləliklə, sistemin struktur sxemi və ölçmələrin dəqiqliyi sensorun xüsusiyyətləri və işləmə

qabiliyyəti ilə təyin olunur, lakin bu, avtomatik ölçmələrin ümumi səviyyəsini xarakterizə etmir.

Avtomatlaşdırma, ya emalın qurtarmasını tələb edən materiallar, ya da məsələn, korrelyasiya

əmsalları ya da axtarılan funksional və ya tədqiq olunan fiziki kəmiyyətlər arasında korrelyasiya

əlaqələrini birbaşa qiymətləndirməyə imkan verən uyğun göstəricilər formasında verilə bilən

ölçmələrin nəticələrini qeyd edən sistemin son zənciri ilə yekunlaşır.

11

Mühazirə 6.

Müqavimət, kondensator, induktiv və induksion sersorlar.

Mexaniki kəmiyyətlərin sınaq və tədqiqatlarda ən çox istifadə edilən parametrik sensorlarına

omik müqavimət sensorlarıdır. Ən sadə halda onlar reostat halında nisbətən böyük

yerdəyişmələrin ölçülməsində istifadə edilirlər.

Tədqiqat işlərində R-sensorlar, tenzomüqavimətlərdən geniş istifadə edilir. Onların işi

deformasiya olduqda aktiv müqavimətin dəyişməsi ilə müşahidə olunan tenzoeffektə əsaslanır.

Bu tip sensorlar cüzi kütləyə malik olaraq ətalətsizdirlər, ölçmə müddətində mikroskopik

yerdəyişmə edirlər. Elektrik müqaviməti-R naqilin uzunluğundan-l və en kəsiyindən-s məlum

ifadə ilə təyin edilir:

)(

slR .

Naqilin dartı qüvvəsi təsirindən uzunluğunu l və en kəsiyi s qədər dəyişdirsə onun

müqaviməti R qədər dəyişir. Təcrübələrə görə naqillərin müqaviməti böyük diapazonda dartı

qüvvəsinə mütənasib şəkildə elastiklik həddində dəyişir:

kPR

R .

Tətbiq olunan qüvvə və onun yaratdığı deformasiya mütənasibliyinə görə:

)(l

lR

R .

Burada, tenzohəsaslıq əmsalı adlandırılan sabitdir:

)/()(l

lR

R .

Tenzomüqavimətlərə görə materialın seçilməsində daha böyük tenzohəsaslıq əmsalı olan

materiallara üstünlük verilir. Cədvəl 1-də bu məqsədlə istifadə edilən bəzi materiallar haqqında

məlumat verilir.

Cədvəl 1.

Material Kimyəvi tərkibi

Konstantan 60Cu+40Ni 1,9...2,1

Nixrom 80Ni+20Cr 2,1...2,3

Xromel 65Ni+25Fe+10Cr 2,5

Elinvar 36Ni+8Cr+56Fe 3,2...3,5

Nikel Ni -12

Naqil tipli tenzomüqavimətlər əsasən konstantan elinvar və tipli materiallardan hazırlanır.

Parametri ölçülən detalın üzərinə yapışdırılan sensorun görünüşü sək.6.1-də verilir. Diametri

0.02÷0.05 mm olan naqili ziqzaq şəkildə üstü yapışqanlı nazik kağız üzərinə yerləşdirilir.

Naqilin uclarına daha qalın elektrik dövrəyə daxil çıxış naqilləri lehimləndirilir. Sensorun üstü

qoruyucu lak təbəqəsi ilə ötürülür. Göstərilən sensorun hündürlüyü 5...25 mm hədlərində olur.

12

Şək.6.1.

Şək.6.2-də zərvərəq tipli tenzomüqavimətin görünüşü verilir. O qalınlığı 4..12 mkm olan

dairəvi lövhəcikdən ibarətdir və ölçü cihazlarının membranlarına və burucu momenti ölçmək

üçün valların üzərinə yapışdırılır.

Şək.6.2.

Şək.6.3-də təbəqə tipli tenzomüqavimətin görünüşü verilir. Onlar tenzohəsaslı materialın

vakuum üsulu ilə ölçülən səth üzərinə çökdürmə vasitəsilə yaradılır. Bu məqsədlə yuxarıda qeyd

olunan materiallardan başqa qermanium, silisium və digər yarımkeçirici materiallardan da

istifadə edilir.

Şək.6.3.

13

Tutum və ya kondensator tipli sensorlar yastı kondensator şəkilində olurlar. Onlar böyük

həsaslığa malikdirlər. Dəyişən kəmiyət kimi belə sensorlarda lövhələr arası məsafə və ya onların

aktiv sahəsi olur. Belə kondensatorun tutumu:

)/(S.C 63 .

Burada, -dielektik sabitdir; S -plastinin aktiv sahəsidir; a-plastinlər arasında ən qıssa

məsafədir. İfadədən göründüyü kimi, məsafədən asılı olaraq onun tutumu hiperbolik

qanunauyğunluqla dəyişir.

İnduktiv sensorlar elektromaqnit qurğu olaraq öz induktivliyini yerdəyişmə nəticəsində

dəyişir. Makaralı w sayda sarqacı olan belə sensordakı induktivlik:

)(

20

22

sR

w

RR

w

R

wL

polmpolmm

,

burada, mR - maqnit dövrəsinin tam müqaviməti; polmR -polad hissəsinin maqnit müqaviməti;

R -hava araboşluğunun maqnit müqaviməti; -hava araboşluğunun ölçüsü; s-hava

araboşluğunun sahəsi; 0 -hava araboşluğunun maqnit keçiriciliyidir. Göründüyü kimi,

göstərilən sistemin induktivliyi və s dəyişməsi ilə yerinə yetirilir. Göstərilən sensorun

görünüşü şək.6.4-də verilmişdir.

Şək.6.4.

İnduksion sensor induktiv sensordan iki sarqacın – birincisi, özündən sabit cərəyan keçən

hərəkətsiz 1w və ikincisi 2w olması ilə fərqlənir. 2w hərəkətsiz olduqda onun naqillərində

cərəyan olmur, ölçülən qeyri elektrik kəmiyyətin təsirindən 2w hərəkət etdikdə onda olan maqnit

seli Ф dəyişərək elektromaqnit induksiya qanununa əsasən onun sarğılarında elektrik hərəkət

cərəyan yaradır:

810

dt

dwE ,

burada, dt

dmaqnit selinin dəyişmə sürətidir. Belə sensorlarda giriş kəmiyyəti həmin sarğının

xətti və bucaq yerdəyişməsidir. Bu tip sensorlar fırlanma tezliyinin titrəmələrində və s. oxşar

hallarda geniş istifadə olunur.

14

Mühazirə 7.

Pyezoelektrik və fotoelektrik sensorlar.

Pyezoelektrik sensorların işi pyezoelektrik effektə əsaslanır. Ona görə bəzi kristalları (kvars,

turmalin, seqnet duzu, bariy titanatı və s.) müəyyən istiqamətdə sıxıb və ya dartdıqda onlarda

elektrik cərəyanı yaranır. Əksinə, onlara cərəyan verdikdə ölçüləri dəyişir. Şək.7.1-də göstərilən

altı künclü prizma şəkilində olan kvars kristalı 2SiO ən geniş istifadə edilir.

Şək.7.1.

Həmin kristallarda üç başlığı fərqləndirirlər: z-z optik ox, prizma qabırğalarından keçən x-x

elektrik oxu və kristalın tərəflərinə normal olan y-y mexaniki ox. Əgər kristalın x-x oxu

istiqamətində kristal elementi sıxıldıqda ona perpendikulyar olan həmin qüvvəyə mütənasib

elektrik cərəyanı yaranır:

xFdq 1 ,

burada, 1d -sabit əmsaldır, pyezoelektrik modul adlandırılır. Kvars sütunu, birləşdirici kabel və

sabit cərəyanın gücləndiricisindən ibrət sistemdə yaranan gərginlik:

)/(21 CnFU ,

burada, n - kvars lövhələrin sayı; F - kvarsa təsir edən qüvvə; C - sistemin tutumudur.

Kvars kristalların yüksək sərtliyi onlardan 15...25 kHs yüksək məxsusi tezliyə malik olan

sensorlar yaratmağa imkan verir.

Müxtəlif fotoelektrik sensorlarda şüa selinin enerjisi elektrik enerjiyə çevrilir. İş prinsipinə

görə xarici və daxili fotoeffektli, ventilli və fotohasiledici fotoelementlər mövcuddur.

Fotoelementin cərəyanının işıq şua selindən asılılığına onun şüa xarakteristikası deyilir:

Ф)(fI f

Xarici fotoeffektli fotoelementlər şüa təsirindən elektronlar yaradan vakuum və ya qaz

doldurulmuş lampa şəkilində olur. Onlarda əmələ gələn cərəyan işıq şüasının intensivliyi ilə düz

mütənasibdir.

Daxili fotoeffektli fotoelementlər bəzi yarımkeçiricilərin elektrik müqavimətinin şüa

təsirindən dəyişməyə əsaslanır. Belə sensorlar fotorezistor adlandırılır.

Ventilli fotoelementlər yarımkeçirici diod və triod şəkilində olur. Onlarda şüa təsirindən

qapadıcı təbəqə cərəyan mənbəyinə çevrilir. Şək.7.2-də fotorezistorlu ölçü cihazının sxemi

verilir.

15

Şək.7.2.

Mühazirə 8.

Ölçü sistemlərinin aralıq və çıxıĢ qurğuları.

Elektrik ölçü sistemlərinin aralıq qurğuları sensordan verilən siqnalı son çıxış qurğusunun

xüsusiyyətlərindən asılı olaraq gücləndirir, dəyişir və formalaşdırırlar. Aralıq sistemin əsas

qurğuları gücləndiricilərdir. Bu məqsədlə dəyişən, sabit və daşıyan tezlikli cərəyan

gücləndiricilərindən istifadə edilir.

Dəyişən cərəyan gücləndiriciləri sadə quruluşa və sabit xarakteristikaya malikdirlər, amma

onların tezlik diapazonu məhduddur. Bu səbəbə görə onlar yalnız çox yüksək tezlikli proseslərin

ölçülməsində istifadə edilə bilər.

Sabit cərəyanlı gücləndiricilər 200 kHs-ə qədər geniş tezlik diapazonuna malikdirlər. Onun

işinə qidalandırıcı gərginliyin dəyişməsi, ətraf mühitin temperatur və nəmliyi, zaman ərzində

gücləndiricinin öz detallarının xassələrinin dəyişməsi təsir edir.

Daşıyan tezlikli gücləndiricilər daha universaldırlar. Onların effektivliyi daşıyan tezliyin düz

seçilməsindən asılıdır. Daşıyan tezliyin ölçülən kəmiyyətin tezliyindən 10...15 dəfə çox olması

tələb olunur.

Göstərilən qurğuların kompaktlığını təmin etmək və qiymətini azaltmaq üçün onlarda

tranzistorlardan istifadə edildikdə işçi temperaturu sabit saxlamaq üçün termostat tipli

qurğulardan istifadə edilməlidir.

Müasir qurğularda aralıq sistemlərdə analoq tipli kəmiyyətləri rəqəmli kodlara çevirən

vasitələrdən istifadə edilir. Belə siqnalları müasir kompüterin yaddaşına yazıldıqda onların emalı

və təhlili xeyli asanlaşır.

İnformasiya sistemlərinin son çıxış mərhələsində alınmış nəticələri avtomatik qeyd edən

qurğulardan istifadə edirlər. Bu məqsədlə özüyazan voltmetrlərdən, qalvanometr və loqometrlər,

maqnit yazı cihazları, elektrik və elektron osilloqraflardan istifadə edilir. Göstərilən məqsədlə

geniş istifadə edilən işıq-şüa ossiloqrafının iş sxemi sək.8.1-də verilir. Onların əsasını cərəyanla

işləyən ölçü qalvanometrləri təşkil edir. Belə ossiloqraflar yaxşı dinamik keyfiyyətlərə

malikdirlər, lakin onların həssaslığı bəzi ölçmələrdə kifayət etmir.

16

Şək.8.1. İşıq-şüa ossiloqrafının sxemi: 1-şüa mənbəyi; 2-kondensator; 3-diafraqma; 4-

prizma; 5-müşahidə ekranı; 6 şüa həssaslı lent barabanı; 7-dönən diafraqma; 8-yarıqlı

diafraqma; 9-silindrik linza; 10-fırlanan baraban; 11-bölücü prizmalar; 12-şleyf güzgüsü;

13-dayaq prizmaları; 14-güzgü; 15-sabit maqnit; 16-ilgək; 17-blok; 18-dartıcı yay.

Elektron və yaxud katod ossiloqrafları praktik olaraq ətalətsizdir və mühərriklərdə baş

verən proseslərin müşahidə üçün çox əlverişlidirlər. Bu ossiloqraflarda hərəkət edən hissə rolunu

elektron şüa yerinə yetirir. Onun əsasını elektron şüa borusu təşkil edir. Göstərilən tip

ossiloqrafın elektron şüa borusunun sxemi sək.8.2-də verilmişdir.

Sək.8.2. Elektron şüa borusunun sxemi:

1, 2-anodlar; 3-katod; 4-sokol; 5, 8-yönəldici sistemin elektroları; 6, 7-yönəldici ləvhələr;

9-elektron şüa, 10-luminisentli ekran; 11-borunun daxili səthi.

17

Mühazirə 9.

Ġstilik mühərriklərinin gücünün təyin edilməsi.

Hidravliki və elektrik tipli dinamometrlər, onların ümumi quruluĢu və iĢ prinsipləri.

Dinamometrlərin arvalanması və xətaları.

İşləyən mühərrikin valında burucu momenti ya ona bərabər tormoz statorunun reaksiya

momentinin, ya da ötürülən burucu momentin təsiri altında birləşdirici valın dönmə bucağının

ölçülməsi yolu ilə təyin edirlər. Bu məqsədlə tormoz gövdəsini dayaqlarda bərkidirlər və uyğun

şəkildə ölçü cihazlarına birləşdirirlər. Bu zaman tormoz və ölçü qurğusu tormoz dinamometri

adlanan vahid qurğu əmələ gətirir.

kVt/nM)./)(./nM(N

.q.a,nkPnP)./l(./nlP./nMN

lPMM

./nM)/)(/n(MN

)/n(MMN

burbure

bure

surtbur

burbure

burbure

97436112716

271627162716

271675130

30

Tormoz qurğularına qoyulan tələblər:

1. Mühərriki geniş güc və dövrlər diapazonunda yükləməsi;

2. Tormozlamanın sabitliyi, tormoz momentinin uzun müddət dəyişməməsi;

3. Tormozlamanın sabitliyi, yükləmənin kiçik müddətli dəyişməsində sürət rejiminin

dəyişməməsi;

4. Burucu momentin və ya çevrəvi qüvvənin lazımi dəqiqliklə ölçülməsi;

5. Mühərrik valının kənar mənbədən fırladılması;

6. Tormozlama müddətində mühərrikdən alınan enerjinin faydalı istifadə edilməsi;

7. Mühərriki idarə edən qurğuların məsafədən idarə edilməsi;

8. Nisbətən az səs-küylü olması.

Şək. 9.1. Sadə tormozun prinsipial sxemi.

Sınanılan mühərrikin yaratdığı burucu momenti təyin etmək üçün müxtəlif mexaniki,

hidravlik və elektrik dinamometrlər istifadə edilir. Onların struktur sxemi ilkin, aralıq və çıxış

zəncirlərindən ibarətdir.

18

Şək. 9.2. Lingli tərəzili dinamometrin sxemi.

Mexaniki dinamometrlər geniş istifadə edilir. Onları rəqqas, və ya yaylı tərəzili lingli

sistemlər kimi yerinə yetirirlər. Əvvəllər bu məqsədlər üçün əsasən onluq tipli çoxdəstəkli

tərəzilər tətbiq edilirdi.

Lingli tərəzili dinamometr şək.9.2-də göstərilib. Bu tərəzilər reversiv olmadığına görə

dinamometrin aralıq zəncirində aşağıdakı kimi işləyən xüsusi reversiv qurğu nəzərdə tutulur.

Əgər tormoz dəstəyinə təsir edən P qüvvəsi yuxarı istiqamətlənibsə, onda o, dartıya 8 təsir

edərək dəstək 7 vasitəsi ilə dartıya 6 ötürülərək onu aşağı yerini dəyişdirir, dəstək 5 və dartı 4

vasitəsi ilə isə tərəzinin çiyinliyini 2 yükləyir. P qüvvəsi aşağı istiqamətlənən zaman revers

(maşının geriyə hərəkətinə imkan verən mexanizm) qurğusunu keçərək, deməli tormoz rotorunun

fırlanma istiqamətindən asılı olmayaraq tərəzinin çiyinliyini yükləyərək birbaşa həmin

istiqamətdə dartıya 6 təsir edir. Yük 3 çəki daşının 1 onun sıfır vəziyyətində tərəzinin

çiyinliyinin müvazinətləşdirilməsini təmin edir, P qüvvəsinin müvazinətləşdirilməsi və onun

ölçüsünün təyini isə çəki daşının 1 çiyinlik üzrə yerdəyişməsi yolu ilə nail olurlar. Bu tip müasir

tərəzi qurğularında çəki daşı-reyteri 1 yükləməni avtomatik müvazinətləşdirən və tərəzinin

göstəricilərinə distansion nəzarəti aparmağa imkan verən xüsusi izləyən mexanizmin köməyi ilə

yerini dəyişirlər.

Sürtünmədə itkiləri azaltmaq üçün dəstəkli sistemi təkanlara və yeyilməyə həssas

prizmalarda yerinə yetirirlər. Ona görə də işsiz vəziyyətdə və xüsusən mühərriki işə salan zaman

dəstəkli sistemi xüsusi qurğu vasitəsi ilə bloklamaq məsləhət görülür.

Tormoz dəstəyində qüvvənin təyini üçün mexanizmlərdən tələb olunan dəstəkli tərəzilərin

dəqiqliyi və həssaslığı kifayət qədər yüksəkdir. Lakin onların etibarlılığı və manevrliliyi

avtomatik izləmə sisteminin olması ilə də böyük deyil. Ona görə DYM-nin laboratoriyalarında

az dəqiqlikli və o qədər də həssas olmayan, lakin göstəricilərə görə daha etibarlı, tez təsirlənən

və sabit olan rəqqaslı tərəzilər və onlara əsaslanan dinamometrlərə üstünlük verirlər.

Rəqqaslı dinamometrlər yığcamlığı, əyanilik, istismarda sadəliyi ilə fərqlənir və avtomatik,

çəki daşı-yükün yerini dəyişməyərək təsir edən P qüvvəsinin təsirini müvazinətləşdirməyə imkan

verirlər. Sadə dinamometrin əsas zəncirinin sxemi şək.9.3-də göstərilmişdir.

19

Şək.9.3. Qeyri bərabər şkalalı rəqqaslı tərəzi.

Rəqqaslı tərəzi qurğusunun iş prinsipi aşağıdakı kimidir.

l uzunluqlu dəstəyə r radiuslu sektorla birlikdə O oxu ətrafında dönə bilən Q yükü asılıb.

Kvadrant formasında yerinə yetirilən sektora, yəni 90° bucaqlı sektora lentşəkilli dartı vasitəsi ilə

ölçülən P qüvvəsi qoyulur.

Məlumdur ki, sistemin müvazinətləşməsi P qüvvəsindən yaranan moment asqının O

nöqtəsinə nəzərən Q qüvvəsinin momentinə bərabər olduqda yerinə yetirilir:

sinPr Ql və ya

sinsin

Cr

QlP

burada C — mexanizmin konstruksiyasından asılı olan kəmiyyətdir.

Lakin belə sadə yerinə yetirmədə rəqqaslı mexanizm əlverişli deyil, belə ki, qeyri-bərabər

hesab şkalasına malikdir. Ona görə də hesab şkalasını bərabərləşdirmək üçün sektor-kvadrantı a-

nı ilkin kəmiyyət kimi qəbul edərək

sinar qanunu ilə profilləşdirirlər. Onda rəqqasın

əyilmə bucağı verilən qüvvəyə proporsional olacaq (şək.9.4):

Ca

QlP

Şək.9.4. Bərabərqiymətli hesab şkalalı rəqqaslı tərəzi.

20

Tərəzi başlıqlı dinamometrlər adi rəqqaslılarla müqayisədə ölçmənin böyük dəqiqliyinə

malikdirlər (xətalar 2.01.0 %-i keçmir) və kifayət qədər həssasdırlar, bu da onları elmi-tədqiqat

işlərinin yerinə yetirilməsi zamanı tətbiq etməyə imkan verir. Belə dinamometrlərin əsasını

dəstəkli tərəzi ilə birgə yerinə yetirilən əsas etibarı ilə iki rəqqaslı tərəzi başlığı təşkil edir. Lakin

iki rəqqaslı başlıqlar reversiv deyillər, ona görə də dinamometrin aralıq zəncirinə dəstəkli tərəzili

adi dinamometrlərdə olduğu kimi belə reversli qurğular daxil edirlər (şək. 9.5).

sincos1 QlPl

tgllP 1

Tərəzi başlıqlı dinamometrlər çiyinliyinə 1 əqrəbli tərəzi başlıqlı birləşdirilən dəstəkli tərəzi

mexanizmindən ibarətdir. Başlıq, hərəkət edən çəki daşı 2 ilə müvazinətləşməyən ölçülən

qüvvənin bir hissəsini qəbul edir və buna görə də onun əqrəbinin hüdudlarında yüklənmənin

dəyişməsini müşahidə etməsinə imkan verir. Çəki daşı 2 bəzən ölçmə diapazonunun

genişləndirilməsi üçün istifadə edirlər.

Şək.9.5. İkirəqqaslı başlıqlı tərəzi qurğusu: 1-ling; 2-çəki daşı.

Şək.9.6. İkirəqqaslı tərəzi başlığının prinsipial sxemi.

İkirəqqaslı tərəzi başlığı şək.9.6-da göstərilmişdir. Burada sürüşmə sürtünməsi yellənmə

sürtünməsi ilə əvəz edilmişdir. Rəqqaslar 1r radiuslu sektor-kvadrantlarla 2 təchiz edilmişlər və

tərəzinin gövdəsinə bərkidilən istiqamətləndiricilərə 3 əlaqəli nazik polad lentlərdə asılmışlar. P

qüvvəsi dartı 9, balansir 10 və iki polad lentlər 7 vasitəsi ilə 2r radiusuna malik böyük sektor-

kvadrantlara 4 ötürülür. Profillənmiş sektorlar 4 sektorlarla 2 birlikdə l uzunluqlu dəstək-

21

rəqqasın 1 yuxarı uclarına bərkidilib. Sektorların oxları göstəricinin əqrəbinin oxuna sərt

oturdulan dişli çarxla 11 ilişmədə olan ensiz taxta (reyka) bərkidilən birləşdirici tamasa 5 ilə

əlaqələnib. P qüvvəsi olmayan zaman rəqqaslar sxemdə ştrix-punktir xətti ilə göstərilən vəziyyəti

alırlar və onların ağırlıq mərkəzi istiqamətləndiricilərlə 3 əlaqəli kiçik sektorların 2 lentlərinin

asqı nöqtəsi ilə bir şaquli müstəvidə yerləşir. P qüvvəsinin təsirində balansir 10 böyük sektorlarla

birlikdə aşağı düşür, rəqqaslar isə istiqamətləndiricilər 3 üzrə sektorlarda 2 yellənərək, bu zaman

o, eyni zamanda bir-neçə dərəcə əyilərək və özünün ilkin vəziyyətindən 8 yuxarı qalxaraq, özü

ilə tamasanı 5 apararaq mürəkkəb hərəkət edir. Tamasanın və onunla əlaqəli ensiz taxtanın 6

yerdəyişməsi dişli çarxı 11 və deməli, onun şkalasında P qüvvəsinin ölçüsünü hesablayan

göstəricinin əqrəbini fırladır.

Q kütləli rəqqasın şaquli vəziyyətdən bucağı qədər meyllənməsi 11 sin rlqM

momenti yaradacaq, P qüvvəsi isə 122 rrPM momenti əmələ gətirir.

Sistem tarazlıqda olduğu üçün 212 MM və ya 121sin2 rrPrlq , buradan da

12

1sin2

rr

rlqP

,

bu da onu təsdiq edir ki, balansirin 10 yerdəyişməsi P qüvvəsinin funksiyasıdır. Belə ki,

rəqqaslar şaquli vəziyyətdən müxtəlif tərəflərə rəqs etdiyindən, sektor-kvadrantlar yuxarıda

göstərilən qanunauyğunluğun hesabı ilə profilləndiyindən, başlığın çevrəvi hesabı şkalası

rəqqasların yerdəyişməsinin bütün diapazonu üçün tamamilə bərabərqiymətli alınır.

Hidravlik dinamometrlər və ya əsas ölçü zəncirinin adına görə adlandırılan mesdozlar

sadəliyi ilə fərqlənirlər. Ən geniş yayılanı axarsız mesdozlardır (şək.9.7). Onların əsasını maye

ilə doldurulmuş və sıxıcı üzüyün 2 köməyi ilə kipləşdirilən sərt diafraqma 4 ilə örtülən gövdə 5

təşkil edir. Ölçülən P qüvvəsinin təsiri ilə porşen 3 diafraqmaya təsir edir, əmələ gələn təzyiq isə

manometr 6 ilə qeyd edilir.

Şək.9.7. Sadə hidravlik dinamometrin sxemi.

pFP mem

10 atm təzyiqə qədər ölçmə zamanı mesdozun diafraqmasını 0.03÷0.08 mm qalınlığında

yüksək möhkəmlikli rezinləşdirilmiş parçadan hazırlayırlar və ya xətti xarakteristikaya malik və

histerezis ünsürləri ilə dartılmayan 0.05-0.06 mm qalınlığında berillium bürüncdən hazırlayırlar.

Daha yüksək təzyiqləri ölçmək üçün 2-3 mm qalınlığında yağ-benzin davamlılıqlı rezin və ya

nazik təbəqəli polad tətbiq edirlər.

Axarsız mesdozlar sadəlikdən başqa çox yüksək təzyiqlər də daxil olmaqla ölçmələrin geniş

diapazonu ilə fərqlənirlər. Lakin mesdozun göstəricilərinə ətraf mühitin temperaturu kifayət

qədər təsir göstərir, ona görə ki, mayelərin həcmi genişlənmə əmsalı metallara nisbətən çoxdur.

Xarici şərtlərin dəyişməsi zamanı mayedən normal şəraitdə təqribən 10 % -ə qədər həll olan hava

çıxa bilər, təzyiqin artması ilə isə onun həll olması xətti asılılıqla artır. Ona görə də hər sınaqdan

qabaq mesdozu arvalamaq lazımdır və kranları 1, 7 istifadə edərək tez-tez axıtmaq lazımdır.

Axarsız mesdozların göstərilən çatışmamazlıqlarını axıtma və kompensasiya diafraqmalı

mesdozlar adlandırılan daha mürəkkəb hidravlik qurğular istifadə etmək yolu ilə aradan

qaldırmaq olur.

22

Elektrik dinamometrlər, ümumiyyətlə sərt elementin deformasiyasından burucu momentin

və ya çevrəvi qüvvənin ölçülməsinə əsaslanaraq qoyulan müəyyən elektrik parametrin

dəyişməsini əmələ gətirən cihazdır.

Mühərriklərin sınaq praktikasında hər şeydən çox elektrik olmayan giriş kəmiyyətinin

təsirindən omik müqavimətin, tutumun, induktivliyin, induksiyanın və fotoeffektin dəyişməsinə

əsaslanan ölçü çeviriciləri istifadə olunur. Bu halda mexaniki giriş kəmiyyəti kimi tormoz

qurğusunun birləşdirici valının fırladılması, ölçü mufta detallarının bucaq yerdəyişməsi və ya

tormoz dəstəyi təsir edən dinamometrik zəncirin sərt elementin deformasiyası xidmət edir. Hər

şeydən çox birləşdirici valın fırladılma bucağının ölçülməsi ilə əlaqəli üsul istifadə edilir. Belə

dinamometrləri torsion tipli adlandırırlar.

Torsion dinamometrlərin iş prinsipi valın fırlanma bucağı, yəni bir-birindən l məsafədə

götürülən iki kəsiklərinin nisbi dönmə bucağı ilə təsir edən burucu moment bM (Nm) arasındakı

məlum qanunauyğunluğa əsaslanır:

b

p

MGJ

l

,

burada: G — valın materialının yerdəyişmə modulu, 2smN ;

pJ — valın kəsiyinin polyar ətalət momenti, 4sm .

l

GdM bur

32

4

.

İmpulsların tezliyi:

60

nmf .

Tormoz qurğusunun birləşdirici valına adətən dörd tenzosensor yapışdırırlar (şək.9.8, a).

Onlar cüt olaraq valın hər iki tərəfində yapışdırılan (1-4 və 2-3) sürüşən cərəyan buraxıcı (a-d)

qurğular vasitəsi ilə ölçücü cihazın gücləndiricisi ilə birləşdirilən ölçü körpüsü əmələ gətirirlər.

Belə sxemdə çeviricinin ümumi həssaslığı ani olaraq artır və sürüşkən kontaktlarda müqavimətin

titrəyişlərinin təsiri praktiki olaraq aradan qalxır. Cərəyan buraxıcılar b, d ölçü körpüsünü

cərəyanla qidalandırmaq üçün xidmət edirlər, c və e cərəyan buraxıcılar vasitəsi ilə körpü

zəncirinə ölçmələrin başlanğıcından qabaq körpünü sıfır vəziyyətinə qoymaq üçün lazım olan

balansir müqavimətini R qoşurlar. R müqavimətini sürgüsü gücləndiricinin giriş lampasının

toruna birləşdirilən potensiometr kimi yerinə yetirirlər.

Şək.9.8. Tenzorezistorlu torsion dinamometrin iş sxemi:

a-məftil sensorlarının vala yapışdırılması; b-məftil sensorlarının ölçü zəncirinə qoşulması

sxemi.

23

Şək.9.9. Tenzomüqavimətli dinamometrik qurğu:

1-tenzo folqamüqavimətləri yapışdırılmış dinamometrik zəncir.

Şək.9.10. Kondensator (tutum) sensorlu torsion dinamometr.

Burucu momenti ölçmək üçün həcmi sensorun sxemi:

1-birləşdirici valın dinamometrik sahəsi; 2-oymaq; 3-kondensatorun hərəkət edən lövhələri;

4-dişli disk.

Şək.9.11. Burucu momenti ölçmək üçün induktiv sensor (a) və dişlərin frezlənməsindən

sonra onun rotoru (b):

1-maqnitsiz polad disk; 2-pilləli sərt val; 3-stator; 4-rotor silindrləri.

24

Şək.9.12. Fotoelektrik sensorlu torsion dinamometr.

Burucu momenti ölçmək üçün fotoelektrik sensorun sxemi:

1-birləşdirici valın baza dinamometrik sahəsi; 2-kəsikli disklər; 3-fotoelement; 4-işıq

mənbəyi.

Ölçü körpüsü ya sabit, ya da gərginliyi sabitləşdirilən dəyişən cərəyanla qidalandırılır. Əks

təqdirdə ölçü cihazının işləmə dəqiqliyinə zəmanət vermək olmaz. Ölçü körpüsünün sabit və ya

dəyişən cərəyan generatorundan qidalanması da tətbiq edilir, bu da ölçü zəncirindəki gərginliyi

dövrlər sayına düz proporsional dəyişməyə imkan verir. Onda osilloqramın ordinatları valın

fırlanmasının bucaq sürətinə görə burucu momentin törəməsinə proporsionaldır, deməli val

vasitəsi ilə verilən gücə proporsionaldır.

Belə tip elektrik dinamometrlərin daha sadə və işdə etibarlı olanı sabit maqnitə əsaslanan

kontaktsız sensorlu dinamometrlərdir. Belə dinamometrin quruluşu və iş prinsipini şəkil 22-dəki

sxemdə göstərilmişdir.

Şək.9.13. İnduksion sensorlu dinamometrin sxemi.

25

Tormoz və mühərrik arasındakı birləşdirici vala sərt muftaların 1, 5 köməyi ilə qoşulan sərt

torsion qoymada yumşaq maqnit materialdan olan bir-birinə dəqiq səmtləşdirilmiş tamamilə iki

eyni dişli disk birləşdirilmişdir. Sensorun verici qurğusunun bu hərəkətli elementləri arasındakı

0l məsafəsi onun bazasını təşkil edir. Hər fırlanan dişli diskə əks olaraq tərpənməz quraşdırılan

və uyğun olaraq naqil ilə təqribən 1000 sarğı dolanan tekstolitdən olan karkas 6 geydirilən

silindrik formalı ( 30l mm, 8d mm) sabit maqnitdən 3 ibarət D-I və DII induksion elementlər

səmtləndirilib. Maqnitləri 3 elə yerləşdirirlər ki, onların qütbləri və disklərin 2 dişlərinin torsları

arasındakı arakəsmə 0.15.0 mm-i keçməsin.

Maqnit qütblərindən dişlərin yan keçməsi zamanı D-I və DII induksion elementlərin

dolaqlarında aşağıdakı tezlikli qısa gərginlik impulsları əmələ gəlir:

60

nmf ,

burada: n — valın dövrlər sayı, dəq-1,

m — diskdəki dişlərin sayıdır.

Ona görə də valın fırladılması nəticəsində eyni f tezliyinə malik, lakin bir-birinə nisbətən

k zamanı qədər yeri dəyişdirilən şəkilin I və II sxemlərində göstərilən valın fırlanma

bucağına və sabit əmsala k proporsional iki ardıcıl impulslar alınır.

Göründüyü kimi m kəmiyyəti nə qədər böyük olarsa cihaz bir o qədər həssasdır, belə ki,

birləşdirici valın sərt qoymasının verilən fırlanma bucağına hər çeviricilərdən göndərilən

impulslar arasındakı nisbi zaman intervallarının böyük qiymətləri uyğundur. Bu məqsədlə

mümkün qədər böyük 0l ölçüsünü (baza) seçirlər.

D-I və DII induksion elementlərdən çıxarılan impulslar ölçülən burucu momentə

proporsional sabit gərginlik formalaşdıran elektron sxemin girişinə daxil olur. Oc osilloqrafı ilə

qeyd edilən, a və b-də şərti olaraq göstərilən düzbucaqlı impulslar 7-11 qovşaqları ilə

formalaşdırılır və 6H8 lampasının sol triodunda yığılan fazoinvertor vasitəsi ilə açar rejimində

işləyən katod təkrarlayıcını idarə edirlər. Burucu momentin ölçüsünü yerinə yetirən 0.1 F

tutumlu kondensatordakı gərginliyin orta qiyməti cihazın əqrəb göstəricisi Q ilə qeyd edilir.

İnduksion sensorlu dinamometri iş şəraitində arvalanmasını, mühərrikin yaratdığı burucu

momenti ölçən balansir tormoz qurğusunun mexaniki dinamometri ilə müqayisəsi yolu ilə

aparmaq məqsədəuyğundur. Belə yolla alınmış verilənlərə görə arvalanmış dinamometrin

göstərişinin şkalasını dərəcələyirlər.

26

Mühazirə 10.

Mexaniki, hidravlik, elektrik və induktor stend tormozları.

Ġstilik mühərriklərinin stend tormozlari.

632

cgh

e

ttcGN

Şək.10.1. Hidravlik diskli tormozun sxemi.

Şək.10.2. Hidravlik tormozun xarakteristikası.

27

Şək.10.3. ―Yunkers‖ tipli hidravlik ştiftli tormoz.

Şək.10.4. ―Frud‖ tipli pərli hidravlik tormoz.

28

Şək.10.5. Balansirli elektrik tormozu.

e

e.

IUN

5735

el

e

IUN

Şək.10.6. Elektrik tormozun xarakteristikası.

29

Şək.10.7. Sabit cərəyanlı elektrik balansir maşınının ümumi elektrik şəbəkəyə qoşulma

(Leonardo) sxemi.

Şək.10.8. ―Meydensya‖ elektrik tormoz maşını.

30

Şək.10.9. İnduktorlu tormoz.

ġək.10.10.

31

Şək.10.11. İnduktorlu tormozun xarakteristikası.

Şək.10.12. Tormoz və mühərrikin dəyanətli işləmə şərtləri.

32

Mühazirə 11.

Fırlanma sürəti və zamanın ölçülməsi.

Obyektin fırlanma hərəkətinin dəqiqədəki dövrlər sayı üzrə bucaq sürəti ( 1s ):

30

n .

Fırlanma oxundan r məsafədə yerləşən nöqtənin bucaq sürəti ω və xətti sürəti v ( sm )

arasında rv asılılığı olduğuna görə

30

rnv

.

Praktikada xətti sürəti tez-tez uyğun valın dövrlər sayını ölçməklə fırlanmanın bucaq sürəti

vasitəsi ilə təyin edirlər.

Valın dövrlərini və ya onun fırlanma tezliyini iki tip cihazlarla təyin edirlər: birbaşa olaraq,

dəqiqədəki dövrlər sayını göstərən taxometrlərlə və müəyyən zaman kəsiyində dövrlər sayını

qeyd edən cəm sayğaclarla. Bu baza cihazlardan başqa tərkibində fırlanma sürəti və zamanın

təyini mexanizmlərinin kinematik əlaqələnmiş və vahid ölçü qurğusu olan taxoqraflar və

taxoskoplar da tətbiq edirlər.

Zamanı mexaniki və elektrik saniyəölçənlərlə ölçürlər. Hal-hazırda, xüsusilə geniş

universallığa malik elektron tezlikölçənlər yayılmışlar. Eynitipli tezlikölçənlər bəzən valın ani və

cəm dövrlər sayını, bir ölçmənin davamiyyətini və sensorların ayrı-ayrı siqnalları arasındakı

zamanı ölçməyə imkan verirlər, həmçinin digər cihazlar üçün vaxt vericiləri və s. kimi xidmət

edirlər.

Taxometrlər analoq diferensiallayan mexanizmlərə aiddirlər. Onları iş prinsipinə görə

mərkəzdənqaçma, elektrik, maqnit, elektron və ya impulslu, stroboskopik, elektron-stroboskopik,

xronometrik (saatlı), pnevmatik, hidravlik, friksion, vibrasiya və s. növlərinə ayırırlar.

Mərkəzdənqaçma taxometrlərin işi intiqal valı ilə diyircəklə birləşdirilən yüklərin və ya

fırlanma oxuna bucaq altında bərkidilən və m çəkiyə malik massiv üzüyün mərkəzdənqaçma

qüvvəsinin istifadəsinə əsaslanıb.

Elektrik taxometrlər mərkəzdənqaçma taxometrlərə nisbətən daha mükəmməldirlər, ona

görə də daha geniş tətbiq edilirlər. Elektrik taxometrlərin quruluşu aşağıdakı kimidir: sınanılan

maşının valına sabit və ya dəyişən cərəyan dinamometri olan sensor birləşdirirlər, iş zamanı

əmələ gələn cərəyanın gərginliyini isə valın dövrlər sayında bilavasitə dərəcələnmiş şkalası olan

voltmetr və ya tezlikölçənin köməyi ilə ölçürlər.

Maqnit və ya induksion taxometrlər fırlanan maqnit sahəsinin daxilində yerləşdirilən

maqnitsiz silindrə təsirinə əsaslanıb.

Şək.11.1. Mərkəzdənqaçma taxometri. Şək.11.2. Sabit cərəyan elektrik taxometrinin

prinsipial sxemi.

33

Şək.11.3. Maqnit və ya induksion taxometr. Şək.11.4. Elektrostroboskopik taxometrin

prinsipial sxemi.

Stroboskopik taxometrlər görmə hissiyyatının ani olaraq itməməyinə əsaslanıb. Gözün

təhrif etməsi nəticəsində o, iki, üç və daha çox əşya görə bilər. Əşyanın hərəkəti fırlanma və ya

əks istiqamətində tezləşməsi və ya yavaşıması hamar və ya sıçrayışla və ya sükunət vəziyyətində

olması gümanında ola bilər. Bu hallar stroboskopik effekt adlanır.

Stroboskopik effekt valların çox böyük fırlanma sürətlərini və ya detalların titrəmə tezliyini

təyin edən zaman və onların azaldılması və ya tədqiq olunan obyektdə adi taxometrin qoşulması

nəzərdə tutulmayan hallarda istifadə edirlər. Bu məqsədlə obyekt impuls tezliyinin geniş

hədlərdə tənzimlənməsinə imkan verən pulsasiya edən güclü işıq mənbəyi ilə işıqlandırılır.

Pulsasiya edən işıq axınının müşahidəsi və ya obtürasiya (müşahidə olunan kadrların

ayrılması) üçün lazımi işıq axınının alınması üsuluna görə baxılan tip taxometrləri stroboskopik

və elektrostroboskopik növlərinə ayırırlar. Birincilərdə sabit işıq mənbəyi ilə işıqlandırılan

kadrların ayrılması fırlanan disk və ya titrəyən yuvalı obtüratorun köməyi ilə mexaniki yolla

yerinə yetirilir, ikincilər tənzimlənən tezlikli impulslu kəsilən işıq şüaları ilə müşahidə olunan

obyektin işıqlandırılması yolu ilə alınan kadrların işıqla ayrılmasına əsaslanıb. Bu məqsədlə

strobotronlar, tədqiq olunan obyektin dəqiq işıqlandırılmasını təmin edən ətalətsiz qazla

işıqlandırılan neon və ksenon lampalar tətbiq edirlər. İşıqlandırmanın intensivliyini artırmaq və

istiqamətləndirilmiş şüaları almaq üçün lampanı reflektorla təchiz edirlər və onu daşınan altlığa

bərkidirlər.

Elektron taxometrlər induksion və ya fotoelektrik giriş çeviricilərlə işləyən elektron ölçü

qurğularının ətalətsiz təsirinə əsaslanıb. Sonuncular tədqiq olunan maşın valının hər dönməsi və

ya dönmə hissəsindən qısamüddətli elektrik impulslarının ölçü qurğusuna göndərən kontaktsız

impuls sensorları kimi xidmət edirlər. Ona görə də elektron taxometrləri, həmçinin impulslu da

adlandırırlar. Onların qeydiyyat qurğusu kimi kondensatorun dolub-boşalma prinsipi ilə və ya

digər, o cümlədən müəyyən zaman intervalından bir (0.1÷3.0 s) hesabın avtomatik

təkrarlanmasına əsaslanan nəticələrin rəqəmli indikasiyası prinsipi ilə olan elektron

tezlikölçənlər xidmət edirlər.

34

Şək. 11.5. Elektron taxometrin prinsipial sxemi:

a-ştiftli induksion sensor; b-dişli taclı sensor; c-sensorun işəsalma sxemi (cihazın formalaşdırma

zənciri)

İmpulslu induksion taxometrlərdə sensorlar kimi istənilən induktivlik sarğacları ola bilərlər,

ona görə ki, dəyişən və ya pulsasiya edən maqnit axınının təsiri altında onlarda mövcud

qanunauyğunluğa uyğun müəyyən e.h.q. əmələ gəlir.

İmpulslu fotoelektrik taxometrlərdə sensor kimi xarici və ya daxili fotoeffektli fotoelementlər

xidmət edirlər.

Şək.11.6. Elektron taxometrin fotoelektrik sensorunun işəsalma sxemi.

Taxoskoplar intiqal valının fırlanması zamanı cihazın əqrəb göstəricisini avtomatik işə salan

və söndürən dövrlər sayğacı və saat mexanizminin birgə təsirinə əsaslanıb. Ölçmənin

davamiyyəti 2÷5 s təşkil edir və verilən cihaz üçün sabit kəmiyyətdir, nəticədə cihazın əqrəbi

valın fırlanma tezliyinə proporsional meyllənir. Bu da cihazın şkalasını birbaşa valın dəqiqədəki

dövrlərində dərəcələməyə imkan verir.

35

Daxili yanma mühərriklərinin laboratoriyalarında tətbiq olunan dövrlər sayının cəm

sayğacları stasionar və qoşulmuş kimi yerinə yetirirlər, belə ki, onları vala analogiya üzrə

taxometrlər kimi qoşurlar.

Cəm sayğaclar işləmə prinsipinə görə mexaniki, elektromexaniki, elektron və ya impulslu və

digər növlərinə, konstruktiv əlamətinə görə isə diyircəkli, diskli, əqrəbli və rəqəmli sayğaclara

ayrılırlar.

Şək.11.7. CK taxoskopunun ümumi görünüşü. Şək.11.8. Dövrlər sayının cəm sayğacı.

Mexaniki cəm sayğac bir-birləri ilə kinematik əlaqələnən dişli diyircəklərdən ibarətdir.

Elektromexaniki cəm sayğaclar mühərrikin və ya sınanan qurğunun valında yerləşdirilən

kontakt sensorla işləyən impulslu qurğulardır.

Elektron cəm sayğaclar mexaniki və elektromexaniki sayğaclar kimi impulslar sayının

onluq hesabı sistemi üzrə işləyirlər, lakin böyük sürət və hesabın ətalətsizliyi ilə fərqlənirlər.

Belə sayğacların əsas struktur elementi sınanan maşın valının hər dövrünü qeyd etməyə imkan

verən lampa və ya yarımkeçirici dekad sayğacların impulslar sayını, yenidən hesablama

qurğusunun tətbiqi zamanı isə valın dövrlər sayına proporsional impulslar sayını qeyd etməyə

imkan verirlər.

Daxili yanma mühərriklərinin sinaqlarinda zamanin ölçülməsi.

Ayrı-ayrı ölçmələrin davamiyyəti mexaniki və elektrik saniyəölçənlərlə təyin edirlər. Elektrik

saniyəölçənlər xüsusilə geniş tətbiq olunurlar. Onlar ya sinxron mühərriklər, ya da digər

cihazların idarə edilməsinin ümumi sisteminə asan uyğunlaşan elektron impuls sayğaclar —

tezlikölçənlər kimi istifadə olunur.

Şəkil 24. Zamanı ölçmək üçün istifadə Şəkil 25. Sayğac-impulslu xronometrin blok-sxemi.

olunan sinxron elektrik mühərrikinin

prinsipial sxemi: 1-elektromaqnit qütbləri;

2 və 4-qırmızı mis üzüklər; 3-lövbər.

36

Zamanı ölçmək üçün hər şeydən çox, digər fiziki kəmiyyətlərin ölçmə dəqiqliyindən bir neçə

dəfə üstün olan dəqiqliklə zamanı ölçməyə imkan verən müxtəlif generatorların nümunəvi

tezliklərinin impulslarının diskret hesabı prinsipinə əsaslanan elektron tezlikölçənlər tətbiq

olunurlar.

Mühazirə 12.

Təzyiqin ölçülməsi.

Daxili yanma mühərriklərinin sinaqlarinda təzyiq və temperaturlarin ölçülməsi.

Maye və qazların təzyiqini həcmlərdə və axınlarda göstərən, özüyazan və siqnal verən

cihazlarla — ümumi olaraq manometrlərlə ölçürlər.

Təyinatına görə təzyiq ölçən cihazlar yağ, yanacaq, su, hava, oksigen, asetilin və s.

manometrlərinə (manometrləri nəzərdə tutulmayan məqsədlər üçün tətbiq olunması təhlükəlidir),

onların həssas elementlərinin (sensorların, qəbuledicilərin), ötürən və qeydiyyat zəncirlərinin iş

prinsipinə görə isə mexaniki və elektromexaniki manometrlərə bölünürlər. Bu qruplar arasında

mayeli, yaylı, porşenli və digər manometrlər, həmçinin elektrik çeviricili manometrlər

fərqləndirilir.

Pyezometrli manometrlərlə izafi təzyiqi, manovakuummetrlərlə və pyezometrlərlə atmosfer

təzyiqindən aşağı təzyiqləri, barometrlərlə ətraf mühit təzyiqini ölçürlər. Axınlarda hər şeydən

çox statik təzyiqi ölçmək lazım gəlir.

Şək.12.1. U-şəkilli maye manometri:

a-prinsipial sxemi; b-struktur sxemi.

37

Təzyiqlər fərqinin təsiri ilə mayenin səthlərini belə manometrdə

g

ppH

21 qədər yerini

dəyişirlər, burada — mayenin sıxlığı, 3mkq ; g — sərbəst düşmə təcili, 2sanm .

1 atm-ə bərabər təzyiqlər fərqinin təsiri ilə vahid yerdəyişmə aşağıdakı kimi hesablanır:

g

pph vahid

vahid

21 .

H və vahidh iki xətti yerdəyişmələrinin birbaşa müqayisəsi

vahidvahid pp

pp

h

Hx

21

21

ifadəsinin nəticəsini tapmağa imkan verir, burada 21 pp və vahid

pp 21 — uyğun olaraq,

ölçülən və vahid təzyiqlər fərqidir.

Mayeli manometrlər, həmçinin pyezometrlər sadə halda sıfır göstəricisinə qədər maye ilə

doldurulan U-şəkilli şüşə qol borulardır. Ölçü yerinə onlar iki cür birləşdirilə bilər. Birinci halda

onların bir ucunu ölçmə yerinə birləşdirirlər, digərini isə açıq qoyurlar. Bu sxemdə U-şəkilli

cihazlar ölçmə yerində atmosfer və mütləq təzyiq arasında fərqi ölçürlər. İkinci halda U-şəkilli

qol borunun hər iki ucu təzyiq ölçülən yerlərə qoşulur. Onda mayeli manometr hər iki ölçülən

təzyiq arasındakı fərqi göstərir. Bu üsul ilə təzyiq ölçülən yerlərə qoşulan manometrlər

diferensial manometrlər adlanır.

Ölçmə texnikasında, həmçinin bir ucunu çən (rezervuar) əvəz edən fincan tipli pyezometrlər

də tətbiq edirlər. Ona görə də U-şəkillilərdən fərqli olaraq onlar bir pyezometrik qol boruya

malikdirlər. Onun aşağı ucu çənlə, yuxarı ucu isə ölçü yerinə gedən qol boru ilə birləşdirilir.

(İzafi təzyiqləri ölçən zaman ölçü yerinə qol boru yox, çən birləşdirilir).

Şək.12.2. U-şəkilli maye manometri: Şək.12.3. Mayeli manometrlər:

a-adi; b-diferensial. tB -atmosfer təzyiqi.

Şək.12.4. Mikromanometrin prinsipial sxemi.

38

Çox kiçik seyrəlməni, təzyiqləri və ya təzyiqlər düşküsünü ölçən zaman pyezometrlərin

həssaslığını artırmaq üçün mikromanometr adlanan mayeli pyezometrik qol borulu mayeli

manometrlər tətbiq edilir. Təzyiqlərin ölçülməsi praktikasında membranlı, silfonlu və üzgəcli

göstərən və özüyazan difmanometrlər və manovakuummetrlər geniş tətbiq edilir (şək.12.5).

Bu tip manometrlər mayenin, qazın və buxarın təzyiqlər fərqinin, seyrəlmənin (vakuummetrik

təzyiqin) və izafi təzyiqin distansion ölçülməsini təmin edir, o şərtlə ki, ölçülən mühitlər

kadmirlənmiş karbonlu poladlara və qırmızı misə münasibətdə aqressiv deyillər.

Bu tip manometrlər +5÷50°C temperatur şəraitində 160÷2500 mm c.süt. və 0.4÷8 atm təzyiq

düşkülərini qeyd etməyə imkan verirlər.

Yay manometrləri müxtəlif təyinatlı elastiki elementlərin deformasiyasının istifadəsinə

əsaslanırlar. Onlar yığcamlığı və ölçülən kəmiyyətlərin böyük diapazonları ilə fərqlənirlər.

Laboratoriya praktikasında adətən Burdon qol borusu adlanan boruşəkilli yaylı manometrlər

tətbiq edirlər. Belə qol borunun elliptik və ya oval en kəsiyi onun daxili kəsiyindəki təzyiqin

təsiri altında yumru olmağa çalışır, üzük şəklini almış qol boru isə bir qədər xəttiləşir. Qol

borunun sərbəst ucunun dəstək mexanizminin köməyi ilə yerdəyişməsi dönmə bucağı ölçülən

təzyiqin qiymətinə proporsional olan göstəricinin əqrəbinə ötürülür.

Barometrlər DYM-nin sınağı zamanı ətraf mühitin təzyiqini ölçmək üçün istifadə olunur.

maye civəli və yaylı barometr-aneroidlər tipli olurlar. Aneroid tipli barometrlər -10÷50°C

temperatur şəraitində 600÷790 mm.c.süt. qiymətinə qədər təzyiqləri ölçürlər. Civəli barometrlər

810÷1080 MBar (608÷810 mm.c.süt.) hədlərdəki təzyiqləri ölçürlər.

Axınlarda təzyiqlərin ölçülməsi. Maye və qaz axınları üçün nəinki sadəcə təzyiq adlanan

statik təzyiq, həmçinin axının sürətli təzyiqi ilə şərtlənən tam və dinamiki təzyiqlər də

müəyyənləşdirici əhəmiyyətə malikdirlər.

Statiki təzyiqlər axın ilə hərəkət edən kifayət qədər kiçik maddənin səthində əmələ gələn və

ya əvvəl qeyd edildiyi kimi, onun yanınca hərəkət etdiyi divardakı təzyiq adlanır. Ona görə də

statiki təzyiqi, yəni axındakı p təzyiqinin qiymətini sxemdə göstərildiyi kimi yuva 1 vasitəsi ilə

ölçmək olar (şək.12.6).

Şək.12.6. Diferensial elektron manometr: a-quruluşu; b-elektrik sxemi; 1, 6-qapaq; 2, 4-membran qutu; 3-qoyma yastıq; 5-qayka; 7, 15-qol boru; 8-diferensial transformator; 9-örtük; 10, 11-tıxac ventili; 12-bərabərləşdirən ventil; 13-bölmə qol borusu; 14-nüvə.

39

Şək.12.7. Tam və statiki təzyiqlərin ölçməsinin Şək.12.8. Pnevmometrik kombinəedilmiş qol qəbulediciləri: boru.

1-deşik; 2-qol boru; 3, 4-giriş qolu.

Tam təzyiqlər hərəkət edən axında tərpənməz yerləşdirilmiş cismin elə nöqtəsinə (və ya

nöqtələrinə) göstərilən təzyiqdir ki, təsir edən axının sürəti sıfra qədər azalsın. Bərk divarlarla

məhdudlaşmayan qaz şırnağının tormozlanması praktiki olaraq adiabat üzrə və tam təzyiqin

itirilməməsi ilə baş verdiyini nəzərə alaraq bu təzyiqin qiyməti sadə halda axına qarşı

quraşdırılan açıq qol boru 2 ilə ölçülə bilər.

Şək.12.9. Altınöqtəli təzyiq qəbuledicisi.

Laminar hərəkət şək.12.10-da göstərildiyi kimi mühit paralel şırnaqlarla a hərəkət edən

zaman müqayisə ediləcək kiçik sürətlərlə və ya mayenin nəzərəçarpacaq özlülüyündə müşahidə

edilir, eyni zamanda onların hər birinin sürəti axının oxu istiqamətində sabitdir. Lakin borunun

en kəsiyi üzrə hissəciklərin sürətləri parabola üzrə dəyişir: borunun divarlarında sıfırdan onun

oxunda maksimuma qədər, nəticədə maxor w.w 50 olur.

Turbulent hərəkət böyük sürətlərdə əmələ gəlir və maddənin hissəciklərinin kəsişən yollarla

müxtəlif istiqamətlərdə qarışması ilə xarakterizə olunurlar. Bunun nəticəsində hərəkət nizamsız

xarakter alır və axının ixtiyari nöqtəsində sürətin pulsasiyası, yəni sürətin zamana görə tez

dəyişməsi baş verir.

Şək.12.10. Axının laminar (a) və turbulent (b) hərəkətlərində kanalın en kəsiyi üzrə sürətlərin

paylanması epürləri.

40

Mühazirə 13.

Temperaturun ölçülməsi.

Maddənin qızma dərəcəsini təyin etmək üçün onu termometr adlanan başqa maddə ilə istilik

əlaqəsinə keçirirlər, onun da göstəricilərinə görə öyrənilən maddənin istilik vəziyyəti haqqında

mülahizə yürüdürlər və ya onun qızmasını əlaqəsiz üsul ilə termometrik maddənin qızması ilə

müqayisə edirlər.

Temperaturun ölçülməsi üçün müxtəlif göstərən və qeyd edən cihazlar — əgər lazım olarsa

onun hüdud qiymətlərinin siqnalizasiyası ilə olan temperaturun yerli və distansion nəzarətinin

termometrləri tətbiq edirlər.

İş prinsipinə görə termometrlər, təzyiq cihazları kimi mexaniki, elektromexaniki və elektrik

termometrlərə bölünürlər. Hər bir qrupa termometrik maddənin ümumi xarakterli xüsusiyyətləri

ilə müxtəlif termometrlər daxildirlər.

Mexaniki termometrlərə bərk və maye maddələrin qazların və ya mayelərin və onların

buxarlarının mexaniki yerdəyişmə əmələ gətirən və ya qızmaya proporsional mexaniki

yerdəyişməyə çevirən qapalı sistemlərdə təzyiqlərinin dəyişməsində istilik genişlənməsinə

əsaslanan termometrlər aiddirlər.

Elektromexaniki və elektrik termometrlərə termomüqavimətlərin keçirici və yarımkeçirici

xüsusiyyətlərini istifadə edən müxtəlif müqavimət termometrlərini, həssas element kimi

yarımkeçirici diodlu və triodlu termometrlər, həmçinin keçiricilərin termometrik buxarında

termoelektrik hərəkət qüvvəsinin dəyişməsinə görə mühitin istilik vəziyyətini ölçməyə imkan

verən termoelektrik termometrlər aiddirlər.

Genişlənmənin mayeli termometrləri borularda hava və maye axınlarının və temperatur

ölçmənin başqa cihazlarının nəzarəti üçün istilik vəziyyətinin ətraf mühitinin temperaturunu

ölçməsində; təzyiq və ya manometrik termometrlər mühərrikin soyuducu mayesinin və yağ

çənbərindəki yağın temperaturunu ölçmək üçün; müqavimət termometrləri suyun, havanın, yağ

çənbərindəki yağın, yanacağın və s. temperaturunun ölçülməsi üçün; termoelektrik termometrlər

xaric qazlarının, mühərrikin detallarının istilik gərginliyini və digər isti obyektlərinin

temperaturlarının ölçülməsi üçün tətbiq edirlər.

Mütləq temperatur termodinamiki parametrdir və termodinamik kursa əsasən hər-hansı bir

maddənin xassələrindən asılı olmayaraq təyin olunur.

Farenqeyt şkalasının dərəcələrini yüzdərəcəli şkalanın dərəcələrinə hesablayan zaman

aşağıdakı asılılıqdan istifadə etmək lazımdır:

FnCn 328.1 və ya

C

nFn

8.1

32 .

Şək.13.1. Manometrik Şək13.2. Elektrik termometrinin və termometrin

qaz termometri. müqavimət sensorunun quruluş sxemi.

41

Şək13.3. Mis (1) və yarımkeçirici (2) Şək.13.4. Termomüqavimətlər:

termomüqavimətlərin müqavimətlərinin a-MMT – 1 və KMT – 1; b-MMT – 4 və KMT – 4;

temperaturdan asılılıqları. c-MKMT – 16

.

Şək.13.5. Müqavimət termometrlərinin körpü ölçmə sxemləri.

Şək.13.6. Sensor kimi olan diodlu (a) və tranzistorlu (b) termometrlərin prinsipial sxemləri.

Termoelektrik termometrlər (pirometrlər). Bu tip elektrik termometrlər, həmçinin

pirometrlər adlanaraq müxtəlif növ metallardan və ya ərintilərdən olan iki naqillərin lehim

yerinin qızdırılması zamanı əmələ gələn termoelektrik effektdən istifadəsinə əsaslanıblar. Əgər

bu naqillərin digər iki ucunu qapasaq, onda isidilən lehimin termoelektrik qüvvəsinin (termo

e.h.q.) təsiri ilə əmələ gələn zəncirdə həssas cihazla gücü ölçülən elektrik cərəyanı əmələ

gələcəkdir. Bu şəkildə lehimlənən (qaynaq edilən) müxtəlif növ naqillərin və ya başqa sözlə

termoelektrodların cütü termocütlər adlanır.

42

Şək.13.7. Termocütün (a) və termoelektrik Şək.13.8. Soyuq lehimin 0t temperaturda

ölçü zəncirinin (b) sxemləri: platinorod-platin termocütün arvalama qrafiki.

1-qab; 2-əriyən buz; 3-soyuq lehim;

4-nazik şüşə sınaq borusu.

Şək.13.9. Termo e.h.q.-nin kompensasiya ölçməsi üçün ölçü zəncirinin prinsipial sxemi.

43

Mühazirə 14.

Maye və qazların sərfinin ölçülməsi.

DYM-nin sinağinda maye və qazlarin sərflərinin ölçülməsi.

Maye və qazların sərfi həcmi, kütlə və ya çəki vahidlərində müəyyən zaman kəsiyində və

verilən zaman anında ölçürlər. Birinci halda maye və qaz axınının miqdarı sayğacları tətbiq edilir

və sərfin cəm qiymətini alırlar. Bu məqsədə əvvəlcədən arvalanmış ölçü həcmlərinin köməyi ilə,

məlum formullarla sonrakı hesabla elektrik və qazodinamik vasitələrlə axının hərəkət

parametrlərinin çəkməklə və ya ölçməklə nail olurlar. İkinci halda isə müxtəlif sərfölçənlər-

rotametrlər, fluometrlər (axınölçənlər), elektrik və digər ölçmə üsulları istifadə edərək sərfin ani

ölçülməsi yerinə yetirilir.

Hava sərfinin ölçülməsi. Hava sərfini ölçü qurğusundan keçən və ya dolayı yolla — havanın

hərəkətinin orta və ya ani sürətini xarakterizə edən axının müəyyən parametrlərinin təyini ilə,

həcminin bilavasitə ölçülməsi ilə yerinə yetirirlər. Birbaşa ölçmək üçün müxtəlif qaz sayğacları

istifadə edilir. Sərfin dolayı yolla təyini zamanı isə axında müəyyən təzyiqlər düşküsünün

alınması məqsədi ilə ölçü borusunun drossellənməsini, axının dinamiki basqısının ölçülməsini,

ardıcıl yerləşmiş iki kəsik arasında boru sahəsindən keçən zaman axının istilik vəziyyətinin və

cihazın həssas elementi ilə axın arasındakı istilik mübadiləsinin ölçülməsini, axının hərəkəti

istiqamətində və əks istiqamətində ultrasəs titrəmələrin yayılması sürətini qeyd edilməsini, qazın

ionlaşmasını və radioaktiv maddələrin axınla daşınmasını təyin ilə, optiki və digər vasitələri

tətbiq etməklə yerinə yetirilər. Göstərilən üsullardan bəziləri, o cümlədən elektrik üsullar zamana

görə və ya mühərrikin dirsəkli valının dönmə bucağı üzrə sərfin dinamikasını aşkar etməyə

imkan verirlər, bu da dayanıqsız iş rejimlərinin tədqiqi zamanı xüsusilə qiymətlidir.

Axının drossellənməsi ilə hava sərfinin ölçülməsi ümumi halda kanalın daralmış

kəsiyindən onun parametrlərinin dəyişməsinə əsaslanıb. Kanalların drossellənməsi üçün normal

diafraqmalar, ucluqlar və Venturi boruları tətbiq edirlər.

Şək.14.1 Kanala diafraqma quraşdırılması Şək.14.2 Sabit təzyiqlər düşküsü ilə işləyən

zamanı axının axması və təzyiqlərin dəyişməsi sərfölçənin sxemi.

sxemi.

Sərbəst girişli keçirmələrlə sərfin ölçülməsi üsulu drossellənməyə əsaslanan ölçü qurğularını

nəzərəçarpacaq dərəcədə sadələşdirir, ona görə ki, onlarda axının sıxılması əmsalı 1 .

Sabit təzyiq düşkülü sərfölçənlər havanın keçirmə 2 vasitəsi ilə daxil olması və qol boru

vasitəsi ilə kənarlaşdırılması yerinə yetirilən kip bağlanmış həcmlərdir.

Axının sürət basqısı üzrə hava sərfinin ölçülməsi axınlarda tam Tp və statik p təzyiqləri

təyin etməyə imkan verən şək.12.8-də göstərilmiş kombinə edilmiş pnevmometrik qol borunun

köməyi ilə yerinə yetirilər.

Qaz sayğacları ilə hava sərfinin ölçülməsi qərarlaşmış iş rejimində havanın cəm həcminin

bilavasitə təyininin daha sadə, dəqiq və əlverişli, ona görə də hal-hazırda daha çox yayılmış

44

üsuludur. Daxili yanma mühərriklərinin sınağı zamanı, bir qayda olaraq 25÷1000 saatm3 və

daha çox məhsuldarlıqlı rotasion qaz sayğacları tətbiq edirlər.

Şək.14.3. Müxtəlif dövrlər sayında (n, dəq-1) Şək.14.4. Rotorların dövrlər sayının ölçülməsinin

6.50D mm boruda ölçülmüş sürətlər fotoelektrik sensorlu və diyircəkli

sahələri (a) və axın mərkəzində havanın sayğac mexanizmli qaz sayğacının

orta sürətinin bw təzyiqlər düşküsündən arvalama qrafiki.

bp asılılıq diaqramları.

Şək.14.5. Rotasion qaz sayğacı. Şək.14.6. Ölçü həcmləri: a-açıq; b-qapalı:

1-kran; 2, 3-qolboru; 4-üçgirişli kran;

5, 6, 7-qeydlər.

Hava sərfinin elektrik ölçü vasitələri zamana görə hətta dinamiki sərfi və ya mühərrikin

dirsəkli valının fırlanma bucaq sürətinin dəyişməsini aşkar etməyə imkan verir, bu da məsələn,

qərarlaşmayan iş rejimlərinin tədqiqi zamanı lazım olur.

Termoanemometrlər cərəyanla qızdırılan naqil ilə (iplə) bu naqili (ipi) soyudan hava axını

(qaz, maye) arasında istilik mübadiləsinin qanunauyğunluqlarının istifadəsinə əsaslanıb. P nə

qədər çox istilik verirsə, bir o qədər onun temperaturu aşağıdır və deməli, axınla üfürmənin

sürətinin w qiyməti çox olur.

45

Şək.14.7. Termoanemometrlərin ölçü Şək.14.8. Termoanemometrin blok-sxemi (a)

zəncirinə qoşulması: və onun sensorunun ümumi görünüşü (b).

a-sabit müqavimət üsulu ilə; b-sabit

cərəyan gücü üsulu ilə; A-ampermetr; V-voltmetr;

R-dəyişən müqavimət; Q-qalvanometr.

Yanacaq sərfinin ölçülməsi. Daxili yanma mühərriklərinin yanacaq sərfinin ölçülməsi

xüsusiyyəti tam yükləmədə onların saatlıq sərfinin 20÷50 kq, boş işləmədə isə 0.5÷2.0 kq olması

ilə xarakterikdir. Bu da həm maye, həm də qaz yanacaqlarının sərfinin ölçülməsində müəyyən

çətinliklər yaradır, ona görə də onları ya çəkmə yolu ilə, ya da ölçü həcmlərinin köməyi ilə

ölçürlər. Praktikada, həmçinin müxtəlif sərfölçənlər — rotametrlər və fluometrlər, dayanıqsız

rejimlərdə isə elektrik ölçü vasitələri tətbiq edirlər.

Yanacağın cəm sərfinin təyini üsullarından daha dəqiqi əsas etibarı ilə dizel və qaz

yanacaqları üçün tətbiq edilən çəkmə üsuludur.

Həcmi üsulun əsasını şək.14.9-da göstərilən bir-birləri ilə ensiz kanallarla birləşən müxtəlif

həcmli şüşə ölçü həcmləri təşkil edir. Ölçü həcmləri şarşəkilli və ya ixtiyari digər həndəsi

formalı, lakin onlar arasındakı keçidlərlə yerinə yetirirlər. Ştrixproberlər ölçməyə qədər və sonra

sistemdə mühərrikə nəzərən yanacaq çəninin yerləşmə hündürlüyünə uyğun sütunun təzyiqinə

bərabər təzyiq verilişini saxlamağa imkan verir.

Çəkmə üsulu sınaqdan əvvəl yanacaq sıxlığının təyini və ətraf mühitin temperaturunun

dəyişməsini nəzərə alan sonrakı düzəlişin daxil edilməsini aradan qaldırır, ona görə ki,

dəyişikliklər ölçmə prosesində avtomatik qeyd edilir.

Fluometr sadə halda şək.14.12, a-da göstərilmişdir. Onun əsasını müəyyən səviyyə saxlayan

üzgəcli quruluşlu basqı qol borusu, hesab şkalalı ölçü şüşə qol boruları və basqı və ölçü qol

boruları arasındakı üfüqi qol boruda yerləşən kalibrlənmiş birləşdirici kanallar (jiklyorlar) təşkil

edir.

Rotametrlər quruluşu və iş prinsipi şək.14.12, b-də göstərilən sxemdən görünən üzgəc ölçü

cihazlarıdır. Cihaz konik formalı şüşə qol borudan və daxilində yerləşdirilmiş üzgəcdən ibarətdir.

Yanacaq sərfinin ölçməsinin elektrik vasitələri adi sxem üzrə həm yanacaq çəni ilə

mühərrik arasında, həm də bilavasitə mühərrikin hava dozalandırma sistemində sensorların

quraşdırılmasına imkan verir.

Göstərilən məqsədlər üçün stasionar olmayan axınların sərfinin ölçülməsi üçün həm

termoanemometrlər, həm də kalorimetrlər yararlıdır.

46

Şək.14.9. ―Ono-sokki‖ yapon firmasının avtomatik Şək.14.10. Yanacaq sərfinin təyini üçün

distansion idarəetməli ölçü həcmləri: çəki qurğusunun sxemi.

a-idarəetmə pultlu ümumi görünüş;

b-prinsipial sxemi.

Şək.14.11. ―Ono-sokki‖ yapon firmasının avtomatik çəki ölçü qurğusu:

a-blok-sxem; b-çəki qurğusu.

47

Şək.14.12. Fluometr (a) və rotametrin (b) Şək.14.13. Soyutma sistemində iş rejiminin

sxemi. sabitləşməsi və maye sərfinin ölçülməsi:

a-sabitləşdirici çən — qarışdırıcı;

b - mərkəzdənqaçma sərfölçən.

Şək.14.14. Ono-sokki firmasının yanacaq sərfi ölçən cihazlarının blok-sxemləri:

a-çəki üsulu; b-həcmi üsul; 1-sərf çəni; 2-sensor; 3, 4, 9, 10-elektromaqnit

ventillər; 5-ölçü bloku; 6-ölçü qabı; 7-işıqlandırıcılar; 8-fotodiodlar.

. 245

Sıxılan və mayeləĢmiĢ qaz yanacaqlarının sərfinin ölçülməsi yuxarıda göstərilən hava

sərfinin ölçülməsi üsulları ilə yerinə yetirilə bilər. Lakin yanacağın kiçik saatlıq yanacaq sərfi

yalnız xüsusi təyinatlı qaz sayğaclarının istifadəsinə imkan verirlər və ya çəkmə üsulunu tətbiq

edirlər.

Şək.14.15. Mühərrikdə yağ sərfinin ölçülməsi sxemi: Şək.14.16. Qazın çəki üsulu ilə

1-mühərrikin yağ çənbəri; 2-vurma nasosu; sərfinin ölçülməsi üçün qurğunun

3-qeydedici; 4-induktiv sensor; 5-sərf çəni; sxemi.

6-tərəzi; 7-səviyyə çəni; 8-qıf.

Şək.14.17. Mühərrikin sınağı zamanı qidalanma və qazın həcmi sərfinin ölçülməsi sxemi:

1-qaz qarışdırıcı; 2, 4-reduktor; 3-qaz sayğacı; 5-buxarlandırıcı; 6-ventil; 7-qaz balonları.

246

Mühazirə 15.

Ġstilik mühərriklərinin indikator diaqramının çıxarılması.

Xaric qazların toksik xassələrinin təyini.

DYM-nin indikator diaqramının çıxarılması.

Şək.15.1. Pyezokvars sensorlu elektrik indikatorunun sxemi:

1-ikişüalı katod qol borusu; 2-fluoresil ekran; 3-fotoobyektiv; 4-fotoqoyma kaseti; 5-fotohəssas

materiallı fırlanan baraban; 6-fotoelement; 7-y.ö.n. qeydləri üçün yuvaları olan fırlanan disk; 8-

lampa; 9-10 kOm radiomaneələrə qarşı standart müqavimət; 10-alışdırma momentinin həcmi

qeydedicisi.

247

Şək.15.2. Bir siklli indikator diaqramı:

1-alışdırmasız sikl; 2-y.ö.n.; 3-qığılcımın verilmə qeydi; 4-a.ö.n.

Şək.15.3. Pyezoelektrik sensorlar.

248

Şək.15.4. Kiçik təzyiqlər üçün tenzometrik sensor.

ĢlənmiĢ qazlarin analizi.

Şək.15.5. Böyük yükləmələrdə müxtəlif tərkibli yanıcı qarışıqlarda ZİL-130 mühərrikinin işlənmiş

qazlarında toksik komponentlərinin miqdarı.

249

Şək.15.6. Bütün iş rejimlərində işlənmiş qazların atmosfer havası ilə sabit həcmə (sərfə) qədər

qarışdırılmasını təmin edən qazgötürücü qurğu.

Şək.15.7. Qazın hissə-hissə götürülməsi ilə kanserogen maddələrin olmasının yoxlanması

sistemi.

250

Şək.15.8. Kanserogen maddələrin miqdarının yoxlanması zamanı sınaqların sikli ərzində bütün

qazların tutucu qurğudan keçməyə imkan verən sınaq sistemi.

Şək.15.9. ―Boş‖ və ―Hartric‖ tüstüölçənlərinin qazgötürücü qurğuları.

251

Şək.15.10. ―Hartric‖ tipli tüstüölçən:

1-müqayisə kanalı; 2-işıq mənbəyi; 3-qazların kənarlaşdırılması üçün üzükvari sahə; 4-işçi

kanal; 5-pyezometr; 6-giriş qol borusu; 7-zərrəcik və su ayırıcı; 8-kondensatı tökmək üçün

kran; 9-əksetdirici; 5-ölçmə kameri; 6-kalibrləyici süzgəc; 7-işlənmiş qaz axını; 8 və 9-əl

dəstəyinin kalibrləmə və işçi vəziyyətləri; 10-qoruyucu (buraxıcı) klapan; 11-tənzimləyici

ventil; 12-işlənmiş qazların mühərrikdən cihaza girişi qol borusu; 13-mikroampermetr; 14-

tənzimləyici müqavimət; 15-fotoelement; 16-keçirici dəstək; 17-müqayisə kanalına havanın

verilməsi üçün pər; 18-işlənmiş qazların atmosferə çıxışı qol borusu (hər iki tərəfdən).

Ədəbiyyat:

1. Райков И.Я. Испытание двигателей внутреннего сгорания. Учебник для вузов. –М.:

«Высшая школа», 1975. -320 с.

2. Пахомов Ю.А. Основы научных исследований и испытаний тепловых двигателей.

Учебник для вузов. –М.: «ТрансЛит», 2009.-432 с.

3.Hüseynova Z.,Kərimov N.,Mehdiyev R.,Əfəndiyev V.Avtomobil və traktor mühərrikləri.

-Bakı,‖Maarif‖, 1971.-435 s.

4.Kərimov Z.X. Avtotraktor mühərriklərinin qidalanma sistemləri. Dərslik.-Bakı,‖Təhsil‖ NPM,

2012.-414 s.

5.Fərzəliyev M.N.,Həsənov F.M.Daxili yanma mühərriklərinin ekoloji təhlükəsizliyi. Dərslik.-

Bakı,‖Təhsil‖ NPM,2007.-360 s.

6.Çələbi İ.Q., Mirzəyev H.İ. Mexatronika. –Bakı: AzTU-nun nəşri,2011.-203 s.

7. Allahverdiyev R.M. İstilik mühərriklərinin sınağı. Mühazirələr konspekti. 2014.