UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO – MATEMATIČKI FAKULTET

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

BBIIOOLLOOŠŠKKAA IINNDDIIKKAACCIIJJAA KKVVAALLIITTEETTAA VVAAZZDDUUHHAA UU

AALLEEKKSSIINNCCUU -- MMAASSTTEERR RRAADD --

Kandidat: Mentor:

Milenković T. Violeta Dr Slaviša Stamenković

Niš, 2015.

University of Niš

Faculty of sciences and mathematics

Department of Biology and Ecology

Air quality bioindication in Aleksinac

Master thesis

Niš, 2015.

Biografija

Violeta Milenković rođena je 1. januara 1991. godine u Aleksincu. Osnovnu školu završava 2006. godine, a Aleksinačku gimnaziju 2010.

godine. Po završetku srednje škole upisuje osnovne-akademske studije na Prirodno-matematičkom fakultetu Univerziteta u Nišu, na Departmanu za

biologiju i ekologiju. Osnovne studije završava 2013 god. sa prosekom 8.56 i

upisuje master akademske studije, smer Ekologija i zaštita prirode. 2015. godine završava master studije sa prosečnom ocenom 9.55.

Zahvalnica

Posebnu zahvalnost dugujem svom mentoru prof. dr Slaviši

Stamenkoviću, na uloženom trudu i razumevanju, kao i na nesebičnoj pomoći prilikom izrade master rada.

Zahvaljujem se i svojoj porodici na podršci koju su mi pružali

svih ovih godina.

Rezime

Master rad prikazuje rezultate istraživanja aerozagađenja, korišćenjem

lišaja kao organizama indikatora. Ovaj način istraživanja kvaliteta vazduha u Aleksincu do sada nije rađen.

Istraživanje različitih vrsta epifitskih lišaja rađeno je standardnom

metodom, u periodu od marta do avgusta 2015. godine. Istraživanje je obuhvatilo 11 tačaka na urbanoj teritoriji Aleksinca pri čemu su lišaji

sakupljani sa podloge koju je predstavljala kora drvenastih vrsta biljaka.

Analizom sakupljenih uzoraka, utvrđeno je prisustvo 10 vrsta lišaja iz 9 rodova. Kartiranjem lišaja i izračunavanjem Indeksa atmosferske čistoće

(IAP) dobijene su 2 zone lišajske indikacije aerozagađenja i to “zona borbe” i “zona lišajske pustinje“. „Zona lišajske pustinje“ obuhvata veći deo

Aleksinca, a „zona borbe“ periferiju grada.

ABSTRACT

Master thesis presents the results of researches of air pollution by

using lichens as indicator organisms. This way of researching air quality in Aleksinac has not been done so far.

Research of the different species of epiphytic lichens was done by a

standard method, in the period from March to August 2015. The study included 11 points of the urban territory of Aleksinac where the lichens were

collected from the surface represented by the bark of woody plants.

Analysing collected samples, it was determined the presence of 10 species of lichens from 9 genus. Mapping of lichens and calculating the index

of atmospheric purity (IAP) 2 zones lichen indication of air pollution were

determined - "struggle zone" and "desert zone". "Desert zone" comprises almost entire Aleksinac area and "struggle zone" comprises the periphery of

the city.

Sadržaj

1.Uvod ............................................................................. 1

1.1 Životna sredina ...................................................... 1

1.1.1. Ugrožavanje životne sredine .......................... 1

1.2.Vazduh .......................................................... 2

1.2.1. Izvori i vrste zagađenja vazduha .................... 2

1.2.2. Posledice aerozagađenja ............................... 4

1.3. Bioindikacija i biomonitoring .................................... 6

1.4. Opšte karakteristike lišaja ....................................... 8

1.4.1. Šta su lišaji ................................................. 8

1.5.2. Morfološka građa lišaja ................................. 8

1.4.3. Upotreba lišaja ............................................ 9

1.4.4. Lišaji kao bioindikatori ................................. 10

1.5. Pregled dosadašnjih istraživanja na teritoriji Srbije i Jugoslavije ................................................................. 12

2. Geoklimatkse karakteristike opštine Aleksinac ............ 14

2.1. Kvalitet vazduha u Aleksincu .................................. 15

2.2 Stanje vazduha u Aleksincu ..................................... 18

3. Materijal i metode ....................................................... 19

4.Rezultati ...................................................................... 20

5. Diskusija ..................................................................... 24

6.Zaključak ..................................................................... 27

7. Literatura .................................................................... 28

8. Prilog .......................................................................... 31

11

1.Uvod

1.1 Životna sredina

Krajem 70-ih i početkom 80-ih godina 20.veka, došlo je do velikih

promena u sredinama u kojima ljudi borave i deluju. Svojim postupcima

doveli smo do zagađenja vode, vazduha i zemljišta, do degradacije mnogih

ekosistema, kao i potrošnje velikih količina resursa. „Životna sredina je

pirodni okvir života u kome sva živa bića žive i deluju mnogostruko

povezana uzajamnim uticajima“ (Stanković, 1933, 1977). Odnosno, pod

pojmom životna sredina podrazumevamo prostor u kome žive sva živa bića,

mikroorganizmi, biljke, životinje, čovek uslovljeni međusobnim odnosima. Za

razliku od ostalih organizama, čovekov uticaj na životnu sredinu je

specifičan. Od njegovog postanka, pa do današnjih dana, čovek prirodu

koristi, menja je, prilagođava sopstvenim potrebama na način i kvalitativno i

kvantitativno više-manje drugačiji nego ostala živa bića, te na taj način utiče

na nju i to uglavnom negativno. Međutim, njegovo delovanje se ispoljava i

na ostale organizme koji dati prostor naseljavaju i na taj način se remeti

prirodna ravnoteža.

Vazduh, voda i zemljište su osnovni abiotički faktori životne sredine a

u isto vreme i medijumi, koji obezbeđuju život i opstanak svim organizmima.

Raznovrsnost i rasprostranjenost živog sveta (biodiverzitet) je u korelaciji sa

ovim faktorima, i istovremeno abiotički faktori zavise od živih bića.

1.1.1. Ugrožavanje životne sredine

Zagađivanje životne sredine odigrava se kontinuirano, u granicama

određenih koncentracija zagađivača. (Matović, 1997.) Savremeni čovek,

primenom tehnike, ukoliko se radi o proizvodnji ili korišćenju određenih

usluga, unosi velike količine zagađujućih materija u sva tri agregatna stanja

i u sva tri medija životne sredine: vazduh, vodu i zemljište. Na taj naćin

dolazi do poremećaja prirodne ravnoteže , koja se ogleda u sledećem:

- zagađenim površinskim vodama

- zagađenim i degradiranim podzemnim vodama

- promenama u sastavima svih faktora životne sredine

22

- globalnom zagađenju atmosfere i klimatskim promenama izazvanim tim

zagađenjima

- promenama reljefa

- promenama u sastavu i stabilnosti zemljišta

- uništavanju šuma i druge vegetacije

- nemogućnosti faktora u životnoj sredini da na prirodan način obavljaju

razmenu matterije

- iscrpljivanju mineralnih i drugih izvora

- stvaranju velikih sistema tehnosfere

- izumiranju i nestanku mnogih populacija biljnih i životinjskih vrsta i

ugrožavanju postojećih

- sve većem obojevanju i smrtnosti ljudi zbog zagađene životne sredine (Đukanović,1996)

1.2.Vazduh

Vazduh je smeša gasova. Najzastupljeniji su azot (79%) i kiseonik

(21%). Kada govorimo o zaštiti vazduha, podrazumevamo da je to vazduh u

troposferi na otvorenom. Troposfera je sloj najbliži zemljinoj površini,

debljine oko 15 km. U prizemnom delu ovog sloja ostaje najveći deo emisije

otpadnih gasova i čestica.

“Pod zagađenjem vazduha podrazumevamo kvalitativne i kvantitativne

izmene fizičkih, hemijskih i bioloških karakteristika vazduha, koje vode ka

narušavanju ekosistema“ (Cvijan, 2000).

1.2.1. Izvori i vrste zagađenja vazduha

Izvori zagađivanja vazduha mogu biti prirodni i veštački – antropogeni.

Veštački izvori zagađenja vazduha su uglavnom rezultat ljudskih

aktivnosti (antropogeni) i mogu se svrstati u tri grupe:

Stacionarni izvori

- Izvori zagađenja u ruralnim područjima vezanim za poljoprivredne

aktivnosti, rudarstvo i kamenolome;

33

- Izvori zagađenja vezani za industrije i industrijska područja, hemijsku

industriju, proizvodnju nemetala, metalnu industriju, proizvodnju

električne nergije;

- Izvori zagađenja u komunalnim sredinama, kao što su zagrevanje,

spaljivanje otpada, individualna ložišta, perionice, servisi za hemijsko

čišćenje i dr.

Pokretni izvori

Obuhvataju bilo koji oblik motornih vozila sa unutrašnjim

sagorevanjem, kao što su laka vozila koja koriste benzin, laka i

teška vozila koja koriste dizel; motocikle; avione;

Izvori zagađenja iz zatvorenog prostora

Obuhvataju biološka zagađenja (polen, grinje, plesni, kvasci,

insekti, mikroorganizmi), emisije od sagorevanja i zagrevanja,

emisije od različitih materijala ili materijala kao što su isparljiva

organska jedinjenja, olovo, radon, azbest i različite sintetičke

hemkalije, duvanski dim i drugo.

Takođe, izvore zagađenja možemo podeliti prema fizičkim i prostornim

karakteristikama na:

- Tačkasti (dimnjaci) kod kojih emisije dostižu veće visine i iznad

troposfere i koji kontaminiraju širi prostor;

- Površinski (ložišta domaćinstava, automobili) gde otpadne emisije

pretežno ostaju u prizemnom sloju, kakvi su polutanti sa kratkim

rezidentalnim vremenom i koji izazivaju lokalno zagađenje

- Linijski, kakve si npr. Saobraćajnice duž magistralnih puteva ili ulice,

naročito sa visokim zgradama. Polutanti atmosfere se javljaju u sva tri

agregatna stanja.

Polutante antropogenog porekla prema nastanku, kvalitativnim svojstvima i

efektima možemo razvrstati u dve kategorije: Primarni polutanti potiču iz

poznatih izvora, poznatih kvalitativnih i kvantitativnih osobina a emituju se

direktno iz izvora zagađenja u atmosferu;

44

Sekundarni polutanti se formiraju u atmosferi interakcijama primarnih

polutanata ili njihovom interakcijom sa sastojcima vazduha. Sekundarni

polutanti su često toksičniji od primarnih.

Tab. 1. Glavni zagađivači vazduha i njihovi izvori (Đukanović, 1991.)

VRSTA ZAGAĐIVAČA IIZZVVOORR ZZAAGGAAĐĐIIVVAAČČAA

UUGGLLJJEENN--DDIIOOKKSSIIDD ((CCOO22)) SSAAGGOORREEVVAANNJJEE FFOOSSIILLNNIIHH

GGOORRIIVVAA,,VVUULLKKAANNII,,ŽŽIIVVOOTTIINNJJEE

UUGGLLJJEENN--MMOONNOOKKSSIIDD ((CCOO)) AAUUTTOOMMOOBBIILLII NNAA GGAASS,, IINNDDUUSSTTRRIIJJAA KKOOJJAA

KKOORRIISSTTII GGAASS IILLII UULLJJAA,,ZZAAGGRREEVVAANNJJEE ZZGGRRAADDAA

UULLJJIIMMAA IILLII GGAASSOOMM,, VVUULLKKAANNII

OOKKSSIIDDII SSUUMMPPOORRAA ((SSOO22 ,,SSOO33)) IINNDDUUSSTTRRIIJJAA KKOOJJAA KKOORRIISSTTII UUGGAALLJJ II NNAAFFTTUU,,

ZZAAGGRREEVVAANNJJEE UUGGLLJJEEMM II NNAAFFTTOOMM,, EELLEEKKTTRRAANNEE

KKOOJJEE KKOORRIISSTTEE UUGGAALLJJ,, NNAAFFTTUU II GGAASS

OOKKSSIIDDII AAZZOOTTAA ((NNOO,,NNOO22)) AAUUTTOOMMOOBBIILLII NNAA GGAASS,, ZZAAGGRREEVVAANNJJEE ZZGGRRAADDAA

LLOOŽŽ UULLJJEEMM II GGAASSOOMM,, IINNDDUUSSTTRRIIJJAA II EELLEEKKTTRRAANNEE

AAZZOOTTNNAA JJEEDDIINNJJEENNJJAA IINNDDUUSSTTRRIIJJSSKKII PPRROOCCEESSII,, PPRROOCCEESSII

SSAAGGOORREEVVAANNJJAA,, BBIIOOLLOOŠŠKKOO RRAASSPPAADDAANNJJEE

OOZZOONN ((OO33)) RREEAAKKCCIIJJEE UU TTRROOPPOOSSFFEERRII II TTRRAANNSSPPOORRTT IIZZ

SSTTRRAATTOOSSFFEERREE

1.2.2. Posledice aerozagađenja

Aerozagađenje je najstariji oblik zagađivanja životne sredine. Posledice

aerozagađenja osećaju sva živa bića, u većoj ili u manjoj meri, uključujući i

čoveka koji predstavlja najčešći uzrok ovog tipa zagađenja. Zagađen vazduh

deluje i na ostale komponente prirode, recimo na vegetacijski pokrivač. S

obzirom da su sve komponente prirode međusobno povezane, degradacija

jedne vodi ka degradaciji druge komponente. Uništavanjem vegetacije,

smanjuje se mogućnost obnove kiseonika. Posledice aerozagađenja su

kompleksne i nesagledive, jer zagađivači najšešće deluju kao celina,

sinergistički.

55

Brojne epidemiološke studije su pokazale da su stope morbiditeta i

mortaliteta od malignih oboljenja, posebno disajnih organa u korelaciji sa

zagađenošću vazduha a često i sa veličinom grada (Đukanović,1991.)

Dejstvo aerozagađenja na čoveka može da bude:

1. indirektno

2. direktno

Posledice na zdravlje ljudi javljaju se u vidu sledećih oboljenja:

akutnih i hroničnih

raka pluća i bronhija

anemije

oboljenja kože

poremećaja u metabolizmu

smanjenja otpornosti organizma

poremećaja imunološke odbrane organizma

povećanog broja spontanih pobačaja

menstrualnih tegoba

zastoja u rastu dece

okoštavanja kod dečjeg uzrasta

smanjenog vitalnog kapaciteta dece u gradovima i

industrijskim zonama

genetskih promena, povećanog procenta oboljenja dece od

kretenizma

povećanog broja obolelih od dijabetesa

66

1.3. Bioindikacija i biomonitoring

Organizmi, populacije, biocenoze, pa i čitavi ekosistemi izloženi

su neprekidnom delovanju biotičkih i abiotičkih faktora. Da bi opstali,

organizmi su razvili razne adaptacije na stres faktore. Kako bi na vreme

uočili promene u životnoj sredini, razvijene su matematičke, fizičko-hemijske

i biološke metode indikacije stanja životne sredine. Promene u životnoj

sredini se mogu registrovati u bilo kom segmentu njene strukture i

funkcionisanja.

Postoje sve velike grupe metoda koje se koriste za otkrivanje i

registraciju promena u životnoj sredini, kao i zagađenja:

Fizičko-hemijske i

Biološke metode

Fizičko-hemijske metode se zasnivaju na fizičko-hemijskom merenju

i matematičkom izračunavanju količine i koncentracije praćenog polutanta u

jediničnom volumenu u jedinici vremena ili matematičkom modelovanju i

predviđanju promena sistema životne sredine.

Biološke metode podrazumevaju registraciju i praćenje reakcije i

promena koje se dešavaju na nekom od nivoa biološke tj. ekološke

organizacije živih bića odnosno biotičkom ili ekološkom sistemu.

Termin bioindikatori prvi je upotrebio Clements, 1920. godine da bi

označio organizme koji svojim prisustvom na staništu jasno ukazuju na

ekološke uslove staništa. Bioindikator je organizam (ili deo organizma,ili

zajednica organizama) koji sadrži informacije o kvalitetu sredine (ili dela

sredine). Biomonitor je organizam (deo organizma ili zajednica organizama)

koji sadrži informacije o kvantitativnom aspektu kvaliteta sredine.

Monitoring (engl. Monitoring) – Biološki monitoring je regularno,

sistematsko korišćenje organizama za određivanje kvaliteta sredine. (Cairns,

1979.)

Postoji aktivna bioindikacija (biomonitoring) i pasivna bioindikacija.

77

Aktivni biomonitoring – podrazumeva bioindikatore (biomonitore) koji

se uzgajaju u laboratorijskim uslovima i izlažu uticaju, u standardnoj

proceduri na terenu, u definisanom vremenskom intervalu. U slučaju

pasivnog biomonitoringa, analizira se reakcija organizama koji se već nalaze

u prirodnim ekosistemima.

Negativan uticaj zagađivača, odražava se na organizam na

anatomskom, morfološkom, fiziološkom i genetskom nivou, pa u nekim

slučajevima čitava zajednica propada i nestaje sa zagađenog prostora. U

slučaju da delovanje datog polutanta prestane posle nekog vremena

delovanja na organizam, potreban je određeni period vremena bez

zagađenja, da bi se jedinke ili populacija vratile na dato stanište, odnosno da

bi došlo do rekolonizacije staništa. Iz tog razloga, biološke metode nas za

razliku od fizičko-hemijskih na indirektan način upućuju na stepen prisustva

polutanata u vazduhu. Primenom bioloških metoda, dobijamo rezultate o

celokupnom delovanju polutanata prisutnih u vazduhu, a ne samo

pojedinačnog agensa. Sa obzirom da je u atmosferi prisutan veći broj

polutanata, oni najčešće deluju kao celina, sinergistički. Takođe, primenom

ovih metoda uz pomoć bioindikatora, moguće je sagledati negativno

delovanje polutanata u okviru dužeg perioda, jer organizami tokom vremena

akumuliraju agense u svom telu (bioakumulacija).

Prednost biološkog monitoringa – biomonitoringa u odnosu na fizičko-

hemijski monitoring se ogleda u:

Biomonitoring daje kumulativnu sliku zagađenja

Biomonitoring je jeftiniji od ostalih tipova monitoringa

U biološkom monitoringu zagađenosti vazduha koriste se lišaji i

mahovine.

88

1.4. Opšte karakteristike lišaja

1.4.1. Šta su lišaji

Lišaji predstavljaju jedinstvenu grupu živih organizama,

sastavljenu od dve komponente – alge (phycobiont) i gljive

(mycobiont). Alga i gljiva zajedno čine organizam sa novim

anatomskim, morfološkim, fiziološkim i ekološkim karakteristikama.

Gljive koje ulaze u sastav lišaja pripadaju klasi askomiceta

(Ascomycetes), ili bazidiomicetama (Basidiomycetes). Alge koje ulaze u

sastav lišaja uglavnom pripadaju zelenim i modrozelenim algama.

1.5.2. Morfološka građa lišaja

U morfološkom pogledu, razlikujemo tri osnovna tipa talusa

Korast Listast Žbunast

Glavni deo tela lišaja čini gljiva i od nje zavise oblik i izgled samog

lišaja. Alga, koja je autotrofni organizam fotosintetiše i stvara organske

materije koje koristi gljiva. S druge strane , alga od gljive prima vodu,

mineralne soli, ugljen-dioksid oslobođen procesom disanja. Ovakav

odnos predstavlja obligatni mutualistički tip odnosa - simbiozu, gde oba

člana imaju koristi. Takođe, alge u sastavu lišaja imaju prednost u

odnosu na one koje žive slobodne sa obzirom da lišaji opstaju na raznim

supstratima i u nepovoljnim uslovima, alge su na taj način „pobedile“

nepovoljna staništa i održale se zahvaljujući interakciji sa gljivama.

99

Lišaji apsorbuju vodu celom površinom svog tela i primaju je u

vidu vodene pare iz vazduha.

Jedna od bitnih karakteristika lišaja je da sadrže lišajske

kiseline. Determinisanje mnogih vrsta lišaja se vrši upravo prema vrsti

lišajske kiseline koju sadrži.

Lišaji se mogu razmnožavati vegetativno (bespolno) i polno. Kod

vegetativnog razmnožavanja, na talusu lišaja se razvijaju jedinstvene

vegetativne strukture, takozvane soredije, izidije, skvamule, lobule itd.

U lišaju se polno razmnožava samo fungalna komponenta, tako što

obrazuje apotecije ili peritecije sa askusima i askosporama.

Lišaji veoma sporo rastu. Godišnje, priraštaj njihovog tela je

ponekad manji od jednog centimetra. Iz tog razloga ne mogu opstati u

staništima sa bujnom vegetacijom. Lišaji su dugoživeći organizmi. Za

neke alpske i arktičke vrste smatra se da su stare preko hiljadu godina.

Lišaji se u celini odlikuju širokom geografskom rasprostranjenošću,

kosmopoliti su. Rasprostranjeni su od arktičkih područja do umerenih i

tropskih zona. Naseljavaju staništa koja karakterišu nepovoljni ekološki

uslovi za većinu drugih organizama, kao što su pustinje, polarni regioni i

vrhovi planina.

1.4.3. Upotreba lišaja

Iako se često ne pominje značaj lišaja i njihova upotreba, lišaji

imaju veliki značaj, kako za čoveka tako i za ostale organizme. U

narodnoj medicini primena lišaja ima dugu istoriju. Još u starom Egiptu

korišćena je vrsta Pseudoevernia furfuracea. Hipokrat je preporučivao

korišćenje Usnea barbata za lečenje pojedinih bolesti. (Stevanović i

Vasić,1995.)

U srednjem veku su neke vrste lišaja bile cenjene od strane

„medicinara“, kao što su: Lobaria pulmonaria, Parmelia sulcata ili

Peltigera canina.

Danas, lišaji se koriste relativno malo u medicini, iako su

otrkrivene lišajske kiseline sa antibiotičkim svojstvima. Lišajska

supstanca, žuti pigment, tzv. usninska kiselina je antibiotik koji je našao

široku primenu u mnogim komercijalnim proizvodima a koristi se i za

lečenje spoljašnjih upalnih procesa i površinskih rana.

1100

Mnoga esencijalna ulja i derivati depsida su ekstrahovani iz vrsta

roda Evernia, Parmelia i Ramalina. Zbog toga se koriste u kozmetičkoj

industriji, naročito u Francuskoj.

Lišaji predstavljaju vazan izvor hrane za mnoge životinje, naročito

u arktičkim regionima. Značajan su izvor hrane irvasima i karibuima

tokom zime i to vrste iz roda Cladonia i Cetraria.

1.4.4. Lišaji kao bioindikatori

Prva istraživanja iz oblasti bioindikacije lišaja, vezana za

zagađenost vazduha datiraju još iz 19. veka. 1866. Godine Nylander

je zapazio da je fungia lišaja u Luksemburškom parku u Parizu

siromašnija u odnosu na okolinu grada. Primećeno je da u centru

grada brojnost individua i vrsta lišaja je obično manja nego u okolini

grada, dok u nekim industrijskim zonama lišaji potpuno odsustvuju.

Njihov nestanak je doveden u vezu sa velikim zagađenjem vazduha,

naročito sa visokom koncentracijom SO2, već u koncentraciji od 0,08-

0,1 mg/m3 vazduha počinje da deluje negativno na lišaje, jer dovodi

do stvaranja mrkih polja u hloroplastima alge, što posle izvesnog

vremena izaziva nekrozu i propadanje lišaja. Visoka osetljivost lišaja

se zasniva na specifičnoj prirodi ovog organizma. Algalna

komponenta čini oko 5% i metabolički procesi se pretežno u njoj

odvijaju.

Postoji više razloga zašto su lišaji dobri bioindikatori:

1. Lišaji nemaju površinski zaštitni sloj na svom talusu, tako da

polutanti prodiru u njihov talus i negativno utiču na ćelije obe

komponente, alge i gljive;

2. Hranu usvajaju iz vazduha i iz padavina, te se na taj način

zagađujuće supstance dospevaju u talus lišaja;

3. Za razliku od vaskularnih biljaka, lišaji nemaju mogućnost da

odbace pojedine delove tela i da se na taj način oslobode štetnih

supstanci, akumuliranih u telu. Takođe, lišaji nemaju mogućnost

izlučivanja, na taj način sve supstance koje usvoje, trajno ostaju u

talusu.

1111

4. Lišaji metabolišu u toku cele godine, jer im niska temperatura ne

ograničava proces fotosinteze.

5. Lišaji su dugoživeći organizmi i sporo rastu. Na taj način je

moguće pratiti negativne uticaje u dugom vremenskom periodu.

6. Alga i gljiva su čvrsto povezane, svako zagađenje dovodi do

narušavanja simbioze između ove dve komponente.

Ove osobine su omogućile da se upravo lišaji koriste kao indikatori

opšteg stepena zagađenosti vazduha. Ovaj oblik bioindikacije se

zasniva na činjenici da su različite vrste lišaja različito osetljive na

stepen zagađenosti vazduha, naročito na koncentraciju SO2, koji je

prisutan svuda gde i sagorevanje fosilnih goriva. U najzagađenijim

područjima, lišaja nema. Prve reaguju žbunaste i listaste forme, jer

je i površina njihovog tela veća, te samim tim akumuliraju veću

količinu polutanata u svom talusu. Diverzitet lišaja obrnuto je

proporcionalan stepenu zagađenosti vazduha.

Neke vrste lišaja koje su indikatori različitog nivoa

zagađenja

Visoko

zagađenje

Umereno

zagađenje

Neznatno

zagađenje

Minimalno

zagađenje

Hypogymnia

physodes

Evernia

prunastri

Parmelia

caperata

Usnea

subfloridana

Xanthoria

parietina

Foraminella

ambigua

Graphis

scripta

Parmelia

perlata

Lecanora

dispersa

Lecanora

chlarotera

Bryoria

fucescens

Degelia

plumbea

Diploicia

canescens

Ramalina

farinacea

Physconia

distorta

Ramalina

fraxinea

Lepraria

incana

Lecidella

elaeochroma

Opegrapha

varia

Teleoschistes

flavicans

1122

1.5. Pregled dosadašnjih istraživanja na teritoriji Srbije i Jugoslavije

Na prostorima Srbije, lišaji se prvi put pominju u radu Josifa

Pančića,1859. godine u kome piše o nekim posebnim biljkama koje

rastu na serpentinima, odnosno o lišajima i mahovinama (Stevanović &

Vasić, 1995). Simić je od 1888. godine do 1890. prikupljao lišaje i naveo

81 takson i na taj način predstavio prvi prilog za floru lišaja u Srbiji

(Pejčinović et al.2000). Kasnije su Marinović i Pejčinović ispitivali pH

vrednosti supstrata kore različitih vrsta drveća na razvitak vrste

Xanthoria parietina (L.) Fr. (Marinović, 1988)

Murat Murati je na više lokaliteta ispitivao lišaje u Srbiji, 70-ih i

80-ih godina. (Murati, 1992) Rad Kušana je poslužio kao osnova za rad

Gajića i Koraća „Pregled lišajeva u Srbiji“ (Gajić & Korać,1991), u kojem

se za područje naše zemlje navode 322 vrste lišaja (Stevanović & Vasić,

1995). Rezultati dugotrajnih istraživanja Frana Kušana su dela:

„Prodromus flore lišaja Jugoslavije“ gde je opisao 1159 vrsta i 750 novih

formi lišaja i „Centraria islandica u Jugoslaviji“.(Kušan, 1953) Bilovitz je

istraživao lišaje i u našoj zemlji, kada je prezentovao 115 vrsta

zasnovanih na herbarijumskim podacima i istraženoj literaturi (Bilovizt &

Mayrhofer, 2008). Opisao je 11 novih vrsta: Caloplaca hymenea,

Fuscopannaria ignobilis, Hypogymnia laminisorediata, Mycobilimbia

hypnorum, Pertusaria hymenea, Polychidium muscicola, Pycnora

xanthococca, Rhizocarpon kakurgon, Spilonema revertens, Trapelia

placodioides i Xanthoria ulophylloides. U skorije vreme rađeno je na

zaštiti lišaja u Srbiji, kao i analiza dosadašnje zaštite (Ivančević et al.

2013).

„Lišajevi su izrazito osetljivi na zagađenje vazduha, a posebno na

prisustvo sumpor-dioksida, pa su zbog toga ovu pojavu botaničari uočili

još u 19. veku, kada je počelo ozbiljnije zagađivanje vazduha“

(Jablanović et al. 2003). O lišajima kao bioindikatorima rađena su

brojna istraživanja na raznim područjima, a neka od njih su:

„Bioindikacija aerozagađenja na području grada Niša korišćenjem lišaja“

(Cvijan & Stamenković, 1996); „Bioindikacija aerozagađenja u Prokuplju

putem lignikolnih lišaja“ (Stamenković, 1997); „Lišajna flora Vranja i

uže okoline“ (Pejčinović et al. 2002), a kasnije i Stamenković i Cvijan

(2004). Lišajsku fungiju Pirota kao i bioindikaciju vazduha istraživao je

1133

Stamenkovć (Stamenković, 2002) a Leskovca, Stamenković i Cvijan

(Stamenković & Cvijan, 2002). Takođe su istražili i determinisali

zagađene zone u Knjaževcu (2010), gde su utvrdili dve zone sa

razlučitim stepenom zagađenja. (Stamenković & Cvijan, 2010)

1144

2. Geoklimatkse karakteristike opštine Aleksinac

Geografski polažaj Aleksinca sa

43° 32´ geografske širine i 21° 43´

geografske dužine i nadmorskom visinom

od 140-240 m, ima sva obeležja umereno

kontinentalnog podneblja. Grad Aleksinac

se nalazi 210 km jugoistočno od

Beograda, 30 km severozapadno od Niša,

na međunarodnom drumskom i

železničkom Koridoru 10. Aleksinačka

kotlina je oivičena Ozrenskim planinama

na severoistoku i Malim i Velikim

Jastrebcem na jugozapadu, na ušću

Sokobanjske Moravice u Južnu Moravu. Teritorija opštine Aleksinac se sastoji

od brdsko-planinskog i ravničarskog dela koji leži u dolini reke Južne Morave. U

ravničarskom delu u pogledu kvaliteta zemljišta preovladavaju aluvijalni kanali

i gajnjača, dok u brdsko-planinskom delu od tipova zemljišta preovladava

smonica.

U hidrografskom pogledu područje opštine Aleksinac je bogato vodenim

tokovima i sa svojom hidrografskom mrežom predstavlja deo sliva Južne

Morave. Ukupna količina vode je povećana izgradnjom veštačke akumulacije

„Bovan“. Kroz Aleksinac protiče reka Moravica, sa tokom od 20 km od

Bovanskog jezera do ušća u Južnu Moravu.

Na području opštine Aleksinac, vlada umereno-

kontinentalna klima koja se odlikuje većim godišnjim

temperaturnim kolebanjima, tako da su izražene

značajne razlike u temperaturi tokom godine. Najčešći

vetrovi su severozapadni, istočni, jugoistočni i južni. U

samom naselju, oseća se uticaj svakodnevnog

„lahora“ što utiče na permanentno provetravanje

grada, odnosno prostorna situacija je

aeromeliorativna. Teritorija opštine Aleksinac

nalazi se u zoni 7-og stepena seizmičkog intenziteta po skali MCS. (LEAP)

Aleksinački kraj raspolaže sa 70 660 hektara zemljišne površine. Od tog

zemljišta 20 150 hektara je pokriveno šumom, što je 28,5 % ukupne teritorije.

Ove šume zauzimaju 1,2 % ukupnog šumskog fonda Srbije. Ostali deo

Aleksinačkog kraja je pod kulturama. Najrasprostranjenija je žito, a pored

SSLL..11 „„RRUUŽŽAA VVEETTRROOVVAA““ NNAA PPOODDRRUUČČJJUU

AALLEEKKSSIINNCCAA

1155

njega gaji se i duvan, vinova loza, povrtarske kulture i u manjoj meri prisutni

su voćnjaci. Poljoprivredno zemljište zauzima 64% teritorije.

2.1. Kvalitet vazduha u Aleksincu

Kvalitet vazduha u Aleksincu uslovljen je klimatskim, geografskim,

geomorfološkim karakteristikama i emisijom polutanata iz raznih stalnih

i povremenih izvora (Đorđević at all, 2007).

Privredni razvoj, potrebe za sve većom količinom energije i

intenzivna urbanizacija Aleksinca uslovljava relativno veliki broj

antropogenih izvora zagađivanja. Osnovni uticaji na kvalitet vazduha u

Aleksincu uslovljeni su:

1. Tehnološkim procesima i operacijama industrije i male privrede,

2. Sagorevanjem benzina, dizel goriva i drugog pogonskog goriva,

transformisanjem hemijske energije goriva u neki drugi oblik

energije, pre svega u toplotnu.

Izraženi, nedovoljno planski razvoj

industrije u Aleksincu doveo je do

negativnih karakteristika u pogledu

lokacije industrijskih objekata pa time i

njihovih emitera, koji se nalaze u istom

prostoru ili u neposrednoj blizini

naseljenih područja.

Rasporedom industrijskih preduzeća na

području opštine formirane su:

1. Severozapadna industrijska

zona

2.Južna industrijska zona

3.Industrijska zona u Žitkovcu

Industrijski lokaliteti se nalaze na rubnim delovima stambenih zona ili su

delimično u sklopu urbanizovanih delova grada.

SSLLIIKKAA 22.. TTOOPPOOGGRRAAFFSSKKAA KKAARRTTAA OOPPŠŠTTIINNEE AALLEEKKSSIINNAACC

((ĐĐOORRĐĐEEVVIIĆĆ EETT AALLLL,, 22000077))..

1166

U Aleksnincu industrijska energetska postrojenja kao i individualne

kotlarnice u kojima se vrši sagorevanje fosilnih goriva dovode do emitovanja

zagađujučih supstanci. Kao produkt sagorevanja goriva, pored gasovitih

supstanci oslobađa se dim i čađ.

Slika 3. Položaj industrijskih preduzeća u opštini Aleksinac

Na užem području opštine Aleksinca nalazi se 14 registrovanih

kotlarnica koje za proizvodnju toplotne energije koriste ugalj, mazut i

lož-ulje. Izračunata prosečna godišnja emisija polutanata koji nastaju

sagorevanjem uglja i tečnih goriva iz kotlarnica data je u sledećoj tabeli.

1177

Tabela 2. Proračunata masa emitovanih polutanata iz instalisanih kotlovskih

kapaciteta u oblasti školstva, dečijih ustanova, zdravstvenih i drugih

delatnosti. (Anonimus, 2006)

Naziv preduzeća

Kg emitovanog polutanta/ m3 vazduha

HCHO CH4 NOx SO2 SO3 CO

Zdravstveni centar Aleksinac

52,75 52,75 1

896,2

6

6 616,26

84,39 52,75

Gerentološki

centar 39,56 39,56

1 422,2

4

4

962,34 63,3 39,56

Dečiji vrtić Lane 26,37 26,37 948,1

3

3

308,13 42,2 26,37

Autobuska stanica

13,19 13,19 21,1 13,19

Hotel Putnik 2 268

Tehnička i poljoprivredna

škola 26,37 26,37

948,1

3

3

308,13 42,2 26,37

Niška banka 13,19 13,19 474,1

2

1654,1

2 21,1 13,19

SDK

OŠ Ljupče

Nikolić 13,19 13,19

474,1

2

1654,1

2 21,1 13,19

Dom Kulture 13,19 13,19 474,1

2 1654,1

2 21,1 13,19

Viša škola za

obrazovanje vaspitača

0,3 680,41 544,3

3 3 401, 98

Dom učenika 0,3 680,41 544,3

3 3 401,98

PTT 18,46 18,46 663,6

7 2 315,6 29,54 18,46

Opštinska

uprava 18,46 18,46

663,6

7

2 315,

6 29,54 18,46

Slika 4. Ukupna god. masa emitovanih

polutanata iz ind. kotlovskih postr. i

instalisanih kotlovskih postr. u oblasti

školstva, dečijih ustanova, zdravstva i dr.

(Anonimus, 2006)

1188

2.2 Stanje vazduha u Aleksincu

Hemijska analiza zagađujućih supstanci u vazduhu, ne sprovodi se

na teritoriji Aleksinca. U Lokalnom ekološkom planu opštine Aleksinac se

navodi da nije neophodna potreba praćenja specifičnih zagađujućih

supstanci koje potiču iz industrijskih preduzeća.(Anonimus, 2006)

Smatra se da primenjene tehnološke operacije i fizički obim proizvodnje

ne dovode do emisija visokih koncentracija specifičnih zagađujućih

supstanci u atmosferu.

Emisija tipičnih zagađujućih supstanci koje su nastale

sagorevanjem fosilnih goriva, može dovesti do narušavanja kvaliteta

vazduha na teritoriji Aleksinca.

Na bazi postupka korišćenih za proračun koncentracije

komponenata aerozagađenja za karakteristične doenice dobijeni su

podaci koji predstavljaju merodavne pokazatelje aerozagađenja. Podaci

su dobijeni uvažavanjem merodavnih meteroloških uslova vodeći računa

o prostornom položaju i brzini najčešće zastupljenih vetrova. Merodavni

pokazatelji erozagađenja prikazani su u tabelama po karakterističnim

deonicama.

Tabela 3. Izmerene koncentarcije pojedinih supstanci u vazduhu

(Anonimus, 2006)

Rast.,m 00 25 50 70 100 200 300

COCB

COMAX .3092

1.137

.1513

.591

.08

.33

.0473

.204

.0313

.14

.0122

.059

.0081

.041

HCCB

HCMAX .0303

.1111

.0148

.0578

.0078

.0322

.0046

.0199

.0031

.0137

.0012

.0058

.0008

.004

NOCB

NOMAX .0267 .0959

.0116

.0443 .0055 .022

.0029

.0123 .0018 .0077

.0005

.0024 .0003 .0012

NO2CB

NO2MAX .0089 .032

.0072

.0275 .0051 .0204

.0037

.0155 .0028 .0123

.0015

.0071 .0011 .0055

PbCB

PbMAX .00017 .00063

.00009

.00033 .00005 .00018

.00003

.00011 .00002 .00008

.00001

.00003 .0

.00002

SO2CB SO2

.0034

.0134 .0017 .0066

.0009

.0036 .0005 .0022

.0004

.0015 .0002 .0006

.0001

.0005

CCCB

CCMAX .001

.004

.005

.002

.0003

.0011

.0002

.0006

.0001

.0004

0

.0002

0

.0001

1199

3. Materijal i metode

U biološkoj indikaciji zagađenosti vazduha pomoću lišaja, koriste

se epifitski lišaji (korast, listast i žbunast tip). Epilitski lišaji su manje

pogodni s obzirom da naseljavaju podlogu koja je karbonatnog porekla.

Takva podloga delimično neutrališe negativni efekt izduvnih gasova koji

su po svojoj pH vrednosti kisele reakcije.

U radu je korišćen metod lišajske indikacije kvaliteta vazduha, kao

i izračunavanja indeksa atmosferske čistoće vazduha IAP (index of

atmospheric purity). Indeks se izračunava prema formuli:

IAP = 1/10 ∑n

1 (Q X f)

IAP – index of atmospheric purity

Q - ekološki indeks svake vrste

F – koeficijent koji predstavlja čestoću nalaženja svake vrste,

kao i njenu pokrovnost na svakom istraživanom mestu (izražava se

vrednostima od 1 – 5)

Pre terenskog rada, obezbeđena je karta istraživane oblasti, radi

obeležavanja tačaka na kojima su posmatrani i sakupljeni uzorci

lišajskih vrsta. Identifikacija je obavljena korišćenjem ključeva za

determinaciju (Kušan, 1953; Kušan, 1992; Partl, 2009).

Korišćenjem IAP dobijaju se precizniji podaci o kvalitetu vazduha,

sobzirom da se u izračunavanju uzimaju u obzir i čestoća nalaženja

pojedinih vrsta lišaja, ali i stepen njihove pokrovnosti.

„Normalna zona“ – obuhvata područja u kojima je vazduh čist, ili

sa koncentracijama SO2 od 0,0 do 30 – 40 µg/m3, IAP >19

„Zona borbe“ – u ovoj zoni se nalaze lišajske vrste koje indukuju

koncentraciju SO2 od 30 do 150 µg/m3, IAP ≈ 9 – 19

„Lišajska pustinja“ – u ovoj zoni koncentracija SO2 je u velikom

delu godine viša od 170 µg/m3, IAP ≈ 3 – 8

2200

4.Rezultati

Analizom sakupljenih uzoraka, utvrđeno je da je istraživano

područje Aleksinca siromašno u pogledu lišaja. Veći deo grada, centar,

kao i delovi oko prometnih saobraćajnica se odlikuju odsustvom lišaja.

Nešto bolja situacija je na periferiji grada, na Aleksinačkom Rudniku,

kao i na ulazu u grad, gde se nalazi park „Brđanka“.

U ovom istraživanju na teritoriji Aleksinca zabeleženo je prisustvo

10 vrsta lišaja iz 9 rodova. Najučestalija vrsta je Xanthoria parietina

(100%), zatim Phaeophyscia orbicularis (81,82), Physcia adscendens

(72,73), kao i Candelariella xanthostygma (54,54). Ređe se javljaju

sledeće vrste: Melanellia subaurifera (27,27), Evernia prunastri (18,18),

Arthonia punctiformis (9,09), Melanellia exasperatula (9,09), Parmelia

sulcata (9,09) i Physconia enteroxantha (9,09).

Tab. 5. Taksoni lišaja konstatovani na istraživanom području

Lišaj Autor

Arthonia punctiformis Ach.

Candelariella xanthostigma (Ach.)Lettau

Evernia prunastri (L.) Ach.

Melanelia exasperatula (Nyl.) Essl.

Melanellia subaurifera (Nyl.) Essl.

Parmelia sulcata Taylor

Phaeophyscia orbicularis (Neck.) Moberg

Physcia adscendens (Fr.) Oliv.

Physconia enteroxantha (Nyl.) Poelt.

Xanthoria parietina (L) Th. Fr.

2211

Tab. 6. Konstatovani taksoni lišaja na području Aleksinca i tačke na

kojima su pronađeni

Lišaj Istraživana tačka

Arthonia punctiformis 9

Candelariella xanthostigma 1,2,3,5,8,11

Evernia prunastri 3,7

Melanelia exasperatula 9

Melanellia subaurifera 2,7,10

Parmelia sulcata 11

Phaeophyscia orbicularis 1,2,3,4,5,6,7,8,9

Physcia adscendens 1,2,3,5,7,8,10,11

Physconia enteroxantha 4

Xanthoria parietina 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11

Tab. 7 . Lista drvenastih biljaka i tačaka na kojima su nađeni lišajevi u

Aleksincu

Biljka Istraživana tačka

Robinia pseudoacacia 1 2 3 7 8 11

Tilia plathyphyllos 1 4 5 6 7

Betula pendula 1 4

Castanea sativa 1 6 8 10 11

Acer sp. 4 5

Prunus cerasus 6 9

Malus communis 9

Diospyros kaki 9

2222

Za svaku istraživanu tačku izračunat je indeks atmosferske čistoće

vazduha (IAP), na osnovu koeficijenta pokrovnosti (f) i ekološkog

indeksa (Q) svake vrste. Izračunate vrednosti IAP se kreću od 2 do 6 .

Veće vrednosti indeksa ukazuju na bolji kvalitet vazduha.

Tabela 8. Istraživane tačke, vrednost ekološkog indeksa svake vrste (Q), koeficijent

pokrovnosti ( f ), procent nalaženja svake vrste i vrednosti indeksa atmosferske

čistoće (IAP)

QQ IISSTTRRAAŽŽIIVVAANNAA

TTAAČČKKAA//VVRRSSTTAA 11 22 33 44 55 66 77 88 99 1100 1111 %%

33 Arthonia

punctiformis

11 99,,0099

33..3333 Candelariella

xanthosma

22 55 33 11 33 33 5544,,5544

44 Evernia

prunastri

11 11 1188,,1188

33 Melanelia

exasperatula

22 99,,0099

33..3333 Melanelia

subaurifera

33 11 11 2277,,2277

33 Parmelia

sulcata

44 99,,0099

33 Phaeophyscia

orbicularis

55 55 44 55 33 55 55 55 44 8811,,8822

33..2255 Physcia

adscendens

44 44 22 22 33 55 55 55 7722,,7733

22 Physconia

enteroxantha

33 99,,0099

22..99 Xanthoria

parietina

33 33 11 44 33 33 22 33 33 33 22 110000

IIAAPP 44 66 44 33 33 22 44 55 33 22 44

2233

Slika 5: Zone lišajske indikacije kvaliteta vazduha u Aleksincu

LLEEGGEENNDDAA::

-- IISSTTRRAAŽŽIIVVAANNAA TTAAČČKKAA

AA –– „„LLIIŠŠAAJJSSKKAA PPUUSSTTIINNJJAA““

BB –– ZZOONNAA „„ BBOORRBBEE““

2244

5. Diskusija

Na osnovu dobijenih rezultata i spajanjem tačaka sa sličnim nivoom

aerozagađenja, dobijene su dve lišajske zone u Aleksincu. Ceo centar kao i

veći deo grada nalazi se u zoni „lišajske pustinje“, odnosno na tim područjima

nije pronađen nijedan primerak lišaja. Sa obzirom da u ovim zonama grada,

ne postoje fabrike niti industrijski objekti, koji bi uticali na kvalitet vazduha,

saobraćaj je glavni faktor nestanka lišaja u ovim delovima grada. S obzirom

da primenjene tehnološke operacije, kao i fizički obim proizvodnje ne dovode

do emisija visokih koncentracija zagađujućih supstanci u vazduhu, one

uglavnom potiču iz motornih vozila. Na bazi postupka korišćenih za proračun

koncentracije komponenata aerozagađenja za karakteristične deonice,

dobijeni su podaci koju ukazuju na određeni stepen aerozagađenja.

Tabela 9. Izračunate dnevne emisije zagađujućih supstanci pri

određenoj brzini kretanja motornih vozila i određene brzine pređenog

puta na raskrsnici Lele Popović – Tihomira Đorđevića (Anonimus, 2006)

Emitovane zagađujuće supstance CO CxHy NOx

Ukupna dnevna emitovana količina

zagađujućih supstanci (kg/dan) 1239 232,77

329,6

7

Brzina putničkih automobila (km/h) 42,5

Brzina teretnih vozila (km/h) 26,6

Dužina pređenog puta (km) 0,05

Na osnovu podataka dobijenih analizom za karakteristične uslove i

odabrane deonice i granične vrednosti zaključeno je da postoji malo

saobraćajno opterećenje i slobodni koridori bez ivične izgradnje. U

Lokalnom ekološkom planu opštine Aleksinac se navodi da negativni

uticaji aerozagađenja na ljude, životinje i objekte nisu značajni.

Međutim, ne navodi se nikakav uticaj na biljke i ostale organizme.

Odsustvo lišaja pokazuje suprotno. Sa obzirom da su merenja obavljana

2255

2004. godine postoji mogućnost da se proteklih godina stanje vazduha

pogoršalo, usled intenziviranja saobraćaja.

SSLLIIKKAA 66.. Raskrsnica na kojoj je izračunata emisija NOx, CO, CxHx u

izduvnim gasovima motornih vozila (Anonimus, 2006)

Svi ovi faktori uslovili su odsustvo lisaja u većem delu grada, sem

jugoistočnog i severozapadnog dela. Prisustvo određenih taksona lišaja

u jugoistočnom delu grada, tačnije u parku Brđanka, uslovljen je većom

nadmorskom visinom, manjom koncentracijom stanovnika a samim tim

i automobila, kao i bogatstvom biljnog pokrivaca koji je na ovom

prostoru prisutan. Vegetacija parka Brđanka u određenoj količini deluje

kao pufer, odnosno ima sposobnost prečišćavanja vazduha. Prisustvo

lišaja je zapaženo i na izlazu iz Aleksinca, u blizini nekadašnjeg rudnika.

Područje Aleksinačkog Rudnika je u manjoj meri naseljeno u odnosu na

ostali deo grada, fabrike koje su nekada radile su zatvorene, postoje

površine pokrivene vegetacijom (dominiraju četinarske vrste biljaka), pa

su verovatno ovi faktori omogućili lišajima da u ovoj sredini opstanu.

Njihova brojnost nije velika, ali su svakako brojniji nego u ostalim

delovima grada.

Za poređenje razultata lihenoloških istraživanja, mogu se

upotrebiti rezultati dobijeni za Sokobanju. Aleksinac je udaljen od

Sokobanje 31 km.

2266

Sokobanja se nalazi na nadmorskoj visini od oko 400 m . Kao i u

Aleksincu i u Sokobanji je zastupljena umereno-kontinentalna klima sa

blagim zimama i godišnjim amplitudama temperature do 23 ͦ C.

Sokobanja je bogatija od Aleksinca u vidu biljnog pokrivača.

U Sokobanji je konstatovana 21 vrsta lišaja iz 15 rodova

(Stamenković, 2013), gde je najzastupljeniji rod Melanelia. Vrste koje

su zastupljene i na području Aleksinca i na području Sokobanje su:

Candelariella xanthostigma, Evernia prunastri, Melanelia exasperatula,

Melanelia subaurifera, Parmelia sulcata, Phaeophyscia orbicularis,

Physcia adscendens, Physconia enteroxantha i Xanthoria parietina.

Vrste koje su zastupljene samo u Sokobanji su: Buelia punctata

(Hoff.) A. Massal. Hypogymnia physodes (L.) Nyl. Lecanora carpinea

(L.) Vain. Lepraria incana (L.) Ach. Melanelia acetabulum (Heck.) Essl.

Melanelia exasperata (De not) Essl. Parmelia tiliacea (Hoffm.) Hale

Parmelina pastillifera (Harm.) Hale Pertusaria amara (Ach.) Nyl. Physcia

aipolia (Ehrh. ex Numb.) Furnr. Physconia grisea (Lam.) Poelt

Pseudoevernia furfuracea (L.) Zopf.

Ono što je karakteristično za Sokobanju je prisustvo „normalne

zone“, što nije slučaj u Aleksincu. Takođe, „lišajska pustinja“ u

Sokobanji ne postoji. U Sokobanji ne postoje područja sa visokim

stepenom aerozagađenja, zbog nerazvijene industrije, kao i manjeg

intenziteta saobraćaja u odnosu na Aleksinac. Na osnovu gore

pomenutog, možemo zaključiti da je vazduh u urbanom području

Sokobanje relativno dobrog kvaliteta, što nije slučaj u Aleksincu.

2277

66..ZZAAKKLLJJUUČČAAKK

Aleksinac je grad sa 17 978 stanovnika i slabo razvijenom

industrijom. Glavna privredna grana je poljoprivreda.

Bioindikacija kvaliteta vazduha korišćenjem lišaja, do sada nije

rađena na teritoriji Aleksinca.

Na 11 istraživanih tačaka pronađeno je 10 vrsta lišaja iz 9 rodova.

Najzastupljenije vrste lišaja su : Xanthoria parietina, Phaeophyscia

orbicularis, Physcia adscendens i Candelariella xanthostigma. Manje

zastupljene vrste su: Arthonia punctiformis, Evernia prunastri, Melanelia

exasperatula, Melanelia subaurifera, Parmelia sulcata i Physconia

entroxantha.

Izračunavanjem indeksa atmosferske čistoće (IAP) i spajanjem

tačaka sa sličnim vrednostima IAP, dobijene su zone sa različitim

stepenom aerozagađenja u Aleksincu. Zona sa najvećim stepenom

zagađenosti vazduha, odnosno zona „lišajske pustinje“ sa visokom

koncentracijom SO2 u vazduhu, obuhvata skoro čitavo područje grada,

sem parka Brđanka i naselja Aleksinački Rudnik.

Niža koncentracija SO2 u vazduhu je u jugoistočnom i

severozapadnom delu grada, gde se mogu naći pojedine lišajske vrste.

Uzorci sa sakupljani sa kore više drvenastih vrsta, a najčešće iz

rodova Robinia pseudoacacia, Tilia plathyphyllos i Castanea sativa.

Tolerantne vrste lišaja su: Phaeophyscia orbicularis, Physcia

adscenden, Xanthoria parietina i Candelariella xanthostigma.

2288

7. Literatura

Anonimous, 2009: Zakon o zaštiti vazduha. - Službeni glasnik Republike

Srbije 36/09, Beograd.

Anonimous, 2010: Uredba o uslovima za monitoring i zahtevima

kvaliteta vazduha. - Službeni glasnik Republike Srbije 11/10, Beograd.

Anonimus, 2006: Lokalni ekološki akcioni plan opštine Aleksinac. –

Uprava za zaštitu životne sredine, Aleksinac.

Anonimus, 2012: Statistički godišnjak Srbije. – Republički zavod za

statistiku, Beograd.

Besermenji, S., 2007: Zagađenje vazduha u Srbiji. – Geographical

institute „Jovan Cvijić“ SASA collection of papers 57: 495-501, Beograd.

Bilovitz, P., Mayrhofer, H., 2008: A contribution to the Lichenized Fungi

of Serbia. - Sauteria 15: 79-84.

Cvijan, M., Subakov-Simić, G., Krizmanović, J., 2008: Monitoring of the

„lichen desert“ in the Belgrade area. – Archives of Biological Sciences

60(2): 215-222.

Čučulović, A., Veselinović, D., Miljanić, Š., 2012: Desorpcija

radiocezijuma-137 iz lišaja Centraria Islandica (L.) Ach. rastvorima koji

simuliraju kisele kiše. – Hem. Ind. 66(5): 701-705.

Đorđević, A., Živković, N., Popović, D., 2007: Zavisnost kvaliteta

vazduha grada Aleksinca od energetskih postrojenja. (Dependence air

quality borough Aleksinca by energy power engineering). – Zbornik

radova ekološka istina/ Ecological Truth – Ekolst 07: 291-295,

Sokobanja.

Đukanović, M., 1991: Ekološki izazov. – Elit, str. 153-192, Beograd.

Đukanović, M., 1996: Životna sredina i održivi razvoj. – Elit, str. 3-55,

Beograd.

Ivančević, B., Matavulj, M., Karaman, M., 2013: Lichens in Serbian

legislation. – Zbornik Matice srpske za prirodne nauke / Jour. Nat. Sci,

Matica Srpska Novi Sad 124: 355-365, Novi Sad.

2299

Jablanović, M., Jakšić, P., Kosanović, K., 2003: Uvod u ekotoksikologiju.

– Univerzitet u Prištini, Priština.

Kostić, M., 1969: Aleksinačka kotlina. – Zbornik radova Geografskog

instituta „Jovan Cvijić“ 22: 453-455, Beograd.

Kušan, F., 1953: Prodromus flore lišaja Jugoslavije. - Odjela za prirodne

nauke, Zagreb.

Marinović, R., 1988: Osnovi mikologije i lihenologije. – Naučna knjiga,

Beograd.

Markert, B., Breure, A., Zechmeister, H., 2003: Bioindicators &

Biomonitors, - Elsevier, University of Michigan, Michigan.

Murati, M., 1992: Flora lišajeva 1. - Viša pedagoška škola “Bajram

Curri“ Đakovica, Priština.

Murati, M., 1992: Flora lišajeva Slovenije, Hrvatske, Vojvodine, Bosne i

Hercegovine, Srbije, Crne Gore, Kosova i Makedonije. – Viša pedagoška

škola „Bajram Curri“ Univerziteta u Prištini, Priština.

Partl, A., 2009: Lišajevi, Priručnik za inventarizaciju i praćenje stanja. –

Državni zavod za zaštitu prirode, Zagreb.

Pejčinović, D., Bogdanović- Dušanović, G., Dušanović, D., 2000: Lichens

flora of Vranje and its vicinity. - Proceeding of 6th Symposium on Flora

of the Southeastern Serbia '00: 39-43, Sokobanja.

Ristić, Svetlana, 2012: Indikacija kvaliteta vazduha u Blacu korišćenjem

lišaja kao bioindikatora, Master thesis, – Prirodno-matematički fakultet,

Univerzitet u Nišu.

Savić, S., 1995: Diverzitet lišajeva (Lichenes) Jugoslavije sa

pregledom vrsta od međunarodnog značaja. – In Stevanović, V., Vasić,

V., (ed.): Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od

međunarodnog značaja. – Biološki fakultet i Ecolibri, Beograd, 151-157.

Stamenković, Olivera, 2013: Korišćenje lišaja kao bioloških indikatora

kvaliteta vazduha urbanog područja Sokobanje, Master thesis, -

Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Nišu.

3300

Stamenković, S., 1997: Biological indication of air pollution in Prokuplje

by means of lignicolous lichens. - Ekologija 32: 107- 110, Beograd.

Stamenković, S., 2002: Indikacija aerozagađenja u urbanim centrima

južne i jugoistočne Srbije korišćenjem lišajeva kao bioindikatora, PhD

Dissertation, - Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu.

Stamenković, S., 2004: Bioindikacija stepena zagađenosti vazduha

urbanih sredina korišćenjem lišaja kao bioindikatora-seminar. - Biološki

fakultet Univerziteta u Beogradu, Institut za botaniku i botaničku baštu

"Jevremovac", str. 3-5, Beograd.

Stamenković, S., Cvijan, M., 2003: Bioindication of air pollution in Niš

by using epiphytic lichens. – Archives of Biological Sciences 55(3-4):

133-140.

Stamenković, S., Cvijan, M., 2010: Determination of airpolution zones in

Knjaževac by using epiphytic lichens. - 2nd Balkan conference on

biology, University of Plovdiv: 280, Plovdiv.

Veselinović, D., Gržetić, I., Đarmati, Š., Marković, D., 1995: Stanja i

procesi u životnoj sredini. – Fakultet za fizičku hemiju Univerziteta u

Beogradu, Beograd.

3311

8. Prilog

Talus listast, žutozelene do jarko-narandžaste boje,

rozetast ili je nepravilnog oblika, kod starijih

individua centar talusa često izumro. Donja strana

talusa bela sa obojenim rizinijama. Apotecije

veoma brojne, u centru

talusa, narandžaste boje. Veoma čest - na različitim

supstratima.

Talus listast, svetlosive ili sivopepeljaste boje, donja strana talusa beličasta sa mnogobrojnim rizinijama.

Krajevi režnjeva obično uzdignuti i podvijeni u oblik šlema sakrivajući

soralije. Apotecije retke, crne, do 2mm velike. Živi na kori različitog drveća. Veoma čest..

Xanthoria parietina

Physcia adscendens

3322

Talus rozetast, ponekad nepravilan, 1-

4 cm veliki, sivozelenkaste, smeđesive, tamnosmeđe ili skoro crne boje, bez

izidija, uvek sa soralijama na rubovima režnjeva. Donja strana talusa

crnosmeđa ili crna, na ivici svetlija. Rizinije mnogobrojne, crne. Apotecije

česte, do 2 mm velike, smeđe do crne

boje. Živi na kori (jako priljubljen za supstrat) listopadnog drveća. Veoma čest..

Talus listast i pseudo-žbunast, 3-10 cm veliki, viseći ili uzdignut,

pričvršćen osnovom za podlogu, razgranat, sive do žutozelenkaste boje. Režnjevi listasti, dorziventralno pljosnati. Donja strana režnjeva skoro

žlebasta, uvek beličasta do

mlečnobele boje. Soralije obično

razvijene. Apotecije veoma retke. Veoma

čest (u uslovima umerenog zagadjenja)

na kori drveća, retko na drugom supstratu.

Phaeophyscia orbicularis

Evernia prunastri