Baigiang chuong1 khainiemluatdansuvie

========================CHƯƠNG I -Khái niệm Luật dân sự Việt Nam

CHƯƠNG IKHÁI NIỆM VỀ LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM

A. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU CHỈNH CỦA LUẬT DÂN SỰ

Để quản lí xã hội bằng pháp luật và không ngừng nâng cao tính thực thi của các văn bản pháp luật, tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa, Đảng và Nhà nước ta chủ trương xây dựng một hệ thống pháp luật ngày càng hoàn chỉnh, phản ánh tốt hơn đường lối của Đảng trong công cuộc xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay. Với mục tiêu đó, động lực chính của sự phát triển là vì con người, do con người, đặt con người vào vị trí trung tâm, giải phóng sức sản xuất, khơi dậy mọi tiềm năng của mỗi cá nhân, mỗi tập thể lao động và của cả cộng đồng dân tộc; động viên và tạo mọi điều kiện cho mọi người Việt Nam phát huy ý chí tự lực, tự cường, cần kiệm xây dựng tổ quốc, ra sức làm giàu cho mình và cho đất nước. Trong đó, mọi người được tự do kinh doanh theo pháp luật, được bảo hộ quyền sở hữu và thu nhập hợp pháp.

Hệ thống pháp luật của Nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam bao gồm nhiều ngành luật, điều chỉnh các quan hệ xã hội đa dạng, phức tạp. Trong đó, mỗi ngành luật điều chỉnh những nhóm quan hệ xã hội nhất định. Những nhóm quan hệ xã hội do một ngành luật điều chỉnh được gọi là đối tượng điều chỉnh của ngành luật đó. Để điều chỉnh các quan hệ xã hội, Nhà nước sử dụng các biện pháp tác động khác nhau, hướng cho các quan hệ xã hội phát sinh, thay đổi, chấm dứt phù hợp với ý chí của Nhà nước. Phương pháp tác động của Nhà nước lên các quan hệ xã hội có những đặc thù khác nhau phụ thuộc vào các quan hệ xã hội cần điều chỉnh bằng pháp luật.

I. ĐỐI TƯỢNG ĐIỀU CHỈNH CỦA LUẬT DÂN SỰ

Đối tượng điều chỉnh của luật dân sự là những nhóm quan về nhân thân và tài sản trong quan hệ dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động (Điều 1 Bộ luật dân sự - BLDS năm 2005). Với quy định này, luật dân sự nói chung và BLDS năm 2005 nói riêng đã mở rộng phạm vi điều chỉnh đến các quan hệ thuộc lĩnh vực luật tư và trở thành luật chung có thể được áp dụng trong các lĩnh vực dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động. Trong trường hợp các văn bản pháp luật chuyên biệt không quy định trực tiếp để điều chỉnh các quan hệ xã hội trong lĩnh vực đó thì các quy định của BLDS năm 2005 sẽ điều chỉnh.

1. Quan hệ tài sản

Quan hệ tài sản là quan hệ giữa người với người thông qua một tài sản. Quan hệ tài sản bao giờ cũng gắn với một tài sản nhất định được thể hiện dưới dạng này hay dạng khác.

Tài sản (được khái quát chung ở Điều 163 BLDS năm 2005) bao gồm: Vật, tiền, giấy tờ có giá và các quyền tài sản. Quan niệm về tài sản không chỉ bó hẹp ở những vật vô tri mà còn hàm chứa nội dung xã hội là những quan hệ xã hội liên quan đến một tài sản.

Tài sản không chỉ bao gồm vật thuộc về ai, do ai chiếm hữu, sử dụng, định đoạt mà còn bao gồm cả việc dịch chuyển những tài sản đó từ chủ thể này sang chủ thể khác,

============================================================ 1


quyền yêu cầu của một hay nhiều chủ thể và nghĩa vụ tương ứng với các quyền yêu cầu đó của một hay nhiều chủ thể khác trong quan hệ nghĩa vụ cũng được coi là tài sản. Quan hệ tài sản rất đa dạng và phức tạp bởi các yếu tố cấu thành nên các quan hệ đó bao gồm: chủ thể tham gia, khách thể được tác động và nội dung của các quan hệ đó.

- Quan hệ tài sản phát sinh giữa các chủ thể là những quan hệ kinh tế cụ thể trong quá trình sản xuất, phân phối, lưu thông và tiêu thụ sản phẩm cũng như cung ứng dịch vụ trong xã hội. Quan hệ tài sản luôn gắn liền với quan hệ sản xuất và phù hợp với quan hệ sản xuất vốn là hạ tầng của xã hội. Quan hệ sản xuất tồn tại không phụ thuộc vào ý chí của con người mà nó phát sinh, phát triển theo những quy luật khách quan. Nhưng những quy luật này được nhận thức và phản ánh thông qua những quy phạm pháp luật lại mang tính chủ quan chủ quan - ý chí của giai cấp thống trị phản ánh sự tồn tại xã hội thông qua các quy phạm pháp luật. Mỗi chủ thể tham gia vào một quan hệ kinh tế cụ thể đều đặt ra những mục đích và với động cơ nhất định. Bởi vậy, quan hệ tài sản mà các chủ thể tham gia mang ý chí của các chủ thể, phù hợp với ý chí của các chủ thể tham gia và phải phù hợp với ý chí của Nhà nước thông qua các quy phạm pháp luật dân sự. Nhà nước dùng các quy phạm pháp luật dân sự tác động lên các quan hệ kinh tế, hướng cho các quan hệ này phát sinh, thay đổi theo ý chí của Nhà nước. Vì vậy, sự tác động của Nhà nước thông qua các quy phạm pháp luật dân sự có ý nghĩa quan trọng trong việc định hướng cho các quan hệ tài sản phát triển. Nếu sự định hướng phù hợp với những quy luật khách quan của sự phát triển thì sẽ thúc đẩy quan hệ sản xuất và lực lượng sản xuất phát triển và ngược lại sẽ kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất.

Có thể nói rằng quan hệ tài sản là biểu hiện ý chí của chủ thể, của nhà nước về quan hệ sản xuất trong một giai đoạn lịch sử nhất định. Trong giai đoạn hiện nay, khi chúng ta đang xây dựng và hình thành nền kinh tế nhiều thành phần với nhiều hình thức sở hữu và hình thức kinh doanh thì việc xác định các quan hệ tài sản phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là một định hướng có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, có tác dụng thúc đẩy mạnh mẽ nền sản xuất xã hội.

- Quan hệ tài sản do luật dân sự điều chỉnh mang tính chất hàng hóa và tiền tệ. Định hướng chiến lược của nước ta hiện nay là phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo cơ chế thị trường, định hướng xã hội chủ nghĩa (Điều 15 Hiến pháp năm 1992). Trong mô hình kinh tế này, các tài sản được thể hiện dưới dạng hàng hóa và được quy thành tiền. Sản xuất ra hàng hóa và dịch vụ để bán, để trao đổi là đặc trưng của nền sản xuất này. Nó tạo động lực cho mọi cá nhân và tổ chức, khơi dậy mọi tiềm năng của họ, phát huy ý chí tự lực, tự cường ra sức làm giàu cho mình và cho đất nước. Nhưng nền kinh tế hàng hóa theo cơ chế thị trường cũng có những mặt trái của nó (cạnh tranh không lành mạnh, phân hoá giàu nghèo…). Cho nên, khuyến khích tính năng động, sáng tạo đi đôi với thiết lập trật tự kỉ cương trong hoạt động kinh tế, bảo đảm cho mọi đơn vị kinh tế, không phân biệt quan hệ sở hữu đều hoạt động theo cơ chế tự chủ kinh doanh, hợp tác và cạnh tranh với nhau, bình đẳng trước pháp luật. Bởi vậy, cần phải có hành lang pháp lí vừa mềm dẻo, linh hoạt, vừa chặt chẽ mới có thể đáp ứng được các yêu cầu trên. Hơn nữa chúng ta đang trong quá trình hội nhập quốc tế trên nhiều lĩnh vực, do vậy pháp luật nói chung và pháp luật dân sự nói riêng còn phải tương thích với pháp luật của các nước trên thế giới và trong khu vực.

============================================================ 2


- Quy luật của nền kinh tế thị trường trong sản xuất xã hội chi phối các quan hệ tài sản mà một trong các biểu hiện của nó là quan hệ tiền - hàng. Sự trao đổi hàng hóa và dịch vụ trong nền kinh tế thị trường chủ yếu thông qua hình thức tiền - hàng. Khái niệm hàng hóa càng ngày càng được mở rộng cùng với sự chuyên môn hóa của nền sản xuất, cùng với sự phát triển của khoa học - kĩ thuật và quan niệm xã hội về các đối tượng trao đổi.

- Sự đền bù tương đương trong trao đổi là biểu hiện của quan hệ hàng hóa và tiền tệ, là đặc trưng của quan hệ dân sự theo nghĩa rộng. Nhưng không phải tất cả sự dịch chuyển tài sản, dịch vụ đều có sự đền bù tương đương như: cho, tặng, thừa kế, sử dụng các tác phẩm văn học nghệ thuật... Nhưng các quan hệ này không phải là quan hệ cơ bản và không phổ biến trong trao đổi; nó không chỉ đơn thuần là quan hệ pháp luật mà còn bị chi phối bởi nhiều quan hệ xã hội khác (truyền thống, phong tục...).

2. Quan hệ nhân thân

Cùng với quan hệ tài sản, luật dân sự còn điều chỉnh các quan hệ nhân thân (Điều 1 BLDS năm 2005). Quan hệ nhân thân là quan hệ giữa người với người về một giá trị nhân thân của cá nhân hay các tổ chức. Việc xác định một giá trị nhân thân là quyền nhân thân phải được pháp luật thừa nhận như một quyền tuyệt đối của một cá nhân, tổ chức. Quyền nhân thân là quyền dân sự gắn liền với một chủ thể, về nguyên tắc không thể chuyển giao cho chủ thể khác. Đó là một quyền dân sự tuyệt đối, mọi người đều có nghĩa vụ tôn trọng quyền nhân thân của người khác.

Các quyền nhân thân được nhiều ngành luật điều chỉnh. Luật hành chính quy định về trình tự, thủ tục để xác định các quyền nhân thân như: phong các danh hiệu cao quý của Nhà nước; tặng thưởng các loại huân, huy chương; công nhận các chức danh... Luật hình sự bảo vệ các giá trị nhân thân bằng cách quy định: những hành vi nào khi xâm phạm đến những giá trị nhân thân nào được coi là tội phạm (như các tội: Vu khống, làm nhục người khác, làm hàng giả...).

Luật dân sự điều chỉnh các quan hệ nhân thân bằng cách quy định những giá trị nhân thân nào được coi là quyền nhân thân, trình tự thực hiện, giới hạn của các quyền nhân thân đó, đồng thời quy định các biện pháp thực hiện, bảo vệ các quyền nhân thân (Điều 25 BLDS năm 2005).

Các quan hệ nhân thân xuất phát từ quyền nhân thân do luật dân sự điều chỉnh có thể chia làm hai nhóm:

- Quan hệ nhân thân gắn với tài sản;

- Quan hệ nhân thân không gắn với tài sản.

Những quan hệ nhân thân do luật dân sự điều chỉnh có những đặc điểm sau:

- Quyền nhân thân luôn gắn liền với một chủ thể nhất định và không thể dịch chuyển được cho các chủ thể khác. Tuy nhiên, trong những trường hợp nhất định có thể được dịch chuyển. Những trường hợp cá biệt này phải do pháp luật quy định (quyền công bố tác phẩm của tác giả các tác phẩm, các đối tượng sở hữu công nghiệp...).

- Quyền nhân thân không xác định được bằng tiền - Giá trị nhân thân và tiền tệ không phải là những đại lượng tương đương và không thể trao đổi ngang giá. Các quyền nhân

============================================================ 3


thân không gắn với tài sản như danh dự, nhân phẩm, uy tín của cá nhân, danh dự, uy tín của tổ chức; quyền đối với họ, tên; thay đổi họ tên; quyền xác định dân tộc, thay đổi dân tộc; quyền đối với hình ảnh; với bí mật đời tư; quyền kết hôn, li hôn… (từ Điều 24 đến Điều 51 BLDS). Luật dân sự ghi nhận những giá trị nhân thân được coi là quyền nhân thân và quy định các biện pháp bảo vệ các giá trị nhân thân đó. Mỗi chủ thể có những giá trị nhân thân khác nhau nhưng được bảo vệ như nhau khi các giá trị đó bị xâm phạm. Khi quyền nhân thân bị xâm phạm thì chủ thể có quyền tự mình cải chính, yêu cầu người có hành vi xâm phạm hoặc yêu cầu cơ quan nhà nước có thẩm quyền buộc người vi phạm chấm dứt hành vi vi phạm: xin lỗi, cải chính công khai; tự mình cải chính trên các phương tiện thông tin đại chúng; yêu cầu người vi phạm hoặc yêu cầu toà án buộc người vi phạm phải bồi thường một khoản tiền để bù đắp những tổn thất về tinh thần.

Các quan hệ nhân thân gắn với tài sản là những giá trị nhân thân khi được xác lập làm phát sinh các quyền tài sản. Quyền nhân thân là tiền đề làm phát sinh các quyền tài sản khi có những sự kiện pháp lí nhất định như tác giả các tác phẩm văn học, nghệ thuật, khoa học kĩ thuật; quyền tác giả các sáng chế, giải pháp hữu ích, kiểu dáng công nghiệp... được hưởng tiền nhuận bút; thù lao; được hưởng tiền do áp dụng các đối tượng sở hữu công nghiệp nêu trên.

II. PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU CHỈNH CỦA LUẬT DÂN SỰ

Pháp luật không tạo ra các quan hệ xã hội mà chỉ điều chỉnh các quan hệ xã hội. Cơ chế điều chỉnh các quan hệ xã hội rất phức tạp bao gồm một hệ thống cơ quan, tổ chức sử dụng các biện pháp, cách thức tác động vào hành vi của các chủ thể, định hướng cách xử sự của các chủ thể tham gia vào các quan hệ đó. Tùy theo các nhóm quan hệ xã hội cần điều chỉnh mà Nhà nước lựa chọn các biện pháp tác động khác nhau lên các quan hệ đó.

Phương pháp điều chỉnh của luật dân sự là những cách thức, biện pháp mà Nhà nước tác động lên các quan hệ tài sản, các quan hệ nhân thân làm cho các quan hệ này phát sinh, thay đổi, chấm dứt theo ý chí của Nhà nước phù hợp với ba lợi ích (nhà nước, xã hội và cá nhân).

Luật dân sự điều chỉnh các quan hệ tài sản và quan hệ nhân thân theo nghĩa rộng bao gồm các quan hệ dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động trong nền kinh tế thị trường. Ở đó, các cá nhân, tổ chức không phụ thuộc vào hình thức sở hữu, hoạt động theo cơ chế tự chủ kinh doanh, hợp tác và cạnh tranh với nhau.

Phương pháp điều chỉnh của luật dân sự có những đặc điểm sau:

- Các chủ thể tham gia các quan hệ tài sản và các quan hệ nhân thân do luật dân sự điều chỉnh độc lập về tổ chức và tài sản, bình đẳng với nhau về địa vị pháp lí. Độc lập về tổ chức và tài sản là tiền đề tạo ra sự bình đẳng trong các quan hệ mà các chủ thể tham gia. Bởi các quan hệ tài sản mà luật dân sự điều chỉnh mang tính chất hàng hóa - tiền tệ và đền bù tương đương là đặc trưng khi trao đổi. Nếu không độc lập về tài sản và bình đẳng về địa vị pháp lí thì sẽ không tạo ra sự đền bù tương đương. Sự bình đẳng và độc lập được thể hiện ngay cả trong trường hợp các chủ thể có các mối quan hệ khác mà họ không bình đẳng (trong quan hệ hành chính, lao động...) và chính sự bình đẳng, độc lập của các chủ thể mới tạo được tiền đề cho sự tự định đoạt sau này.

============================================================ 4


- Tự định đoạt của các chủ thể trong việc tham gia các quan hệ tài sản. Khi tham gia vào các quan hệ tài sản, mỗi chủ thể đều đặt ra những mục đích với những động cơ nhất định. Bởi vậy, việc lựa chọn một quan hệ cụ thể do các chủ thể tự quyết định, căn cứ vào khả năng, điều kiện, mục đích mà họ tham gia vào các quan hệ đó. Khi tham gia vào các quan hệ cụ thể, các chủ thể tùy ý theo ý chí của mình lựa chọn đối tác sẽ tham gia, nội dung quan hệ mà họ tham gia, cách thức, biện pháp thực hiện các quyền và nghĩa vụ. Trong nhiều trường hợp, các chủ thể có thể tự đặt ra các biện pháp bảo đảm, hình thức và phạm vi trách nhiệm, cách thức áp dụng trách nhiệm khi bên này hay bên kia không thực hiện hay thực hiện không đúng thoả thuận.

Tuy nhiên, việc tự định đoạt của các chủ thể khi tham gia vào các quan hệ không đồng nghĩa với tự do, tùy tiện trong việc tạo lập, thay đổi, chấm dứt các quan hệ đó. Đặc điểm chung các quan hệ tài sản và quan hệ nhân thân là đa dạng, phức tạp. Bởi vậy, các quy phạm pháp luật không thể dự liệu hết được các quan hệ đang tồn tại và phát triển. Cho nên, pháp luật đưa ra những giới hạn, vạch ra những hành lang an toàn, cần thiết, trong đó các chủ thể có quyền tự do hành động. Giới hạn đó được xác định bởi các nguyên tắc được quy định trong BLDS và thể hiện rõ nét nhất ở Điều 10 BLDS năm 2005: “Việc xác lập, thực hiện quyền, nghĩa vụ dân sự không được xâm phạm đến lợi ích của Nhà nước, lợi ích công cộng, quyền, lợi ích hợp pháp của người khác”. Khi vi phạm nguyên tắc này, làm thiệt hại đến quyền và lợi ích hợp pháp của chủ thể khác sẽ bị coi là vi phạm pháp luật dẫn đến hậu quả pháp lí, phải bồi thường thiệt hại. Quyền tự định đoạt của chủ thể bị hạn chế bởi hành lang pháp lí do pháp luật quy định. Cam kết, thoả thuận là tự nguyện nhưng sau khi đã tự nguyện cam kết, thoả thuận các chủ thể buộc phải tham gia vào quan hệ dân sự đó. Mặt khác, trong một số trường hợp nhằm bảo vệ quyền lợi của một số chủ thể nhất định, pháp luật đã hạn chế quyền tự định đoạt đó (như quy định về điều kiện chuyển quyền sử dụng đất, về người được hưởng di sản không phụ thuộc nội dung của di chúc...).

- Xuất phát từ sự bình đẳng giữa các chủ thể, quyền tự định đoạt của họ khi tham gia các quan hệ dân sự, cho nên, đặc trưng của phương pháp giải quyết các tranh chấp dân sự là hòa giải. Đây là nguyên tắc được quy định tại Điều 12 BLDS - Nguyên tắc hòa giải. Việc thực hiện hay từ chối một quyền tài sản của các chủ thể thuộc phạm vi tự định đoạt của họ (tuy nhiên, chỉ trong trường hợp quyền của họ không đồng thời là nghĩa vụ mà pháp luật quy định). Cho nên, việc giải quyết các tranh chấp dân sự do các bên tự thoả thuận. Nếu không thể thoả thuận hoặc hòa giải được, toà án chỉ giải quyết trong phạm vi yêu cầu của nguyên đơn.

- Các quan hệ mà luật dân sự điều chỉnh chủ yếu là các quan hệ tài sản mang tính chất hàng hóa và tiền tệ, việc vi phạm nghĩa vụ của một bên trong quan hệ đó dẫn đến thiệt hại về tài sản đối với bên kia. Bởi vậy, trách nhiệm dân sự trước tiên là trách nhiệm tài sản. Trách nhiệm của bên vi phạm đối với bên bị vi phạm và hậu quả của việc áp dụng trách nhiệm là phục hồi tình trạng tài sản của bên bị thiệt hại. Trong quan hệ dân sự, các chủ thể có quyền tự định đoạt. Cho nên, họ có thể quy định trách nhiệm và phương thức áp dụng trách nhiệm cùng hậu quả của nó (những thoả thuận này phải phù hợp với pháp luật). Bởi vậy, trách nhiệm dân sự không chỉ do pháp luật quy định mà còn do các bên

============================================================ 5


thoả thuận về điều kiện phát sinh và hậu quả của nó.

III. ĐỊNH NGHĨA LUẬT DÂN SỰ, PHÂN BIỆT LUẬT DÂN SỰ VỚI CÁC NGÀNH LUẬT KHÁC

Theo truyền thống trong khoa học pháp lí, một ngành luật được xác định và phân biệt với ngành luật khác căn cứ vào đối tượng điều chỉnh và các đặc điểm phương pháp điều chỉnh của nó. Dựa vào đối tượng điều chỉnh và những nét đặc trưng cơ bản của phương pháp điều chỉnh của luật dân sự có thể định nghĩa luật dân sự như sau:

Luật dân sự là một ngành luật trong hệ thống pháp luật Việt Nam - tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ tài sản mang tính chất hàng hóa-tiền tệ và các quan hệ nhân thân trên cơ sở bình đẳng, độc lập của các chủ thể khi tham gia vào các quan hệ đó.

Việc phân biệt ngành luật này với ngành luật khác cũng dựa vào đối tượng điều chỉnh, phương pháp điều chỉnh và những đặc điểm của nó.

+ Chúng ta dễ dàng phân biệt luật dân sự với luật hành chính. Luật hành chính điều chỉnh các quan hệ xã hội trong lĩnh vực điều hành và quản lí nhà nước. Các chủ thể tham gia không bình đẳng về địa vị pháp lí và không thể thoả thuận trong việc xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ hành chính mà được xác lập dựa trên các quy định của pháp luật.

+ Luật hình sự có nhiệm vụ bảo vệ các quan hệ xã hội bằng cách quy định những hành vi nào bị coi là hành vi nguy hiểm cho xã hội đồng thời quy định hình phạt tương ứng với mức độ nguy hiểm của hành vi đó. Mặc dù việc áp dụng các biện pháp cưỡng chế do luật hình sự quy định là sự cưỡng chế của Nhà nước nhưng những biện pháp này trước tiên là trách nhiệm của cá nhân với xã hội, với Nhà nước nói chung. Chức năng chủ yếu của hình phạt là trừng phạt và giáo dục; còn trong dân sự, trách nhiệm tài sản trước tiên là trách nhiệm của chủ thể này đối với chủ thể khác và mục đích chủ yếu của nó là phục hồi tình trạng tài sản của bên bị thiệt hại.

+ Luật dân sự được coi là luật chung trong lĩnh vực luật tư, bao gồm các quy định liên quan đến quyền lợi của chủ thể và về nguyên tắc có thể thay đổi bằng sự thoả thuận của các bên. Do sự phát triển của xã hội cũng như khoa học pháp lí, trên cơ sở của luật dân sự đã phát triển thêm những lĩnh vực pháp luật khác (như luật thương mại). Trong các giao lưu dân sự, có những quan hệ được coi là quan hệ thương mại. Đây là những quan hệ đặc thù được điều chỉnh bởi luật thương mại. Khi điều chỉnh các quan hệ thương mại, nếu không có quy phạm pháp luật trực tiếp điều chỉnh thì áp dụng các quy định của BLDS năm 2005 để điều chỉnh các quan hệ đó.

+ Luật lao động được tách ra từ luật dân sự khi sức lao đông trở thành hàng hoá trong xã hội tư bản. Đối tượng điều chỉnh của luật lao động là bản thân quá trình lao động mà không phải là kết quả của quá trình đó giữa người lao động và người sử dụng lao động. Khi các quan hệ lao động không có quy phạm pháp luật trực tiếp điều chỉnh thì sẽ áp dụng các quy định của BLDS năm 2005 để điều chỉnh các quan hệ đó.

+ Luật hôn nhân và gia đình được tách ra từ luật dân sự - điều chỉnh các quan hệ nhân thân và tài sản giữa vợ - chồng và các thành viên trong gia đình, trong đó quan hệ nhân

============================================================ 6


thân giữa vợ - chồng là trung tâm, quyết định các quan hệ khác. Các quan hệ tài sản mà luật hôn nhân và gia đình điều chỉnh giữa các chủ thể không độc lập về tài sản và không thể áp dụng nguyên tắc đền bù tương đương. Tài sản của vợ, chồng tạo ra trong thời kì hôn nhân là tài sản thuộc sở hữu chung hợp nhất của vợ chồng. Luật dân sự điều chỉnh các quan hệ tài sản riêng của vợ, chồng và các thành viên khác trong gia đình. Trong trường hợp không có quy định trong luật hôn nhân và gia đình, sẽ sử dụng các quy định trong BLDS năm 2005 để điều chỉnh các quan hệ đó.

+ Luật tố tụng dân sự được coi là luật hình thức của luật dân sự và luật hôn nhân và gia đình, luật kinh tế, luật lao động; quy định trình tự, thủ tục giải quyết các tranh chấp dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh tế, lao động. Luật tố tụng dan sự điều chỉnh các quan hệ giữa các chủ thể tham gia tố tụng.

B. NGUỒN CỦA LUẬT DÂN SỰ

I. KHÁI NIỆM VÀ PHÂN LOẠI NGUỒN CỦA LUẬT DÂN SỰ

1. Khái niệm nguồn của luật dân sự

Nguồn của pháp luật đã được nghiên cứu trong lí luận chung về nhà nước và pháp luật. Về mặt xã hội học, nguồn của pháp luật là ý chí của giai cấp thống trị đưa lên thành luật mà nội dung được xác định bởi các điều kiện chính trị, kinh tế tồn tại trong xã hội cần thiết phải điều chỉnh bằng pháp luật. Pháp luật là ý chí của giai cấp thống trị đưa thành luật, thể hiện quan điểm giai cấp về hình mẫu xã hội, trong đó các quan hệ xã hội nào được điều chỉnh bằng pháp luật và với phương thức nào là do giai cấp thống trị quy định thông qua hoạt động lập pháp của nhà nước.

Mỗi ngành luật là tổng hợp các quy phạm pháp luật quy định cách thức xử sự của các chủ thể tham gia vào các quan hệ đó phù hợp với lợi ích của giai cấp thống trị. Trong điều kiện của chúng ta hiện nay - Đảng "là lực lượng lãnh đạo Nhà nước và xã hội " (Điều 4 Hiến pháp năm 1992), là đại biểu trung thành của giai cấp công nhân và nhân dân lao động, của dân tộc thì pháp luật là sự thể chế hóa đường lối của Đảng trong từng giai đoạn cách mạng. Đường lối, chủ trương của Đảng được các cơ quan nhà nước có thẩm quyền thể chế hóa bằng quá trình lập pháp. Bởi vậy, "Nhà nước ta phải có đủ quyền lực và đủ khả năng định ra luật pháp và tổ chức, quản lí mọi mặt đời sống bằng pháp luật”.(1)

Nguồn của luật dân sự hiểu theo nghĩa hẹp là những văn bản pháp luật (hình thức của pháp luật) do cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành nhằm điều chỉnh các quan hệ tài sản và các quan hệ nhân thân. Một văn bản được coi là nguồn của luật dân sự phải đáp ứng những yêu cầu sau đây:

- Văn bản do cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành;

- Chứa đựng các quy phạm pháp luật dân sự;

- Phải ban hành theo trình tự, thủ tục do luật định.

2. Phân loại nguồn của luật dân sự

Theo nguyên tắc chung, các quy phạm pháp luật dân sự đều có hiệu lực bắt buộc thi hành. Nhưng căn cứ vào hình thức của văn bản, cơ quan ban hành và hiệu lực pháp luật

(1). Văn kiện Đại hội Đảng thời kì đổi mới, Nxb. Chính trị quốc gia, H., 2006, tr. 328.

============================================================ 7


của văn bản, nguồn của luật dân sự có thể được chia thành các loại sau:

- Hiến pháp;

- BLDS;

- Các luật, bộ luật liên quan;

- Các văn bản dưới luật.

a. Hiến pháp

Hiến pháp là đạo luật cơ bản, đạo luật gốc của một quốc gia, là "xương sống, trụ cột" của hệ thống pháp luật, là cơ sở xây dựng các văn bản pháp luật khác. Hiến pháp là đạo luật cơ bản của hệ thống pháp luật, căn cứ vào quy định của Hiến pháp, các ngành luật cụ thể hóa bằng các quy định để tác động tới các quan hệ mà nó có nhiệm vụ điều chỉnh.

Đối với luật dân sự, Hiến pháp là một nguồn đặc biệt quan trọng mặc dù Hiến pháp chỉ quy định những vấn đề chung nhất của luật dân sự. Hiến pháp năm 1992 quy định những nguyên tắc cơ bản của chế độ xã hội Việt Nam ở giai đoạn đầu thời kì quá độ tiến lên chủ nghĩa xã hội với nền kinh tế thị trường có sự điều tiết của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Trong Hiến pháp năm 1992, Chương II và Chương V có những quy định liên quan nhiều nhất đến luật dân sự:

Chương II - Chế độ kinh tế: Xác định tính chất của nền kinh tế trong giai đoạn hiện nay là "Nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa", xác nhận sự bình đẳng giữa các thành phần kinh tế, các hình thức sở hữu: Nhà nước, tập thể, tư nhân...

Chương V - Quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân: Ngoài những quyền về chính trị - xã hội, Hiến pháp còn xác nhận những quyền dân sự cơ bản của công dân, đó là quyền tự do kinh doanh; quyền sở hữu những thu nhập hợp pháp, của cải để dành, nhà ở; quyền thừa kế, quyền bình đẳng về năng lực pháp luật của cá nhân; các quyền nhân thân và quyền tài sản khác...

b. Bộ luật dân sự

BLDS Là nguồn chủ yếu, trực tiếp và quan trọng nhất của luật dân sự. BLDS của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam được Quốc hội khóa XI kì họp thứ 7 thông qua ngày 14/6/2005 và được Chủ tịch nước kí lệnh công bố ngày 27/6/2005; có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2006 (BLDS năm 2005 được sửa đổi, bổ sung trên cơ sở BLDS năm 1995 đã qua đúc rút kinh nghiệm trong 10 năm thi hành và áp dụng BLDS năm 1995) .

Đây là bộ luật lớn nhất của Nhà nước ta về mọi phương diện: Phạm vi điều chỉnh, thời gian chuẩn bị thông qua, số lượng điều luật... BLDS đã thể chế hóa Cương lĩnh chiến lược phát triển kinh tế xã hội, các nghị quyết của Đảng và cụ thể hóa Hiến pháp năm 1992 nhằm bảo vệ quyền lợi của giai cấp công nhân, nhân dân lao động và của cả dân tộc, góp phần giải phóng sức sản xuất, khuyến khích mọi thành phần kinh tế, mọi tầng lớp dân cư sống và làm việc theo pháp luật, vì sự nghiệp phát triển đất nước, vì mục tiêu dân giàu nước mạnh, xã hội công bằng, văn minh; xây dựng các chuẩn mực pháp lí cho các tổ chức, cá nhân khi tham gia vào các quan hệ dân sự nhằm tăng cường quản lí xã hội bằng pháp luật theo định hướng xã hội chủ nghĩa, thể hiện truyền thống đoàn kết, tương thân tương ái của dân tộc ta. BLDS góp phần hạn chế tranh chấp tiêu cực trong các quan

============================================================ 8


hệ dân sự, bảo đảm dân chủ, công bằng, ổn định, đoàn kết trong nội bộ nhân dân, mỗi người vì cộng đồng và cộng đồng vì mỗi người. Đồng thời, việc ban hành BLDS là thực hiện một bước quan trọng pháp điển hóa pháp luật dân sự, khắc phục tình trạng tản mạn, không đầy đủ của pháp luật trong lĩnh vực dân sự, nhằm phát huy vai trò tác dụng của pháp luật dân sự trong việc đẩy mạnh các quan hệ dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động, tạo cơ sở thuận lợi cho việc áp dụng thi hành pháp luật. BLDS cũng là sự kế thừa và phát triển của pháp luật dân sự của ông cha ta và những tinh hoa của pháp luật dân sự trên thế giới vận dụng vào điều kiện cụ thể của chúng ta hiện nay.

Nội dung chủ yếu của BLDS năm 2005: BLDS được kết cấu bởi bảy phần với 777 điều.

Phần thứ I: Những quy định chung được kết cấu bởi 9 chương với 162 điều.

Nội dung chủ yếu của phần này là xác định phạm vi điều chỉnh của BLDS năm 2005, địa vị pháp của cá nhân, pháp nhân, hộ gia đình, tổ hợp tác với tư cách là chủ thể khi tham gia các quan hệ dân sự. Đồng thời quy định những nguyên tắc cơ bản trong việc xác lập, thực hiện các quyền và nghĩa vụ dân sự, giải quyết các tranh chấp và áp dụng luật dân sự; quy định các căn cứ xác lập quyền và nghĩa vụ dân sự, là nền tảng của các quy định cụ thể trong toàn Bộ luật. Ngoài ra còn quy định các quyền nhân thân của cá nhân như họ tên…, nơi cư trú, tuyên bố chết, quy định về giao dịch dân sự, về đại diện, thời hạn, thời hiệu.

Những quy định trong phần này mang tính chất chung, xuyên suốt toàn bộ nội dung của BLDS và được cụ thể hóa tiếp theo trong tất cả các phần của BLDS nhằm bảo đảm tính thống nhất về nội dung, tránh tình trạng trùng lặp không cần thiết.

Phần thứ hai: Tài sản và quyền sở hữu.

Phần này gồm 7 chương, 117 điều (từ Điều 163 đến Điều 279), quy định những nguyên tắc cơ bản của quyền sở hữu, các loại tài sản, các hình thức sở hữu, nội dung quyền sở hữu, các căn cứ xác lập, chấm dứt quyền sở hữu và bảo vệ quyền sở hữu. Đồng thời chương XVI với tiêu đề "Những quy định khác về quyền sở hữu" quy định về giới hạn của quyền sở hữu, những nghĩa vụ của chủ sở hữu khi thực hiện các quyền năng của mình.

Xuất phát từ vai trò chi phối của cơ sở kinh tế hạ tầng đối với pháp luật, BLDS khẳng định vị trí trung tâm của chế định quyền sở hữu trong các chế định luật dân sự. Trong mọi xã hội, phương thức chiếm hữu của cải vật chất và chế độ sở hữu có ý nghĩa quyết định. BLDS cụ thể hóa quy định về chế độ sở hữu mà Hiến pháp năm 1992 đã khẳng định, tạo cơ sở pháp lí cho các quy định cụ thể ở các phần tiếp theo của BLDS và các văn bản pháp luật khác về quan hệ tài sản. Những quy định ở phần này thể hiện tính định hướng xã hội chủ nghĩa, bảo đảm được quyền sở hữu của cá nhân, pháp nhân và các chủ thể khác, khuyến khích phát triển tài sản, mở rộng đầu tư và phát triển sản xuất, kinh doanh.

Phần thứ ba: Nghĩa vụ dân sự và hợp đồng dân sự.

Phần này gồm 5 chương, 351 điều (từ Điều 280 đến Điều 630). Đây là phần có số điều luật lớn nhất của BLDS, quy định những căn cứ làm phát sinh nghĩa vụ dân sự; nguyên tắc xác lập, thực hiện, thay đổi, chấm dứt nghĩa vụ dân sự; các biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự và trách nhiệm dân sự nói chung và trách nhiệm dân sự đối với

============================================================ 9


từng loại nghĩa vụ riêng biệt. Với tư cách là căn cứ chủ yếu, thông dụng và hợp pháp làm phát sinh nghĩa vụ dân sự, hợp đồng dân sự được quy định tương xứng phù hợp với quy mô của nó, bao gồm những quy định chung về hợp đồng và một số hợp đồng dân sự thông dụng trong đời sống dân sự thường ngày.

Nghĩa vụ dân sự là loại quan hệ dân sự mang tính chất “động”, liên quan đến việc dịch chuyển tài sản, dịch vụ từ chủ thể này sang chủ thể khác. Đối tượng của nghĩa vụ có thể là tài sản, một việc phải làm hoặc không được làm. Tài sản và công việc được làm, không được làm là những đối tượng của nghĩa vụ rất đa dạng, phức tạp, cho nên, các quy định trong phần này của BLDS chủ yếu là những quy định khung có tính chất định tính mà không thiên về định lượng. Bởi vậy, các nguyên tắc cơ bản được quy định là những định hướng cho việc xác lập, thực hiện nghĩa vụ và xuyên suốt phần này của BLDS. Những nguyên tắc cơ bản đó là:

- Cá nhân, pháp nhân và các chủ thể khác có quyền tự do giao kết hợp đồng nhưng không trái pháp luật và đạo đức xã hội trên cơ sở bình đẳng với nhau và bình đẳng trước pháp luật;

- Người có nghĩa vụ dân sự phải thực hiện nghĩa vụ của mình một cách trung thực, theo tinh thần hợp tác, đúng cam kết, không trái pháp luật và đạo đức xã hội;

- Người nào hưởng lợi mà không có căn cứ thì phải hoàn trả lại;

- Người nào vi phạm quyền dân sự của người khác thì phải chịu trách nhiệm dân sự, nếu gây thiệt hại phải bồi thường.

Những nguyên tắc cơ bản và các quy định trong phần này nhằm bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể tham gia quan hệ dân sự; bảo vệ lợi ích của Nhà nước và lợi ích công cộng; góp phần đáp ứng các nhu cầu vật chất, tinh thần của nhân dân; đẩy mạnh giao lưu dân sự trong nước cũng như với ngoài nước đồng thời giải phóng mọi lực lượng sản xuất nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội ở nước ta.

Phần thứ tư: Thừa kế.

Phần này gồm 4 chương, 57 điều (từ Điều 634 đến 689) quy định việc dịch chuyển di sản của người chết cho những người còn sống; về người để lại di sản, người hưởng di sản; những nguyên tắc của việc dịch chuyển di sản và các trình tự dịch chuyển di sản; thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật. BLDS quy định những nguyên tắc cơ bản của thừa kế là bình đẳng, quyền tự định đoạt của người có di sản để lại và của người hưởng di sản. Nhằm bảo vệ quyền tự định đoạt của người có di sản, Bộ luật quy định về việc thừa kế theo di chúc và các hình thức của di chúc, quyền của người lập di chúc trong việc định đoạt tài sản của họ thông qua di chúc. Người thừa kế có quyền nhận hay không nhận di sản thừa kế, nếu nhận di sản họ phải thực hiện nghĩa vụ của người chết để lại trong phạm vi di sản đã nhận. Phần này cũng xác định những trường hợp thừa kế theo luật, những người thừa kế và các hàng thừa kế; thừa kế thế vị và thừa kế của những người liên quan. Ngoài ra, còn quy định về trình tự thanh toán di sản và cách thức phân chia di sản theo di chúc hoặc theo pháp luật.

Phần thứ năm: Những quy định về chuyển quyền sử dụng đất.

Phần này gồm 8 chương, 48 điều (từ Điều 688 đến Điều 735). Đất đai là loại tài sản đặc biệt thuộc chế độ sở hữu toàn dân, do Nhà nước thống nhất quản lí. Luật đất đai năm 2003 quy định cá nhân, hộ gia đình có quyền sử dụng đất lâu dài, ổn định và có các quyền: chuyển nhượng, chuyển đổi, cho thuê, cho thuê lại, tặng cho, góp vốn, thế chấp và

============================================================ 10


thừa kế quyền sử dụng đất. Khi quyền sử dụng đất được xác lập theo quy định của luật đất đai thì các quyền đó là các quyền dân sự đặc thù. Phần thứ năm quy định những quy tắc chung; những hợp đồng cũng như việc thừa kế quyền sử dụng đất.

Quy định chung về điều kiện, hình thức, thủ tục chuyển quyền sử dụng đất và cụ thể cho từng loại chuyển quyền sử dụng đất có những đặc thù riêng. Những quy định về chuyển quyền sử dụng đất là chế định mới trong luật dân sự. Những quy định này nhằm bảo vệ quyền của những người có quyền sử dụng đất là cá nhân, hộ gia đình, phù hợp với các quan hệ thực tế đang tồn tại nhưng cũng bảo vệ quyền lợi của Nhà nước và sự kiểm soát của Nhà nước đối với loại tài sản đặc biệt này.

Phần thứ sáu: Quyền sở hữu trí tuệ và chuyển giao công nghệ, gồm 3 chương, 22 điều (từ Điều 736 đến Điều 757).

Nội dung phần này quy định những quyền cơ bản của người tạo ra sản phẩm trí tuệ - loại tài sản vô hình; đó là tác phẩm và các đối tượng sở hữu công nghiệp. Phần này quy định các quyền nhân thân, quyền tài sản của tác giả; quyền của chủ sở hữu tác phẩm; quy định về văn bằng bảo hộ và các quyền nghĩa vụ của những chủ thể liên quan; quy định về trình tự, thủ tục chuyển giao các sản phẩm trí tuệ từ chủ thể này sang chủ thể khác thông qua hợp đồng sử dụng tác phẩm và hợp đồng chuyển giao công nghệ. BLDS quy định quyền tác giả, quyền chủ văn bằng bảo hộ từ góc độ là một quyền dân sự, còn các vấn đề liên quan đến lĩnh vực quản lí nhà nước như: thủ tục đăng kí quyền tác giả và quyền sở hữu công nghiệp hoặc xử lí vi phạm được quy định trong các văn bản pháp luật khác.

Phần thứ bảy: Quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài. Gồm 20 điều (từ Điều 758 đến Điều 777).

Phần này quy định về thẩm quyền và pháp luật được áp dụng khi giải quyết các tranh chấp dân sự (hiểu theo nghĩa rộng) có yếu tố nước ngoài xảy ra.

c. Luật

Khi BLDS được ban hành với tư cách là nguồn chủ yếu quan trọng thì các đạo luật khác có giá trị như là nguồn bổ trợ. Bởi vì, BLDS có quy định: Nếu pháp luật có quy định hoặc trong BLDS chỉ dẫn rõ một đạo luật nào đó được áp dụng thì áp dụng quy định đó. Với ý nghĩa đó, các luật như Luật hôn nhân và gia đình, Luật công ti, Luật doanh nghiệp , Luật phá sản doanh nghiệp, Luật đất đai, Luật bảo vệ và chăm sóc trẻ em, Luật về bảo vệ và phát triển rừng... là nguồn của luật dân sự.

d. Nghị quyết của Quốc hội

Văn bản do Quốc hội ban hành, có hiệu lực như văn bản pháp luật. Kể từ khi ban hành BLDS, Quốc hội đã ban hành 2 nghị quyết có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với luật dân sự. Nghị quyết ngày 28/10/1995 về việc thi hành BLDS. Nghị quyết đã liệt kê những văn bản pháp luật hết hiệu lực khi BLDS bắt đầu có hiệu lực và quy định phạm vi áp dụng BLDS để giải quyết các tranh chấp phát sinh trước ngày BLDS có hiệu lực; Nghị quyết 58 ngày 20/8/1998 về giao dịch dân sự về nhà ở được xác lập trước ngày 01/7/1991 có ý nghĩa quan trọng trong việc giải quyết các tranh chấp liên quan đến giao dịch dân sự về nhà ở giai đoạn trước ngày 01/7/1991, nội dung có tính đến mọi mặt xã hội đối với vấn đề nhà ở. Cùng với việc thông qua và công bố BLDS năm 2005 Quốc hội đã ban hành Nghị quyết số 45/2005/QH 11 về việc thi hành BLDS năm 2005.

============================================================ 11


đ. Các văn bản dưới luật

+ Pháp lệnh: Là văn bản do Uỷ ban thường vụ Quốc hội ban hành. Trước đây, khi chưa ban hành BLDS thì pháp lệnh là loại nguồn quan trọng phổ biến của luật dân sự. Nhưng đến nay, các pháp lệnh đó không còn hiệu lực. Các pháp lệnh sau này có thể được ban hành để giải thích, hướng dẫn cụ thể những quy định của BLDS hoặc pháp lệnh sẽ quy định những lĩnh vực mà luật chưa đủ chín muồi để ban hành.

+ Nghị định của Chính phủ; quyết định của Thủ tướng Chính phủ; thông tư, chỉ thị của các bộ, các cơ quan ngang bộ.

Các loại văn bản này có ý nghĩa với từng loại quan hệ trong một lĩnh vực cụ thể; có nhiệm vụ hướng dẫn, giải thích những quy định của BLDS. Những quy định của các bộ, cơ quan ngang bộ được áp dụng giải quyết cho các quan hệ tương ứng.

+ Nghị quyết Hội đồng thẩm phán Toà án nhân dân tối cao, các báo cáo tổng kết của Toà án nhân dân tối cao.

Xét về chức năng, toà án các cấp là cơ quan xét xử (Điều1 - Luật tổ chức toà án), không phải là cơ quan ban hành các văn bản pháp luật. Nhưng trong một thời gian dài, hệ thống các văn bản pháp luật dân sự thiếu và không đồng bộ mà việc giải quyết các tranh chấp dân sự là cần thiết và không thể trì hoãn được. Để giúp các toà án cấp dưới giải quyết tranh chấp, Toà án nhân dân tối cao đã ban hành các thông tư hướng dẫn giải quyết các tranh chấp trong những lĩnh vực nhất định như Thông tư 173 (1972) về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng; Thông tư 81 (1981) giải quyết các tranh chấp về thừa kế... Khi chưa có các văn bản pháp luật điều tiết, áp dụng các thông tư này để giải quyết các tranh chấp là xác đáng. Hệ thống pháp luật dân sự ngày càng hoàn thiện nhưng việc áp dụng các văn bản pháp luật của các cơ quan xét xử khác nhau nhiều khi không thống nhất. Nhằm thống nhất việc áp dụng pháp luật trong việc giải quyết các tranh chấp dân sự, Hội đồng thẩm phán Toà án nhân dân tối cao tổng kết thực tiễn xét xử ban hành các nghị quyết hướng dẫn giải quyết các vụ, việc hình sự, kinh tế… trong đó có nghị quyết về các vấn đề dân sự. Ngoài ra, hàng năm Toà án nhân dân tối cao tổng kết rút kinh nghiệm và thống nhất việc áp dụng pháp luật trong hoạt động xét xử. Những loại văn bản này không là nguồn của luật dân sự nhưng nó kịp thời khắc phục những lỗ hổng trong luật dân sự, hướng dẫn giải quyết những vụ việc cụ thể.

II. QUY PHẠM PHÁP LUẬT DÂN SỰ

Pháp luật dân sự gồm hệ thống các quy phạm pháp luật dân sự điều chỉnh các quan hệ tài sản và các quan hệ nhân thân. Các quy phạm pháp luật dân sự vừa có tính hệ thống vừa có tính độc lập tương đối.

1. Cấu tạo quy phạm pháp luật dân sự

Quy phạm pháp luật dân sự được cấu tạo bởi các phần: giả định, quy định và chế tài (xem Giáo trình lí luận nhà nước và pháp luật).

Quy phạm pháp luật dân sự và điều luật trong văn bản pháp luật dân sự không đồng nghĩa với nhau. Có thể một điều luật chứa đầy đủ các cấu thành của quy phạm song cũng có thể chỉ có một bộ phận (giả định, quy định, chế tài). Cũng có thể chế tài được quy định ở phần khác, thậm chí ở văn bản pháp luật khác.

2. Các loại quy phạm pháp luật dân sự

============================================================ 12


Quy phạm pháp luật dân sự là những quy định của Nhà nước về cách xử sự của các chủ thể trong những điều kiện và hoàn cảnh nhất định. Điều kiện và hoàn cảnh rất đa dạng. Cho nên, cách xử sự của các chủ thể cũng rất phong phú và đa dạng. Trong nhiều trường hợp, pháp luật không chỉ dự liệu những xử sự cụ thể mà còn đưa ra khung, giới hạn của các xử sự đó hoặc chỉ đưa ra khung pháp lí mà trong phạm vi khung đó các chủ thể có thể tùy ý lựa chọn cách thức xử sự phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh sao cho có lợi nhất. Tùy theo cách thức quy định trong các quy phạm, người ta có thể phân chia các quy phạm luật dân sự thành những loại quy phạm sau:

a. Quy phạm định nghĩa

Là những quy phạm trong đó nêu ra khái niệm và nêu nội dung khái niệm đó. Quy phạm định nghĩa xác định phạm vi một sự kiện và giới hạn áp dụng sự kiện đó. Thông thường quy phạm, điều luật dạng này thể hiện dưới dạng “X là...” Ví dụ: "Đại diện là...” (Điều 139 BLDS); "thời hạn là..." (Điều 149 BLDS); "thời hiệu là..." (Điều 154 BLDS);

b. Quy phạm mệnh lệnh

Là loại quy phạm nêu ra cách xử sự bắt buộc của chủ thể tham gia vào quan hệ dân sự. Xử sự này có thể là một hành vi bắt buộc phải thực hiện, thông thường được diễn tả từ các điều luật dưới dạng "phải"... Ví dụ: “Trong trường hợp pháp luật quy định giao dịch dân sự phải được thể hiện bằng văn bản, phải có công chứng hoặc chứng thực, phải đăng kí hoặc xin phép thì phải tuân theo các quy định đó” (Điều 124 BLDS năm 2005). Loại quy phạm này có những trường hợp thể hiện dưới dạng duy nhất một sự kiện, ví dụ: "Đại diện theo pháp luật của pháp nhân chấm dứt khi pháp nhân chấm dứt". Quy phạm mệnh lệnh cũng được thể hiện dưới dạng quy định một hành vi bị cấm không được làm, ví dụ: "Việc xác lập, thực hiện quyền, nghĩa vụ dân sự không được xâm phạm đến lợi ích của Nhà nước, lợi ích công cộng, quyền, lợi ích hợp pháp của người khác" (Điều 10 BLDS năm 2005).

Về nguyên tắc, quy phạm mệnh lệnh là những quy định dứt khoát, các bên tham gia không thể thoả thuận để thay đổi các quy phạm đó. Những loại quy phạm này không phổ biến, không đặc trưng cho các quy phạm pháp luật dân sự bởi các quan hệ dân sự rất đa dạng, phong phú (về chủ thể, khách thể, nội dung). Thông thường, những quy phạm mệnh lệnh được quy định trong trường hợp: nếu làm khác đi thì không chỉ ảnh hưởng đến lợi ích của bên kia mà còn ảnh hưởng đến lợi ích chung của xã hội, Nhà nước, đến quyền và lợi ích của người khác.

c. Quy phạm tùy nghi lựa chọn

Là những quy phạm nêu nhiều cách xử sự khác nhau, trong đó các chủ thể tham gia có thể lựa chọn một trong các cách đã nêu. Ví dụ: "Trong trường hợp bên bán giao vật với số lượng nhiều hơn số lượng đã thoả thuận, thì bên mua có quyền không nhận phần dôi ra; nếu nhận, thì phải thanh toán theo giá thoả thuận phần dôi ra" (khoản 1 Điều 435 BLDS). Trong trường hợp này, pháp luật đưa ra các cách xử sự khác nhau và người có quyền có thể lựa chọn một trong các cách đó. Loại quy phạm này là dạng "trung chuyển" giữa quy phạm mệnh lệnh và quy phạm tùy nghi (tiểu mục d). Bởi vì, ở đó các chủ thể chỉ được phép lựa chọn trong các cách xử sự đã được quy định. Mặt khác, nó cũng tạo cho các chủ thể các cách lựa chọn khác nhau, tạo điều kiện các chủ thể phát

============================================================ 13


huy được quyền tự định đoạt của mình.

d. Quy phạm tùy nghi

Khác với các quy phạm đã nêu trên (dự liệu bắt buộc, dự liệu lựa chọn có hạn chế), các quy phạm tùy nghi theo thoả thuận cho phép các chủ thể tự định đoạt. Giới hạn sự tự định đoạt này bị hạn chế bởi các nguyên tắc của pháp luật nói chung và luật dân sự nói riêng. Ví dụ: "Địa điểm thực hiện nghĩa vụ do các bên thoả thuận" (Điều 284 BLDS). Thoả thuận là cốt lõi của mọi hợp đồng dân sự, ở đây các chủ thể được toàn quyền quyết định về quan hệ mà họ tham gia. Loại quy phạm này phổ biến trong các quy phạm pháp luật dân sự. Ngay cả trong trường hợp pháp luật có quy định một cách xử sự nào đó thì trước tiên phải được áp dụng theo sự thoả thuận của các bên và được thể hiện dưới dạng "... Nếu không có thoả thuận khác...", "bên thế chấp có quyền yêu cầu bán đấu giá tài sản thế chấp để thực hiện nghĩa vụ nếu các bên không có thoả thuận khác". Như vậy, việc thoả thuận có thể giống, có thể khác các quy định của pháp luật.

III. ÁP DỤNG LUẬT DÂN SỰ, ÁP DỤNG TẬP QUÁN VÀ ÁP DỤNG TƯƠNG TỰ PHÁP LUẬT

1. Áp dụng luật dân sự

Luật dân sự là hệ thống các quy phạm. Các quy phạm này là những hình mẫu, hành lang pháp lí để các chủ thể khi hành xử phải tuân theo. Đó là các chuẩn mực ứng xử, giới hạn các chuẩn mực của các chủ thể khi tham gia quan hệ dân sự. Về phương diện xã hội, việc thực thi pháp luật của các chủ thể tuân theo các "chuẩn mực ứng xử" đó khi tham gia vào các quan hệ dân sự phụ thuộc vào các yếu tố sau:

- Bản thân nội dung các quy phạm pháp luật. Các quy phạm có thực sự phù hợp và phản ánh đúng các điều kiện kinh tế trong xã hội hay không;

- Ý thức pháp luật của các chủ thể tham gia cũng như ý thức pháp luật của các thành viên khác trong xã hội;

- Điều kiện, khả năng áp dụng pháp luật của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền.

Tự bản thân các quy phạm pháp luật không thể "sống" nếu không được áp dụng trong thực tế cuộc sống. Vì vậy, việc áp dụng pháp luật dân sự trong cuộc sống là việc rất quan trọng để biến các quy phạm pháp luật trở thành công cụ thực sự, tích cực điều chỉnh các quan hệ xã hội.

Áp dụng luật dân sự là những hoạt động cụ thể của cơ quan nhà nước có thẩm quyền căn cứ vào những sự kiện thực tế đã xảy ra, dựa vào những quy phạm pháp luật phù hợp với sự kiện thực tế đó để đưa ra quyết định phù hợp với thực tế và những quy định của pháp luật. Những quyết định được cơ quan có thẩm quyền đưa ra có thể là:

- Công nhận hay bác bỏ một quyền dân sự nào đó đối với một chủ thể (quyền sở hữu, quyền thừa kế, quyền đòi nợ...);

- Xác lập một nghĩa vụ cho một chủ thể nhất định (bồi thường thiệt hại, trả nợ, giao vật, trả tiền, chấm dứt hành vi vi phạm...);

- Áp dụng các biện pháp cưỡng chế cần thiết để bảo vệ quyền, lợi ích của chủ thể khác, của Nhà nước (tịch thu tài sản, phạt vi phạm, quyết định bán đấu giá...).

2. Áp dụng tập quán và áp dụng tương tự pháp luật

============================================================ 14


Luật dân sự điều chỉnh các quan hệ đa dạng, phức tạp về nhiều phương diện: chủ thể, khách thể, nội dung; hơn nữa, những quan hệ này không ngừng phát triển cùng với sự phát triển của xã hội nói chung và khoa học kĩ thuật nói riêng. Vì vậy, khi ban hành các văn bản pháp luật, nhà lập pháp không dự liệu hết được các quan hệ xã hội cần thiết phải điều chỉnh bằng pháp luật. Việc này tạo lỗ hổng trong pháp luật dân sự. Hơn nữa, các quy định của pháp luật tồn tại ở dạng tĩnh tương đối (chỉ thay đổi khi bị sửa đổi) nhưng các quan hệ xã hội lại biến đổi không ngừng. Bởi vậy, sẽ tồn tại những trường hợp không có quy phạm pháp luật điều chỉnh một quan hệ xã hội đang tồn tại (như không có các quy định về thu mua, về hụi, họ...). Để khắc phục hiện tượng này nhằm để các quan hệ xã hội được điều chỉnh bằng pháp luật, BLDS đưa ra nguyên tắc áp dụng áp dụng tập quán, tương tự pháp luật (Điều 3 BLDS).

Áp dụng tập quán là sử dụng các xử sự được cộng đồng địa phương, dân tộc thừa nhận như là chuẩn mực ứng xử đối với các thành viên trong cộng đồng dân tộc, địa phương đó (như việc áp dụng các đơn vị đo lường giạ lúa; chục ở miền Nam; chia thịt thú rừng ở các vùng dân tộc...).

Áp dụng tương tự pháp luật là dùng những quy phạm pháp luật đang có hiệu lực đối với những quan hệ tương tự như quan hệ cần xử lí để điều chỉnh quan hệ cần xử lí đó nhưng không có quy phạm trực tiếp điều chỉnh quan hệ đó (như dùng quan hệ vay để xử lí quan hệ hụi họ hay dùng các quan hệ về dịch vụ để điều chỉnh quan hệ đổi công cho nhau....).

- Áp dụng tương tự pháp luật có thể được thể hiện dưới dạng:

+ Có quan hệ A thuộc lĩnh vực luật dân sự điều chỉnh nhưng không có quy phạm A;

+ Có quan hệ B, có quy phạm B trực tiếp điều chỉnh, quan hệ B tương tự như A thuộc lĩnh vực do luật dân sự điều chỉnh. Trong trường hợp này có thể dùng quy phạm B để điều chỉnh quan hệ A.

Nếu không có các quy phạm tương tự, không xác định được các quy phạm cần áp dụng mà phải dùng những nguyên tắc chung của pháp luật để giải quyết thì việc áp dụng đó cũng là áp dụng tương tự pháp luật.

Trong một số trường hợp đối tượng đang xem xét thuộc phạm vi điều chỉnh của nhiều ngành luật và mỗi ngành luật điều chỉnh một giác độ khác nhau, ví dụ tranh chấp về chuyển quyền sử dụng đất. Để giải quyết tranh chấp này cần phải xem xét những ngàng luật nào điều chỉnh quan hệ trên. Luật dân sự điều chỉnh sự chuyển dịch các quyền của người sử dụng đất, luật đất đai điều chỉnh việc cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất… Trường hợp này sẽ áp dụng quy phạm của nhiều ngành luật để điều chỉnh. Đây là áp dụng pháp luật để giải quyết trang chấp.

Nhưng việc áp dụng tương tự pháp luật, áp dụng tập quán để giải quyết các tranh chấp dân sự không được trái với các nguyên tắc chung được quy định trong BLDS.

Tóm lại, việc áp dụng tương tự pháp luật phải có các điều kiện sau:

- Quan hệ đang tranh chấp thuộc lĩnh vực luật dân sự điều chỉnh;

- Trong pháp luật dân sự chưa có quy phạm trực tiếp điều chỉnh;

- Với các quy phạm và chế định hiện có không thể giải quyết được tranh chấp đó;

============================================================ 15


- Có tập quán được cộng đồng thừa nhận như chuẩn mực ứng xử trong các trường hợp đó;

- Hiện có các quy phạm (chế định) khác trong luật dân sự điều chỉnh các quan hệ tương tự (gần giống các quan hệ cần điều chỉnh).

Việc áp dụng tập quán, áp dụng tương tự pháp luật nhằm khắc phục những lỗ hổng trong pháp luật dân sự đó là trên thực tế có các quan hệ pháp luật dân sự phát sinh nhưng không có các quy phạm pháp luật điều chỉnh, tuy nhiên, cần phải giải quyết tranh chấp đó, cho nên phải áp dụng tương tự pháp luật. Việc áp dụng này cũng sẽ tạo tiền đề để các nhà lập pháp hoàn thiện và bổ sung hệ thống pháp luật.

C. NHIỆM VỤ, NGUYÊN TẮC CỦA LUẬT DÂN SỰ

I. NHIỆM VỤ CỦA LUẬT DÂN SỰ

Luật dân sự là ngành luật với vai trò điều chỉnh các quan hệ tài sản mang tính chất hàng hóa và tiền tệ và các quan hệ nhân thân trong "nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa". Các thành phần kinh tế với các hình thức sản xuất kinh doanh đa dạng dựa trên chế độ sở hữu toàn dân, sở hữu tập thể, sở hữu tư nhân, trong đó sở hữu toàn dân, sở hữu tập thể làm nền tảng. Với tư cách là công cụ, phương tiện điều tiết các quan hệ xã hội để thực hiện nhiệm vụ chính trị mà Hiến pháp thể chế hóa đường lối do Đảng vạch ra, vì vậy, nhiệm vụ của luật dân sự không thể tách rời với nhiệm vụ của cách mạng nói chung và pháp luật nói riêng. Điều 1 BLDS quy định:

“Bộ luật dân sự có nhiệm vụ bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức, lợi ích của Nhà nước, lợi ích công cộng, bảo đảm sự bình đẳng và an toàn pháp lí trong quan hệ dân sự, góp phần tạo điều kiện đáp ứng các nhu cầu vật chất và tình thần của nhân dân, thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội".

BLDS là một bộ phận quan trọng của pháp luật dân sự, cho nên, nhiệm vụ được quy định cho BLDS có thể được coi là nhiệm vụ của ngành luật dân sự nói chung. Những nhiệm vụ của luật dân sự là:

- Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức; lợi ích của Nhà nước; lợi ích công cộng. Luật dân sự quy định các quyền, các lợi ích của các chủ thể trong giao lưu dân sự. Thông qua việc quy định các quyền và nghĩa vụ này, các chủ thể biết được những quyền của mình để yêu cầu bảo vệ hoặc tự bảo vệ quyền của họ. Mặt khác, các chủ thể cũng nhận thức được giới hạn các quyền của họ để không xâm phạm đến quyền của người khác, không xâm hại đến lợi ích công cộng, lợi ích của Nhà nước

- Bảo đảm sự bình đẳng và an toàn pháp lí trong quan hệ dân sự. Bình đẳng giữa các chủ thể là đặc điểm quan trọng trong phương pháp điều chỉnh của luật dân sự, vì nó tạo điều kiện cho các chủ thể thực hiện tốt quyền dân sự của mình trong một quan hệ pháp luật dân sự nhất định. Hiện nay, trong cơ chế thị trường có sự quản lí của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa, việc ghi nhận bình đẳng giữa các thành phần kinh tế, bình đẳng giữa các hình thức sở hữu là tạo điều kiện cho các thành phần kinh tế, tạo cho mọi cá nhân "khơi dậy mọi tiềm năng, động viên và tạo điều kiện cho mọi người Việt Nam phát huy ý chí tự lực tự cường, ra sức làm giàu cho mình và cho Tổ quốc " (Văn kiện Đại hội VIII). Bình đẳng giữa các chủ thể được thể hiện là bình đẳng giữa quyền và nghĩa vụ

============================================================ 16


của các bên, các chủ thể khi tham gia vào quan hệ; bình đẳng về trách nhiệm nếu vi phạm các nghĩa vụ của họ.

BLDS bảo đảm sự an toàn pháp lí bằng cách quy định những "hành lang pháp lí", "những giới hạn" mà trong những hành lang đó, các chủ thể được tự do hành động. Những quyền và lợi ích hợp pháp được tạo bởi các hành vi trong hành lang đó, những giới hạn đó được Nhà nước bảo đảm, hậu thuẫn.

- Góp phần tạo điều kiện đáp ứng các nhu cầu vật chất và tinh thần của nhân dân, thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Việc mở rộng các quyền của các chủ thể là tất yếu khách quan do nhu cầu khách quan của sự phát triển xã hội. Luật dân sự không chỉ quy định các quyền tài sản, các quyền nhân thân của cá nhân và tổ chức mà còn quy định những biện pháp, cách thức để các chủ thể có thể đáp ứng các quyền đó. Biến quyền dân sự khách quan thành một quyền dân sự cụ thể của một chủ thể nhất định.

- Giáo dục con người mới xã hội chủ nghĩa, nâng cao nhận thức pháp luật cho nhân dân. Trách nhiệm dân sự là trách nhiệm mang tính chất tài sản để khôi phục tình trạng tài sản của người bị thiệt hại. Do vậy, các chế tài dân sự không chỉ nhằm bảo vệ quyền lợi của bên bị thiệt hại mà còn có tác dụng giáo dục các chủ thể khác tuân thủ các quy định của pháp luật dân sự, tôn trọng quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể khác.

Các nhiệm vụ của luật dân sự là một thể thống nhất, được thể hiện trong các chế định riêng biệt của luật dân sự. Khi điều tiết các quan hệ, tự nó đã bảo vệ các quan hệ đó và giáo dục chủ thể bằng các biện pháp cưỡng chế có thể được áp dụng.

Với tư cách là công cụ điều tiết các quan hệ xã hội, phục vụ nhiệm vụ chính trị trong từng giai đoạn cụ thể của cách mạng, cho nên khi nhiệm vụ cách mạng thay đổi thì nhiệm vụ của nó cũng thay đổi hoặc với nhiệm vụ đó nhưng có nội dung mới được thực hiện trong điều kiện và hoàn cảnh mới.

II. NHỮNG NGUYÊN TẮC CỦA LUẬT DÂN SỰ

1. Khái niệm chung về nguyên tắc của luật dân sự

Nguyên tắc của một ngành luật là những khung pháp lí chung, những quy tắc chung được pháp luật ghi nhận có tác dụng định hướng và chỉ đạo cho toàn bộ các quy phạm pháp luật của ngành luật đó. Các nguyên tắc của một ngành luật không chỉ là những quy phạm khi điều tiết mà còn là phương châm chỉ đạo khi áp dụng pháp luật, đặc biệt là áp dụng tương tự pháp luật. Việc định ra các nguyên tắc của luật dân sự dựa trên cơ sở những nguyên tắc chung của luật pháp, căn cứ vào đối tượng và phương pháp điều chỉnh của luật dân sự.

Các nguyên tắc của luật dân sự được ghi nhận tại Chương II - Phần thứ nhất của BLDS: "Những nguyên tắc cơ bản". Trong luật dân sự còn tồn tại các nguyên tắc riêng cho từng chế định của luật dân sự. Những nguyên tắc chung được quy định tại Chương II - Phần thứ nhất có giá trị áp dụng đối với tất cả các chế định, quy phạm pháp luật dân sự. Những nguyên tắc riêng là những nguyên tắc được quy định trong từng phần, từng chế định cụ thể, cũng có thể nhắc lại nguyên tắc chung trong các phần, các chế định riêng biệt của luật dân sự.

Những nguyên tắc chung của pháp luật được nghiên cứu trong chương trình lí luận về

============================================================ 17


nhà nước và pháp luật, những nguyên tắc đó vẫn được áp dụng cho luật dân sự cũng như các ngành luật khác. Trong phần này chỉ đề cập những nguyên tắc chung được quy định ở Chương II - Phần thứ nhất của BLDS. BLDS đã quy định một hệ thống các nguyên tắc cơ bản trong việc xác lập, thực hiện quyền và nghĩa vụ và dân sự. Đó là nhưng quy định mang những quan điểm chủ đạo, quán triệt trong toàn bộ nội dung của Bộ luật. Những nguyên tắc này là sự kế thừa và phát triển những nguyên tắc đã được quy định trong các văn bản pháp luật trước đó đồng thời thể hiện rõ quy định của Hiến pháp năm 1992 về quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân. Trong phần này quy định 10 nguyên tắc cơ bản của BLDS nói riêng và pháp luật dân sự nói chung.

2. Các nguyên tắc của luật dân sự Việt Nam

BLDS ghi nhận một loạt các nguyên tắc của pháp luật dân sự trong đó có những nguyên tắc đã được xác định ở các văn bản pháp luật trước đó, có những nguyên tắc lần đầu tiên được ghi nhận.

a. Nguyên tắc tự do, tự nguyện cam kết, thoả thuận (Điều 4 BLDS)

Các bên tham gia quan hệ dân sự có quyền tự do cam kết, thoả thuận phù hợp với pháp luật trong việc xác lập, thực hiện quyền và nghĩa vụ dân sự. Mọi cam kết và thoả thuận hợp pháp được pháp luật bảo hộ. Ví dụ như: Trong hợp đồng, các bên có thoả thuận về các phương thức thực hiện nghĩa vụ, các thoả thuận đó có giá trị pháp lí đối với các bên tham gia hợp đồng.

Khi cam kết, thoả thuận các bên hoàn toàn tự nguyện, không được ai dùng bất cứ thủ đoạn nào nhằm buộc một người cam kết, thoả thuận trái với ý chí của người đó. Mọi cam kết, thoả thuận không có sự tự nguyện của các bên có thể bị tuyên bố là vô hiệu.

b. Nguyên tắc bình đẳng (Điều 5 BLDS)

Trong quan hệ dân sự các chủ thể đều bình đẳng, không được lấy bất cứ một lí do nào về sự khác biệt để đối xử không bình đẳng. Các chủ thể bình đẳng về năng lực pháp luật, bình đẳng giữa các hình thức sở hữu khi giao kết hợp đồng dân sự; bình đẳng về để lại và hưởng di sản thừa kế. Bình đẳng của các chủ thể được thể hiện ở các điểm sau:

- Bình đẳng trong việc tham gia vào các quan hệ dân sự không phụ thuộc vào giới tính và các địa vị xã hội khác;

- Bình đẳng về quyền và nghĩa vụ khi chúng được xác lập. Các bên phải thực hiện nghĩa vụ đối với những người có quyền;

- Bình đẳng về trách nhiệm dân sự nếu bên có nghĩa vụ không thực hiện, thực hiện không đúng nghĩa vụ đều phải chịu trách nhiệm dân sự đối với bên có quyền.

c. Nguyên tắc thiện chí, trung thực (Điều 6 BLDS)

Trong quan hệ dân sự các bên phải hợp tác, giúp đỡ nhau để tạo lập và thực hiện các quyền và nghĩa vụ dân sự. Mỗi bên không chỉ quan tâm đến quyền và lợi ích của mình mà còn phải quan tâm đến quyền và lợi ích hợp pháp của người khác, của Nhà nước và xã hội. Ngoài ra đòi hỏi các bên phải tìm mọi biện pháp cần thiết để khắc phục và hạn chế thiệt hại. Tuy nhiên, trong quan hệ dân sự các bên được suy đoán là trung thực, thiện chí. Nếu một bên cho rằng bên kia không trung thực, thiện chí phải có chứng cứ.

============================================================ 18


d. Nguyên tắc chịu trách nhiệm dân sự (Điều 7 BLDS)

Trách nhiệm dân sự là một loại trách nhiệm pháp lí nhưng trước tiên là trách nhiệm của người vi phạm đối với người bị vi phạm. Người có nghĩa vụ phải thực hiện nghiêm chỉnh nghĩa vụ của họ nếu các quyền và nghĩa vụ đó phát sinh từ các căn cứ hợp pháp. Nếu không thực hiện phải tự chịu trách nhiệm và có thể bị cưỡng chế thi hành nghĩa vụ và phải bồi thường thiệt hại (nếu có). Mỗi chủ thể tham gia phải tự chịu trách nhiệm về hành vi của mình.

đ. Nguyên tắc tôn trọng đạo đức, truyền thống tốt đẹp của dân tộc (Điều 8 BLDS)

Đạo đức và truyền thống tốt đẹp của xã hội là cơ sở xã hội của pháp luật. Một nền pháp luật chỉ tồn tại và bền vững khi phù hợp với đạo đức và truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Việc xác lập, thực hiện các quyền, nghĩa vụ dân sự cũng phải dựa trên nền tảng của đạo đức và truyền thống đó trên tinh thần tương thân, tương ái “mình vì mọi người, mọi người vì mình” nhằm tạo điều kiện cho những người, những cộng đồng chưa có những điều kiện thực tế có thể thực hiện được các quyền và nghĩa vụ dân sự của họ.

e. Nguyên tắc tôn trọng, bảo vệ các quyền dân sự (Điều 9 BLDS)

Quyền sở hữu và các quyền tài sản khác là những quyền quan trọng nhất của công dân cũng như tổ chức trong giao lưu dân sự, kinh tế; là cốt lõi trong các quyền dân sự của các chủ thể và chi phối các quyền năng khác. Mọi chủ thể có nghĩa vụ tôn trọng quyền sở hữu, quyền tài sản của các chủ thể khác. Khi có hành vi xâm phạm đến tài sản của người khác, ngoài việc áp dụng các biện pháp cưỡng chế (hình sự, hành chính...) cơ quan nhà nước có thẩm quyền áp dụng các biện pháp dân sự nhằm phục hồi tình trạng tài sản của người bị xâm phạm, bảo đảm quyền sở hữu tài sản của các chủ thể thực hiện một cách bình đẳng. Quyền nhân thân do pháp luật quy định phải được tôn trọng và bảo vệ. Không ai được xâm phạm đến các quyền nhân thân của các chủ thể khác. BLDS quy định những quyền nhân thân quan trọng nhất, trong đó nhiều quyền nhân thân lần đầu tiên được ghi nhận. Mọi hành vi vi phạm phải được chấm dứt và người vi phạm phải phục hồi giá trị nhân thân của người bị vi phạm và có thể phải bồi thường một khoản tiền bù đắp tổn thất tinh thần cho người bị vi phạm.

f. Nguyên tắc tôn trọng lợi ích của Nhà nước, lợi ích công cộng, quyền và lợi ích hợp pháp của người khác (Điều 10 BLDS)

"Việc xác lập, thực hiện quyền, nghĩa vụ dân sự không được xâm phạm đến lợi ích của Nhà nước, lợi ích công cộng, quyền, lợi ích hợp pháp của người khác" (Điều 10 BLDS). Việc xác lập, thực hiện quyền và nghĩa vụ dân sự nhằm thoả mãn các nhu cầu vật chất, tinh thần của các chủ thể tham gia vào các quan hệ đó. Tuy nhiên, việc thực hiện các hành vi dân sự không thể tiến hành tuỳ tiện mà phải thực hiện trong một khuôn khổ, một giới hạn nhất định. Quyền của một chủ thể bị giới hạn bởi quyền của các chủ thể khác, lợi ích của Nhà nước, lợi ích công cộng. Khi các chủ thể thực hiện các quyền và nghĩa vụ dân sự của mình mà gây thiệt hại cho các chủ thể khác thì phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại cho các chủ thể bị hại đó.

g. Nguyên tắc tuân thủ pháp luật (Điều 11 BLDS)

Đây là nguyên tắc không chỉ áp dụng riêng của pháp luật dân sự mà cả hệ thống pháp luật nói chung. Các quyền nghĩa vụ dân sự phải được xác lập theo các căn cứ, trình tự thủ

============================================================ 19


tục do pháp luật quy định. Tuy nhiên, do đặc thù của quan hệ dân sự, pháp luật cho phép các bên cam kết, thoả thuận về việc xác lập quyền, nghĩa vụ và cả trách nhiệm, biện pháp áp dụng trách nhiệm khi bên có nghĩa vụ không thực hiện nghĩa vụ, thực hiện không đúng nghĩa vụ của họ. Việc các bên cam kết, thoả thuận phải được thực hiện trong khuôn khổ do pháp luật quy định.

h. Nguyên tắc hoà giải (Điều 12 BLDS)

Trong quan hệ dân sự, việc hoà giải giữa các bên phù hợp với quy định của pháp luật được khuyến khích. Không ai được dùng vũ lực hoặc đe dọa dùng vũ lực khi tham gia quan hệ dân sự, giải quyết các tranh chấp dân sự.

Các nguyên tắc được quy định tại Chương I - Phần thứ nhất của BLDS là một hệ thống chỉnh thể. Bởi vậy, phải xem xét nó như một thể thống nhất khi áp dụng pháp luật, giải thích pháp luật.

============================================================ 20

Documents

Baigiang chuong1 khainiemluatdansuvie