Bagshiin Gariin avlaga (belcheer)

ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍÀÑÓÓÄËÛÃ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌÄ

ÒÓÑÃÀÍ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌ

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ2011

(“Áýë÷ýýð” ñýäâèéí æèøýýí äýýð)

2

ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÀÑÓÓÄËÛÃ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÒ ÒÓÑÃÀÍ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌ

Ýìõýòãýñýí:Ãàíòºìºðèéí Ñýëýíãý Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð Áàäàìñ¿ìáýðýëèéí Áàòöýöýã ÌÓÈÑ, Ìýðãýæëèéí Äèäàêòèêèéí Ñóðãàëò Ñóäàëãààíû Òºâèéí àðãà ç¿é÷

3


ªÌÍªÕ ¯Ã

Íèéãìèéí õºãæëèéí ÿâöàä äýëõèéí óëñ îðíóóä áàéãàëèéí íºõöºë, íººöäºº çîõèöñîí àæ àõóéí ñàëáàðóóäûã õºãæ¿¿ëæ ò¿¿íèéã ýðõëýí õºòëºõ øèëìýë àðãóóäûã áèé áîëãîæ èðñíèé íýã íü ìàíàé îðíû õóâüä áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé þì. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã ºíº ýðòíýýñ ºíººã õ¿ðòýë çàëãóóëæ èðñíèé íóóö íü áàéãàëèéí òýíöâýðèéã õàäãàëæ ÷àäàæ áàéñàí ÿâäàë áèëýý. Ýíý íü ìîíãîë ìàë÷íû áýë÷ýýðèéã àøèãëàõ íàðèéí òåõíîëîãè, óõàìñàðòàé ¿éë àæèëëàãàà áîëîí òóõàéí ¿åèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí îð÷íîîñ õàìààðäàã. Çàõ çýýëèéí øèëæèëòèéí ¿åä ãàðñàí îãöîì ººð÷ëºëò¿¿ä íü çºâõºí ìàëûí òîîã ºñãºæ îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõýýñ ººð àðãàã¿é áàéäëûã ìàë÷äàä áèé áîëãîñîí áºãººä òýä àìüæèðãààãàà äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä ìàëûíõàà òîî òîëãîéã, òýð äóíäàà ÿìààã õýò ºñãºõ áîëæýý. Ìàë÷äûí ýíýõ¿¿ ñîíèðõîë íü áàéãàëèéí òýíöâýðò õàðüöàà áýë÷ýýðèéí íººöèéã õàäãàëàí áàðüæ áàéõ ¿íäýñíèé ñîíèðõîëòîé çºð÷èëäºæ ýõýëñýí áàéíà. Ìàíàé îðíû èõýíõ àéìãóóäàä áýë÷ýýðèéã òîéðñîí çºð÷èëòýé, øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóä áàéñààð áàéíà. Ãýõäýý ýíä ìàë÷äààñ ººðñäººñ íü øàëòãààëñàí áîëîí ¿ë øàëòãààëñàí õ¿÷èí ç¿éë ÷ áàéäàã.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä îðîí íóòãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûí íýã áîëîîä áàéãàà áýë÷ýýðèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò õýðõýí òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààðõ ìýäýýëëèéã ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä òóñãàëàà. Ãàðûí àâëàãûí íýãä¿ãýýð á¿ëýãò òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë ñàíààã õè÷ýýëäýý áýëòãýõ áóþó êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõäàà õýðõýí áîäèòîéãîîð òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé ìýäýýëýë áîëîí äàäëàãà àæëóóä, õî¸ðäóãààð á¿ëýãò áýë÷ýýðòýé õîëáîîòîé çàðèì àñóóäëûí õ¿ðýýíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí (ÒÕÁ)-ûí ¿çýë ñàíààã ãàçàðç¿é, ìàòåìàòèê, èðãýíøëèéí õè÷ýýë äýýð áóóëãàæ õýðýãæ¿¿ëñýí òàëààð ýýëæèò õè÷ýýëèéí êèððèêþëèì¿¿äèéã áàãòààñàí áîëíî. “Áýë÷ýýð” ñýäâèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà íü ñóðàëöàã÷äàä àìüä áàéãàëèéí òóõàé öýãöòýé ìýäëýã, òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààãààð àñóóäëûã îëîí òàëààñ íü àâ÷ ¿çýí ýåðýãýýð õàíäàæ çºâ øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, ò¿¿íèé òýíöâýðò áàéäàëä ñóðàëöàã÷ á¿ð ýçýí õ¿íèé ¸ñîîð õàíäàõ äàäàë òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí.

Áàãø Òà ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãààñ ÒÕÁ-ûí ¿çýë ñàíààã ººðèéí çààäàã õè÷ýýëäýý õýðõýí òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé ìýäýýëýë, àðãà ç¿éí çºâëºìæ áîëîí ÒÕÁ-ûí ¿çýë ñàíààã “Áýë÷ýýð” ñýäâèéí õ¿ðýýíä òóñãàæ áîëîâñðóóëñàí æèøèã õºòºëáºð¿¿äòýé òàíèëöàõ áºãººä ýíý íü òà á¿õíèé ñóðãàëòûí àæèëä äýìæëýã áîëíî ãýäýãò áèä èòãýæ áàéíà.

4


1992 îíä Áðàçèë óëñûí Ðèî-Äå-Æàíåéðî õîòîä áîëñîí Í¯Á-ûí “Õ¿íèé õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èí áà õºãæèë” äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòààñ “Õºãæëèéí õºòºëáºð-21” ãýñýí áàðèìò áè÷ãèéã áàòàëæ, òîãòâîðòîé õºãæèëä õ¿ðýõ ãîë õýðýãñýë íü áîëîâñðîë ìºí ãýæ òîäîðõîéëîîä îäîîãèéí áîëîí èðýýä¿éí íèéãýìä íàñàí òóðøäàà ñóðàëöàí àìüäðàõ ÷àäâàðòàé, á¿òýýë÷, ø¿¿ìæëýëò ñýòãýëãýýòýé, ¸ñ ç¿éòýé èðãýíèé òºëºâøëººð ýõ äýëõèéãýý àâðàõ áîëîìæ áàéíà ãýäãèéã õ¿ì¿¿ñ õ¿ëýýí çºâøººð÷, ýíý ÷èãëýëä óëñ îðíóóäûã áîëîâñðîëûí çîðèëãîî òîìú¸îëîí õýðýãæ¿¿ëýõèéã çºâëºñºí áèëýý.

Èéìýýñ äýëõèéí îëîí óëñ èðãýäèéíõýý áîëîâñðîëûí õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ò¿¿íèé ÷àíàðûã îíöãîé ýðõýìëýæ, á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîëûí ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ çîðèëãîîð ñòàíäàðòàä ñóóðèëñàí áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéã õèéõ áîëñîíòîé óÿëäàí ìàíàé óëñ 2005-2006 õè÷ýýëèéí æèëýýñ ýõëýí öîãö ÷àäàìæèíä ñóóðèëñàí áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðò íü ñóðãóóëü, áàãø íàðò òóõàéí öîãö ÷àäàìæóóäûã ñóðàëöàã÷äàä òºëºâø¿¿ëýõèéí òóëä àãóóëãàà ÷ºëººòýé ñîíãîæ, òýðõ¿¿ àãóóëãààð ýçýìø¿¿ëýõ àðãà ç¿éãýý ÷ áàñ ººðñäºº ñîíãîõ ºðãºí áîëîìæèéã íýýæ ºãñºí. ªºðººð õýëáýë, ñòàíäàðò÷èëëûí ãîë çîðèëãî íü õóâü õ¿íèé ÷àíàðòàé ñóð÷, àìüäðàõàä øààðäëàãàòàé öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýæ áàéãàà áºãººä ÿìàð àãóóëãûí òóñëàìæòàéãààð òóõàéí öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõ íü ñóðãóóëü, áàãø íàðûí øèéäýë õèéõ ýðõèéí áîëîîä õàðèóöëàãûí àñóóäàë áîëñîí.

Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü íü íýã òàëààñ òóõàéí îðîí íóòàãò õàðüÿàëàãäàõ áàéãóóëëàãà áîëîõûíõîî õóâüä îðîí íóòãèéíõàà ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ýêîëîãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ººðèéí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààðàà òîäîðõîé õóâü íýìðýý îðóóëàõ íºãºº òàëààñ, áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí ¿çýë áàðèìòëàëòàé õîëáîîòîéãîîð ñóðàëöàã÷äàä öîãö ÷àäàìæ ýçýìø¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã ÷àíàðòàé çîõèîí áàéãóóëàõ ¸ñòîé.

Èéìä áàãø á¿ð ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààãàà ñóðàëöàã÷äûíõàà ñîíèðõîë õýðýãöýýíä òºäèéã¿é ººðèéí îðîí íóòãèéí áîëîí óëñûíõàà õýðýãöýýíä ñóóðèëæ, äýëõèé íèéòèéí ºìíº òóëãàðààä áàéãàà øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóäòàé õîëáîí ÿâóóëàõ íü îíîâ÷òîé áºãººä ýíýõ¿¿ áîäèò àìüäðàëààñ ñýäýâëýñýí àñóóäàë íü õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìèéí òîäîðõîé ñýäâ¿¿äýä àãóóëàãäñàí áàéõ õýðýãòýé þì. ªºðººð õýëáýë, àëü ÷ ò¿âøíèé êèððèêþëèì (Á¿ä¿¿â÷ 1) íü òóõàéí îðîí íóòãèéíõàà òóëãàìäñàí àñóóäëûã òàíüæ ìýäýõ, òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõýä õóâü íýìýð îðóóëàõóéö áàéõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.

ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ

5


Á¯Ä¯¯Â× 1

Êèððèêþëèìèéí àãóóëãûã ñîíãîõäîî àìüäðàëûí àñóóäëûã õºíäºæ àâ÷ ¿çýõ, àðãà ç¿éãýý ñîíãîõäîî ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýã á¿òýýëãýõ ¿éë àæèëëàãààíä áàðèìæààëàõ øààðäëàãàòàé áîëñíîîð óëàìæëàëò ñóðãàëòàíä äàâàìãàéëæ áàéñàí áàãø çààõ ç¿éëýý ñàéí áîëîâñðóóëæ, ººðèéí ñàéí îéëãîæ ìýäñýí ç¿éëýý ñóðàã÷äàä äàìæóóëäàã áàéñàí àðãà ç¿é òîõèðîõã¿é áîëæ áàãø íàðààñ ººðèéí çààäàã õè÷ýýëèéíõýý àãóóëãà áîëîí áàãøëàõ àðãà ç¿éãýý òàñðàëòã¿é øèíý÷ëýí õºãæ¿¿ëæ áàéõ íºõöºë áàéäëûã øààðäàõ áîëñîí.

Áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýýä õýäýí æèë ºíãºðñºí õýäèé ÷ áàãø á¿ð ººðèéí çààäàã õè÷ýýëèéí ñòàíäàðòàà á¿ðýí ã¿éöýò óõààðàí îéëãîæ, ò¿¿íèéã ìºí ÷àíàðààð íü õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãàà ýíý öàã ¿åä ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé õºòºëáºðò òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã òóñãàí á¿õ õè÷ýýëèéí àãóóëãà, àðãà ç¿éãýýð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ øèéäâýð áîäëîãûí ò¿âøèíä ãàðñàí íü áàãø íàðààñ îäîîãèéí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíäàà øèíý ñýòãýëãýý, øèíý ¸ñ ç¿é, øèíý àðãà áàðèëààð õàíäàæ, õè÷ýýëýý øèíý÷ëýí õºãæ¿¿ëæ àæèëëàõûã õ¿ñ÷ áóé õýðýã þì.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë (ÒÕÁ)-ûí ¿çýë ñàíààã õè÷ýýë äýýð òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë íü öîî øèíý ç¿éë áèø þì. Ó÷èð íü ìàíàé áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä ÒÕÁ-ûí ãîë ¿çýë ñàíàà ñóó÷èõñàí áàéäàã. ¯¿íèéã òîäîðõîé æèøýýãýýð òà á¿õýíä òàíèëöóóëúÿ.

6


1. ÅÁÑ-èéí çîðèëãî íü ÒÕÁ-ûí çîðèëãîä áàðèìæààëñàí áàéäàã.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí çîðèëãî

Èðýýä¿éí èðãýäýä áàéãàëü àõóéí õóâüä ñ¿éðýëã¿é, ýäèéí çàñãèéí õóâüä ¿ð àøèãòàé, íèéãìèéí õóâüä øóäàðãà øèéäâýð ãàðãàõ, àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éë, ¿íäñýí çàð÷èì, ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäëûã òîîöîí àñóóäàëä õàíäàõ ÷èãëýëýýð íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîõ ÷àäâàðûã õóâü õ¿í á¿ðò ýçýìø¿¿ëýõ.

Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí çîðèëãî

Îäîîãèéí áîëîí èðýýä¿éí íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ öîãö ÷àäàìæ á¿õèé á¿òýýë÷, ø¿¿ìæëýëò ñýòãýëãýýòýé, íàñàí òóðøäàà ñóðàëöàõ ÷àäâàðòàé èðãýí òºëºâø¿¿ëýõ.

2. Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òóñãàãäñàí öîãö ÷àäàìæóóä (Á¿ä¿¿â÷ 2) íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí öîãö ÷àäàìæóóäòàé óÿëäààòàé.

Á¯Ä¯¯Â× 2

3. Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òóñãàãäñàí öîãö ÷àäàìæ áîëîí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí öîãö ÷àäàìæèéã ýçýìø¿¿ëýõ àãóóëãûã äýëõèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøíèé àñóóäàëòàé õîëáîæ ñóðãóóëü, áàãø ººðñäºº ñîíãîõ áîëîìæòîé(Õ¿ñíýãò 1).

7


4. ÒÕÁ-ûã ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí èðýýä¿éäýý áàðèìæààëàõ, ñèñòåìòýé ñóðàëöàõ, îðîëöîîí äýýð ñóóðèëàõ, ¿éë àæèëëàãààíä áàðèìæààëàõ, íýýëò õèéæ ñóðàëöàõ, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ, ̧ ñ ç¿é ¿íý öýíèéã ìýäð¿¿ëýõ ãýñýí òóñãàé äèäàêòèê çàð÷ìóóä íü áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí àðãà ç¿éí õºãæëèéí ¿íäýñ õýñýãò òóñãàãäñàí áîëîìæèéã òýíö¿¿ îëãîõ çàð÷èì, òåõíîëîãèéí çàð÷èì, ñóðàëöàõóéí çàð÷èì, áàãøëàõóéí çàð÷èì ãýñýí äèäàêòèê çàð÷ìóóäòàé òîõèðäîã.

Èéìýýñ áàãø òà áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòààð ¿íýëýãäýõ¿éöýýð êèððèêþëèìýý áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäâàë òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã ººðèéí õè÷ýýë äýýðýý òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà ãýñýí ¿ã.

Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò íü áàãø íàðûí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õýðýãæèõýýð õèéãäñýí ó÷ðààñ àëü ÷ ò¿âøíèé êèððèêþëèìèéí àãóóëãà, àðãà ç¿éã ñîíãîæ áîëîâñðóóëàõàä áàãø íàðûí õàìòûí àæèëëàãàà ÷óõàë þì.

Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæèëòýé õîëáîîòîé àñóóäëóóä îëîí áàéãàà áîëîâ÷ ñîíãîëò õèéõäýý äóðààðàà ñîíãîæ áîëîõã¿é. Èéìýýñ òà á¿õýí òîãòâîðòîé õºãæëèéí òîäîðõîé íýã àñóóäëûã ñîíãîæ àâàõäàà äàðààõ øàëãóóðóóäûã àøèãëàí õè÷ýýëèéí ñýäâýý ñîíãîõûã çºâëºæ áàéíà.

Áàéãàëü îð÷èí Íèéãýì Ýäèéí çàñàãÄ

ýëõè

éí

ò¿âø

èíä

Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí õîìñäîë

ßäóóðàë ¯éëäâýðëýë

Îðî

í íó

òãèé

í ò¿

âøèí

ä

Óðãàìëûí íººöèéí õîìñäîë

Àæëûí áàéð Çýýë

Õ¿ñíýãò 1

8


Á¯Ä¯¯Â× 3

� Энэ сэдэв нь орон нутгийн, ¿ндэсний болон дэлхийн

т¿вшин дэх ¿йл явц, òýäãýýðèéí хоорондын уялдаахолбоог харуулж чадах уу?

� Энэ сэдэв нь х¿м¿¿сийн хэрэгцээ ººрчлºгдсºнтэйхолбоотойгоор ¿йл ажиллагааны талбар ººрчлºгдºжбайгааг харуулж чадах уу?

� Энэ сэдэв нь ºнгºрсºнд болон ºнººдºр гаргаж буйшийдвэр¿¿д ирээд¿й ¿еийнхэнд яаж нºлººлºхийг харуулж

чадах уу?

� Энэ сэдэв нь нийгмийн амьдралын ¿¿днээс тогтвортойхºгжлийн гурван асуудлыг хºндºж авч ¿зэхэд тохирохуу?

� Энэ сэдэв нь òîãòâîðòîé õºãæëèéí ãурван асуудлын царх¿рээ болон тэдгээрийн дотор нь байгаа îðîëöîã÷òàëóóäûí сонирхîë юугаараа зохицох, юугаараа

зºрчилдºх вэ ãэдгийг харуулж чадаõ уу?

� Энэ сэдэв нь îðîëöîã÷ òàëóóäûí ýсрэг, тэсрэг болон

нэгдмэл сонирхлыг нийт нийгмийн сонирхлын ¿¿днээснэгтгэж нэг болгон боловсруулах боломжèéã õàðóóëæ÷àäàõ óó?

� Энэ сэдэв нь олон шинжлэх ухааны зааг дээр ºргºн

х¿рээний эсвэл маш нарийн тодорхой мэдлэг дээр суурилжбайна уу?

� Энэ сэдэв нь суралцагчдын одоогийн болон ирээд¿йн

амьдралд ямар ач холбогдолтой вэ?

� Ýíý ñýäâýýð ýçýìøñýí ìýäëýã ÷àäâàðûã ººð ñýäýâ äýýð

áóóëãàí õýðýãëýõ áîëîìæòîé þó?

Òî

ãòâî

ðòî

éõºãæ

ëè

éí

áîëî

âñð

îë

ýçýì

ø¿¿ëýõ

9


Õè÷ýýëèéí ñýäâèéã ñîíãîæ àâñíû äàðàà õºòºëáºðºº õàìòàð÷ áîëîâñðóóëàõäàà òà á¿õýí äàðààõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õýðýãòýé.

Á¿ä¿¿â÷ 4

� ßìàð хичээл¿¿ä äээр хºтºлбºрºº хэрэгж¿¿лэхээ сонгох .

� Ñîíãîñîí хичээл¿¿äийн ямар сэдвийг ¿зэх ¿ед óã асуудлыг

хºндºх нь тохиромжтойг хичээл б¿рийн хувьд гаргах.

� Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òóñãàãäñàí öогц чадамжийн ямармэдлэг, чадваруудòàé õîëáîæ óã асуудлыг ямар хэмжээнд

õºíäºæ àâ÷ ¿çýõèéã òîäðóóëàõ.

� Áага, суурь, б¿рэн дунд боловсролын т¿вшíèé àãóóëãûí

áîñîî áà õºíäëºí õîëáîîã ãàðãàõäàà ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé

õºòºëáºðò áàðèìæààëàõ.

� Ñîíãîñîí агуулгà нь тухайн ангийн сурагчдын ñîíèðõîë, нас

сэтгэх¿йн онцлогò òîõèðóóëàí ýëåìåíòàð÷èëàõ,ïðàãìàò÷èëàõ.

� Àãóóëãàà ñîíãîæ áîëîâñðóóëàõäàà õ¿¿хдэд хэт их ачаалалºгºхг¿йгээр, тэдний боломжоос хэт ºндºр шаардлагатавихг¿йгээр асуудлыг шийдвэрлэх.

� Суралцагчäàä òóõàéí мэдлэг, чадварыг эзэмш¿¿ëýõ ¿éëèéíàëõìóóäûã õóãàöààíû õàìò íàðèéí òºëºâëºñºí äаалгаврóóäûã

áîëîâñðóóëàõ.

� Íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò õичээлийн явцыг ¿йл ажиллагаа,

дэс дарааны хувьд цаг хугацаатайгаар тºлºвлºæ áè÷èõ.

� Áîëîâñðóóëñàí õºòºëáºðèéã õýçýý, ÿìàð õóãàöààãààðõýðýãæ¿¿ëýõýý òîõèðîõ.

Íýã

ñýäâè

éí

õýä

õýä

ýíõè÷

ýýëèé

íõºòº

ëáºðè

éã

áîëî

âñð

óó

ëàõ

àäòî

îö

îõ

àñó

óäàë

� Õºòºëáºðèéã áîäèò õè÷ýýë äýýð õýðýãæ¿¿ëýõýä сургуулийнз¿гээс ямар нэг зохицуулалт хийх шаардлагаòàé ýñýõèéã

òîäðóóëàõ.

10


Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã ýçýìø¿¿ëýõ àãóóëãûí ñîíãîëò

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã ýçýìø¿¿ëýõ àãóóëãà ñîíãîõ øàëãóóðûã àøèãëàæ, ñîíãîæ àâñàí ñýäýâòýý àíàëèç õèéõ

Àëõàì 1: Îðîëöîã÷äûã 1-3 õ¿ðòýë òîîëóóëæ, áàãò õóâààãààä 3 ýãíýýãýýð ñóóëãàíà. Îðîëöîã÷äîä øàëãóóð àñóóëòóóäûã íýã íýãýýð òàíèëöóóëàõ áºãººä òóõàéí àñóóëòàä 1 ýãíýýíä õàðàëäàà ñóóæ áóé 3 îðîëöîã÷ õàìòàð÷ àæèëëàõûã òàéëáàðëàæ ºãíº. Ãîëûí ýãíýýíä ñóóæ áóé ãèø¿¿ä ñóóäàëäàà ¿ëäýíý. Õàðèí áàðóóí ãàð òàëä ñóóæ áóé îðîëöîã÷èä íàð çºâ, ç¿¿í ãàð òàëä ñóóæ áóé îðîëöîã÷èä íàð áóðóó øèëæèí ñóóæ øèíý áàãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í áèé áîëãîîä îðîëöîã÷ á¿ð áèå áèåäýý ººðèéí ñàíàëàà òàíèëöóóëæ, áóñäûí ¿çýë áîäëûã ñîíñîæ, øèíý ñàíààã òýìäýãëýí áè÷íý. Äýýðõ àëõìûã àñóóëò á¿ðèéí õóâüä íýã óäàà äàâòàí õèéëãýíý.Îðîëöîã÷äûã 3 òîì áàãò õóâààíà. Èíãýõäýý íàð çºâ ýðãýñýí îðîëöîã÷èä, íàð áóðóó ýðãýñýí îðîëöîã÷èä, ñóóäàëäàà ¿ëäñýí îðîëöîã÷èä òóñ òóñ íýã áàã áîëíî. Áàãóóä ¿ð ä¿íãýý íýãòãýí áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.

Àëõàì 2:Îðîëöîã÷äîîð ºíãèéí öààñ ñóãëóóëàí 4 áàã áîëãîæ õóâààíà. Áàã òóñ á¿ð “Áýë÷ýýð” ñýäâèéí õ¿ðýýíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí ñîíèðõîë þóãààðàà çîõèöîæ, þóãààðàà çºð÷èëäºæ áàéãààã æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëòîîð õàðóóëàõ äààëãàâàð ºãíº. Èíãýõäýý áàãóóä ººðèéíõºº îðîí íóòãèéí îíöëîãò òîõèðóóëàí îðîëöîã÷ òàëóóäàà ñîíãîæ àâàõ õýðýãòýé. Áàãèéí ãèø¿¿ä õýí ÿìàð ä¿ðä òîãëîõîî øèéäýæ áýëòãýëýý õèéíý. Áàãèéí á¿õ ãèø¿¿ä ýíýõ¿¿ òîãëîëòîíä ä¿ð á¿òýýõ

Ñýäýâ

Çîðèëãî

¯éë àæèëëàãààíû àëõìóóä

ÄÀÄËÀÃÀ ÀÆÈË 1

11


¸ñòîé áºãººä áýëòãýõ õóãàöàà 10 ìèíóò áàéíà.Áàã òóñ á¿ð õºíäñºí àñóóäëàà 5 ìèíóòàíä áàãòààí æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëòîîð ¿ç¿¿ëíý.Æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëòûí äàðàà íýãäñýí õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëíà. Õýëýëö¿¿ëýãèéí ºìíº îðîëöîã÷ á¿ð äîîðõ õ¿ñíýãòèéã äýâòýðòýý áýëòãýæ çóðñàí áàéõ áºãººä õýëýëö¿¿ëýãèéí ÿâöàä óã õ¿ñíýãòýíä òýìäýãëýë õèéíý.

Îðîëöîã÷ òàëóóä Ñîíèðõîë Çºð÷èëòýé

àñóóäàë

Ýñðýã áîëîí íýãäìýë ñîíèðõëûã

íèéò íèéãìèéí ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ íýãòãýí øèéäâýðëýõ

áîëîìæ

Àëõàì 3:Îðîëöîã÷äûã ºìíºõ áàãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íýýð ¿ðãýëæ¿¿ëýí àæèëëóóëíà. Èíãýõäýý óã ñýäâèéí õ¿ðýýíä ýäèéí çàñàã, íèéãýì-ñî¸ë, áàéãàëü îð÷èíòýé õîëáîîòîé øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé ÿìàð àñóóäëóóä áàéãààã ãóðâàí áàãàíàòàé õ¿ñíýãòýíä àíãèëæ áè÷íý.Äýýðõ àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä îðîëöîã÷äîä ÿìàð ÷àäâàðóóä øààðäëàãàòàé áàéãààã õàìòðàí ÿðèëöàíà. Áàãóóä ñàíàëàà ñîëèëöîæ, àæëûíõàà ¿ð ä¿íã íýãòãýí ä¿ãíýíý.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã á¿õ õè÷ýýëèéí á¿õ ñýäýâò òóñãàõ àëáàã¿é áºãººä õàðèí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã á¿õ õè÷ýýëèéí á¿õ ñýäâýýð äàìæóóëàí òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé ãýäãèéã áàãø Òà àíõààð÷ àæèëëààðàé.

ªºðººð õýëáýë ýäèéí çàñàã, íèéãýì, áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã ýýëæèò õè÷ýýë á¿ð äýýð àâ÷ ¿çýõ áîëîìæã¿é áºãººä õàðèí ñóðàëöàã÷ á¿ðèéã õè÷ýýëäýý èäýâõòýé îðîëöóóëàõ, ñóðàëöàõ òýãø áîëîìæîîð õàíãàæ, àñóóäëûã óÿëäàà õîëáîîíä íü àâ÷ ¿çýæ àëèâàà øèéäâýð ãàðãàõàä ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëäýã, áóñäûí ¿çýë áîäëûã õ¿íäýòãýí ¿çäýã ãýõ ìýò ÷àäâàðóóäûã ýçýìø¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõýä õè÷ýýë á¿ðòýý àíõààðààðàé.

Çºâëºìæ

12


Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã á¿ëýã ñýäâèéí êèððèêþëèìä òóñãàõ íü

“Áýë÷ýýð” á¿ëýã ñýäâèéí êèððèêþëèìèéí íýãýí õóâèëáàðûã õàìòàð÷ áîëîâñðóóëàõ

Àëõàì 1:Îðîëöîã÷äûã 4 áàãò õóâààíà. Áàãèéí ãèø¿¿í á¿ðò öààñ òàðààæ ºãíº. Îðîëöîã÷ á¿ð “Áýë÷ýýð” ñýäâèéã ¿çýõ íü ñóðàëöàã÷äûí îäîîãèéí áîëîí èðýýä¿éí àìüäðàëä ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý? ãýäãèéã ñóóðü áîëîí òàíèí ìýäýõ¿éí õýðýãöýýã ¿íäýñëýí òîäîðõîéëîí áè÷èõ äààëãàâàð ºãíº. Áàã äîòðîî àñóóäëàà òàíèëöóóëààä íýãòãýæ öààñàí äýýðýý áè÷íý. Áàãóóä àæëàà òàíèëöóóëíà. Áàãóóäûí àæèëòàé òàíèëöñíû äàðàà õàìòðàí ÿðèëöàæ, á¿ëýã ñýäâèéí êèððèêþëèìèéí õýðýãöýýã òîìú¸îëîí ãàðãàíà.

Àëõàì 2: Áàãóóä õàìòðàí õýëýëöýæ “Áýë÷ýýð” á¿ëýã ñýäâèéí êèððèêþëèìèéí çîðèëãûã òîäîðõîéëíî. Èíãýõäýý äýýð äóðüäñàí õýðýãöýýí äýýð ¿íäýñëýõýýñ ãàäíà ñóðàëöàã÷äàä ýçýìø¿¿ëýõ öîãö ÷àäàìæèíä áàðèìæààëíà.Õàìòðàí ÿðèëöàæ çîðèëãîî òîìú¸îëîí áè÷íý. Çîðèëãîäîî áàðèìæààëàí çîðèëòóóäàà òîäîðõîéëîí áè÷íý. Èíãýõäýý á¿ëýã ñýäâèéí çîðèëãî áîëîí çîðèëò íü õè÷ýýë äýýð áèåëýãäýõýýð ìºí ¿íýëýãäýõ áîëîìæòîé áàéõûã àíõààðààðàé.

Àëõàì 3: Áàã òóñ á¿ð ºìíºõ äàäëàãà àæëûí ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí “Áýë÷ýýð” ñýäâèéí õ¿ðýýíä ÿìàð àñóóäëûã õºíäºæ àâ÷ ¿çýõ áîëîìæòîé òàëààð õýëýëöýíý. Õýëýëöñýí àñóóäëóóäàà õ¿ñíýãòýíä öóâóóëàí áè÷íý.Ýäãýýð àñóóäëóóäûí õ¿ðýýíä ÿìàð àãóóëãà áàéõàà ñîíãîíî. Ýíý àãóóëãàà ÿìàð ÿìàð õè÷ýýë äýýð àâ÷ ¿çýæ áîëîõûã øèéäâýðëýíý.

Ñýäýâ

Çîðèëãî

¯éë àæèëëàãààíû àëõìóóä

Á¿ëýã ñýäâèéí õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ

Á¿ëýã ñýäâèéí çîðèëãûã òîäîðõîéëîõ

Á¿ëýã ñýäâèéí àãóóëãûã ñîíãîõ

ÄÀÄËÀÃÀ ÀÆÈË 2

13


Áàãóóäàä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòóóäûã òàðààæ ºãºõ áà ýíý ñýäâèéí õ¿ðýýíä ñòàíäàðòàä òóñãàãäñàí ÿìàð ìýäëýã, ÷àäâàðóóäûã ýçýìø¿¿ëýõ áîëîìæòîé âý? ãýäãèéã òîäîðõîéëíî. Á¿õ õè÷ýýë äýýð “Áýë÷ýýð” ãýñýí èæèë ãàð÷èãòàéãààð îðîõ óó? ßìàð ñýäýâòýé áàéõ íü òîõèðîìæòîé òàëààð ÿðèëöàæ õè÷ýýëèéí ñýäâýý ñîíãîíî. Ìºí ñîíãîñîí àãóóëãàà õýäýí öàãààð ¿çýõýý òîõèðíî. Èíãýõäýý äàðààõ õ¿ñíýãòèéã àøèãëàæ áîëíî.

Øèéäâýðëýõ àñóóäëóóä

Ñòàíäàðòàä òóñãàãäñàí

ìýäëýã, ÷àäâàð

Ñóäàëæ áîëîõ õè÷ýýë

Äýä ñýäýâ

Ñóäëàõ öàã

Àëõàì 4: Ñóðàëöàã÷äûí àíõààðëûã ÿàæ òàòàõ, õýðõýí ñýäýëæ¿¿ëýõ äèäàêòèê øèéäëèéã îëîí òàëààñ íü àâ÷ ¿çíý.Ñîíãîñîí ìýäëýã, ÷àäâàðàà ýçýìø¿¿ëýõèéí òóëä ñóðàëöàã÷äûíõàà íàñ, ñýòãýõ¿éí îíöëîãò òîõèðñîí äààëãàâðóóäûã áîëîâñðóóëíà. Ñóðàëöàã÷èä ýíý äààëãàâðûí õ¿ðýýíä ýçýìøèõ ìýäëýã, ÷àäâàðóóä, ýäãýýðèéã ýçýìø¿¿ëýõýä îþóíû áîëîí ¿éëèéí ÿìàð àëõìóóäûã õèéëãýõ, ÿìàð õóãàöàà øààðäàãäàõ, á¿õ ñóðàëöàã÷äûí îðîëöîîã òýãø õàíãàõàä àíõààð÷ òºëºâëºíº. Äààëãàâðûã áîëîâñðóóëàõäàà ñóðàëöàã÷ààñ àñóóõ àñóóëò, õàðèóëòûí áîëîìæèò õóâèëáàð, ñóðàëöàã÷äûí ç¿ãýýñ èðýõ àñóóëò, áàãøèéí ºãºõ õàðèóëò, ñóðàëöàã÷äûí ãàðãàæ áîëîõ àëäàà ãýõ ìýò àñóóäëûã óðüä÷èëàí òîîöîæ òºëºâëºíº.

Îðîëöîã÷èä á¿ëýã ñýäýâò õýðýãëýãäýõ õýðýãëýãäýõ¿¿íèé æàãñààëòûã ãàðãàíà. Ýäãýýð õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã ÿìàð çîðèëãîîð õýðõýí ÿàæ áýëòãýõ, õýðýãëýõýý òºëºâëºíº. Õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã áýëòãýõýä øààðäëàãàòàé öàã õóãàöàà, ìºíãº ñàíõ¿¿ãèéí çàðäëàà ãàðãàíà.

Á¿ëýã ñýäâèéí ¿íýëãýýã õýðõýí ã¿éöýòãýõ òàëààð ñàíàë ñîëèëöîæ, ¿íýëãýýíèé äààëãàâðóóäàä òàâèãäàõ øàëãóóðûã õàìòðàí ÿðèëöàíà. Á¿ëýã ñýäâèéí ¿íýëãýýíèé äààëãàâàð áîëîâñðóóëíà.

Á¿ëýã ñýäâèéí àðãà ç¿éã ñîíãîõ

Á¿ëýã ñýäâèéí õýðýãëýãäý-õ¿¿íèéã ñîíãîõ

Á¿ëýã ñýäâèéí ¿íýëãýýã ñîíãîõ

14


ÅÁÑ íü ººðèéí îðøèí áóé îðîí íóòãèéíõàà íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ýêîëîãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ººðèéí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààãààðàà òîäîðõîé õóâü íýìýð îðóóëàõ ¸ñòîé ó÷ðààñ õè÷ýýëèéí àãóóëãàäàà ýíý àñóóäëûã òóñãàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ èðäýã.

Íºãºº òàëààñ ñóðàëöàã÷äàä õýçýý, õààíà õýðýãëýãäýõ íü ìýäýãäýõã¿é ç¿éëèéã çààæ ñóðãàõààñ çàéëñõèéæ, òýäíèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõèéã íýýëòòýé êèððèêþëèìèéí áîäëîãîä òóñãàñàí áàéäàã. Ýíý íü áàãø íàðò êèððèêþëèìýý áîëîâñðóóëàõäàà îðîí íóòãèéíõàà îíöëîãèéã òóñãàí áîëîâñðóóëæ ÷àäàõ þì áîë ñóðàëöàã÷ ãýðòýý õàðèàä ýöýã, ýõòýéãýý ÿðèõ ç¿éëòýé, ãàäàà ãàðààä ñóäàëæ ¿çýõ, õàðàõ ç¿éëòýé áîëäîã. Ìºí ìèíèé ìýäëýã èéì þìàíä õýðýã áîëîõ þì áàéíà ãýäãèéã ñóðàëöàã÷ ººðºº óõààðäàã, þìûã àæèãëàæ ñóäëàõ ÷àäâàð íýìýãääýã áàéíà.

Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãààíû íýã õýñýã íü õè÷ýýëäýý áýëòãýõ áóþó õè÷ýýëèéí êèððèêþëèì (á¿ëýã, íýãæ, ýýëæèò õè÷ýýëèéí) áîëîâñðóóëàõ þì. ªìíºõ äàäëàãà àæëààð òà á¿õýí õàìòàð÷ “Áýë÷ýýð” á¿ëýã ñýäâèéí êèððèêþëèìèéí íýãýí õóâèëáàðûã áîëîâñðóóëñàí áºãººä ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí íýãæ, ýýëæèò õè÷ýýëèéí õºòºëáºðºº ìºí õàìòðàí áîëîâñðóóëæ, ò¿¿íèéãýý áîäèò õè÷ýýë äýýð õýðýãæ¿¿ëíý ãýäýãò áèä èòãýæ áàéíà.

Óã ñýäâèéí õ¿ðýýíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë ñàíààã õýðõýí áîäèòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõûã òºñºëä õàìðàãäàæ áóé áàãø íàðûí áîëîâñðóóëñàí ýýëæèò õè÷ýýëèéí æèøèã êèððèêþëèìèéã òà á¿õýíä òàíèëöóóëæ áàéíà. Ýäãýýð êèððèêþëèìä ÒÕÁ-ûí ¿çýë ñàíààã õýðõýí òóñãàñíûã ÒªÌ 1–èéã àøèãëàí àíàëèç õèéæ ººðèéí ä¿ãíýëòèéã ãàðãààðàé. Ýíýõ¿¿ øàëãóóðûã àøèãëàí ìºí ººðñäèéí áîëîâñðóóëñàí õºòºëáºðòºº ¿íýëãýý õèéãýýðýé.

Îðîí íóòãèéí îíöëîãèéã òóñãàñàí êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ

Áàãø íàð õàìòûí, á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ

ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ

2.1 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã ýýëæèò õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàõ íü

15


ÒªÌ 1ÒÕÁ-ûí ¿çýë ñàíààã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä

òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ áóéã ¿íýëýõ øàëãóóð

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí

áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíàà

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã òóñãàñàí

ýñýõèéã èëð¿¿ëýõ øàëãóóð

Êèððèêþëèìä áîäèòîéãîîð

òóñãàñàí áàéäàë

Ñà

éí

Äóí

ä ç

ýðýã

Áàãà

çýð

ýã

Îãò

¿ã¿

é

Èðýýä¿éäýý áàðèìæààëàõ

Ñóðàëöàã÷èä ººðèéí èðýýä¿éã òºñººëæ áóé òºñººëëºº õºãæ¿¿ëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã òóñãàæ, õýðýãæ¿¿ëæ áóé áàéäàë

Ñèñòåìòýé ñóðàëöàõ

Ñóðàëöàã÷èä àëèâàà àñóóäëûã óÿëäàà õîëáîîíä íü àâ÷ ¿çýõ, øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã òóñãàæ, õýðýãæ¿¿ëæ áóé áàéäàë

Îðîëöîîí äýýð ñóóðèëàõ

Ñóðàëöàã÷ á¿ðèéã õè÷ýýëä èäýâõòýé òàòàí îðîëöóóëæ áóé áàéäàë

¯éë àæèëëàãààíä áàðèìæààëàõ

Ñóðàëöàã÷èä ººðèéí òóðøëàãà, ºìíºõ ìýäëýãòýý òóëãóóðëàí ìýäëýãýý á¿òýýõäýý áèå äààæ áîëîí áóñàäòàé õàìòàð÷ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí áàéäàë

Íýýëò õèéæ ñóðàëöàõ

Ñóðàëöàã÷èä àñóóäëûã ººðñäºº òàíèí ìýäýæ, ò¿¿íèéãýý õýðõýí øèéäâýðëýõ àðãà ç¿éí àëõìóóäûã òóñãàñàí áàéäàë

Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ

Ñóðàëöàã÷äûí ñýòãýõ¿éã áèå äààæ áîëîí áóñäûí äýìæëýãòýéãýýð õºãæ¿¿ëýõ äàñãàë äààëãàâðóóäûã áîëîâñðóóëñàí áàéäàë

¨ñ ç¿é, ¿íý öýíèéã ìýäð¿¿ëýõ

Ñóðàëöàã÷èä óã ñýäâèéí õ¿ðýýíä ÿíç á¿ðèéí ¿çýë áîäëîîð õàíäàõ áîëîìæèéã òóñãàñàí áàéäàë

16

ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÀÑÓÓÄËÛÃ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÒ ÒÓÑÃÀÍ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌÕ

¿ñíý

ãò 1

. “Á

ýë÷ý

ýð” á

¿ëýã

ñýä

âèéí

õ¿ðýý

íä á

îë

îâñ

ðóó

ëñà

í ýý

ëæ

èò

õè÷ý

ýëèéí

êèððèêþ

ëèì

èéí

åðºíõ

èé õ

¿ðýý

Õè÷ý

ýë,

àíã

è

Ýýë

æèò

õè÷ý

ýëèéí

ñýäýâ

Çîðèë

ãîÀ

ãóóë

ãàÀ

ðãà

ç¿é

Õýð

ýãë

ýã-

äýõ

¿¿í

Ãàçà

ð ç

¿éV

III àíã

èÀ

ìüä

àð÷

áóé

îðîí

íóòã

àà õ

ºãæ

¿¿ë

üå

Îð

îí

íóòã

àà ò

îãò

âîðòî

é

õºãæ

¿¿ë

ýõ à

ðãà

çàì

ûã

ñîíã

îõî

ä º

ºðè

éí

¿çýë

áîä

ëîî

èë

ýðõè

éë

ýõ,

øè

éä

âýð ã

àðãà

õ ÷à

äâà

ðò

ñóðàë

öàõ

Ìýä

ëýã

á

¿òýý

ëãý

õ ¿é

ëè

éí

àë

õìóó

ä

Ìýä

ëýã

á

¿òýý

ëãý

õ àðãà

ç¿é

Òª

Ì 1

.1ª

íãè

éí

õàð

àíä

àà

Ìàòå

ìàòè

ê V

III àíã

è

Ìàíà

é á

ýë÷ý

ýðò

õýä

ýí ì

àë

áàãò

àõ

âý?

Îð

îí

íóòã

èé

íõàà á

ýë÷ý

ýðè

éí

óðãà

ö,

äààö

ûã

òîä

îðõî

éë

îõ

àðãà

ä ñ

óðàë

öàõ

Ìýä

ëýã

á

¿òýý

ëãý

õ ¿é

ëè

éí

àë

õìóó

ä

Ìýä

ëýã

á

¿òýý

ëãý

õ àðãà

ç¿é

Òª

Ì 2

.1Ò

ªÌ

2.2

Òª

Ì 2

.3Ò

óðø

èë

òûí

ìà

òåð

èà

ëóó

ä

Èðãý

íøè

ëV

III àíã

è

Áýë

÷ýýð

èé

í ä

îðîé

òîë

ä õ

ýí

áóð

óóòà

é á

ý?

Áýë

÷ýýð

äîðîé

òîæ

áóé

ø

àë

òãààíó

óäû

ã òà

íèí

ìýä

ýæ,

ººðè

éãº

º á

îë

îí

áóñ

äû

ã ¸ñ

ç¿é

í ì

óõàðä

ìàë

áàé

äàë

ä î

ðîõî

îñ

ñýð

ãèé

ëýõ

÷àä

âàðò

ñóðàë

öàõ

Ìýä

ëýã

á

¿òýý

ëãý

õ ¿é

ëè

éí

àë

õìóó

ä

Ìýä

ëýã

á

¿òýý

ëãý

õ àðãà

ç¿é

1-6

õ¿ð

òýë

ä

óãà

àð

òàé

À4

öà

àñ

Òª

Ì 3

.1

Õ¿í

á

àé

ãàë

üV

àíã

è

Áýë

÷ýýð

èé

ã ç¿

é ç

îõè

ñòîé

àø

èãë

àõà

ä þ

ó àíõ

ààðàõ

âý?

Áýë

÷ýýð

èé

ã õý

ðõý

í ç¿

é ç

îõè

ñòîé

àø

èãë

àæ

áàé

ñàí

ìàë

÷äû

í óë

àì

æë

àë

ò àðãà

óõà

àí,

ñî¸ë

îîñ

ñóðàë

öàõ

Ìýä

ëýã

á

¿òýý

ëãý

õ ¿é

ëè

éí

àë

õìóó

ä

Ìýä

ëýã

á

¿òýý

ëãý

õ àðãà

ç¿é

Òª

Ì 4

.1Ò

ªÌ

4.2

Òª

Ì 4

.3Ò

ªÌ

4.4

Òª

Ì 4

.5

17


2.2 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã òóñãàñàí ýýëæèò õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìèéí æèøýý

Õè÷ýýë Ãàçàð ç¿é

Õàìðàõ õ¿ðýý VIII àíãè

Ñýäýâ Àìüäàð÷ áóé îðîí íóòãàà õºãæ¿¿ëüå (2 öàã)

ÇîðèëãîÎðîí íóòãàà òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã ñîíãîõîä ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàðò ñóðàëöàõ

Õè÷ýýëèéí ÿâö

Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë

àæèëëàãàà

Ñýäýëæ¿¿ëýõ(20 ìèí)

Ñóðàëöàã÷äûã 9 áàãò õóâààíà.Ãîëûí ñèñòåìèéã ä¿ðñëýí õàðóóëñàí ÒªÌ 1.1 äýõ 9 ø õýñýã÷èëñýí çóðãèéã íýã íýãýýð íü áàã á¿ðò õóâèëæ òàðààæ ºãíº. Áàãóóäàä ºãñºí ìàòåðèàë äýýð ãîëûí òîäîðõîé õýñýã óðñàí ºíãºð÷ áàéãààã õýëýýä ýíý ãîëûí îéð îð÷ìûí áàéãàëü, àí àìüòäûã ºíãèéí õàðàíäàà õýðýãëýí ä¿ðñëýí çóðàõ äààëãàâàð ºãíº. Ñóðàëöàã÷äûí çóðñàí çóðàã äýýð õ¿ì¿¿ñ ñóóðüøààã¿é áàéõàä áàéãàëü íü ÿìàð áàéñíûã òýäíýýð ä¿ðñë¿¿ëýí ãàðãóóëàõàä ýíý õýñãèéí ¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëæ àæèëëààðàé.Áàãóóäàä òàðààæ ºãñºí ãîëûí ñèñòåìèéí çóðãèéã ýâë¿¿ëýõ äààëãàâàð ºãíº.

Ñóðàëöàã÷èä áàã äîòðîî äààëãàâðûã ã¿éöýòãýõèéí òóëä ¿¿ðãýý õóâèàðëàíà. Áàãóóä áàãøèéí òà-ðààæ ºãñºí ìàòåðèàë äýýð ºãñºí çààâðûí äàãóó çóðãàà çóðíà.Çóðñàí çóðãàà òàíèë-öóóëíà.

18


Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ(40 ìèí)

Çóðãàà òàíèëöóóëàõ ÿâö íü áóñàä áàãòàà îéëãîìæòîé áàéõûí òóëä äàðààõ àñóóëòóóäûã áàãóóäààñ ëàâ-ëàí àñóóãààðàé.

Ýíý ãîëûí îéð îð÷ìîîð áàéãàëèéí ÿìàð á¿ñ áàéíà âý?Ýäãýýð á¿ñýä ÿìàð ºâñ, óðãàìàë óðãàñàí áàéíà âý?Ýíä ÿìàð ÿìàð àìüòàä õààãóóð áàéíà âý?Ýäãýýðèéí òîî òîëãîé íü õýä ãýæ òîîëîãäñîí áý?

Áàãóóä ººðñäèéí çóðñàí çóðàã äýýðõ áàéãàëèéí ÿìàð á¿ñ áàéãàà ìºí ÿìàð óðãàìëóóä, ÿìàð àìüòàä áàé-ãàà òàëààð ìºí ýäãýýðèéí òîî òîëãîé íü õýä áàéãàà òàëààð òàíèëöóóëíà.

Áàãóóäàä õ¿í ñóóðüøààã¿é ãîëûí õºíäèéä ñóóðèí àìüäðàë áèé áîëãîõîîð 5000 õ¿ì¿¿ñ èðæ áàéãààã íü õýëæ ºãíº. Ýíä ñóóðüøèõäàà ÿìàð àæ àõóé (ìàë) ýðõëýõ, ÿìàð á¿òýýí áàéãóóëàëò õèéõ õ¿ñýëòýé áàéãààãàà çóðãààð èëýðõèéëýõ äààëãàâàð ºãíº.Ãîëûí ñèñòåìèéã ä¿ðñëýí õàðóóëñàí ÒªÌ 1.1 äýõ 9 ø õýñýã÷èëñýí çóðãèéã äàõèí íýã íýãýýð íü áàã á¿ðò õóâèëæ òàðààæ ºãíº.

Áàãóóä òóõàéí ãîëûí õºíäèéäºº ÿìàð ñóóðèí àìüäðàë áèé áîëãîõûã õ¿ñ÷ áóéãàà òºñººëºí çóðãààð èëýðõèéëíý.

Áàãóóä ººðñäèéí á¿òýýñýí ñóóðèíãàà òàíèëöóóëàõ ÿâöàä äàðààõ àñóóëòóóäûã áàãóóäààñ ëàâëàí àñóóãààðàé.

ßìàð àæ àõóé ýðõýëæ áàéíà âý?Ìàëûí òîî òîëãîé õýä õ¿ðñýí áý?Ìàëàà õààãóóð áýë÷ýýæ áàéíà âý?

Áàãóóä áèå áèåäýý ººðñäèéí á¿òýýñýí ñóóðèíãàà òàíèëöóóë-íà.

19


Õè÷ýýëèéã íýãòãýí ä¿ãíýõ(20 ìèí)

Àëü õýñýãò ìàë áýë÷ýýõ ÿìàð òàëáàé áàéíà âý?

Õè÷íýýí õ¿í àìüäàð÷ áàéíà âý? Õýäýí àéë ºðõ ýñâýë õýäýí õîò àéë áàéíà âý? Áàãóóäàä òàðààæ ºãñºí ãîëûí ñèñòåìèéí çóðãèéã ýâë¿¿ëýõ äààëãàâàð ºãíº.

Áàãóóä öààñàà õîî-ðîíä íü ýâë¿¿ëíý. Èíãýõäýý òàðààæ ºãñºí öààñíû ç¿¿í äýýä áóëàíä “Õ” ãýñýí òýìäýãëýãýýòýé õýñãèéã äýýä òàëäàà õàðóóëæ áàéðëóóëíà.

Áàã òóñ á¿ð ººðñäèéí á¿òýýñýí ñóóðèíãèéíõàà òàëààð òàíèë-öóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.

Áàãóóä ººðñäèéí á¿òýýñýí ñóóðèíãàà òàíèëöóóëíà.

Õýëýëö¿¿ëýãèéã çîõèîí áàéãóóëàõäàà äàðààõ àñóóëòóóäûã àøèãëààðàé.

Ýâë¿¿ëñýí çóðàãíààñ õàðàõàä ýíý ãîëûí õºíäèéä ãàíö áàéâàë çîõèõ ç¿éë îëîí äàâòàãäñàí áàéíà óó? Æèøýý íü: ñóðãóóëü, ýìíýëýã...ªíººäºð áîäèò àìüäðàë äýýð òàíàé ñóìàíä áàéõã¿é ç¿éëèéã áàãóóä îðóóëñàí áàéíà óó? Æèøýý íü: èíòåðíýò, õàëóóí, õ¿éòýí óñíû øóãàì ñ¿ëæýý, çàñìàë çàì...ªíººäºð áîäèò àìüäðàë äýýð áàéõã¿é ÷ ãýñýí èðýýä¿éä áàéëãàõûã õ¿ñýõ ç¿éë þó áàéíà âý? Ýäãýýð á¿òýýí áàéãóóëàëò íü òàíàé îðîí íóòàãò àìüäàð÷ áóé õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ ¿¿? Àìüäðàë àõóéä íü ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëýõ âý?

Áàãóóä áàãøèéí òàâüæ áóé àñóóëòàíä õàðèóëò ºãíº.

20


Áàéãàëüä îð÷èíä ýåðýã áîëîí ñºðãººð íºëººëºõ ÿìàð íýãýí íºëººëºë áàéõ óó?... ã.ìÝíýõ¿¿ àñóóäàë íü òóõàéí îðîí íóòàã ººðºº áèå äààí øèéäýõýýñ èë¿¿ õ¿÷ õºäºëìºð, õºðºíãº ìºíãº, öàã õóãàöàà øààðäàõ óó?

Çºâëºìæ Ýíýõ¿¿ õè÷ýýë íü òóõàéí ñóðàëöàã÷èéí îäîîãèéí àìüäàð÷ áóé ãàçàð íóòàã íü ºìíº íü ÿìàð áàéñàí, öààøèä ÿàæ ººð÷èëæ õºãæ¿¿ëýõ ãýæ áóéã òýäíýýð õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çýõäýý òýä íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí àñóóäëàà õýðõýí øèéäâýðëýæ áàéãàà áîëîí èíãýõäýý áàéãàëü îð÷èíòîéãîî ÿàæ õàíäàæ øèéäâýð ãàðãàæ áàéãàà áóþó ñóðàëöàã÷äûí ¸ñ ç¿é, ººðñäèéí èðýýä¿éäýý õýðõýí õàíäàæ áóé õàíäëàãûã èëð¿¿ëýõ çîðèëãîòîé. ªºðººð õýëáýë, ººðñäèéí àìüäðàõ îð÷èí íºõöºë, àìüæèðãààãàà ñàéæðóóëàõ òàëààð òîäîðõîé øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãàõäàà ýäèéí çàñàã, íèéãýì, áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã õàìòàä íü àâ÷ ¿çýæ íýãèéã íü íºãººãººð íü çîëèîñëîõã¿éãýýð øèéäâýðëýõ ÿìàð àðãà çàìóóä áàéäãèéã ñóðàã÷äàä îéëãóóëàõàä ÷èãëýæ áàéãàà þì.

21


ÒªÌ 1.1

X X X

X X X

X X X

22


Õè÷ýýë Ìàòåìàòèê


Ñýäýâ Ìàíàé áýë÷ýýðò õýäýí ìàë áàãòàõ áý? (2 öàã)

Çîðèëãî Îðîí íóòãèéíõàà áýë÷ýýðèéí óðãàö, äààöûã òîäîðõîéëîõ àðãàä ñóðàëöàõ



àæèëëàãàà

Ñýäýëæ¿¿ëýõ (5 ìèí)

Õî¸ð ñóðàëöàã÷èéã ñàíàëààð íü ñîíãîæ àâààä íýãèéã íü õàøèð òóðøëàãàòàé ìàë÷èí, íºãººã íü øèíý çàëóó ìàë÷èí áîëãîæ òýäíèé áýë÷ýýðèéí òàëààðõ ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëñýí æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò õèéëãýíý.

Ñóðàëöàã÷èä æ¿æèã-÷èëñýí òîãëîëòîîð õºíäºæ áóé àñóóäëûí òàëààð õîîðîíäîî ñàíàë ñîëèëöîíî.

Øèéäâýðëýõ àñóóäëàà äýâø¿¿ëýõ (5 ìèí)

Ìàíàé ìàë÷èä ÿìàð óëàìæëàëò àðãóóäààð ìàëûí-õàà áýë÷ýýðèéí óðãàöûã òîäîðõîéëäîã áàéñàí áîë?Òà íàð áýë÷ýýðèéí óðãàö õèð áàéãààã òàíèí ìýääýã àðãóóäààñ ìýäýõ ¿¿?

Ñ ó ð à ë ö à ã ÷ è ä ººðñäèéí ìýääýã àðãóóäààñàà íýðëýíý.


Áàãóóäàä À4 áè÷ãèéí öààñíû õýìæýýòýé íýâò õàðàãäàõ ãÿëãàð öààñ (êàëüêà)-ûã òàðààæ ºãíº.Ñóóðèí çóðñàí çóðàãòàé öààñàí äýýðýý êàëüêèí öààñàà áàéðëóóëààä 2 ñì-èéí õýìæýýòýé êâàäðàò í¿äòýé áýë÷ýýðèéí òàëáàé òîãòîîõ òîðûã çóðæ áýëòãýõ äààëãàâàð ºãíº.

Êàëüêèí öààñàí äýý-ðýý 2ñì2 òàëáàéòàé ê â à ä ð à ò ó ó ä û ã õàðàíäàà øóãàì àøèãëàí çóðíà.Òîð çóðñàí êàëüêèí öààñàà ñóóðèí çóðñàí çóðàãòàé öààñàí äýý-ðýý áóëàíãóóäûã íü òààðóóëæ äàâõöóóëàí áàéðëóóëíà.

23


Áýë÷ýýðèéí òàëáàé íü õýäýí í¿äýíä õàðãàëçàæ áàéãààã òîîëæ òýìäýãëýõ äààëãàâàð ºãíº.

Áýë÷ýýðèéí òàëáàé íü êàëüêèí äýýð çóðñàí õýäýí äºðâºëæèí í¿äýíä õàðãàëçàæ áàéãààã äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷íý.

Íýã í¿äýíä ÿìàð õýìæýýòýé áýë÷ýýð áàéãààã òîîöîîëîõ äààëãàâàð ºãíº. Òàíàé ñóìûí áýë÷ýýðèéí çóðàã 1:100000 ìàñøòàáòàé áàéíà.

Ñ ó ð à ë ö à ã ÷ è ä ìàñøòàáûí õýìæýýã àøèãëàí íýã í¿äýíä áîëîí íèéò ÿìàð õýìæýýòýé áýë÷ýýð áàéãààã òîîöîîëíî.

Ñóðàëöàã÷ á¿ð ººðñäèéí ãàðãàñàí òîîöîîã áàãèéíõàà áóñàä ãèø¿¿äòýéãýý õàðü-öóóëæ øàëãàõ äààëãàâàð ºãíº.Ñóðàëöàã÷äûí ã¿éöýòãýëä õÿíàëò òàâèíà.

Áàã äîòðîî ººðñäèéí òîîöîîëñîí áýë-÷ýýðèéí òàëáàéí õýìæýý íü áóñàä ñóðàëöàã÷òàéãàà òî-õèð÷ áàéãàà ýñýõèéã õàðüöóóëàí øàëãàíà.

Íýã ìàëä ÿìàð õýìæýýòýé áýë÷ýýðèéí òàëáàé îíîãäîæ áàéãàà òîîöîîã ãàðãàõ äààëãàâàð ºãíº.

Äýâòýðòýý ÿìàð õ ý ì æ ý ý ò ý é áýë÷ýýðèéí òàëáàé íýã ìàëä îíîãäîæ áóéã òîîöîîëíî.

Õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýõ(5 ìèí)

ªºðèéíõºº çóðñàí ãàçàð íóòàã äýýðõ ìàëûí òîî òîëãîé áîëîí àøèãëàãäàæ áóé áýë÷ýýðèéíõýý òàëáàéã õîîðîíä íü õàðüöóóëæ ä¿ãíýëò ãàðãàõ äààëãàâàð ºãíº.

Ñóðàëöàã÷ á¿ð ººðèéí ä¿ãíýëòèéã ¿ í ä ý ñ ë ý ë ò ý é ã ý ý ð ò à é ë á à ð ë à í áè÷èæ, áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.

Çàâñàðëàãà

Øèéäâýðëýõ àñóóäëàà äýâø¿¿ëýõ(5 ìèí)

Òà íàð ºìíºõ õè÷ýýë äýýð ººðñäèéíõºº á¿òýýñýí ñóóðèíä ìàëûí áýë÷ýýðèéí òàëáàé ÿìàð õýìæýýòýé áàéãàà áîëîí ýíä õè÷íýýí òîîíû õýäýí òºðëèéí ìàë áàéãàà òàëààð òîîöîî ñóäàëãàà õèéñýí.

24


Ìºí ýíýõ¿¿ òîîöîî ñóäàëãààí äýýðýý ¿íäýñëýýä òîäîðõîé ä¿ãíýëò¿¿äèéã ãàðãàñàí.Òà íàðûí ãàðãàñàí ìàëûí òîî, áýë÷ýýðèéí òàëáàéòàé õàðüöóóëààä ¿çâýë áýë-÷ýýðèéí ºâñ óðãàìàë íü ìàëäàà õ¿ðýëöýýòýé áàéíà óó? Õ¿ðýëöýýã¿é þó? ¯¿íèéã á¿ãäýýðýý ÿàæ ñóäàëæ ìýäýõ âý?

Òàâàí õîøóó ìàë ºäºðò õè÷íýýí õýìæýýíèé ºâñ èääýãèéã õýðõýí ìýäýõ âý?

Ñóðàëöàã÷èä ÿìàð ìàë ºäºðò õèð çýðýã ºâñ èääýã òàëààð áóñ-äàäàà òàíèëöóóëíà.

Àñóóäëûã øèéäâýðëýõ(25 ìèí)

Áàãóóäàä ºìíºõ õè÷ýýë äýýð ãàðãàñàí ìàëûíõàà òîî òîëãîéã õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëýõ äààëãàâàð ºãíº.

Ñóðàëöàã÷èä òýìýýíèéõýý òîîã 5.7, àäóóíõûàà òîîã 6.6, ¿õðèéíõýý òîîã 6, õîíèíûõîî òîîã 1, ÿìààíûõàà òîîã 0.9-ººð ¿ðæ¿¿ëýýä õîîðîíä íü íýìæ, ìàëûíõàà òîîã õîíèí òîëãîéãîîð ãàðãàíà.

Íýã õîíèí òîëãîé íýã æèëä ãîëä 6 ö, ãîâü, ºíäºð óóëûí á¿ñýä 4.2 ö ºâñ èääýã ãýñýí òîîöîîëëûã àøèãëààä òàíàé ìàëä æèëä õè÷íýýí õýìæýýíèé ºâñ òýæýýë õýðýãòýé âý? ãýäãèéã òîîöîîëîõ äààëãàâàð ºãíº.

Ñóðàëöàã÷èä áàãøèéí ºãñºí ìýäýýëëèéã àøèãëàí òîîöîîã õèéæ ã¿éöýòãýíý.

Ìàëàà áýë÷ýýæ áóé áýë÷ýýðò ÷èíü èéì õýìæýýíèé ºâñ óðãàìàë õ¿ðýëöýõ¿éö õýì-æýýíä áàéãàà ýñýõèéã áóþó áýë÷ýýðèéíõýý óðãàöûã ÿàæ òîîöîîëîõ âý?

Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí ìýääýã àðãàà áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.

25


Ñóðàëöàã÷äûã 4 áàãò õóâààíà. 1 áà 2 áàãò ÒªÌ 2.1-èéã, 3 áà 4 áàãò ÒªÌ 2.2-ûã òóñ òóñ òàðààæ ºãíº.

Ñóðàëöàã÷èä ýíýõ¿¿ àðãûã àøèãëàí ñîíãîæ àâñàí áýë÷ýýðèéíõýý óðãàöûã ãàðãàíà.


Áàã á¿ðò ÒªÌ 2.3-èéã òàðààæ ºãíº. Ýíýõ¿¿ ìàòåðèàëûã àøèãëàí ººðñäèéí õèéñýí òóðøèëòûíõýý ¿ð ä¿íòýé õàðüöóóëíà. Áýë÷ýýðèéí óðãàö íü ìàëûíõàà äààöàíä òîõèð÷ áàéãàà ýñýõ áîëîí öààøèä ýíý àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýõ òàëààð õàìòðàí ÿðèëöàæ õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýõ äààëãàâàð ºãíº.

Áàãóóä õàìòðàí ÿðèëöàæ ä¿ãíýëòýý ãàðãàíà.

Çºâëºìæ Ýíýõ¿¿ õè÷ýýëèéí 2 äàõü öàãèéí õè÷ýýëèéã íàìðûí óëèðàëä ãàäíà îð÷èíä ýêñêóðñ õè÷ýýëýýð ÿâóóëàõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé áºãººä ýíä áýë÷ýýðèéí óðãàöûã òîäîðõîéëîõîîñ ãàäíà áýë÷ýýðèéí óðãàìëóóäòàé òàíèëöàõ áàéäëààð ýíý õè÷ýýëèéí àãóóëãûã ºðãºñãºõ á¿ðýí áîëîìæòîé þì.

Ýñâýë ñóðàëöàã÷äàä ãýðò íü áèå äààëãàí òóðøèëòûã õèéëã¿¿ëýýä àíãè äýýðýý òýäíèé õèéñýí òóðøèëòûí ¿ð ä¿íã àøèãëàõ áàéäëààð àíãèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëæ áîëíî

26


ÒªÌ 2.1Õàé÷ëàí æèãíýõ àðãà Õýðýãëýãäýõ ìàòåðèàë: Õàé÷, ìåòð, æèí, òýìäýãëýãýý òàâèõ ìîäíóóä, öààñ, õàðàíäàà

Áýë÷ýýðèéí óðãàö òîîöîõ òàëáàéãàà ñîíãîíî.Ñîíãîñîí áýë÷ýýðèéí íýã àì äºðâºëæèí êì òóòàìä 1 öýã ñîíãîæ òýìäýãëýíý. Æèøýýëáýë, 1800 ãà áýë÷ýýðèéí òàëáàé íü 18 àì äºðâºëæèí êì áîëîõ òóë 18 öýã ñîíãîíî. Áýë÷ýýðèéí õýâ øèíæ áóþó óðãàìàëæèëò íü îéðîëöîî áîë ¿¿íýýñ öººí, îëîí ÿíç áîë àðàé îëîí öýã ñîíãîõ õýðýãòýé.Õàé÷ëàõäàà õààø õààø íü 1 ìåòð õýìæýýòýé ãàçðûí á¿õ óðãàìëûã ãàçðààñ 2-3 ñì äýýã¿¿ð òàéð÷ àâíà. Õàé÷èëñàí íîãîîãîî òýð äîð íü íîéòíîîð íü æèãíýíý.Õàé÷èëñàí öýã¿¿äèéí á¿õ íîãîîí ºâñíèé æèíã íýìýýä öýãèéí òîîíä õóâààæ äóíäàæëàõàä òóõàéí áýë÷ýýðèéí íýã àì ìåòð äºðâºëæèí òàëáàéí óðãàö íîéòîí æèíãýýð ãàðíà.

ÒªÌ 2.2Ãàðààð áàðèìæààëàõ àðãà Õýðýãëýãäýõ ìàòåðèàë: Îëñîí óòàñ, 4ø õàäààñ, ñì-èéí õóâààðüòàé íàðèéí ìîä ýñâýë øóãàì

Áýë÷ýýðèéí óðãàö òîîöîõ òàëáàéãàà ñîíãîíî.Ñîíãîñîí òàëáàé äýýðýý 30 ñì ºðãºíòýé, 25 ñì óðòòàé òàëáàéã õýìæèæ äºðâºí ºíöºãò íü õàäààñ õàòãàíà. Õàäààñàà õîîðîíä íü îëñîí óòñààð õîëáîí óÿæ õýìæèëò õèéõ òàëáàéãàà áýëäýíý. Õýìæèëò õèéõ òàëáàé äîòîð áàéãàà íîãîîã ãàçðààñ 2 ñì-ýýñ äýýã¿¿ð ¿íäñýýð íü ñóãà òàòàõã¿é, äóíäóóð íü òàòàõã¿éãýýð õàéë÷ëàõ áóþó çóëãààæ àâíà. Õàé÷èëñàí íîãîîãîî äîîðîîñ íü òýãøëýí áàãöàëæ, äóíäàæ ºíäðèéã íü õýìæèæ, öààñàí äýýðýý òýìäýãëýí áè÷íý. Áàãöûí òîéðîãèéã áàãöûíõàà äóíä õýñãýýð îëñîí óòñààð èõ ÷àíãàëàëã¿é á¿ñýëæ óÿíà. Óÿàãàà òàéëæ øóãìàà àøèãëàí óòàñíû òîéðãèéí õýìæýýã òýìäýãëýýä ÒªÌ 2.3 äàõü õ¿ñíýãòýýñ õàðæ íîéòîí óðãàöûí õýìæýýã òîãòîîíî.

1.2.

3.

4.5.

1.2.

3.

4.

5.

6.

7.

27


ÒªÌ 2.3

Áàãöûí ºíäºð, ºòãºíººñ õàìààðàí áýë÷ýýðèéí 1ãà –ààñ àâàõ óðãàö (öåíòíåðýýð)

Äóíäàæ ºíäºð, ñì

Áàãöûí òîéðîã, ñì Óðãàöûí åðºíõèé ¿íýëãýý4-5 ñì 6-7 ñì 8-9 ñì 10-12 ñì

3-4 ñì áîë 0.3 = = = Íýí òà÷èð

6 ñì áîë 1.5 3 4.4 5.9 Òà÷èð

9 ñì áîë 3 6 8.8 12 Òà÷èð

12 ñì áîë 4.4 7.4 10.4 13.1 Òà÷èðäóó

15 ñì áîë 5.9 8.8 12 14.8 Íàìõàíäóó

18 ñì áîë 8.8 14.8 29.6 37 Äóíä çýðýã

20 ñì áîë 14.8 31 46 59 ªíäºðä¿¿

35 ñì áîë 22.2 37 52 66.6 ªíäºð

Óðãàöûí íÿãò

Íýí Ñèéðýã

ÑèéðýãÄóíä çýðýã

ªòãºí

28


Õè÷ýýë Èðãýíøèë


Ñýäýâ Áýë÷ýýðèéí äîðîéòîëä õýí áóðóóòàé âý? (2 öàã)

ÇîðèëãîÁýë÷ýýð äîðîéòîæ áóé øàëòãààíóóäûã òàíèí ìýäýæ, ººðèéãºº áîëîí áóñäûã ¸ñ ç¿éí ìóõàðäìàë áàéäàëä îðîõîîñ ñýðãèéëýõ ÷àäâàðò ñóðàëöàõ



àæèëëàãàà Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ(10 ìèí)

Ñóðàëöàã÷ á¿ð ìàëûí áýë÷ýýð äîðîéòîæ áóé ãóðâàí øàëòãààíûã äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷èõ äààëãàâàð ºãíº.

Ñóðàëöàã÷ á¿ð ººðèéí ¿çýë áîäëîî äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷íý.

Ñóðàëöàã÷äûã 5 áàãò õóâààíà. Ñóðàëöàã÷èä 1-5 õ¿ðòýë òîîëæ 5 áàãò õóâààãäàí ñóóíà.

Áàãóóäûí ãàðãàæ èðñýí øàëòãààíóóäûã ñóðàëöàã÷äàä òàíèëöóóëààä äàâõàðäàæ áóé ñàíààã àðèëãàæ, íýã íü íºãººäºº øèíãýæ îðæ áîëîõ øàëòãààíóóäûã íýãòãýí öýãöýëæ ñàìáàðò áè÷íý. Èíãýõäýý áàãóóäûí ºëãºñºí öààñíóóäûí õàæóóä çýðýãö¿¿ëýí áè÷íý. Äýýä òàëä íü áýë÷ýýð äîðîéòîæ áóé øàëòãààíóóä ãýæ áè÷íý.

Ñ ó ð à ë ö à ã ÷ è ä ä ý â ò ý ð ò ý ý òýìäýãëýí áè÷íý.

Ñóðàëöàã÷ á¿ðò äàðààõ øóãìûã äýâòýðòýý çóðàõ äààëãàâàð ºãíº. Øóãìàà õýðõýí çóðàõûã ñàìáàðò çóðæ ¿ç¿¿ëíý. Èíãýõäýý ºìíº áè÷ñýí ç¿éëèéíõýý õàæóóä çýðýãö¿¿ëýí ñàìáàðàà ãîëëóóëæ òîìõîí çóðààðàé.

Ñóðàëöàã÷äûã áèå áèåíèéõýý äýâòýðò ýíýõ¿¿ øóãàì, òîîíû õàìò á¿ðýí çóðàãäñàí ýñýõèéã øàëãàíà.

29


1 2 3 4 5 6 Áàãóóäûí ãàðãàæ èðñýí øàëòãààíóóä íü õýä áàéñíààñ õàìààðàí øóãìûí äîîð òýìäýãëýæ áóé òîîãîî ñîíãîîðîé. ªºðººð õýëáýë ýíýõ¿¿ òîîã õýä ÷ áîëãîí ººð÷ëºõ áîëîìæòîé ãýäãèéã ñàíààðàé.

Ñóðàëöàã÷èäòàé õàìòðàí ÿðèë-öàæ íýãòãýñýí øàëòãààíàà äýý-ðýýñ íü ýõë¿¿ëýí äóãààðëàíà.

Ñ ó ð à ë ö à ã ÷ è ä äýâòýðòýý äóãààðûã òýìäýãëýí áè÷íý.

¯çýë áîäëîî èëýðõèéëýí àñóóäëàà øèéäâýðëýõ (25 ìèí)

Áèä á¿õýí ìàëûí áýë÷ýýðèéã äîðîéòóóëæ áóé øàëòãààíóóäûã õàìòàð÷ ãàðãàæ èðëýý. Îäîî ñóðàëöàã÷ á¿ð ýäãýýð øàëòãààíóóäûí àëü íü áýë-÷ýýðèéã èë¿¿ äîðîéòóóëæ áàéãàà âý? ãýäýã äýýð ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëíý. Èíãýõèéí òóëä ñàìáàðò áè÷ñýí øàëòãààíóóäûí àëü íýãèéã íü ñîíãîíî. Øàëòãààí á¿ðèéí ºìíº òîî áàéãàà. ªºðèéí ñîíãîñîí øàëòãààíûõàà ºìíºõ òîîòîé èæèë øóãìûí äîîð áàéãàà òîîã äóãóéëæ òýìäýãëýõ äààëãàâàð ºãíº.

Ñ ó ð à ë ö à ã ÷ è ä ººðèéí ¿çýë áîäëîî è ë ý ð õ è é ë ñ ý í íýã ñîíãîëòûã äóãóéëíà.Ñóðàëöàã÷èä íýã íýãèéãýý ñîíãîëòîî äóãóéëñàí ýñýõýä íü õÿíàëò òàâèíà.

ªºðñäèéí ñîíãîëòîî öààñàí äýýð óðüä÷èëàí òýìäýãëýñýí íü ñóðàëöàã÷äàä ººðèéí ñàíàà áîäëîî èëýðõèéëæ, ò¿¿í äýýðýý áàò çîãñîõ áîëîìæèéã îëãîíî. Çàðèì ñóðàëöàã÷èä àëèâàà ñîíãîëòûã õèéõäýý ººðòºº èòãýëòýé áóñ áàéäàã. ßëàíãóÿà àíãè õàìò îëíû äóíä ñàéí ñóðëàãàòàé ýñâýë ò¿¿íèé íàéç íü ººðººñ íü îíäîî ñîíãîëò õèé÷èõñýí áîë. “Áè ÷ áóðóó ñîíãîëò õèé÷èõëýý äýý” ýñâýë “Áè ÷ òýíýã þì äàà” ãýæ ñàíàà çîâæ áàéäàã. Õàðèí èæèë äóãààðòàé ñóðàëöàã÷äûã íýã äîð çîãñîîñíîîð ººðòýé íü àäèë ñîíãîëòûã õèéñýí ñóðàëöàã÷äûã õàðààä, òýäíèé ñàíàëûã ñîíñîîä ñàíàà íü àìàðäàã. Ó÷èð íü ÿã ò¿¿íèé áîäñîíòîé íü àäèë øàëòãààíààð èéì ñîíãîëò õèéñíèéã ìýäýýä ñóðàëöàã÷ ººðòºº óëàì èòãýë òºãñ áîëäîã.

30


Áàãø áè÷ãèéí öààñàí äýýð äóãààð òýìäýãëýñýí öààñàà àíãèéí íýã õýñýã ãàçàðò òàðààæ áàéðëóóëíà.

Ñóðàëöàã÷äûã ººðèéí ñîíãîñîí òîîí äýýðýý î÷èæ çîãñîõ äààëãàâàð ºãíº.

Ñ ó ð à ë ö à ã ÷ è ä ººðèéí ñîíãîëò õèé-ñýí òîîí äýýðýý î÷èæ çîãñîíî.Íýã èæèë ñîíãîëò äýýð çîãñîæ áóé ñóðàëöàã÷èä íýã áàã áîëæ õîîðîíäîî ñàíàëàà ñîëèëöîíî.

ßàãààä ýíý ñîíãîëòîí äýýð çîãñîæ áàéãààãàà áóñàä áàãòàà òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.

Áàãèéí íýã ãè-ø¿¿í áàãèéíõàà ãèø¿¿äèéí ñàíà-ëûã íýãòãýí òàíèë-öóóëíà.

Á¿ëãýýðýý õýëýëöýæ äóóñààä íýã ñóðàëöàã÷ ñîíãîãäîí áàãèéíõàà àæëûã íýãòãýí áóñàääàà òàíèëöóóëàõ ýíý ¿åä áàãø òà õè÷ýýëäýý òàòàí îðîëöóóëàõûã õ¿ñ÷ áóé ñóðàëöàã÷àà øóóä íýð äóóäàæ ÿðèóëàõ áèø òóõàéí õ¿¿õäýä ººðèéã íü ñàíàìñàðã¿éãýýð ñîíãîæ áàéãàà ìýò ñàíàãäàõ àðãóóäààñ õýðýãëýýðýé. Æèøýý íü; Õýðâýý òóõàéí ñóðàëöàã÷ áàã äîòðîî õàìãèéí áîãèíî íýðòýé áàéõ þì õàìãèéí áîãèíî íýðòýé ñóðàã÷èä ýíý óäàà áàãèéíõàà àæëûã òàíèëöóóëíà ãýäãèéã õýëýõ õýðýãòýé. Ìºí ñóðãóóëèàñàà õàìãèéí õîë àìüäàðäàã, õàìãèéí áîãèíî ¿çýãòýé, õàìãèéí øèíý äýâòýðòýé ãýõ ìýò

Ýíýõ¿¿ àëõàì íü äîòðîî ìýäýæ áàéãàà áîëîâ÷ ººðèéíõºº ¿çýë áîäëîî áóñäàäàà èëýðõèéëæ ÷àääàãã¿é ñóðàëöàã÷äàä ººðèéãºº èëýðõèéëýõ áîëîìæèéã îëãîæ ºã÷ áàéãàà þì. Ãýõäýý ýíä çºâõºí õè÷ýýëä îðîëöäîãã¿é ñóðàëöàã÷èäàà ¿ðãýëæ ÿðèóëàõ áóñ áóñàä ñóðàëöàã÷äûã ÷ ãýñýí îðîëöóóëàõ òàë äýýð àíõààðàõ õýðýãòýé. Òýãýõã¿é áîë òààðóó ñóðàëöàã÷äàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà ãýýä ñàéí ñóðàëöàã÷èäàà õè÷ýýëäýý èäýâõã¿é áîëãîõ òàë àæèãëàãääàã òóë áàãø Òà àíõààð÷ á¿õ ñóðàëöàã÷äûã òýãø îðîëöóóëàõ òàë äýýð àíõààð÷ àæèëëààðàé.

31


Áàãóóäûí ñàíàëûã ñîíññîíû äàðàà áàã äîòîðõ ãèø¿¿äýýñ ººðèéí áîäëîî ººð÷ëºí ººð ñîíãîëòîí äýýð î÷èõ ñóðàëöàã÷ áàéãàà ¿ã¿éã àñóóíà.

Çàðèì ñóðàëöàã÷èä áóñäûíõàà ¿çýë áîäëûã ñîíñîîä ººðèéíõºº ¿çýë áîäëûã ººð÷ëºí ººð áàãò î÷èæ áîëíî.

Õè÷ýýëèéã íýãòãýí ä¿ãíýõ (5 ìèí)

Õýðâýý ¿çýë áîäëîî ººð÷èëæ áàéãàà ñóðàëöàã÷ áàéâàë ÿàãààä ãýäýã òàéëáàðûã ñîíñîíî.Ñóðàëöàã÷äàä õýëýëö¿¿ëýãò ººðñäèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýí õàìòðàí àæèë-ëàñàíä òàëàðõàë èëýðõèéëýýä ñóóäàëäàà ñóóõ äààëãàâàð ºãíº.

Ñóðàëöàã÷ ÿàãààä ººðèéí ñîíãîëòûã ººð÷ëºõ áîëñîí ¿ í ä ý ñ ë ý ë ý ý òàéëáàðëàíà.


Øèéäâýðëýõ àñóóäëàà äýâø¿¿ëýõ (8 ìèí)

Ñóðàëöàã÷ á¿ðò ÒªÌ 3.1. –èéã òàðààæ ºãíº. ÒªÌ äýýðõ òåêñòèéã àíõààðàëòàé óíøèæ òàíèëöñàíû äàðàà äîîä òàëä íü áàéãàà õ¿ñíýãòèéí ýõíèé áàãàíàíû äýýä òàëä ñàéí, ìóó áîëîìæèò õàðèóëòóóä ãýæ áè÷¿¿ëíý. Ýíýõ¿¿ áàãàíàíä áàéæ áîëîõ ñàéí, ìóó áîëîìæóóäààñ òóñ á¿ð ãóðâûã äîîø íü æàãñààí áè÷èõ äààëãàâàð ºãíº. Ñóðàëöàã÷äûí ã¿éöýòãýëä õÿíàëò òàâüæ, òýìäýãëýë õºòëºíº.

Ñóðàëöàã÷ á¿ð òàðààæ ºãñºí ìàòåðèàë äýýðõ òåêñòòýé óíøèæ ò à í è ë ö à à ä ä à à ë ã à â ð û ã çààâðûí äàãóó õèéæ ã¿éöýòãýíý.

Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ (22 ìèí)

Ñóðàëöàã÷äûã áè÷èæ äóóññàíû äàðàà õî¸ð äàõü áàãàíàíû äýýä òàëä ãàð÷ áîëîõ ¿ð äàãàâàð ãýæ áè÷¿¿ëíý. Ýíýõ¿¿ áàãàíàíä ºìíºõ áàãàíàíû ñàéí, ìóó áàéæ áîëîõ áîëîìæèò õàðèóëò á¿ðò õàðãàëçàõ ¿ð äàãàâðûã áè÷èõ äààëãàâàð ºãíº.

32


Ñóðàëöàã÷èä áè÷èæ äóóññàíû äàðàà ãóðàâ äàõü áàãàíàíû äýýä òàëä ÷è þó õèéìýýð áàéíà âý? ãýæ áè÷¿¿ëíý. Ýíýõ¿¿ áàãàíàíä èéì ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýõã¿éí òóëä ººðºº þó õèéõèéã õ¿ñ÷ áàéãààãàà èëýðõèéëýí áè÷èõ äààëãàâàð ºãíº.

Ñóðàëöàã÷èä áè÷èæ äóóññàíû äàðàà äºðºâ äýõ áàãàíàíû äýýä òàëä ÷è þóã íü õèéæ ÷àäàõ âý? ãýæ áè÷¿¿ëíý. Ýíýõ¿¿ áàãàíàíä èéì ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýõã¿éí òóëä ººðèéíõºº íºõöºë áîëîëöîîí äýýð òóëãóóðëàí ÿã þóã íü õèéæ ÷àäàõàà èëýðõèéëýí áè÷èõ äààëãàâàð ºãíº.

Ñóðàëöàã÷äûã 5 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õýä õýäýí áàãóóäàä õóâààíà.

Áàãèéí ãèø¿¿ä òóõàéí àñóóäëûí õ¿ðýýíä ººðèéíõºº ãàðãàñàí øèéä-âýðýý áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.


Áàãóóäàä ººðñäèéí ¿çýë áîäëîî íýãòãýñýí àæëàà òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.

Áàã òóñ á¿ð ººðñäèéí ñàíà-ëàà íýãòãýæ òàíèëöóóëíà.

Áàãóóäûí àæëûã ñîíññîíû äàðàà òóõàéí àñóóäëóóäûí õ¿ðýýíä àñóóäàë äýâø¿¿ëýí ÿðèëöóóëààðàé.

Çºâëºìæ Ýíýõ¿¿ äààëãàâàð íü ñóðàëöàã÷ á¿ðò íýã àñóóäëûã îëîí òàëààñ àâ÷ ¿çýæ øèéäâýðèéã ãàðãàæ áàéõ ̧ ñòîé þì áàéíà ãýäãèéã ººðñäººð íü îéëãóóëàõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Ìºí òóõàéí àñóóäëûí òàëààð áóðóó øèéäâýðèéã ãàðãàâàë ººðòºº áîëîí áóñäàä ÿìàð ýðñäýë áèé áîëãîæ áîëîõûã îéëãóóëàõàä ÷èãëýæ áàéãàà þì.

33

ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÀÑÓÓÄËÛÃ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÒ ÒÓÑÃÀÍ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌÒª

Ì 3

.1

Øàðãû

í ãî

âüä

Äîðæ

èé

íõ à

õ ä

¿¿ í

àðû

íõàà õ

àì

òààð õ

îò

àé

ëààðàà á

óóæ

ýý.

Òýä

íèé

õ òà

âàí õ

¿¿õý

äòý

é á

ºãº

ºä

õî

¸ð

õ¿

¿õýä

íü

õîòî

ä è

õ ñó

ðãó

óëüä

ñóð

äàã

àæ

ýý.

Ñ¿¿

ëè

éí

æè

ë¿¿

äýä

ÿì

ààíû

íîîë

óóðû

í ¿í

ý è

õýä

ºñº

æ á

àé

ñàí ó

÷èð

òý

ðýý

ð ö

ººí

õýä

ýí ñ

ààë

èé

í ¿í

ýý, ó

íààíû

õî¸ð ã

óðâà

í ì

îðè

î ¿

ëä

ýýãý

ýä 5

00 ã

àðóé

áîä

ìàë

àà

ÿì

àà

áî

ëãî

æ ì

àë

ëà

àä

àø

èã

øè

ìýý

ð í

ü ººðñä

èé

íõºº à

ìüä

ðàë

ûã

çàë

ãóóë

àõû

í çý

ðýã

öýý

õî¸ð õ

¿¿õä

èé

íõýý

ñóð

ãàë

òûí ò

ºë

áº

ðè

éã

òºë

ºõ

÷àä

âàðòà

é á

îë

æýý

.

Ñóì

ûí

õóðà

ë ä

ýýð º

íãºðñº

í æ

èë

èé

í ì

àë

òîîë

ëîãî

îð ò

óñ ñ

óìû

í ì

àë

ûí

òîî 2

äàõè

í ºññ

ºí õ

ýäè

é ÷

¿¿í

èé

70

% í

ü ÿì

ààí

ñ¿ðýã

ýçý

ëæ

áàé

ãààã

òàíè

ëö

óóë

æýý

. Õ

ýäè

éãý

ýð í

îîë

óóðû

í ¿í

ý ºíä

ºð á

îë

æ ì

àë

÷äû

í à

ìüæ

èð

ãàà

íä

ñà

éíà

àð

íº

ëººë

æ á

àé

ãàà á

îë

îâ÷

ñóì

ûí

áýë

÷ýýð

òàë

õàãä

àæ

, ìàë

÷äû

í íà

ìðû

í õà

äë

àí

òýæ

ýýë

, ºâº

ëæ

èë

òºíä

õ¿í

äð

ýë ó

÷ðà

õ õý

ìæ

ýýíä

î÷è

æ á

àé

ãàà ò

óë ñ

óìû

í ç

àõè

ðãà

àíà

àñ

ìàë

÷äû

ã íè

éò

ñ¿ðãè

éíõ

ýý 3

0%

-ààñ

õýòð

ýõã¿

éãý

ýð ÿ

ìà

àã

ºñã

ºæ

¿ð

æ¿¿

ëýõ

øè

éä

âýðè

éã

ãàðãà

æýý

. Ý

íý

òîõè

îë

äîë

ä Á

àòû

í îðîíä

÷è

áàé

âàë

ÿì

àð ø

èé

äâý

ð ã

àð

ãàõ

âý?

Ñàéí,

ìóó

áîë

îì

æèò

õà

ðèóë

òóó

äÃà

ð÷

áîë

îõ

¿ð ä

àãà

âàð

×è þ

ó õè

éì

ýýð á

àéíà

âý?

×è

þóã

íü

õèé

æ ÷

àäà

õ âý

?

34


Õè÷ýýë Õ¿í áàéãàëü

Õàìðàõ õ¿ðýý V àíãè

Ñýäýâ Áýë÷ýýðèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõàä þó àíõààðàõ âý? (2 öàã)

Çîðèëãî Áýë÷ýýðèéã õýðõýí ç¿é çîõèñòîé àøèãëàæ áàéñàí ìàë÷äûí óëàìæëàëò àðãà óõààí, ñî¸ëîîñ ñóðàëöàõ



àæèëëàãàà Ñýäýëæ¿¿ëýõ(5 ìèí)

¯ãèéí ñ¿ëæýýã òààñíààð ºíººäðèéí ¿çýõ õè÷ýýëèéí ñýäýâ ãàð÷ èðýõèéã ñóðàëöàã÷äàä òàéëáàðëàí õýëíý. 4 ñóðàëöàã÷èéí äóíä ¿ãèéí ñ¿ëæýý á¿õèé ÒªÌ 4.1-èéã òàðààæ ºãíº.

Áàãèéí ãèø¿¿ä õàìòðàí ¿ãèéí ñ¿ëæýýã òàéëæ ñàìáàðò áàéðëóóëíà.

á î ã

¿ õ ý ð

ò ó ã à ë

÷ î í î

ý ý ç ã è é

ý ð ã ý í ý ã

ð à ä è î


Ñóðàëöàã÷äûã 3 áàãò õóâààíà. Áàãóóäàä ÒªÌ 4.2, 4.3, 4.4-èéã òàðààæ ºãíº. ÒªÌ äýýðõ ýõòýé òàíèëöààä óã ¿éë ÿâäëûã æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëòîîð áóñäàäàà òàíèë-öóóëíà.

Ñóðàëöàã÷èä “óëààí, õºõ, øàð” ãýñýí ºíãèéí öààñíóóäààñ ñóãàëæ 3 áàãò õóâààãäàíà. Áàãèéí ãèø¿¿ä ÒªÌ äýýðõ ýõòýé òàíèëöààä ä¿ðýý õóâèàðëàíà. Èíãýõäýý áàãèéí á¿õ ãèø¿¿ä æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëòîíä îðîëöîíî.

Áàã òóñ á¿ð æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëòûã 10 ìèíóòàíä áýëò-ãýæ 5 ìèíóòààñ õýòðýõã¿éãýýð òîãëîæ ¿ç¿¿ëýõèéã ñàíóóëíà.

Áàãóóä ººðñäèéí òîãëîëòîî õèéæ ¿ç¿¿ëíý.


Áàãóóäûí òîãëîëòûí äàðàà äàðààõ àñóóëòóóäûí õ¿ðýýíä ñóðàëöàã÷äûí äóíä õýëýë-ö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëíà.

Ñóðàëöàã÷èä õàìòðàí ÿðèëöàæ, ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëíý.

35


Áèäýíä áýë÷ýýðòýé õîë-áîîòîé ÿìàð øèéäâýðëýõ ¸ñòîé àñóóäëóóä ãàð÷ èðæ áàéíà âý?Áýë÷ýýð ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé þì áý?Áýë÷ýýðèéí òàëààðõ ãàð÷ áóé ìàðãààíòàé àñóóäëóóäûã õýðõýí øèéäâýðëýõ ¸ñòîé âý?Ýäãýýð òîãëîëòóóäûí ÿâöàä òà íàðûí ãàð-ãàñàí øèéäâýð áîäèò õóóëü òîãòîîìæóóäòàé õýð íèéöýõ âý?

×ºëººòýé, íýýëò-òýéãýýð ñóðàëöàã÷èä ÿðèëöàõûí òóëä íýã òîì òîéðîã áîëæ ñóóö-ãààíà.


Àñóóäàë øèéäâýðëýõ (30 ìèí)

Ñóðàëöàã÷äûã 3 áàãò õóâààíà. Ñóðàëöàã÷ á¿ðò ÒªÌ 4.5-èéã òàðààæ ºãíº.

Ñóðàëöàã÷èä ãóðàâ ãóðâààðàà çýðýãöýí ñóóöãààíà.4 àñóóëòòàé òàíèëöààä ÷èíèé ¿çýë áîäîë ãýñýí áàãàíàíä ººðèéí õàðèóëòûã áè÷íý.

Ãóðàâ ãóðâààðàà çýðýãöýí ñóóæ áóé ñóðàëöàã÷äûí ãîëûí ñóðàëöàã÷ áàéðàíäàà ¿ëäýíý. Áàðóóí ãàð òàëä íü ñóóæ áóé ñóðàëöàã÷ áàðóóí òèéø, ç¿¿í ãàð òàëä ñóóæ áóé ñóðàëöàã÷ ç¿¿í òàëûí øèðýýíä øèëæèí ñóóæ ººð ñóðàëöàã÷èäòàé ¿ðãýëæë¿¿ëýí õàìòðàí àæèëëàíà.Çºâõºí àñóóëò 1-èéí õ¿ðýýíä õîîðîíäîî ñàíàë ñîëèëöîí ÿðèëöàíà.

Ñóðàëöàã÷ á¿ð áóñäàäàà îéëãîìæòîé áàéõààð ººðèéí ñàíààãàà èëýðõèéëýí ÿðèíà.ßðèëöëàãûí òýì-äýãëýëèéã ñóðàëöàã÷ á¿ð áóñäûí ¿çýë áîäîë ãýñýí áàãàíàíä òýìäýãëýí áè÷íý.

36


Õýëýëö¿¿ëýã áîëîí òýìäýãëýë áè÷èõ õóãàöàà äóóññàíûã ñàíóóëæ õýëíý. Ñóðàëöàã÷äûã ºìíºõèéí àäèëààð 3 óäàà áàéð øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàíà. 2,3,4 ãýñýí àñóóëòóóäûí õ¿ðýýíä àñóóëò á¿ðýýð ººð ººð ñóðàëöàã÷èäòàé ñàíàë áîäëîî õóâààëöàõ áîëîìæîîð õàíãàíà.

Ñóðàëöàã÷ á¿ð 2,3,4 äýõ àñóóëòûí òàëààðõ ÿðèëöëàãûí òýìäýãëýëèéã áóñäûí ¿çýë áîäîë ãýñýí áàãàíàíä òýìäýãëýí áè÷íý.

Ñóðàëöàã÷äûã 3 áàãò õóâààíà. Èíãýõäýý áàðóóí áà ç¿¿í òèéø øèëæèí ñóóñàí ñóðàëöàã÷èä òóñ òóñäàà íýã áàã, áàéðàíäàà áóþó ãîëä ñóóñàí ñóðàëöàã÷èä íýã áîëæ ººðñäèéí áè÷ñýí òýìäýãëýëýý àøèãëàí ýäãýýð àñóóëòûí õ¿ðýýíä ä¿ãíýëò ãàðãàíà. Ä¿ãíýëòýý òóëãóóð äîõèî, ñõåì çóðãààð èëýðõèéëíý. Áàã á¿ðò á¿ëãèéí àæëûí öààñ, 3-4 ºíãèéí õàðàíäààã òàðààæ ºãñºí áàéíà.

Ñóðàëöàã÷èä õàìòðàí ÿðèëöàæ ä¿ãíýëò ãàðãàíà.

Õ è ÷ ý ý ë ý ý íýãòãýí ä¿ãíýõ(10 ìèí)

Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí ¿çýë áîäëîî íýãòãýí íýãäñýí ä¿ãíýëò ãàðãàõàä ÷èãë¿¿ëýí àæèëëàíà. ¯ç¿¿ëýí 4.6 äýýðõ ìýäýýëýë äýýð òóëãóóðëàí õè÷ýýëèéã ñóðàëöàã÷èäòàéãàà õàìòðàí íýãòãýí ä¿ãíýíý.

Áàãóóä áóñàä áàãóóäûí ä¿ãíýëòýýñ ãàð÷ áóé ÷óõàë ñàíààíóóäûã òýìäýãëýí áè÷íý.

37


ÒªÌ 4.1

Õºíäëºíãººð:

Õîíü, ÿìààã åðºíõèéëñýí íýð Òàâàí õîøóó ìàëÒºë ìàëÌàëûí äàéñàíÖàãààí èäýýÃýðèéí ç¿¿í óðä áàéðëàõ õîãøèëÖàã àãààðûí ìýäýý ñîíñîõ õýðýãñýë

Æè÷: ¯ãèéí ñ¿ëæýýíèé áîñîî õ¿ñíýãòýíä ìàë àæ àõóéòàé õîëáîîòîé íýã ¿ã ¿¿ñýõ áºãººä ýíý íü ºíººäðèéí ¿çýõ õè÷ýýëèéí ñýäýâ áàéõ áîëíî.

1.2.3.4.5.6.7.

áîã

¿õýð

òóãàë

÷îíî

ýýçãèé

ýðãýíýã

ðàäèî

õàðèó

38


ÒªÌ 4.2Òîõèîëäîë 1

Õîíü÷èí Äîðæ ººðèéí ýçýìøäýã ºâºëæººíäºº ãàðàõàä ºâºëæººíä íü Ñ¿ðýíãèéíõ èðæ áóóñàí áàéëàà.

- Ýíý ìàíàé ºâºëæºº ø¿¿ äýý. Òàíàéõ ÿàãààä áóó÷èõñàí þì áý? ãýæ Äîðæèéã àñóóõàä

- Ìàíàéõ ýíý ºâºëæººã õóäàëäàæ àâñàí þìàà ãýæ Ñ¿ðýí õàðèóëàâ. Ãýòýë ýçýìøèõ ãýð÷èëãýý íü Äîðæèä áàéëàà. Ýíý òîõèîëäîëä àñóóäëûã ÿàæ øèéäýõ âý?

ÒªÌ 4.3

Òîõèîëäîë 2

Àéëóóä çóñëàíäàà òàâòàé ñàéõàí çóñàæ áàéëàà. Äàìáà õîíèî õàðèóëààä ÿâæ áàéòàë áýë÷ýýð äýõ õóäàã íü ýâäýð÷èõñýí áàéæýý. Ìàë óñã¿éäýõýä õ¿ðñýí ó÷èð ººðèéí áýë÷ýýðèéã îðõèæ í¿¿õ õýðýãòýé þì áàéíà ãýæ òýðýýð áîäæýý. Ýíý òîõèîëäîëä Äàìáûí àñóóäëûã ÿàæ øèéäýæ áîëîõ âý?

ÒªÌ 4.4Òîõèîëäîë 3

Áîëäûíõ òàâàí õîøóó ìàëòàé áºãººä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ÿìààí ñ¿ðãýý õýä äàõèí ºñãºí ¿ðæ¿¿ëæýý. Ãýòýë íýãýí ºäºð íàìàðæààíû àéëààñ Äîíäîã äàâõèí èðæ:

- Òàíàéõ ººð ãàçàð ëóó í¿¿. Òàíàé õýäýí ÿìààíààñ áîëæ áýë÷ýýð ñ¿éäýæ ã¿éöëýý ãýæýý. Ýíý òîõèîëäîëä Áîëä ÿìàð øèéäâýð ãàðãàõ õýðýãòýé âý?

39

ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÀÑÓÓÄËÛÃ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÒ ÒÓÑÃÀÍ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌÒª

Ì 4

.5

¹À

ñóóë

ò

×èíè

é ¿

çýë

áîäîë

Áóñ

äû

í ¿ç

ýë á

îäîë

Íýã

äñý

í ä¿ã

íýë

ò

1.

Ìàë

÷èä

äºðâº

í óë

èðë

ûí

îíö

ëîãò

òîõè

ðóó

ëàí

áýë

÷ýýð

ýý ÿ

àæ

àø

èãë

àä

àã

âý?

Æè

øýý

ãýýð

òàé

ëá

àðë

àí

áè

÷íý

¿¿.

2.

Áýë

÷ýýð

èé

ã óë

èðë

ûí

îíö

ëîãò

òîõè

ðóó

ëàí

àø

èãë

àõû

í à÷

õîë

áîãä

îë

þ

ó âý

?Æ

èø

ýýãý

ýð ò

àé

ëá

àðë

àí

áè

÷íý

¿¿.

3.

Òàâà

í õî

øóó

ìàë

ûí

áýë

÷ýýð

ÿë

ãààòà

é þ

ó?Æ

èø

ýýãý

ýð ò

àé

ëá

àðë

àí

áè

÷íý

¿¿.

4.

Áýë

÷ýýð

èé

ã çº

â çî

õèñò

îé

àø

èãë

àõû

í òó

ëä

ÿàõ

õýðýã

òýé

âý?

Æè

øýý

ãýýð

òàé

ëá

àðë

àí

áè

÷íý

¿¿.

40


¯Ç¯¯ËÝÍ 4.6

Àëñûí áýë÷ýýð

Óëèðëûí àëü íýã õýñýãò àøèãëàõ áýë÷ýýð

Íººö áýë÷ýýð

Òºëèéí áýë÷ýýð

Öàã àãààð òîõèðîìæã¿é

ºäðèéí áýë÷ýýð

Öàã àãààð òîõèðîìæòîé

ºäðèéí áýë÷ýýð

ÁÝË×ÝÝÐ

Õàâðûí áýë÷ýýð

Çóíû áýë÷ýýð

Íàìðûí áýë÷ýýð

ªâëèéí áýë÷ýýð

Îéðûí áýë÷ýýð

41


ÍÎÌ Ç¯É

Á.Áóðìàà, Á.Áàòöýöýã áà áóñàä. Áàãø íàðò çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà, Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë I –II õýñýã, ÓÁ, 2008.

Á.Áóðìàà, Á.Áàòöýöýã áà áóñàä. Áàãø íàðò çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà, Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë III-V õýñýã, ÓÁ, 2009.

Ä.Îþóí÷èìýã. Áýë÷ýýðýý øèíæýýä ¿çýýðýé, Ìàë÷èä, èðãýäèéí íºõºðëºëä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà, ÓÁ, 2009

Ä.Áàçàðã¿ð. Ìîíãîëûí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé, ÓÁ 2009

Î.Øàãäàðñ¿ðýí, Ìîíãîëûí áýë÷ýýðèéí ìàëûí áèîëîãè áà í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéí îíöëîã, ÓÁ

Ãîëûí óñíû ÷àíàðûí õÿíàëò, øèíæèëãýý, Áàãø íàðò çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà, ÓÁ 2009

“Íîãîîí ñóðãóóëü” ñîíèí №2 , ÄÁÕÑ-ÌÕÃ, ÓÁ, 2005

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Documents

Bagshiin Gariin avlaga (belcheer)