ATATURK KULTUR, DiL VE TARiH YUKSEK KURUMU TURK TARiH KURUMU YAYINLARI

Vll. Dizi- Sa)'l: 203 1

SARISALTIK

POPULER iSLAM'IN BALKANLAR'DAKi DESTANI ONCUSU

(XIII. Yiizyll)

AHMET Y.A,SAR OCAK

Gozden Ge~_;irilmi§ ve Yeniden Diizenlenmi§ 2. Bask!

TURK TARiH KURUMU BASIMEvi- ANKARA 2011

Uc~, Ahmet • Ya~ar

Sa,n Salt1k: PopOier islfun'm Balkanlar'daki destani oncusti (XIII. yOzyrtl) I Ahmet Ya~ar Ocak. - gozd. gvrl. ve yeniden dfizl. 2. bs. -

Ankara : Turk Tarih Kurumu, 201 1. xiv, 137 s.; 23 em.- (AKDTYK Turk Tarih Kurumu yuymlan:

YIL Dizi-Sa. 203 1)

Bibliyogratya ve indeks var. ISBN 978-975- 16 - 2401 -7

1. San Salllk, 13. yy. _Biyografiler. 2. Selyuklular _ Tarih_13. yy. 3. TasmYuf _ Balkan Yanmadast _ Tarih. I. E.a. II. Dizi.

956.1014092

Atati.irk Ku1tur, Di1 ve Tarih Yiiksek Kurumu'nun 13.07.2011 tarih ve 641111 saYJh Yonetim Kurulu kararlan geregi 3.000 adet bas1lnn§hr.

ISBN 978- 975- 16- 2401 - 7

Kapak resmi: Paul Ricaut, The Present State rif the Ottoman Empire, (Sipahi).

Tiirk Tarih Kurum.u Basunevi Akhun Caddesi No: 1 Sincan Organize Sanayi Bolgesi I ANKARA Tel: (0312) 267 16 11

iQiNDEKiLER

ONSOZ ············································································································VII KISAL'TMALAR ................................................................................................ XI

GiRi~

KAYNAKLAR VE ARA~TIRMALAR

Kaynaklar .............................................................................................................. 1 Ara§tlrmalar ........................................................................................................ 1 0

I.BOLDM

XIII. YDZVILDA BALKANLARDA ANADOLU QIKI~U iLK TORK. iSKANI:

DOBRUCA'DAKi TIJR.KMENLER

Mogo1 Hakirniyetinde Anado1u Selc;uklu Tahtt ic;in Miicadele ve II. izzeddin Keykavus ................................................................ 1 7

Bizans Himayesinde Bir Selc;uklu Sultam ........................................................... 23

San Saltlk'la Anadolu'dan Dobruca'ya ............................................................... 25

Bizans'taki Sefahet Hayatt, Hapis ve Kurtulu§ .................................................... 29

San Saltlk'la Dobruca'dan De§t-i Klpc;ak'a ......................................................... 31

Gurbetteki Sultamn 01iimii, Dobruca'ya Di:inii§ ................................................ 32

II.BOLDM

PEYGAMBER SOYUNDAN BDYOK BiR GAzi-EVLiYA

~erif HlZlr: Seyyid Battal Gazi'nin Torunu ......................................................... 35 Salttk Gazi: Tahta Klli<;h Miicahit EvliyL .......................................................... 38 ~erif Saltlk: Ejderha 01diiren Kahraman ........................................................... 42 Yedi Tabut, Yedi Mezar ....................................................................................... 54

" Salavat " üstad'a ithaf edilmstir.

VI IQINDEKiLER

III. BOLDM

A;;iRET REiSi BiR KALENDERi ;;EYHi VE BiR DERVi;;-GAzi

Efsanevi De gil Tarihi Bir Sima .. .. ....................................... ... ............................. 57 iskan Lideri, A§iret Reisi Salt.J.k .. ... .................................. ..................................... 58 Kalenderi ;;eyhi San Salttk ... .................................. ....... ............. ...... ... ............... 63 Balkan1ar ile Dqt-i Ktp~ak'taki Gazalar ve is1fu:nla§ma ....... ..... .. ........ .... ... ........ 74

IVBOLDM

SARI SALTIK KDLTD: TEKKELERi, MEZAR VE TDRBELERi, BEKTA;;iLiK VE ALEviLiKTEKi YERi

San Salnk'm A~tt~ Tekkeler ..... .. ........................................................................ 91 Adma Sonradan A~t1an Tekke1er ........................................................................ 94 Mezarlan, Tiirbeleri ve Makam1an ..................................... ......... ... ................... 98 Bekta§ilik, Alevilik ve San Salttk .. .... ....... .... ................ .......... .... ...... .................. 1 06

SONUQ ................................ ....... ................ ....... ... ... .... ............ .. ........ .............. 111 SEQiLMi;; BiBLiYOGRAFYA .... ..... ........ ...... ..... ...... ... ............ ...... ... .. .. ........ . 115 DiZiN ............................................................................................................... 127

ONSOZ

Geldikti bir zaman San Salnk' la A-D'a 'dan Bir bir Diyar--z Rum 'a daj;tldzk Sakarya'dan

Y ahya Kemal Beyad1

San SaltJ.k, XIII. yiizyilln ikinci yans1 i~inde popiiler islfun'm Balkanlar'a giri­§ine ve bunun sosyal tabamm te§kil eden bir Tiirk iskaruna am kan§an, ger~ek hayatJ. menkabelerle, efsanelerle i~ice ge~mi§ bir §ahsiyettir. Onun buyan destan£

yan gerfek ki§iligi., Balkanlar'da daha sonra §Ohret bulmu§ hemen biitiin benzerle­rininkinden ~ok daha renkli ve ilgin~, ~ok daha popiilerdir.

San SaltJ.k'm sosyal-dini kokeni ve §ahsiyeti hakkmda kaynaklardaki degi§ik ve bazan ~eli§kili rivayet ve menkabeler ilk bakl§ta ara§tlnCimn kaqlSlna, sisler arasmda kesin harlan belli olmayan bulutsu bir siluet ~· Ancak dikkatli bir goz, bu bulutsu siluetin, elindeki tahta kiliCiyla bir gazi-ev!iy4Ja ait oldugunu farketmekte gecikmeyecek, her §eye ragmen sonu~ta onun, kendi zamamnda eti ile kemigi ile canh olarak Ya§ami§ tarihsel bir figiir oldugunu anlayacaktJ.r. Bu yoniiyle San SaltJ.k, V. yiizy~lda irlanda'ya I-llristiyanh~ gotiiren Saint Patrick'le baz1 ortak yonler, benzerlikler sergiler. 0 sanki Balkanlar'da islfun'm yayill§ siirecinin Saint Patrick'idir.

San Salnk'm menkabeleri ve efsaneleri daha ilk yillardan itibaren Balkan­lar'daki lnristiyan azizlerininkileriyle ozde§le§mi§, ki§iligi. adeta onlannkiyle i~i~e ge~mi§tir. i§te onu boyle ilgin~ ve esrarengiz yapan da bu imaj1rur. Gerek oncii­liik ettigi Tiirkmen iskfun meselesi, gerekse menkabelerinin boyle bir ozde§lige konu olmas1 sebebiyle, daha XIX. yiizyilln sonlanndan itibaren tiirkologlann ilgisini ~ekmi§ olan bu ilgin~ Tiirkmen §eyhi, bugiin de ha.Ia siirmekte olan ara§­tJ.rmalann ilgi oda~ olmaya devam etmektedir.

J. von Hammer ve Jean Deny'den, Fuat Kopriilii, A. Golpmarh, Paul Wittek ve Aurel Decei'den bu yana ve ozellikle 1960'h yillardan giiniimiize kadar Hasan Kale§i, Milan Adamovic, Machiel Kiel, G. Martin Smith, Kemal Yiice, ~· HalUk Akahn vb. ara§tlnc:tlar tarafindan yap:tlan yaYinlarm gosterdigi. iizere, Mevlana, HaCI Bekta§-1 Veli ve Yunus Emre hari~, aktiialitesini kaybetmeyen hemen hemen tek Tiirk sufisi odur denebilir. Ozellikle son yirmi yirmi be§ Yildan beri San SaltJ.k hakkmda s1k yaYin yap1lch~ dikkati ~ekiyor. Balkanlar'daki 1990

ONSOZ

sonras1 yeni siyasi diizenlerin olu§mas1yla bu Tiirkmen babas1 tekrar giindeme gelmi§ bulunuyor. Biitiin bunlara ragmen, phsiyeti, kimligi ve faaliyetleri konu­sunda bugiin hila baz1 problemlerin mevcut oldugu da c;:ok iyi bilinir. Balkanlar tarihinin oldugu kadar, Tiirkiye tarihinin de i:inemli bir parc;:as1 olan bu §ahsiyet kimdir, ne yapml§hr, nic;:in i:inemlidir ve tarihsel rolii nedir?

i§te bu kitapta, San Saluk'm bulutsu siluetinin i:iniimiize koydugu, si:iziinii ettigimiz baz1 temel problemler iizerinde durulmaga c;:ah§liacaktlr. Bu problemle­rin bazlianm §i:iyle malayabiliriz:

1) San Saluk gerc;:ekte kimdir? Nas1l bir c;:evrenin, toplumun, kiiltiiriin ve inancm iiriiniidiir? Mistik §ahsiyeti ve hiiviyeti nedir? Qogunlukla yaz1ldl~ gibi, o bir islam misyoneri midir?

2) Onunla aym di:inemde ya§ailll§ olup tarihsel kiniligi c;:ok iyi bilenen Barak Baba ile ilgisi nereden geliyor? Bu ikisinin l240'taki Babai isyamyla bir baglantlsl var m1dlr?

3) San Saluk'm ba§latu~ kabul edilen Balkanlar'daki islamla§ma hareke­tinin cereyan ettigi sosyal tabamn dini ve yap1sal i:izellikleri nelerdir?

4) Bununla baglanuh olarak, bu islamla§ma hareketinin mahiyeti nedir? Senkretik bir heterodoks islam'dan si:iz edilebilir mi?

5) Bu islamla§manm Osmanh di:inemine katklSl olmu§ mudur?

6) l416'daki ~eyh Bedreddin hareketinin, San Saluk'm olu§turdugu sosyal ve dini tabanla bir baglantlsl bulunuyor mu?

7) Balkanlar'da muhtelif yerlerde baz1 H1ristiyan azizlerinin San Saluk'la i:izde§lqtirilmi§ olmas1, ne anlama gelmektedir? Bu nas1l bir olgunun ifadesidir?

8) San Saluk'm Anadolu ve Balkanlar Alevi ve Bekta§i gelenegi ic;:indeki yeri nedir? Buyer nasli olU§illU§tur?

Genellikle bugiine kadar San Saluk hakkmda, Balkanlar'daki Tiirkmen is­kamyla baglantlsl c;:erc;:evesinde ki§iligini tartlpn bir kac;: eski makale haric;:, -i:izellikle 1960'lardan sonra- yaplian yaymlarda, bu meselelerin ele ahndl~na pek rastlanmaz. Giri§ klsmmda gi:iriilecegi iizere, bu yazliann c;:ogu, ya kaynak­lardaki rivayetleri, ya halk arasmdaki menkabeleri, ya da San Saluk'm muhtelif iilkelerdeki tiirbe ve mezarlanm, tekkelerini konu edinmi§lerdir. Hatta San Sal­uk konusunda bugiin temel kaynak durumunda olduguna §iiphe bulunmayan Saltzkniime'nin dahi biitiin yi:inleriyle detayh, sistematik ve ele§tirel bir analizi ve yorumu bile -bir c;:ah§ma haric;:- heniiz ciddi bir §ekilde yaplimaml§hr. Bunun mutlaka yapllmas1 gerekmektedir. Fakat bu zor i§e bugiine kadar te§ebbiis eden <;:lkmaml§tlr.

ONSOZ IX

i§te biitiin bunlar, San Saltlk iizerinde bizi bir monografi haz1rlamaya iten sebeplerden bazlianrur. Zikre deger bir diger sebep de, vaktiyle Babai isyam iizerinde c;:ah§Irken dikkatimizi c;:ekmi§ oneinli bir sima olu§udur. Biz burada, yukanda Siraladi!Pmiz problemler iizerinde durup bunlan tarti§maya ve elden geldigi kadar kendi gorii§ ve fikirl~rimizi ortaya koymaya c;:ah§aca!Pz.

Bu vesileyle, metnin iic;:iincii boliimiindeki Balkanlar'da islfunla§ma ile ilgili olarak Bilkent Dniversitesi'nden Saym Slobodan llic;:'e, dordiincii boliimdeki Balkanlar'da San Salnk tekke ve tiirbeleriyle ilgili olarak Utrecht Dniversitesi'n­den Saym Machiel Kiel'e, degerli gorii§ ve ele§tirilerinden dolaYI tqekkiir borc;:lu oldugumuzu ozellikle belirtmek isteriz.

Temennimiz, bu c;:ali§mamn San Salnk'm tarihsel §ahsiyetinin aydinlatilma­sma kendimizce bir katkida bulunabilini§ olmakhr.

AHMET YA~AR OCAK

Abu'l-Farac

Aksarayi

AUIFD

el-Ayni

Bektachi_yya

BF

el-Birzali

BSOAS

Cahen

Decei

Deny

Ebii'l-Hayr-i Riimi

Ell, 2

Elr

KISALTMALAR

Gregory Abu'l-Farac, Abt1'l-Farac Tarihi, <;ev. 0. Riza Dogrul, 'ITK. yay., Ankara 1950, II. cilt.

Kerimiiddin-i Aksarayi, Miisibneretii'l-Ahbar ve Miisayeretil'l-Ahyar, <;ev. Miirsel Oztiirk. TTK. yay., Ankara 2000.

Ankara Univ. llalziyat Faki.iltesi Dergisi, Ankara.

Bedreddin el-Ayni, lkdu'l-Cumiin .fi T arih-i Ehli'z-Zamdn, Bayezid Genel Kitaph~

(Veliyyeddin Efendi) nr. 2392, XX. cilt.

Etudes sur l'ordre mystique des Bektachis et les groupes relevant de Haqji Bektach, ed. A. Popovic-G. Veinstein, Les Editions Isis, 1stanbul1995.

Byzantinische Forschu:ngen, Miinchen.

Alemeddin el-Birzan, Tarilz, Topk.ap1 Sarayt Miizesi (III. Ahmed) Ktp., nr. 2951, II. cilt.

Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London.

Claude Cahen, liz T urquie Pre-otfJJmane, Varia Turcica, VII, 1stanbul-Paris 1988.

Aurel Decei, "Le probleme de la colonisation des Turcs Seljou.kides dans la Dobrogea", TAD, 10-11 (1968).

Jean Deny, "Sary Saltyq et le nom de la ville de Babadaghi", Melanges Emile Picot, Paris 1913, II. cilt.

Ebu'l-Hayr-i Rumi, Saltuk-nibne, n§r. ~iikrii Ha­hlk Akalm, Kiiltiir Bakanh~ yay., Ankara 1988-1990, 3 cilt.

ETUJiclopedie de l'lslam, Leiden, l. ve 2. bs. 1913-1936,1954

ETUJiclopaedia Iranica, London 1985

xn

Evliya Qelebi

GDAAD

Gregoire, "Les sources"

"Precisions"

Gregoras

Hasluck, Tedk:ikler

Christianity

Hammer

HBH

.!A ibn Battuta

ibn Bibi

ibn Racer

ibn Tagribirdi

James

.MA

Melikolf, l.~· 'teste

MM

KISALTMALAR

Evliya Qelebi, Evliya 9elebi Sryahatnamesi, ikdam MatbaaSI, istanbul1314, I-IV. cilder.

Giinry-Dogu Avrupa ArrlJf:mnalan Dergisi, istanbul.

Henri Gregoire, "Les sources historiques des Pauliciens", Bulletin de l'Acadbnie Rqyal de Belgique, XXll(1936).

Henri Gregoire, "Precisions geographiques et chronologiques sur les Pauliciens", Bulletin de l'Acadbnie Royal de Belgique, XXXIII (1 94 7).

Nicephor Gregoras, Byzantina Historia, n§r. Immanuel Bekkerus, Bonnae 1829, I. cilt.

F. W. Hasluck, Bektafilik Tedkikleri) c;:ev. Ragip Hulusi, Tiirkiyat Enstitiisii yay., istanbul 1928.

Christianity and Islmn under the Sultans) Clarendon Press, Oxford 1928, 2 cilt.

Joseph de Hammer, Histoire de 'Empire Ottomar~;

Paris 1835-1839, I, IV. ve XIV. cilder.

Halk Bifgisi Haberleri Manisa.

islam Ansiklopedisi, istanbul 1940-1988 .

llm Battuta, Vqyages d'lbn Batoutal-t; ed. C. Defremery-B. R. Sanguinetti, Paris 1854, II. cilt.

ibn Bibi, El-Evdmiru'l-Al!iiyyefi'l-Umuri'l Al!iiyye) c;:ev. Miirsel Oztiirk, Kiiltiir Bakanh~ yay., Ankara 1996, 2 cilt.

ibn Racer el-Askalani, ed-Dilreru'l-Kamine Ji A'yani'l-Mieti's-Samine) Haydarabad 1348, I. cilt.

ibn Tagribirdi, el-Menhelu's-Safi ve)l-Milstev.fi Ba'de'l-V[ifi Topkap1 Sarayr Miizesi (III. Ahmed) Ktp., nr. 3018.

E. 0. James, Mythes et Rites dans le Proche Orient Ancierl; Payot, Paris, 1960 .

Miscellaneous Academica.

La Geste de Melik Dani.pnenr4 Etude Critique du Danijmendndme) Adrien-Maisonneuve, Paris 1960, 2 cilt. Mena!ab-z Gazavat-z Sryyid Battal Gaz~ istanbul 1287 (ta§ basmas1).

Mihrab Mecm1faSl; istanbul.

MT

Miineccimba§I

Pachymeris

RO

SAD

es-Safedi

es-Serrac

Seyyid Lokman

SF

TAD

7DA

7DEA

mVU. mtiM TK

TOEM

1M

Togan

TSAB

TTK

Turan

UDAll Vildyetndme HBV

KISALTMALAR XIII

Materialia Turcica, Bochum.

Miineccimba§I Dervi§ Ahmed, Cdmiu 'd Dilve4 Bayez1t Genel Kitaph~, nr. 5019.

Georgii Pachymeris, De Michaele et Andronico Palaelogis, n§r. Immanuel Bekkerus, Bonnae 1835,1. cilt.

R~cznik Orientalistyczny, Krakov-W arszawa.

Selfuklu ArrLJftrmalan Dergisi, Ankara ..

tbn Aybek es-Safedi, Aydnu'l-Asr ve A'vdnu'n­Nasr, Siileymaniye (Ayasofya) Ktp., nr. 2970.

Kemileddin Muhammed er-Rifai es Serrac el­Kure§i, Tuffdhu'l-Ervah, Berlin, Staatsbibliothek, Katalog W. Ahlwardt, no: 8794.

Seyyid Lokman, Sezd Locmani ex Libra Turcica qui Oghuzname Inscribitur Excerpta {icmdl-i Ahvdl-i Al-i Selciik ber Milceb-i nakl-i Of;uzndme-i Sf!Yyid Lok:man), n§r. I.J. Lagus, Helsingfors 1854.

Siidost-Forschungen, Miinchen.

Tarih ArrLJftrmalan Dergisi, Ankara.

Turk Dilnyasz ArrLJftrmalan, istanbul.

Turk Dili Edebryaft Ansiklopedisi, istanbul.

Turkiye Dryanet V alifi lsldm Ansiklopedisi, istanbul.

Turk Hukuk ve lktisat Tarihi Mecmuasz,istanbul.

Turk Kultilrii, Ankara.

Tarih-i Osmanf Enciimeni Mecmuasz, istanbul.

Turkiyat Mecmuasz, istanbul.

A Zeki V elidi Togan, Umilmf Turk Tarihine Gi­ri.J I· En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, iD. Ede­biyat Fak. yay., istanbull970, 2. bs.

The Turkish Studies Association Bulletin.

Turk Tarih Kurumu.

Osman Turan, Selfuklular ;:_amanznda Turki-ye, Turan N e§riyat Y urdu, istanbul 1971.

Urdu Daire-i Madri.fi lsldmrye, Pencap 1964

Firdevsi-i Rfuni, Mandkzb-z Hunkdr Hacz BeklrLJ-Z Velf (Vildyetndme), n§r. A Golpmarh, istanbul 1953.

XIV

Vitayetname OB

KISAIJ'IMAllAR

Kii<;iik.All!li!lili ,' Vilqyetname-i Otman Baba, Adnan Otiik~n i~!@,alk Ktp. (Ankara), nr.495.

Wittek, "Les Gagaouzes": Paul, Wittek, "Les Gagaouzes=Les gens de Kaykaus'\.fW, XVII (1951-1952).

"Dobruja"

YaztciZade

Paul Wittelf, "Y azijioghli Ali on the Christian Turks of the Dobruja", BSOAS, XIV /2 (1952).

Yaz1ctzade Ali, Teoarfh-i Al-i Selfuk, Topkap1 Sarayi Miizesi (Revan) Ktp., nr. 1391.

GiRi~

KAYNAKLAR VE ~TIRMALAR

KAYNAKLAR

Halk arasmda bir killt konusu olmu§, dolayl.Slyla tarihsel ki§iligi ile menkabevi ki§iligi biribiri it;ine ge<_;:mi§ mistik simalan incelemek, tarih<_;:ilik ag­smdan ilgin<_;: ve bir o kadar da gii<_;: bir i§tir. Bu gii<_;: i§in ba§anlmasi, muhakkak ki ilgili kaynaklann <_;:ok iyi tammp analiz edilmesine ve degerlendirilmesine ihtiya<_;: gosterir. Burada inceleme konusu yapliacak olan San Salak da bu mistik §ahsi­yetlerden biri olup, XIII. yiizyli gibi, zamammiZdan epeyce uzak bir donemde ya§arm§ bir Tiirkmen a§iret evliyaSimr. San Salnk gibi, belli miisliiman ve hlristiyan <_;:evrelerde yiizlerce ylidan beridir devam etmekte olan biiyiik bir kiil­tiin konusu olmu§ problematik bir tarihsel §ahsiyet soz konusu oldugunda, bu kaynak analizi i§i, daha da biiyiik bir onem kazamr. Qiinkii bu tiir killt konusu olan mistik ki§ilerin hayat hikayeleri, zaman i<_;:inde diger biitiin tarihsel simalar­dan <_;:ok daha fazla deforme olmaya miisaittir. Onlara inan<_;:la bagh olan toplum­lann hafizas1, ya§adiklan donemden zamamrmza kadar ge<_;:en siire boyunca, onlann biyografilerine durmadan ba§ka efsanevi ve menkabevi unsurlar uyarlar, hatta yeni efsaneler ve menkabeler yaratir. Bu ise onlann tarihsel ki§iliklerinin, durmadan gorii§ alamrmzm uzagma <_;:ekilmesi demektir.

San Salnk'tan bahseden kaynaklann hi<_; biri onun zamamna ait degildir. Ba§ka bir deyi§le, San Salak ile sozkonusu kaynaklann kaleme ahm§ tarihleri arasmda birka<_;: asrr vardrr. Bu onemli bir husustur ve kaynaklar degerlendirilir­ken gozden uzak tutulmamak gerekir. Bu kaynaklar <_;:ok tabii olarak, onun ki§ili­giyle paralel bir §ekilde, esasta tarihsel ve menkabevi olmak olmak iizere birka<_;: gruba aynhrlar:

a) Sel<_;:uklu ve Osmanh donemi vekayinameleri,

b) Bu konuda ilk ornegini XIV. yiizyilln Magripli iinlii seyyah1 ibn Battuta'mnkinin te§kil ettigi, Evliya Qelebi'nin ve Batih gezginlerin, gozlemcilerin seyahatnameleri,

c) Tabiauyla bizzat San Salak amna kaleme almrm§ bulunanlar ba§ta ol­mak iizere, menilibnameler, ozellikle Bekta§i gelenegi i<_;:inde dii§iiniilen vildyetniimeler,

2 AHMET YA:;;AR OCAK

d) Son olarak da, San Salnk tiirbe ve zaviyelerinin va.laf kaytdanrnn ve bu zaviyelerde ya§ayan dervi§lerin faaJiyederinin yer alch~ ar§iV belgeleri.

a) Vekdyiniimeler

Bunlann en onde geleni, hir; §iiphe yok ki,J. von Hammer'den,Jean Deny, Paul Wittek ve Aurel Decei'ye kadar San Salnk ve ona bagh olarak Dobruca'daki Tiirkmen iskim meselesiyle u~an §arkiyatr;tlann temel ba§vuru kayna~ olan T evarih-i Al-i Selfuk'tur. Esasmda bu, ibn Bibi'nin Selc;uklu tarihi­nin 1, II. izzeddin Keykavus ile karde§i Riikneddin Killc;arslan arasmdaki saltanat miicadelesi ve sonuc;lanna clair bahislerine, Dobruca'ya go<;: ve San Salt!k'la ilgili haberleri de eklemek suretiyle, XV. yiizylida II. Murat zamarunda Yaztctzade Ali tarafindan Tiirkr;e'ye terciimesinden ibaret bir eserdir. Dolaytstyla bu eser, San Salt!k ve Tiirkmen goc;ii hakkmda yazann bizzat mahallinden toplach~, hatta belki de San Salnk meniliblanndan da derledigi, thn Bibi'nin metninde olmayan c;ok onemli bilgileri ihtiva etmesi itibariyle konumuz a<;:~smdan bizim ic;in biiyiik bir deger kazarnr. Burada San Salnk'm da ic;inde bulundugu, II. izzeddin Keykavus'un talebi iizerine Anadolu'dan giden Tiirkmenler'in Dobruca'ya yerle§meleri, oradan Kmm'a gidi§leri ve sonra tekrar Dobruca'ya donii§leri anlatilir. Aynca San Salt!k ve Barak Baba miinasebeti hakkmda da bilgiler verilir2.

Y azlClzade Ali'nin bu Tiirkc;e r;evirisi, XVI. yiizyllda, Kanuni Sultan Sii­leyman devrinde Seyyid Lokman tarafindan Ogu?Jldme achyla ozedenerek yeni­den kaleme almnn§tlr. Burada da aym olaylar anlatilir3. Hatta baz1 lusimlar he­men aymyla Y aztciZade Ali'den aktarllmt§ olup, Dobruca goc;ii ve San Salnk'la alakalt klSlmlar boyledir. Baz1 ara§tirmaalar bunu ayn bir kaynak zannetmi§lerse de bu dogru degilclir. Aslmda II. izzeddin Keykavus'un Dobruca'ya vuku bulan bu Tiirkmen goc;iinden onceki hayatmdan ve bilhassa onun Mogol hakimiyeti altmdaki Anadohi'da karde§i IV. Riikneddin Killc;arslan ve Mogollar'la olan saltanat miicadelesi ve maglubiyetini miiteakip Bizans'a Sl~nmastyla ha§layan macerasmdan bahseden yalmzca bu zikredilen iki vekayiname degildir. En ba§ta ibn Bibi olmak iizere, onun bir devann saytlan, Kerlmiiddin Aksarayi'nin

I

I Bk. ibn Btbi, El-Evdmint'l-AldiXJe fi'l-Umi1ri'l-AldiXJe, faks. D§r. A. Sadlk Erzi, TTK. yay., Ankara 1957. Tiirkc,:e c,:evirisi: El-Evlimirii'l-Ataiyyefi'l-Umi1ri'l-Ataiyye, c,:ev. Miirsel Oztiirk, Kiiltiir Bakanhgt Y'fi·• Ankara 1996, 2 cilt. Kitapta bu iki metin kar§ll.~tumah olarak kulla-mlnu§tlr. ·

2 Bk. Tevlirfh-i"il-i Selyuk, Topkap1 Sarayi Miizesi (Revan) Ktp., nr. 1391. s Bk. Seid Locmani ex Libro Turcico qui Oghuzname Inscribitur Excerpta {!cmlil-i Ahvlil-i Al-i Selciik

ber Mflceb-i Nald-i Oguznlime-i Sryyid Lokman), n§r. I.J. Lagus, Helsingfors 1854.

SARISALTIK 3

Milslimeretii!l-Ahbar'z olmak iizere4, doneme <_;:agd3.§ iki Bizans tarih<_;:isi, Georgios Pachymeris ve Nicephorus Gregoras da kroniklerinde aym ola)'l anlatrrlar5. An­cak ne zikredilen Sel<_;:uklu kaynaklan, ne de soz konusu bu iki Bizans kronigi San Salnk'tan bahsederler.

Unlii §eyhiilislam Kemalp3.§azade, TlflJO:rfh-i At-i Osman admdaki tarihinin MohacnOme adrrn t3.§1yan son klsrmnda San Salnk'a da yer vermi§tir. Kemalp3.§azade bu eserinde <_;:ok uzun olmamakla beraber, San Salnk'1 biiyiik bir veli olarak takdirle anar6.

San Salnk'tan bahseden bir diger XVI. yiizyli Osmanh vekayinamesi ise, Miineccimb3.§1 Dervi§ Ahmed'in Camiu'd-Dilvel adh eseridir7• Ancak Miineccim­ba§I San Salnk hakklnda verdigi bilgileri neredeyse kelimesi kelimesine YaziCizade'den alrm§ goriiniiyor. Dola)'lsiyla bizim a<;:lffilzdan bu yoniiyle oriji­nal bir tarafi yoktur. ~u halde bu zikredilen vekayinamelerin asli ve tek kayna~, Yaz1ciZade Ali olmaktarur.

Vekayinameler grubuna, donemin onemli olaylanm manzum bir §ekilde anlatan yine XVI. yiizylla ait bir eseri, Nev'izade Atayi'nin Nifhatu'l-Ezhar'zm da ekleyebiliriz. Burada At:lyi dogrudan dogruya San Salnk'tan bahsetmemekle beraber, onun Baba §ehrindeki tiirbe ve tekkesinin Rus Kazaklan tarafindan nasil yagma ve tahrip edildigini anlatmaktadrr8. Bu arada o, San Salnk'1 da bii­yiik bir hiirmetle anar.

b) Seyahatnameler

ibn Battuta, klsaca Rihle (seyahatname) diye de bilinen Tuhfetu'n-Nuzzar .fi Garaibi'l-Emsar ve Acaibi'l-Es.fiir (Garip Ulkeler ve Tuhaf Seyahatlerle ilgilenenlere Hediye) arundaki iinlii eserinde, Karadeniz'in kllzeyinde Klp<;:ak ellerinde yaptt~ seyahati anlattrken, Baba Saltuk aruyla amlan bir §ehir ve Baba kelimesinin an­larm hakklnda klsa bir bilgi verdikten sonra, Baba Saltuk am alttnda, klsaca San Salnk'tan bahseder9.

ibn Battuta'mn seyahatnamesi, bilindigi iizere, yakln zamana kadar San Salnk hakklndaki en eski tarihsel kayrun bulundugu kaynak ozelligini ta§Iyordu. Fakat San Salnk iizerinde yogun ara§tlrmalar yaprm§ olan Machiel Kiel, bugiine

4 Bk. Miisrimeretii'l-AJ!har ve Miisqyeretii'l-Afryar, n§r. Osman Turan, TTK. yay., Ankara 1944. Tiirk~ ~virisi: Kerimiiddin Mahmud-i Aksaciyi, Miisrimeretii'l-AJ!har, <;:ev. Miirsel Oztiirk. TTK. yay., Ankara 2000. Burada bu iki metin kar§Ila§tirrnah o1arak kullarulrm§tir.

5 Pachymeris ve Gregoras'm bu konuda yazchklan i<;:in birinci bo1iime bk. 6 Bk. Muluu:ndme, Siileymaniye (Esad Efendi) Ktp., nr. 2087. 7 Bk. Camiu'd-Dilve~ Bayez1t Genel Kitaph~, nr. 5019. s Bk. Nefhatu'l-Ez/zar, istanbul Universitesi Ktp., Tiirkc;e Yazmalar nr. 437. 9 Bk. ibn Battuta, V~ryages d'lbn Batoutah, ed. C. Defremery- B. R. Sanguinetti, Paris 1854,

II. cilt. s. 9.

4 AHMET YA~ARt OCAK

kadar bilinmeyen, ibn Battuta'mn seyahatindan hayli yli once, yani 1316'da kaleme ahnml§ -hemen a§a~da kendisinideH ,bahsedilecek olan- bir yazma sufi kayna~na ula§ml§ bulunmakla ibn Battuta'p ikinci maya dii§iirmii§ oldu.

San Saltlk'1 anlatan ikinci seyahatname, Evliya Qelebi'nindir. Unlii seyyah, Balkanlar'daki -o zamanlar artlk <;oktan Bekta§i tekkeleri halini alrm§ olan- eski San Salak zaviyelerinden derledigi uzun ve ilgin<; bir talrnn menkabeleri eserine kaydetmek suretiyle bize <;ok zengin bir malzeme b1rakrm§ar. Evliya Qelebi ayn­ca gezdigi biitiin San Salak tiil'be ve zaviyelerini de uzun uzun tamar. Ancak §Unu unutmamahillr ki, burada <;izilen San Salak imaj1, artlk uzunca bir zaman­dan beri, hem Balkanlar'daki Htristiyan aziz lejandlanyla kan§ml§, hem de Bek­ta§i gelenegine yerlqlni§ bulunan bir imajillr ve bu gelenegin telakkilerini yansi­ar. Yani Evlfyli r;elebi Sryahainamesi'nde o arak HaCI Bekta§-1 Veli'nin halifesi olan bir Bekta§i evliyasiffirlo.

Bunlara, Bauh seyyahlann daha ziyade muhtelif San Saltlk tekke ve tiirbele­rini ziyaretleri esnasmdaki mii§ahedelerini nakleden eserlerini de eklemek lizlmillr ki, bu arada 1567'de Avusturya el<;isi Antonio Pigafetta'nm11, 1574-1578 tarihleri arasmda Alman ilahiyatg Stephan Gerlach'm12, 1587 yilmda Alman eczaCI Reinhold Lubenau'nun13,1652'de ingiliz Robert Bargrave'm14 ve nihayet 1675'te ingiliz seyyahjohn Covel'in eserlerini sayabiliriz15. Bu seyyahlar, gezdikleri yerler­de San Saltlk'a ve ozellikle onun muhtelif mristiyan izizleriyle ozde§le§tirilmesine clair ilgin<; gozlemlerini aktanrlar.

c) Meniik:tbnlimeler

Bunlann en ba§mda hi<; §iiphesiz San Saltlk aillna kaleme ahnrm§ Salt:tknlime'ler gelir. Fakat kronolojik olarak onlardan <;ok oncesine ait bulunmas1 ve San Saltlk'tan tarihsel bir §ahsiyet olarak ilk bahseden eser olmas1 dolaps1yla, XIV. yiizplm ilk <;eyregi i<;inde olmii§ Kemaleddin Muhammed es-Serrac er­Riffii'nin Tiljflihu'l-Ervah (Ruhlann Meyvesi) isimli, Arap<;a bir menkabeler mec­muasmdan bahsetinek gerekiyor16. Yazann Siileymaniye kiitiiphanesi (Amucazade

10 Evli;yd 9elebi Sryahatnamesi, istanbul 1314, II., III. ve IV. ciltler. II Bk. Itinerario di Marc Antonio Pigafltta, Zagreb 1890, s. 161 'den naklen, Milan Adamovic,

"Das Tekke von Sari Saltiq", MT, 5 (1979), s. 17. 12 Stephan Gerlach defJ Aeltern Tage-Buch, Frankfurt 1674, s. 51l'den naklen Has1uck,

Christianity, II, 761; Adamovic, a.g.m., ss. 18-19. 13 Reinhold Lubenau, Beschreibung der Reisen, Konigsberg 1912-1930, s. l57'den naklen

Adamovic, a.g.m., ss. 18-19. Her ii<; gozlemcinin seyahatnamelerindeki ilgili pasajlar bu maka­lede almt:Ilannn§ metinler olarak mevcuttur.

14 R Bargrave, Travels, Bodleian Codex Rawlinson, nr. C. 799, v. 50 b'den naklen, Hasluck, Christianity, II, 762.

15 Hasluck, aym yerde; kr§. Adamovic, a.g.m., ss. 22-23. 16 Berlin, Staatsbibliothek, Katalog W. Ahlwardt, no: 8794. Bundan onceki bashda

gorme imkanma sahip olmailljpnnz bu yazmadan sekiz yil once bizi haberdar eden ve bir

SARISALTIK 5

koleksiyonu)'nda bir niishas1 bulunan T ejV'iku'l-Eroah isimli asil eserinin bir bolii­miinii te§k:il eden ve Princeton'da ve Berlin'de iki yazma niishaSJ. bulunan bu kita­bm, me§hur evliyfunn menkabelerini toplayan bir mecmua oldugu goriiliiyor. Fakat onemli yam, ibn Battuta'nm San Salt:Ik'm ya§achgr bolgelere seyahatinden on altt yli kadar once yazillm§ olmas1 itibariyle, San Salt:Ik'm -iistelik bugiine kadar bilinenlerden farkh - menkabelerini zikreden (§imdilik bilinen) ve tarihi yam da bulunan ilk eser Olmll§ olmas1chr. Miiellif San Salt:Ik'tan eserinde biiyiik bir hiir­metle bahsetmekte, "Salt:Ik et-Tiirki" ba§hgr alttnda ona ayrrchgr uzunca losnnda hayranhkla menkabelerini anlatmaktacJrri7.

Salf:lk:name'lere gelince, Evliya Qelebi'nin anlatttgrna gore bunlann ilki, XV. yiizylim Bayrfuni §eyhlerinden olup, Y aziCIZade Ali'nin karde§i me§hur Muhammedi;ye miiellifi Mehmed'in (1451) yazchgr bir Meniiktb-z San Salttk olup, San Salt:Ik'm menkabeleri burada t;ok geni§ bir bit;imde anlanlml§ttr1B. Digeri ise, Ozi Valisi Kenan Pa§a'mn (1659) kaleme alchgr, Evliya Qelebi'nin kirk kiimJse (forma) den ibaret oldugunu soyledigi Salttkndme'chr. Bu eseri de bizzat gormii§ olan Evliya Qelebi, Kenan Pa§a'nm bu Salt:tk:name'sinin, Pa§a'mn Babadagr'nda topla­chgr menkabelerle Y az1c10glu Mehmed'in eserinden ve bir de Fut:ahat-z Toktam'l§ Han'dan yararlamlarak yazlichgrm kaydediyori9. Ne yazlk ki bu her iki Salttknlime de bize ula§mami§tlr.

Ut;iincii Salf:lk:name ise, 1473-1480 ylllan arasmda, Cern Sultan'm maiyyet erkamndan Ebu'l-Hayr-i Rfuni tarafindan yazilmi§ biiyiik bir kompilasyon eseri­dir. Bu eser San Salt:Ik'a clair bugiin elimizde bulunan tek menkabe koleksiyonu olmas1 s1fattyla onemli bir yere sahip bulundugundan burada iizerinde uzunca durmamiz gerekiyor.

Evliya menilibnameleriyle destani romanlann adem kan§lllll olup her iki tipi de yans1tmakla beraber, daha ziyade Battalrulme ve Danijmendnilme gibi destani ro­man tiiriine yalon olan bu miihim eserden ilk bahseden, iinlii Rus alimi Smirnov olmu§tur. 0, Tiirk edebiyat tarihine clair 189l'de St. Petersburg'ta basilan kitabm­da San Salt:Ik'm menkabelerini anlatan bu eserden bahsetmi§tir20. Daha sonra Fuat Kopriilii, Carl Brockelmann, Orhan Kopriilii, Abdiilbaki Golpmarh, Fahir iz ve Kemal Yiice bu Salf:lk:nlime hakkmda t;e§itli t;ah§malannda detayh bilgiler vermi§

fotokopi niishasrm gonderme nezaketini gosteren Suudi meslek~rm Saym Muhammed b. Abdillah el-Kfrnevi'ye ve daha sonra eserin Princeton ve Berlin niishalan ile Tqviku'l-Erviih'rn CD'sini Saym Miifit Yiiksel'den temin eden degerli gene; meslek~rm H11.§im ~ahin'e ve Saym Yiiksel'e te§ekkiir ediyorum. Bu baskida Berlin niishas1 dogrudan kullarulill.

17 Menkabelerin tamarm zikredilen yazmarun 107a-110b nolu varaklan arasmdadrr. 1a Bk. Evliya Qelebi, ill, 366. 19 A.g.e., aym yerde. 20 Fuat Kopriilii, "Anadolu Selc;uklulan tarihinin yerli kaynaklan", BeUeten, 27 (1943), s.

431 ve dipnot 2.

6 AHMET Y~AR OCAK

ve laymetini vurgularm§lardu-21. Bundan yinni iki yil once, tarafinnzdan da, San Saln.k'm tarihsd hayan a<;~smdan Salt:tk:name'yi ele§tirel analize tabi tutan bir ma.kale .kaleme almmi§ olup22, son olara.k da, I. Melikoffbenzer mahiyette elC§tirel bir yazt yayunlarm§ttr23.

Bu biiyiik kompilasyon eseri, Uzun Hasan iizerine sefere <;limn babas1 Fatih Sultan Mehmed'in yerine Edime'de kayma.kam b1ralalan §ehzade Cem'in talebi iizerine, adige<_;:en adarm tarafindan .kaleme almml§nr. Cern Sultan gezileri esna­smda Babaeski'de bulunan tiirbe ve zaviyesinde.ki dervi§lerden men.kabelerini dinleyip biiyii.k bir ilgi duydugu San Salnk hakkmda, ya.km adarm EbU'l-Hayr-i Rfuni'den bunlan bir araya toplayan bir eser yazmas1m istemi§tir. Bunun iizeri­ne miiellif, kendi ifadesine gore yedi yllhk bir ara§ttrma sonucu, Anadolu ve Rumeli'de.ki San Salnk tiirbe ve tekkelerinden, mezar ve ma.kamlanndan derle­digi men.kabeleri, yukanda bahsi ge<_;:en diger i.ki menalabmlme ile birle§tirerek -ve goriinii§e gore- BattalnUme ve Dani{mendnOm.e'den, hatta bazt halk hikayelerinden de uyarlamalar yapara.k Salt!lr:nD:mtyi meydana getirmi§tir24• Fa.kat Saltubulme'de.ki men.kabeler, oyle goriiniiyor ki, yalruzca buralardan derlenen men.kabelerin degil, aym zamanda gaziler arasmdan derlenenlerin de bulundugunu gosteriyor.

21 Koprillii, a.g.m., ss. 430-441. F. Koprillii bu iinlii makalesinde Salt!kruJrninill analitik ve kritik nitelikte giizel bir tamtururu yapar ve Sel,.uklu ve Osmanh donemi tarihi i"in onemli bir kaynak oldugunu, kendisinin yakmda Sar~ Saltlk ve SalJ.Vr:ndrn£ye clair ge~ bir monografi yaY!ffilayacagun sayler. Fakat bu monografi ya}'lmlanma:IIllijttrj aynca bk. C. Brockelmann, "Das Altosmanische Volksbuch: Menakib-i Gazawat-i Sultan Sari Saltiq Gazi", MA, II/2 (1950), ss. 168-193; Orhan Koprillii, Tarihf Kaynak Olarak XIV ve XV. Astrlardaki Baz;z Turk Menllk:!bnanuJleri, baslimarm~ doktora tezi, istanbul 1951, i D. Edebiyat Fakiiltesi, Tarih Semi­neri Ktp., nr. 512.; A. Golpmarh, Yunus Emre ve Tas=f, istanbul 1961, Remzi Kitabevi, ss. 33-38; Fahir iz, Eski Turk Edebiyaanda Nesir, istanbul 1964, II, 286-316; Kemal Yiice, Salhtk­ndme'de Tarihf, Din£ ve F;fsanev£ Un.surlar, Kiiltiir ve Turizm Bakanhgt yay., Ankara 1987. Bu son eser, b~hgtnda belirtilen a~ardan Saltlbu1minin analizini yapan b~arili bir "~machr. Fakat SaltUcname'nm tarihl ve tasavvufi 3.9dan daha detayh ve dikkatli bir analizine ihtiya,. oldugu gibi, Battalname ve Ddni;mendntinuJ ile de kaqli~tmlmaSI gerekir.

n Bk. A Y ~ar Ocak, "San Saltuk ve Saltlkname", TK, sa}'l: 197, Mart 1979, ss. 266-27 5. 23 Bk. "Qui etait San Saltuk? Quelques remarques sur les manuscrits du Saltuk·ntinuJ'~

Studies in Ottoman History in Honour of Professor V. L Mbwge, ed. by Colin Heywood-Colin Imber, The Isis Press, istanbul 1994, ss. 231-238. Aynca, aym yazann §U eserine de bakllmahdrr: Hadji Bektach, Un Mythe et ses Avatms: Genese et Evolution du Soufisme Populaire en Turguie, Brill, Leiden-Boston-Koln 1998, ss. 42-43.

24 Ebu'l-Hayr-i Rfuni'nin Salttkname'sinin muhtelif niishalan bugiin degi§ik kiitiip­hanelerde bulunmaktachr. Eserin bu kopye niishas1, Topkap1 SaraYl Miizesi (Hazine) Kiitiip­hanesi, nr. 1612'dedir. Bundan baz1 par,.alar da Bor Halil Bey Kiitiiphanesi nr. 17292, Milli Kiitiiphane YazmaEserler nr. B 64'dedir. Bu niishalar ve ozellikleri hakkmda bilgi ve tamum­lany1a ilgili literatiir i9in bk. Yiice, Saltuk-ndme'de T arihf, Din£ ve Efidru:oi Un.surlar, ss. 5-19. Burac da, c;f§itli kiitiiphanelerde mevcut, par<;alar halindeki Ebu'l-Hayr-i Rfuni Saltthuim'sinin niisha­lan hakkmda yeterli bilgi verilmi§tir. Topkap1 Saraj'l Miizesi niishas1 hari,., bunlann hi" biri tam niisha degildir. Bunlann ch§mda, Saraybosna Kiitiiphanesi'nde islam yazmalan arasmda­ki 72 varakhk bir ba§ka p13,rc;a niishaj'l da G. Martin Smith zikrediyor: "Some tii.rbes/maqams of Sari Saltuq: An Early Anatolian Turkish Gazi-Saint", Turcica, XIV (1982), s. 217, dipnot 3.

SARISALTIK 7

Qiinkii San Saltlk.'m bu gaza menkabeleri Osmanh gazileri arasmda haliyle <;ok itibarh idi.

Bugiin elimizde bizzat Ebu'l-Hayr-i RUmi'nin elinden <;Ikan asu niisha mevcut ohnamakla beraber, 1000/1591 tarihinde ondan kopye edilen bir niisha bulunmaktadn25. Orijinalinin telifinden tam yiiz onbir yil sonra istinsah edilen bu niishamn opa t:tp EbU'l-Hayt-i Rurni'nin kaleminden <;Ikan niisha olmadt~m, eserde yer alan, <;ok sonraki tarihlerde vuku bulmu§ bir takJ.m olaylara at:tfta bulunulmasmdan ve ozellikle iran ve Rafizilik aleyhindeki §iddetli polemik ciim­lelerinden anhyoruz. Eseri kopye eden zat, XVI. yiizylidaki Osmanh-Safevi mii­cadelelerinin ve ~ii propagandamn yaratt:t~ tepkileri Saltzkntime'ye yanSitnu§ ve San Saltlk.'m ki§iligme "Rafiziler'le miicadele eden, Hanefi mezhebine mensup koyu Siinni bir miicahit" cephesi eklemi§tir. Bunun yans1malanm eserin pek <;ok yerinde gormek miimkiindiir. Oysa San Saltlk.'m ya§adt~ devirde boyle bir du­rum sozkonusu olmadt~, hatta miiridi ve halifesi Barak Baba'mn bizzat imamiye ~iiligi'ni kabul ettigi <;ok iyi bilindigi gibi, eserin yazudt~ yillarda da iran'da heniiz ~ii bir devlet yoktur. Bu durum, bugiin elimizde bulunan 1591 tarihli niishanm, kopye edilirken bir takrm degi§iliklere ugrat:tldt~m gosteriyor. Boyle olunca bu niishamn Ebu'l-Hayr-i Rurni'nin orijinal niishasmdan baz1 ba­klmlardan bir hayli farkh oldugunu ve deforme edildigini kabul etmek ka<;mil­maz oluyor. Bu onemli bir problem olarak kaf§Irmza <;Ikmaktadtr ve Salttkntimeyi kullamrken bu hususiyetini gozden uzak tutmamakta yarar vardtr.

ilk bakJ.§ta bu Salttknfime'nin San Saltlk.'m §ahsiyeti ve hayat hikayesi konu­sunda <;ok zengin veriler sunaca~ izlenimi uyanmakla beraber, ger<;ekte bu veri­ler <;ok ta fazla degildir. Maamafih yine de San Saltlk.'m hayat:tndan baz1 defor­me olmu§ par<;alan bulabihnek imkan dahilindedir. Yukanda Siraladt~rmz, San Saltlk.'m menkabevi ve tarihsel ki§iliginin etrafindaki meselelerin aydtnlat:tlmas1 konusunda katkls1mn ne olabilecegini anlamak i<;in, Salt:t!cnfime'nin) bu hacimli kompilasyon eserinin -klsaca da olsa- burada bir muhteva tahlilinin yapumaSI gerekiyor. Acaba bu eser, sozkonusu meseleleri aydtnlatmakta ciissesiyle miite­nasip katkl yapabilecek durumda rmdtr?

Eserde mevcut menkabeler topyekiin gozden ge<;irildigi zaman, cereyan ettikleri cografi alamn iki ana gruba aynldt~ goriiliir: 1) Amasya dolaylanndan ge<;en kuzey-giiney dogrultusundaki <;izginin bat:tsmda kalan Anadolu toprak­lan; Trakya, Bulgaristan, Romanya, Kuzey ve Dogu Karadeniz sahillerini (eski

25 Bu niisha Fahir iz tarafindan 1974 yllindan itibaren Harvard Universitesi'nde ~inasi Tekin'in yonettigi kaynak eserler dizisi i<;inde upla bas1m olarak fasikiiller halinde ya)'lmlan­~tir. Aynca eserin diger yazma niishalanyla ~113-§tinlara.k meydana getirilen tenkitli bir latinize metni de ~iikrii HalUk Akalm tarafindan ger<;ekle§tirilmi§tir (bk. Saltuk-~ Ankara 1987-1990, 3 cilt, Kiiltiir Bakanhg.. yay.). Burada bu niisha, yukar!da zikredilen orijinal yazma niisha ile birlikte laillamlrm§tir. Eser iizerinde tarihi ve folklorik a<;~dan ba§anh bir inceleme i<;in Kemal Yiice'nin yukanda zikredilen eserine bk.

8 AHMET Y~AR OCAK

De§t-i Klpc;:ak'1) ic;:ine alan saha, 2) Portekiz, ispanya, Almanya, Lehistan, Qekoslo­vakya, Yunanistan, Rusya, iran, Tiirkistan, Mganistan, Hindistan, Qin ve nihayet Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Mts1r, Habqistan ve Arabistan'1 ic;:ine alan ve bazdan klsmen Osmanhlar'm hakimiyet alanma giren hemen biitiin eski diinya.

San Saltlk'm bu kadar geni§ bir cografyada cihad ve gazalarda bulunuyor gosterilmesinin sebebi, herhalde XV. yiizllda Osmanh devletinin takip ettigi cihad ve gaza ideolojisinin bir belirtisi olmahrur. San Saltlk biitiin bu iilkelerde dola§tl­nlmak suretiyle adem buralann fethi ic;:in bir mesaj veriliyor gibidir.

Bu iki alanda gec;:en menkabeler birbiriyle mukayese edildiginde, mahiyet iti­bariyle aynldlldan hemen dikkati c;:eker. Birinci alandaki menkabelerin onemli bir lusnu, tarihsel esast olan, ba§ka bir deyi§le, c;:ekirdegini San Saltlk'm gerc;:ek ya§antl­siyla ilgili tarihsel olaylarm te§kil ettigi menkabelerdir. Bunlarda tabiatiistii motifle­re c;:ok az rastlanmakta olup biiyiik bir hsnu San Saltlk'm "kafirler" ile miicadele­sini, ciharum, zamammn diger evliy.isl veya tarihsel §ahsiyetleri ile miinasebetlerini anlatmaktarur. Oysa ikinci alandakiler -pek az1 cihad hikayelerinden ibaret olmak­la beraber- genellikle ve c;:ogunlukla masal karakteri ta§Iyan menkabelerdir. Bun­lardan bir klsnu Antere b. ~eddad ve Ebu Gazanfer gibi eski Arap kahramanla­nrun menkabeleri veya Musa Peygamber, Siileyman ve Yunus Peygamber'lere ait klssalardan almolar oldugu gibi, bir klsnu da $olzmaran hikayeleri, cinler, caddar, periler ve devlerle, biiyiiciilerle olan miicadeleleri nakleden masallarchr. Diger bir lusm1 ise, daha once te§ekkiil edip kaleme ahnrm§ bulunan Battalndme ve Ddnipnendruime'den uyarlanan menkabelerdir. Ancak Saltzlr:nOme'de hepsinin de ba§ kahramam artlk San Salok'trr.

Kanaatimizce San Saltlk'la ilgili asli menkabeler, yukanda belirtilen birinci alanda gec;:enler olmahdrr. Ancak bunlann da kendi aralarmda iki klsma aynldllda­n gozden kac;:maz: Birinci klsrm, yani Sinop, Hara§na (Arnasya), Konya ve dolayla­n, Konstantiniye, Edirne, Babaeski, Babadagt ve Kefe'den olU§an bir halka etra­finda yogunla§all menkabeler, San Saltlk'm asil tarihsel §ahsiyet ve faaliyetiyle ilgili olan, dolaylSlyla Sall:iJr:ruirn£nin c;:ekirdegini te§kil eden menkabelerdir. Bunlann ilk §ekillerinin daha San Saltlk'm saghgmda veya oliimiinden k:J.sa bir zaman sonra ortaya c;:llum§ olup Ebll'l-Hayr-i Rfuni zamamna gelinceye kadar bazt degi§iklikle­re ugranu§ olduklan dii§iiniilebilir.

ikinci klsrmdakiler ise, XN-XV. yiizyll Balkanlar'mdaki Osmanh fetihleri es­nasmda gaziler arastnda dogan menkabe ve efsanelerin San Saltlk'm am etrafinda yeni motif ve epizodlarla siislenerek geli§tirilmi§ §ekilleridir. Eger bir nispet sozkonusu edilecekse, Salt:iknO:me'nin c;:ekirdegini te§kil eden bu tiir menkabelerin, yukandakilere gore c;:ok az bir yek:Un tuttuklan soylenebilir. Bunlann da XV. yiiz­yila kadar epeyce deforme olduklariiD tahmin etmek hie;: de zor degildir. Bu menkabelerin bir klsnu, yukanda sozii edilen daha onceki Saltllcname'lerden akta­nlmakla beraber, onemli bir klsnumn da degi§ik kimselerden derlenen sozlii

SARISALTIK 9

rivayetlerce olu§turuldugu goriiliiyor. Nitekim yazar zaman zaman bu rivayet sahiplerinin (mesela Baba Perende gibi) isimlerini vermektedir. Bu gibi isimler, baz1 menkabelerin tekke ve zaviyelerden derlendigini gosteriyor. Boylece Saltzkname'deki birinci grup menkabelerin iki sozlii kayna~ oldugu ortaya pk­maktadrr: a) dervi§ler, b) gaziler.

Bunlann dl§mda kalan bir ii<;:iincii grup menkabenin de, San Saltlk'm ya§a­dl~ donemde vuku bulan, Mogollar'm Harezm§ahlar devletini ve Abbasi hilafe­tini ortadan kaldm§l, bu esnada yapuan yagma ve zuliimler, Babailer isyam, hatta eserin yazudl~ devirde Endiiliis'teki miisliimanlara yapuan bask! ve i§ken­celer gibi ger<;:ek tarihsel olaylann, San Saltlk'm adl etrafinda bozularak anlatLI­masmdan ibaret oldugunu soylemeliyiz. Aynca, Aydlnoglu Umur Bey, Candaroglu Ali Bey ve hatta Osman Gazi gibi, San Saltlk'm, ger<;:ekte hi<; bir §ekilde kaqila§madi~ tarihsel §ahsiyetler ile kaqlla§tlran ve onlara nasihatler ettiren, devletlerini kutsayan menkabelere de ras&yoruz. Osman Gazi'ye bunlar arasmda imtiyazh bir yer verildigi ve San Saltlk'm slk slk onun gazalanna kaul­dl~ goriiliir.

Biitiin bunlardan sonra sonu<;: olarak bir degerlendirmeye gitmek gerekirse, bir<;:ok baklmlardan pek<;:ok ilgi <;:ekici malzeme ihtiva eden ve bir yoniiyle BattalnO:rne tiirii destani romanian, bir yamyla Vef4yet-ni1me tiirii menilibnameleri andrran, dolaylSlyla her iki gelenege de baglanabilecek olan bu hacimli eser, San Saltlk'm tarihsel §ahsiyeti ve hiiviyeti agsmdan diger kaynaklara ilave edilecek <;:ok da fazla veri ihtiva etmemektedir. Klsaca Saltzkname, asu San Saltlk menkabelerinden bir klsrmm degi§ik bir yorumla sunmakla beraber, esas itibariyle XIV ve XV. yiizyillar Osmanh gazilerinin Rumeli'deki fetih menkabelerinin, o yiizyillarda o bolgelerde hatrras1 hala canhh~m koruyan San Saltlk'm adl etrafinda toplanmasmdan meydana gelmi§ biiyiik bir kompilasyondur26.

Vif4yetni1me-i Haa Bektaj-z Velf'ye gelince, Bekta§i geleneklerinin kurulU§ ve geli§mesinde oldugu kadar, Anadolu Aleviligi'nin olu§masmda da biiyiik bir yeri oldugu <;:ok iyi bilinen bu eser, San Saltlk'm Alevi-Bekta§i gelenekleri i<;:inde mii­talaa edilmesi konusunda da oncii roliinii oynarm§tlr27. Burada San Saltlk'm Kaligra'da tahta kill<;:la oldiirdiigu ejderha menkabesi anlatlhr. Bu eserdeki San Saluk figiirii ve onunla ilgili menkabe, diger velayetnameleri de etkilemi§tir. Vilqyet-name-i Haa Bekla§-z Velf'de HaCI Bekta§'m once miiridi olup, sonra

26 Sall:lkntime hakkmda daha geni§ ele§tirel bir tamtrm ic;:in bk. Ki:ipriilii, ''Anadolu Selfuklu­lan Tarihinin r erli Ko;ynaldan ", ss. 430-441.

27 Msl. bk. Ma:nd/a.b-1 HilriMr Hact Bektaj-1 Vel£ (Vitayetname), n§r. A Gi:ilpmarh, istanbul 1953, s. 45 vd. Eser hakkmda geni§ bir inceleme bu ne§rin giri§inde yer almaktadrr. Aynca §Unlara da bakllmahdrr: A. Y a§ar Ocak, Alevf ue l3ektafi 11Ul11flannm islam Oncesi T emelleri (Bekta§i Menilibnamelerinde islam Oncesi inam;: Motifleri), ileti§im yay., istanbul 2000, 2. bs., ss. 31-34; aym yazar, "Hao Bekta§ Vilayetnamesi", TDViA.

10 AHMET YN;iAR OCAK

Rumeli'de Islfun'l yaymak uzere gorevlendirdigi San Saltrk, bugiin Alevi-Bekta§i geleneginin takdis ettigi en buyiik evliya arasmda bulunmaktachr.

San Saluk'tan bahseden ikinci muhim menilibname, Vildyetname-i Otman Baba'chr. Fatih Sultan Mehmed devrinin me§hur Kalenderi §eyhi Onnan Baba'­nm (1478) hayatlm ve menkabelerini anlannakta olup, muridi Kii<siik Abdal tarafmdan yaz:Uan ve XV. yiizy:Uda Osmanh topraklannda Kalenderiligin tarihi a<slSlndan buyiik bir onem arzeden bu eserde de, Vildyetname-i Hact Bekta§-z Velf'deki ejderha menkabesi biraz degi§ik ifadelerle tekrar edilir. Aynca San Saltrk zaviyesinden de lasaca bahsolunur2s.

d) Ar§iv be!geleri

San Saltrk'm Osmanhlar doneminde yapilml§ tekke ve tiirbelerinin vahf kaYitlanyla ilgili olarak, istanbul'da Ba§bakanllk Osmanh ve Topkap1 SaraYI Aqivleri, Ankara'da Tapu Kadastro ve Vakillar Genel Mudurlugu aqivlerinde bulunan milhimme, tapu tahrir ve evkaf deflerlerinde belli SaYlda vakJ.f ve zaviye kaYit­lan bulunmaktachr (Bunlann bir bsrm, Machiel Kiel tarafmdan <se§itli makalele­rinde yaYinilanrm§ ve kullanilrm§hr). Bu kaYitlarda sozkonusu tekke ve turbelerin evkafina clair bir tabm bilgiler mevcut olup, bu <sah§mada bunlar uzerinde du­rulmaml§hr. Qunku bu <sah§mamn amaCI, San Saltrk'm menkabevi ve tarihsel §ahsiyetini ve oynach~ rollin onemini ortaya koymak olup, evkafimn tarih<sesini yazmak degildir. Bunlarla yalmzca San Saltrk killtu <ser<sevesinde mqgul olun­ffiU§ olup, bu sebeple sadece milhimme kaYitlan kullanilml§tlr29.

II- ARA~TIRMALAR

San Saluk bugiine kadar kitap olarak herhangi bir <sah§mamn konusu ol­mami§hr. Onun hakkmda yaz:Uanlar ya butiinuyle makale niteliginde ara§hrma­lardan, ya da baz1 kitaplar i<sindeki belli bsm:Uardan olu§maktachr. Burada once, zamammiZdan evvelki ara§hrmalara topluca ve bsaca temas ettikten sonra mo­dern ara§hrmalan tamtmaya <sah§aca~. Burada San Saltrk hakkmda yaYIID~a­nan butun yaz1lar degil, aricak belli bir bilimsel niteligi ve konuya katbs1 olanlar bahiskonusu edilecektir.

Osmanh doneminde Turkiye'de bilimsel <ser<sevede San Saltrk'tan ilk bah­seden, ~emseddin Sami'dir. Kamusu'l-A'ldm'da bsa bir sutun aynlrm§ olup bura-

28 Bk. Kuc;uk Abda1, Vitayetntime-i Otman Baha, Adnan Otiiken il Halk Ktp, nr. 495. Bu esere ve Otman Baba'ya clair bk. Ocak, a.g.e., ss. 44-46. Aynca tarihsel degeri ac;1smdan onem­li bir analitik c;ah§ma ic;in bk. Halil inalCik, "Dervish and Sultan : An analysis of the Otman Baba Vilayetniimesi ~ The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire: Essays on Economy and Soeiety, Bloomington 1993, ss. 19-36.

29 San Saluk evkafiyla ilgili bahis konusu M§iV malzemesi ara§tlrmaCI Kamil ~ahin tara­fmdan derlenmi§ olup, yayimlanmak uzeredir.

SARISALTIK 11

da onunla ilgili iki ziyaret yerinden bahsedilir ve Vilayetniime-i Haa Bektaj-z Velf esas almarak hayat hilciyesi ozedenir3°. Daha sonra Ahmed Tevhid Bey, Sahipatioguilan'na clair bir makalesinde Yaz1c1zade Ali ve Seyyid Lokman'dan harekede San Saltlk'1 tartl§Ir31. Necip As1m ve Mehmed ArifBey'ler de, Osmanh Tarihi isimli kitaplannda San Saltlk'm ya§adi~, Mogol hakimiyetindeki Anadolu Sel<;uklu devletinin i<;inde bulundugu karma§adan ve San Salnk'la Dobruca'ya go<; eden II. izzeddin Keykavus'un saltanat miicadelesinden ve San Saltrk'tan bahsederler32. Daha sonra Kopriiliizade Mehmed Fuad, once Turk Edebiyatmda ilk Mutasavmjlar isimli iinlii eserinde, Ahmed-i Y esevi'nin Bekta§i gelenegindeki yerinden bahsederken, Vilayetndme ve Evliya Qelebi'ye dayanmak suretiyle, ayn bir ba§hk altJnda San Saltrk menkabesini ele almi§33, daha sonra ''Anadolu'da lslamiyet" adh makalesinde, San Saltlk'm nasil bir phsiyet oldugunu tartl§arak, ilk defa onun Babailer <;evresiyle soo alakas1 oldugu fikrini ileri siirmii§tiir34, ki bu­giin bizim kanaatimiz de bu merkezdedir.

Ban'da ise San Salnk konusuna ilk temas eden,]. von Hammer'dir. Hammer Osmanh tarihine clair tamnmi§ eserinde Y aZICizade'yi temel alarak San Salnk'1 ve onun ba§kanhgmda Dobruca'ya vuku bulan Tiirkmen go<;iinii bahiskonusu eder ve Evliyii 9elebi S€)1ahatru:lmesz'ndeki menkabeyi tarh§rr35. Fakat bu konuya en esash bir §ekilde egilen, F. W. Hasluck olmU§tur. Hasluck yazili kaynaklardan yararlan­di~ gibi, San Salnk'a ait tiirbe ve mezarlarm <;ogunu gezmek suretiyle yerinde gozlenilerde de bulunmU§ olup36, verdigi bilgiler sonraki biitiin ara§tirmacilann temel referanslarmdan birini te§kil edecektir.

Modem ara§tJrmalara gelince, epeyce uzun bir zamandan beri, San Salnk tiirbe ve tekkelerinin bulundugu Yugoslavya, Arnavuduk, Bulgaristan ve Ro­manya gibi iilkelerde tarih<;iler ve halk edebiyat<;ilan tarafmdan bu iilkelerin dillerinde yapllml§ baz1 yapnlar bulunmaktadir. Bu yapnlar genellikle, San Saltrk'm efsanevi kimligine ve bu <;er<;evede menkabelerine ve halk inan<;lannda­ki yerine, tiirbe ve mezarlanmn tasvirine dairdir. Dillerini bilmedigimiz bu <;a­h§malardan yararlanmak maalesef miimkiin olmami§hr. Bu itibarla burada sa­dece modem Ban dillerinde yapnilanan bilimsel <;ah§malardan soz edilecektir. Sozkonusu bu <;ah§malan tematik olarak, ama kendi i<;lerinde kronolojik s1raya gore ele almak kaydiyla iki grup halinde degerlendirmek yararh olacaktJr.

30 Ka=' 1-A 'ldm, istanbul.l306, IV, 2916. 31 "Karahisar-1 Sahib'de Sahibaciogullan", TOEM, 9 (1327), s. 565 ve dipnot l. 32 Osmanb Tarih~ Tarih-i Osmani Enciimeni ne§r., istanbul1335, ss. 446-457, 497. 33 Turk Edebiyaimda ifk Mutas=Jlm, Ankara 1966, Diyanet 4leri Ba§kanh~ yay., 2. bs. s. 45. 34 Bk. "Anado1u'da is1amiyet", DEFM, 4 (Ey1iil 1338), s. 308, dipnot 1. 35 Bk. Histoire de !'Empire Ottoman, Paris 1835, I, 46-47, 164-165; 1836, IV, 12-13; 1839,

XIV, 247. 36 Bk. Bektafilik Tedkikleri, c;ev. Rag~p Hulusi, Tiirkiyat Enstitiisii yay., istanbul 1928, ss.

27, 69-70, 74, 118-119; aym yazar, Christianity and Islam under the Sultans, Clarendon Press, Oxford 1928, II, 434-435, 577-578.

12 AHMET Y~AR OCAK

Birinci grup, miinhaSiran San Salt.Ik'm kimligini ve bununla baglanuh ola­rak Dobruca'daki Tiirkmen iskamm, yani sonw;:ta Gagauzlar'm kokenini konu edinen makalelerden olu§maktachr. Bunlann en eskisi, Jean Deny'nin, Babada~'mn achndan yola c;Ikarak, Tiirkmen goc;iinii, San Salt.Ik'la baglantismi ve onun ozde§le§tirildigi H1ristiyan azizleri meselesini ele alch~ yaz1Slchr37 . Franz Babinger'in Encyclopedie de l'Islam'zn 1. baslasmdaki -Turkc;e jstamAnsiklopedisi'nde de c;evirisi yaYimlanan- makalesi ise, o devir ic;in bile yetersiz bir makaledir ve zengin bir materyele dayanmaz3B. Tayyib Okic;'in San Salt.Ik haklanda §eyhillis­lam Ebussuud Efendi'nin verdigi fetvaYI yaYlffilach~ makalesi, San Salt.Ik'm kim­ligini, §ahsiyetini, hayanm ve Balkanlar'daki isliml<i§ma hareketinin tarihc;esini inceleyen, zengin materyele dayah - baz1 iitopik dii§iincelerine ragmen - ciddi bir yazichr39. Bu makale, Yusuf Ziya YorUkan tarafindan uzunca bir makale ile ele§­tirilmi§, T. Okic;'in metnini yayrmlam~ fetvamn sahte oldugu ileri siirUlmii§tiif4°. T. Okic; Yorukan'm bu makalesine aym §ekilde uzunca ve yine zengin bir mal­zemeye dayah olarak ikinci bir makale ile cevap venni§ ve c;ogu noktalarda Y. Z. Yi:iriikan'm elqtirilerinin pek yerinde olmach~m gostenni§tir41.

A§a~ yukan aym tarihlerde Paul Wittek, Yaz1crzade Ali'nin T eviirfh-i Al-i Selyuk'u ile Seyyid Lokman'm OguV7-iime'sine dayanarak detayh bir §ekilde, lllristi­yan Gagauz Tiirkleri'nin tarihini San Salt.Ik refakatinde Dobruca'ya vuku bulan Turk iskamyla ac;Iklar. Yaz~Sinm son taraflannda San Salt.Ik'1 ve onun oliimiin­den sonra bir las1m Turkler'in Dobruca'dan tekrar Anadolu'ya donii§u hadisesini inceler42. Wittek aym sene yaJlmlach~ bir ba§ka makalesinde de, yakla§Ik aym mevzulan Gagauzlar'm kokeni meselesi etrafinda tekrar ele almi§nr43. Wittek bu makaleleleriyle, daha o tarihlerde lllristiyan Gagauzlar'm, II. izzeddin Keykavus ile Dobruca'ya gelen ve burada yerle§ip kalan rnristiyanla§nu§ Turkler oldugunu ve Gagauz achmn Krykiivus'tan geldigini -dogru olarak- ileri surmii§tUr.

A Golpmarh, Yunus Emre'ye tahsis ettigi kitabtnm uzunca bir boliimunii San Saluk'a aYlrnu§ olup, yukanda sayilan temel kaynaklardan ve bu arada, o zamana kadar fazla kullamlmayan Ebu'l-Hayr-i Rfuni'nin Salhkniime'sinden yola c;Ikmak suretiyle, Dobruca'daki iskan hareketine temas ettikten sonra esas olarak San Salt.Ik'm hayatl ve §ahsiyeti uzerinde yogunla§tr-44. Gi:ilpmarh'mn bu boliimu,

37 J. Deny, "Sary Saltyq et 1e nom de 1a ville de Babadaghi", Melanges Emile Pico~ Paris 1913.1I, 1-15.

38 Bk. F. Babinger, "Sari Saltuk Dede", Ell; kr§, "San Salt:Jk Dede", /A 39 T. Okic,:, "San Saltuk'a ait bir fetva",AWFD, ll 1 (1952), ss. 48-58. 40 Y. Z. Yoriikan, "Bir fetva miinasebetiy1e : Fetva miiessesesi, Ebussuud Efendi ve San

Saltuk",AWFD, 112,3 (1952), ss. 137-50. 4t Bk. Okic,:, "Bir tenkidin tenkidi",AWFD, II 2-3 (1953), ss. -290. 42 P. Wittek, "Yazijioghli Ali on the Christian Turks of the Dobruja", BSOAS, XIV /2

( 1952), ss. 639-668. 43 Aym yazar, "Les Gagaouzes =Les gens de Kaykaus", RO, XVII (1951-1952), ss. 12-

24. 44 Bk. A. Golpmarh, Yunus Emre ve Tasmmuf, ss. 27-45.

SARISALTIK 13

daha ziyade kaynaklardaki San Salt:Ik'a clair metinlerin bir araya toplanmasm­dan meydana gelen bir derleme niteliginde olup, onun Barak Baba ve Tapduk Emre ile olan baglantlSlm da tarll§llll§tlr.

Nazmi Sevgen'in popiiler bir tarih dergisinde tefrika ettigi makalesi de, San Salt:Ik meselesini pekc;ok apdan teferruath bir bic;imde, kaynak ve ara§tlrmalar­dan derlenen pasajlarla takviyeli olarak ele alan bir c;ah§machr. Sevgen de bu makalesinde A. Golpmarh gibi pekc;ok mesele uzerinde durmu§, aynca San Salt:Ik'la ozdqle§tirilen Ihristiyan azizleri meselesini ve c;qitli yerlerdeki turbe ve mezarlanm incelemi§tir45.

Paul Wittek'ten sonra, San Salt:Ik'm Dobruca'da gerc;eklqtirdigi Turk iskam meselesini c;ok iyi irdeleyen, tanmrm§ Romen tarihc;isi Aurel Decei olmu§tur. l968'de ya)'lmlach~ makalesinde, aym Wittek gibi, bu konuda temel nitelikteki Turk ve Bizans kaynaklanm kullanarak iskan ola)'lm ele almi§ ve bu arada San Salt:Ik'tan bahsetmi§t:ir-46.

Batlh ara§tlrmacuar arasmda San Salt:Ik konusuyla en fazla ilgilenen, gii­numuz sanat tarihc;isi Machiel Kiel'dir. M. Kiel bu konuyu degi§ik maka­lelerinde tekrar tekrar ele alrm§tlr. 0 ozellikle bir sanat tarihc;isi olarak yalmz San Saltik tiirbe ve tekkeleriyle ilgilenmemi§, San Salt:Ik'm mistik cephesini de tarih kaynaklanna, arkeolojik verilere, alan ara§tlrmalan esnasmdaki gozlenlieri­ne dayanarak incelemi§ ve onu "erken Bekta§iligin Balkanlar'daki ilk temsilcisi" olarak degerlendirmi§tir. Ozellikle son makalesi, bugiine kadar ya)'lnliachklan ic;inde en geni§ ve en yeni malzemeye dayah olamchr47• ilk defa Salttk:ndme'deki tarihi, dini ve efsanevi unsurlar iizerine tahlili bir monografi haz1rlayan Kemal

45 N. Sevgen, "San Saltuk ve Aiyos Spiridon", Tarih KonUJUyor, sayt: 33, Ekim 1966, ss. 2729-2734; sayt: 34, Kasrm 1966, ss. 2818- 2823; sayt: 35, Arahk 1966, ss. 2918-2922; sayt: 36, Ocak 1967, ss. 3015-3920.

46 Bk. A. Decei, "Le probh~me de la colonisation des Turcs Seljoukides dans la Dobrogea", TAD, 10-11 (1968), ss. 85-111.

47 Msl. bk. M. Kiel, "Giiney Romanya'da San Salt:Ik'm Qah§malan ve Dogu Bulgaris­tan'da erken Bekta§ilik Merkezi iizerine taribsel i:inem ta§lyan notlar", Haa Beklaf, Bildiriler, HaCl Bekta§ Kiiltiir ve Turizm Demegi, Ankara 1977, ss. 13-29 (Bu makale aynca §Uralarda da aynen yaytmlanrm§tlr: r;:evren, 3 (1979), ss. 27-36; 1DA, sayt: 9, Arahk 1980, ss. 25-36); aym yazar, "The tiirbe of San Salt:Ik at Babadag-Dobrudja", GDAAD, 6-7 (1978), ss. 205-225 (Bu makale §UTada da yaytmlanrm§tlr: Studies on the Ottoman Architecture of the Balka:ns, Variorum, London 1990, ss. 205-220); ayrnyazar, "A note on the date oftbe establishment oftbe Bektashi order in Albania : The cult of San Salt:Ik Dede in Kruja attested in 1567-1568", Bektachi:Jya: Etudes sur l'ordre mystique des Bektachis et les groupes relevant de Hadji Bektach, ed. A. Popovic-G. Veinstein, istanbul 1995, Les Editions Isis, ss. 269-275; aym yazar, "San Saltuk: Pionier des Islam auf dem Balkan im 13. J ahrhundert", Aleviler / Alewiten: Kimlik ve Tarih/Identitiit und Geschichte, ed. ismail Engin-Erhard Franz, Deutsches Orient-Institut, Hamburg 2000, band:l, ss. 253-286.

14 AHMET YN;!AR OCAK

Yuce de, eserinin b<l§ tarafmda San Saluk'm biyografisini ele alrm§, Anadolu, Kmm ve Rumeli'deki y3.§ant.Ism1 analiz etmi§tir48.

Thierry Zarcone'un iki makalesi ise, San Salt.Ik'1 Trakya ve Balkan Alevi­Bekta§iligi c;:en;:evesinde degerlendiren c;:ah§malardlr. Zarcone bu makalelerinde onu sozkonusu c;:evrelerin onde gelen yarat.Iolanndan olarak miitalaa etmekte­dir49. Son olarak G. Leiser'in Enf)'clopedie de l'lslam'm 2. basklSlnda yapmlanan makalesi, klsa bir ozet sunmaktadn-50.

Biri Feridun Yilmaz, digeri Mehmet Demirci taratindan kaleme ahnrm§ olup, problematik bir yakl<l§rmdan ziyade, kompilasyon niteligi arzeden, ama konuyu bilmeyenlere yararh genel hirer tasvir ozelligi gosteren iki makaleyi daha zikrettik­ten sonra51, Babailer isyamyla ilgili monografimizde yer alan, San Salt.Ik'a ait bo­lumii de hatrrlatarak bu birinci grubu tamamlarm§ oluyoruz52.

Daha ziyade San Saluk'm tiirbe ve mezarlanmn bulundugu mekanlar c;:er­c;:evesinde yerellliristiyan ve Musliiman topluluklar arasmdaki San Salt.Ik efsane ve menkabelerini, klsaca San Salt.Ik killtiinii ele alan ikinci grup makalelere ge­lince, bunlann ba§lm §iiphesiz ki Hasluck'un yukanda sozii edilen yazilan c;:eker. Hasluck bu yazliannda Varna yaklnlarmdaki Kalliakra'dan b3.§layarak, bugiin Tiirkiye s1mrlan ic;:inde kalan Babaeski, Romanya'da Babada~ ve Arnavuduk'taki Kruja' da bulunan San Salt.Ik tiirbe ve tekkeleri etrafinda olu§an kiilderi, oralardaki yerel lliristiyan azizleriyle olan ozde§le§meleri ve bunlara menet olan menkabeleri analiz eder53.

San Salt.Ik killtiinii Arnavuduk ve Balkanlar'da Arnavudar'm ya§adl~ yer­lerdeki ziyaretgahlar c;:erc;:evesinde c;:ok iyi bir bic;:irnde inceleyen ar<l§t.InCI, Hasan Kaleshi olmu§tur. 0 makalesinde, gezip dol3.§tl~ yerlerden topladl~ mahalli San Salt.Ik rivayetlerini, tarih kaynaklan ve modern ar<l§tlrmalar l§I~nda iyi

48 Yiice, Sa/.bbuime'de Tarihi, Dinf ve E.fsaneui Unsurlar, ss. 76-100. 49 T. Zarcone, "Aievi. et BektaJf de Tluace orientale: Les tekke de San Saltuk a Babaeski et

d'Anz Baba a Havsa", lkinci Tarih Boyunca Karadeniz Ktmgre.si Bildirileri (1-3 Haziran 1988), Ondokuz Mayts Univ. Egitirn Fakiiltesi- FranSlZ Anado1u Ar<!§tumalan Enstitiisii, Samsun 1990, ss. 629-638; aym yazar, "Nouvelles perspectives dans 1es recherches sur 1es K=lb<l§­Aievi et 1es Bektachis de 1a Dobroudja, de Deliorman et de 1a Thrace orientale", Anatolia Modema, YeniAnadolu, IV (1995), ss. I-ll.

so Bk. G. Leiser, "Sari Saltuk Dede", El2. 51 F. Yilchz, "San Saltrk Dede", TK, sayt: 209-210, Mart-Nisan 1980, ss. 140-146; M.

Demirci, "Balkan miis1iimanhgmda gazi-dervi§1erin rolleri ve San Saltuk i:imegi", Tiirlr:iye Giinliigii, sayt: 61, Y az 2000, ss. 60-66.

52 Bk. A. Y<J§ar Ocak, lA Revolte de Baba Resul ou Ia Forrnalion de l'Hiti:rodoxie Musulrnane en Anatolie au Xllle Siecle, Publ. de Ia Societe Turque d'Histoire, Ankara 1989, ss .. 100-104; Aym bi:iliim biraz daha geli.§tirilerek §urada da yaytmlanrm§trr: Babafler lsyam: Aleviligin Tarihsel Al9Ja­pm Y ahut Anadolu'da islam-Turk Heterodoksisinin T qekkiilii, Dergih yay., istanbul 2000, 3. bs., ss. 187-192.

53 Bk. yukanda dipnot 20.

SARISALTIK 15

analiz etmi§ ve San Salt:Ik kiiltiiniin anl<i§Ilmas1 konusuna degerli bir katk:I sag­lanu§t:LI04. Bu konuda iki onernli makale, ar<l§tlncuar it;inde San Salt:Ik'm Balkan­Jar ve Anadolu'daki bilinen belli ba§h tiirbe ve mezarlanru, makamlanru ziyaret eden iki ar<l§tlTICiya, Grace Martin Smith ile ~iikrii HalUk Akalm'a aittir. Smith makalesinde San Salt:Ik'm Anadolu'da Babaeski, iznik, Bor, Tunceli (Hozat) ve Diyarbaklr'daki, Balkanlar'da ise ozellikle Babada~'ndaki tiirbe ve makamlan iizerine derinlemesine bir ar<l§tlrma gert;ekle§tirmi§, boylece kiiltiin yayg1nl1k alarum ve aktiiel degerirri g6stermi§tir55. ~-HalUk Akalm da ayru §ekilde buralan dol<l§mi§ ve degi§ik menkabe ve efsaneler toplanu§tJ.r56. Yine San Salt:Ik kiiltii ile ilgili olarak Milan Adamovic'in bir makalesinde de, Babaeski'deki tekkesi et:ra­fmda daha detayh bir t;ah§ffia ortaya konulmu§, ozellikle tekkenin tariht;esi iize­rinde durulmu§tur57• Bu ikinci grup ar<l§tlrmalara, Maria Batca'run Dobruca­Babadag omegiyle alakah yazlSlru da eklemek gerekir5B.

Y ukanda da belirtildigi gibi, San Salt:Ik hakkmdaki ara§tlrmalar sadece bu bahsedilenlerden ibaret degildir. Fakat burada zikredilenlerin, meselenin degi§ik cephelerini yanSitan t;ah§malar oldugunu unutmamahillr. Aynca amaClffilzm burada tam bir San Salt:Ik bibliyograf}raSI vermek olmaill~ru da hatJ.rlatahm.

54 Bk. H. Kaleshi, "Albanische 1egenden urn Sari Saltuk", Actes du Premier Congres International Balkanique et du Sud-Est Europeen, Editions de I' Academie Bulgare des Sciences, Sofia 1971, ss. 815-828.

55 G. M. Smith, "Some tiirbes/maqams of Sari Saltuq : An early Anatolian Turkish Gazi­Saint", Turcica, XN (1982), ss. 216-225.

56 ~- HalUk Akalm, "San Saltuk'un tiirbe ve makamlan iizerine", L Uluslararast Turk Dii:n­yast Eren ve Evliydlan Kongresi Bildirileri, Ankara 1998, ss. 9-28.

57 M. Adamovic, "Das Tekke von Sari Saltiq in Eskibaba", MT, 5 (1979), ss. 15-24. 58 M. Bat~a, "Romanya-Dobroudja Tiirk top1ulugunun toplumsal hafizasmda San Sal­

tik Baba, Babadag ~ehrinin kurulu§ efsanesi", L Uluslararast Turk DilT!Jast Eren ve Evliylilan Kong­resi Bildirileri, Ankara 1998, ss. 75-84.

I.BOLDM

XIII. YUZYILDA BALKANLAR'DA ANADOLU QIKI~LI iLK TURK iSKANr:

DOBRUCADAKi TDRKMENLER

San Salnk ubiln Rumili'ne Alf:!yuz altml§ ik:i idi heman Hep Oguzname'i tetebbu' idup Yazdl icmal ile Seyyid Lokman

Seyyid Lokman

MOGOL HAKiMiYETiNDE ANADOLU SELQUKLU TAHTI iQiN MOCADELE VE II. iZZEDDiN KEYKA VUS

San Saltik'm tarih sahnesinde ilk goriinii§ii, Anadolu Sel<,:uklu devletinin Mogol hakimiyeti alnna dii§mesi ile ba§ gosteren saltanat miicadeleleri donemine rastlar. 1240 yilindaki Babai isyammn akabinde zaytflama emareleri gostermeye ba§layan Anadolu Sel<,:uklu devleti, 1243'te Kosedag muharebesiyle fiilen Mogollar'a yenik dii§IDU§tii. 0 Sirada tahtta bulunan sultan II. G1yaseddin Keyhusrev acz i<,:ine bulunuyordu ve Mogollar Anadolu topraklanna peyderpey girmeye ba§larm§larill. Hi<; de iyi bir §Ohret sahibi olmayan Sel<,:uklu sultam 1246'da oldiigu zaman, arkasmda ii<,: §ehzade b1rakn: Annesi Bizans imparator­luk ailesine yakm bir rahibin klZl olan on bir ya§mdaki izzeddin (II. Keykavus), bir Turk klzmdan olma dokuz ya§mdaki Riikneddin (IV. Kill<,:arslan) ve nihayet bir Giircii cariyeden olma yedi ya§mdaki Alaeddin (II. Keykubad) 1•

Aslmda II. G1yaseddin Keyhusrev olmeden once en kii<,:iik oglu Alaeddin'i veliahd olarak belirlemi§2, ancak biiyiik evlat dururken kii<,:iiguniin tahta <,:Ikanl­masimn dogru olmayaca~ yolunda miihtedi kokenli dirayetli vezir Celaleddin Karatay tarafindan a<,:Iklanan gorii§ geregince, ii<,: §ehzadenin birlikte tahtta oturmasma, hutbede ii<,:iiniin aillmn zikredilmesine ve sikkelere ii<,:iiniin aillnm baslimasma karar verildi, 3 ve Celaleddin Karatay saltanat naibi oldu. Ancak

l ibn Bibi, II, 88; Aksarayi, s. 28; Abu'l-Farac, II, 545; 0. Turan, Seftuklular ;:,amanznda Turkiye, Turan Ne§riyat Yurdu, istanbull97l, s. 458; Cl. Cahen, La Turquie Pre-ottomane, Varia Turcica: VII, istanbul-Paris 1988, s. 230.

2 Aksariyi, s. 29. 3 Abu'l-Farac, II, 550,

18 AHMET YN;)AR OCAK

diger devlet adamlan arasmda bu taht konusunda degi§ik filirler bulunuyordu. Bunlardan baz1lan, Celaleddin Karatay yanllSl bir kls1m biirokratl gorevlerinden aldliar. Dogu vilayetlerinin sultam olan Riikneddin'i tek ba§ma tahta <;1karmak i<;in harekete ge<;tiler.

Bu faaliyetler iizerine Celaleddin Karatay ~rhi?;Im izzeddin'den yana koydu. Sonunda izzeddin ve Riikneddin'in askerleri kaf§I kaf§Iya geldiler, izzeddin tara­finda Emir Yavta§, Arslandogmu§ ve Nureddin Yakup gibi emirler, Riikneddin'in yamnda ise Seyfeddin Torumtay ve Seyfeddin Tiirkeri gibi ileri gelen §ahsiyetler bulunuyordu. 14 Haziran 1249'da yaplian muharebede Riikneddin yenildi, izzeddin maglup kardqine yakmhk gosterip bir daha aralarma fesat<;liann girme­sine engel olmalan gerektigini soyledi4•

iki karde§ arasmdaki soguklugun giderilmesinde vezir Celaleddin Karatay'm gayretlerinin biiyiik paJI oldugunu soylemek gerekir. Bu iinlii ve dirayetli vezir, hem Mogollar'la olan ili§kilerde dengeyi saglamaya <;ah§Iyor, hem de yonetimin yiiksek kademelerini i§gal eden ileri gelen emirlerin ihtiraslan yii­ziinden mevcut ahengi bozacak faaliyetlere giri§melerine engel olmaya gayret ediyordu. Ancak unutulmamah ki, vezirin bu her§eye hakim konumda bulunU§U, izzeddin Keykavus'u da bask! alnna almakta ve sultan i<;ten i<;e bu duruma tepki duymaktaydi. V ezirin biitiin gayretlerine ragmen, ~iicaeddin Abdurrahman, Necibeddin, Hatireddin Zekeriyya ve Bahaeddin Erzincaill gibi §ahsiyetler, mevki ve iktidar hlrs1yla Mogol hiikiimdan Mengii Han'm yamna giderek ai?;Ir hediyeler kaf§ilii?;Inda yeni unvan ve yetkilerle Konya'ya dondiiler. Bu durum Celaleddin Karatay'1 endi§elendirdi. Bu arada Mengii Han Sultan lzzeddin Keykavus'u yam­na <;agrrdi. Bu, Sel<;uklu sultamna, kendi hakimiyeti altlnda saltanat siirdiigunii hanrlatmak i<;in yaplian politik bir davetti5. Celaleddin Karatay ve yanda§I emir­ler bunu kii<;iiltiicii bulup savsaklamak istedilerse de Han'm 1srarh daveti kar§I­smda yapacak ba§ka bir §ey de yoktu.

Sonunda her ii<; Sel<;uklu sultam ve baz1 devlet erkam ile beraber Mengii Han'a gitmeye karar verildi. Heyet Kayseri'ye geldiginde, artlk ondokuz ya§ma gelmi§ olan izzeddin, vezirin iizerindeki baskls1m klrmamn yolunu aramaya koyuldu. Bu istikamette, yamndaki baz1 has adamlannm da tqvikiyle, sefahet alemlerine dalmaya ve israfa ba§ladi; Celaleddin'in tayin ettigi baz1 adamlan azledip yerlerine basit bir taklm insanlan getirdi. Biitiin bunlar, §iiphe yok ki Celaleddin'in izzeddin Keykavus lehindeki fikirlF-rinin degi§mesine yol a<;rm§tl.

4 Bk. ibn Bibi, II, 124; Turan, s. 468; Cahen, s. 234. Anorilln Tarih-iAl-i Selyuk ise olaya ba§ka bir ac,:1dan bakar ve sultan karde§lerin, agabeyleri izzeddin'in himayesini kabul ederek gec,:imsizlikten vazgec,:tiklerini yazar (bk. Anadolu Selyuklulan Devleti Tarihi Ill, faks. n§r. ve Tiirk­c,:e c,:eviri: F. Nafiz Uzluk, Ankara 1952, s. 33. Bundan sonraki olaylarrn hsa anlatunlan ic,:in aym eserin 33-36. sayfalanna bahlabilir).

5 ibn Bibi, II, 133; AbU'l-Farac, II, 559; Necip Asrm-Mehmed Arif, O=nh Tarih~ Ta­rih-i Osmani Enciimeni nqr., istanbul 1335, ss. 446-454; Turan, s. 4 71.

SARISALTIK 19

Muhtemelen bu yiizden kendi kti<;:iik sultan II. Alaeddin Keykubad ile Kayseri'­de kahp izzeddin'i maiyyeti ile birlikte Mogul hamna yollach. izzeddin Sivas'a geldiginde, hastalanan Celaleddin'in oltim haberini alch (1254)6.

Bu beklenmedik oliim, Sel<_;:uklu emirleri arasmda, sefahetin pen<_;:esine dti§­mti§ olan izzeddin Keykavus aleyhinde fikirler uyanmasma ve Rtikneddin'e sempati ile baktlmasma yol a<_;:tl. Bunu farkeden izzeddin, Mogol hammn yanma gitmenin zamanSIZ olaca~ dti§tincesiyle, Celaleddin'in olumu dolaYISiyla kendi­sinin daha sonra gelecegini, ancak §imdilik ku<_;:iik karde§i Alaeddin'i gonderdigini Batu Han'a bildirdi7. Batu Han, asu buyiik Mogol ham Mengti'ye iran'da vekalet etmekteydi.

~uras1 bir ger<;:ektir ki, Celaleddin Karatay'm sagh~nda kurulan duzen, onun olumuyle bozulmaya yiiz tutmu§, bu, zaten Mogollar'a tabi hale gelmi§ olan Anadolu Sel<_;:uklu devletinin, yeniden anaf§inin i<_;:ine surtiklenmege ba§la­masma yol a<_;:mi§tlr. Ku<_;:iik sultan Alaeddin'in adamlan, babas1mn vasiyeti mu­cibince Sel<_;:uklu tahnmn asu sahibinin o oldugunu yol boyunca kendisine telkin etmekteydile:r8. Kerimeddin Aksarayi'ye gore, agabeyleri izzeddin ve Rukneddin, Alaeddin'in Mogol hammn yamndan Sel<;uklu tahnnda tek ba§ma saltanat surme yetkisiyle doneceginden ku§kulanmaya ba§lami§lar ve o zamanlar on yedisine basilll§ olan ku<_;:iik sultamn lalas1 Muslih Hadim'i para ve servet vadederek kan­dmp onu oldurtmti§lerdir9. Boylece Alaeddin'in oltimuyle Sel<_;:uklu tahtl iki sul­tana kahm§ oluyordu.

Ne var ki, geri kalan iki karde§in aras1, <_;:evrelerindeki adamlan tarafindan a<_;:Ilmakta gecikmedi. Zaten buytik sultan II. izzeddin Keykavus mizaomn sefahete yatkm olmas1 sebebiyle ve arnk Celaleddin Karatay'm da basklSl olmach~ndan, kendini buttinuyle i<;:ki alemlerine ve kamnlara venni§, bu yiizden de etrafim ona bu ortami haz1rlayan sefih ve kalitesiz adamlar ahm§n. Bunlara ek olarak, sultamn Hmstiyan dayliannm da IV. Rtikneddin Kill<_;:arslan'1 sultanllktan uzakla§tlnp tahn yalmzca yegenleri ll. izzeddin Keykivus'a brraktlrmaya <_;:ah§mak suretiyle ortall~ bulandrrchklanm da unutrnamak gerekir10• Gerek sefihligi, gerekse dayilanmn uygunsuz harekederi, kamu oyunu ve ileri gelen Sel<_;:uklu emirlerini izzeddin aley­hine dondurmeye adeta zorlamaktaym. Bu durumu farkeden izzeddin'in taraftar­lan, Rtikneddin'i oldtirme te§ebbusune bile kalla§tllar; ancak bu suikastten haber­dar olan Rtikneddin, klyafet degi§tirerek Kayseri'ye ka<_;:maYI ba§arch ve orada 12 54 tarihinde Sel<_;:uklu sultam ilan edildi 11 .

6 ibn Bibi, II, 136; Aksariiyi, s. 28; Turan, s. 472. 7 Thn Bibi, qym yerde; Abu'1-Farac, aymyerde; Turan, qynz yerde. 8 Aksariiyi, s. 29; Turan, aynzyerde. 9 Aksariiyi, s. 30. Bu konuda donemin yukanlarda zikredilen diger kaynaklannda ohim

§ekline dair tafSilat bulunmaktadrr. IO Bk. ibn Bibi, II, 136-1 37; II ibn Bibi, II, 137,139; Abu'l-Farac, II, 560; Turan, s. 474.

20 AHMET Y A;;AR OCAK

Bu geli§r:ruder H. 1zzeddin Keykavus'u karde§iyle ban§ma te§ebbusune zor­lach ise de faydas1 olmach ve Rukneddin'in etrafindaki emirler ve taraftarlan giderek c,:ogahrken, kamu oyu da ondan yana iyice sempati beslemege ba§lach. izzeddin'in annesinin bir H1ristiyan, daylianmn sefih ve c,:IkarCI adamlar olu§U, buna kaq1hk Rukneddin'in annesinin ise bir Turk olmas1 ve kendisinin mazbut ya§aYl§' bu sempatiyi artlran bir faktor oldu. Bu durum II. izzeddin Keykivus'u karde§iyle iilkeyi payla§ma yoluna zorlach. Dnlu §eyh Sadreddin-i Konevi'yi ona gondererek Sivas, Malatya, Harput ve Arnid'i almaSim ve aralanndaki sava§a son vermesini teklif etti. Riikneddin ise Kayseri ve Klqehir'i de istedi. Boylece anla§ma ihtimali tamamiyle ortadan kalkmca, yine sava§maktan ba§ka c,:are kal­mami§ oluyordu. Nitekim iki sultamn askerleri kar§lla§tllar ve Rukneddin bir kere daha maglup oldu; tutuklamp izzeddin'in huzuruna getirildi. izzeddin kar­dqine yine iyi muamele gosterdi. Kendisini Amasya veya Uluborlu'da ikameti tercih konusunda serbest b1rakt1. Riikneddin once Amasya'YI tercih ettiyse de buradan memnun kalmach ve Uluborlu'ya naklini istedi ve kaleye hapsedildi12.

Anadolu'da Selc,:uklu tahtl etrafinda butiin bu olup bitenler Mogollar tara­fmdan yakmdan takip ediliyor, bir turlu yiiriimeyen ortak sultanhk ve 1zzeddin'in itaatini bizzat arzetmek uzere Karakurum'daki Mogol hammn yamna gitmek istemeyi§i, onlan Anadolu'yu i§gale ki§hrtlyordu. Bu arada Mogol hanh~nda meydana gelen baz1 ic,: geli§meler de bu sureci adeta tqvik etmekteydi. Bu me­yanda Hiilagu'nun, Mogol imparatorlugunun Bat! topraklanm, yani iran ve Anadolu'yu yonetmek uzere buraya gelmesi ve unlu Mogol komutam Baycu Noyan'm h§la~na el koymas1 olaYim zikredebiliriz. Yerinden olan Baycu, izzeddin'den h§lak talebinde bulundu ve Erzurum'dan hareketle etrafi yagmala­yarak Aksaray'a kadar geldi. Bu, onun gerc,:ek niyetini gostermekteydi. Sonuc,:ta Baycu ve izzeddin'in ordulan Ekim 1256'da Sultan Ham yahnlannda kar§Ua§tl­lar ve Selc,:uklu sultam yenildi; Aliiye'ye SI~nch 1 3. ibn Bibi, bu yenilgide Izzeddin'in, maiyyetindeki Selc,:uklu emirlerine kotu muamelesinin ve ahlak du§­kunlugunun de paYI oldugunu kaydeder.

II. izzeddin Keykavus'un bu utanc,: verici yenilgisi uzerine baZI emirler Ulu­borlu ka:lesine gidip Rukneddin'i hapisten kurtarchlar ve Baycu'nun olurunu almak suretiyle 4 Mart 1257'de resmen Konya'da tahta c,:Ikanp sultan ilan etti­ler14. Burada onemli bir noktaYI aychnlatmakta yarar varchr. A§a~da da goriile­cegi uzere, Turkmenler bu yeni durum iizerine, annesi Turk olan Rukneddin'i degil, butun ahlaki zaaflanna ve sefahet du§kunlugune ragmen, annesi bir Grek olan agabeyi izzeddin'i desteklemeye karar vermi§lerdi. Bunun sebebi, Rukneddin'in Baycu Noyan himayesinde, onun vas1tas1yla Mogollar'm resmi

12 ibn Bibi, II, 140-142; Aksariyi, aym yerde; Abu'1-Farac, aym yerde; N. As1m-M. Arif, Osmanh Tarih~ ss. 454-457; Turan, s. 475; Cahen, s. 239.

13 ibn Bibi, II, 146-149; Aksariyi, ss. 31-32; AbU'1-Farac, II, 562-563; Turan, s. 480; Cahen, ss. 241-243.

14 Bk. a.g.e., aym yerlerde.

SARISALTIK 21

hakimiyeti altmda saltanat siirmege raz1 olmas1, izzeddin'in ise b<l§langu,:tan beri Mogollar'a yan<l§maktan kac;:mmasiillr. 1zzeddin firsatlm buldukc;:a Mogollar'a kar§I koymaktan sonuna kadar c;:ekinmeyecektir. i§te onun istilaCilara kar§I olan bu yilmaz tutumu, Mogollar'la b<l§l ho§ olmayan Tiirkmenlerin onun yamnda yer almas1mn en onemli sebebi ohnahrur.

Nitekim Hiil:igu'nun Abbasi b<l§kentini zaptetmek amaCiyla o tarafa yo­nehnesi iizerine Baycu Noyan'm onun yamna gitmek zorunda kalmas1, Izzeddin'i yeniden harekete gec;:irmi§ti. izzeddin Mogol komutammn desteginden yoksun kalan Riikneddin'in iizerine yiiriiyerek saltanatl yeniden elde etmi§ ve onu Kayseri'ye oradan da Tokat'a c;:ekihnege mecbur kllrm§tl. Riikneddin ise kardqinin tahtl yeniden ele gec;:irmesine raz1 olmami§ ve miicadele etmege karar vermi§ti. Bu arada Riikneddin'in istegi iizerine Baycu'nun emrindeki bir Mogol tiimeninin onun buyruguyla tekrar Anadolu'ya donmii§ olmas1, Riikneddin'i cesaretlendirdi. Sonunda iki karde§ Sivas-Tokat arasmdaki Yilruzdagt mevkiinde yine kar§l kar§Iya geldiler. Riikneddin bir kere daha yenilgiye ugraytp Erzincan'a kac_;:tl. Ancak Mogollar'a yaklnllk politikas1yla Selc;:uklu devletinin ayakta kalabile­cegini dii§iinen Pervane Muineddin Siileyman'1 yarrum istemek ic;:in Mogollar'a yollaru; Almcak Noyan'm getirdigi askerlerle Niksar'1 alru ve burada §ehir halkl­mn destegi ile tahta c;:oop sultanhgtm ilan ettil5.

Bu durum iizerine bo§ durmayan izzeddin, Hiilagu'nun ve bu arada Baycu'nun Bagdad onlerinde bulunmasmdan yararlanmayt dii§iindii. Her tarafa adamlar yollayarak, Mogollar'm oniinden kac;:Ip Anadolu'ya gelmek zorunda kaldiklan ic;:in onlara klzgm olan Tiirkmenler'i ve halkl Mogollar'a kaq1 kendi yamnda sav<l§maya c;agtrru. !zzeddin'in yer yer Mogollar'a kaf§l kazanrugt muha­rebeler, hem onun tahtta tek b<l§ma kalmasma yardimCI olmu§, hem de aleyhinde­ki kamu oyunu lehine c;evirmi§ti. Ne var ki sultanm kendilerini yiiksek biirokratik mevkilere atamasmdan yararlanan sefih Hrristiyan dayilan Kir Haye ve Kir Kedid, eski serke§liklerini yine siirdiiriiyorlarill.

Bu arada Hiil:igu'nun Bagdad'1 zaptettigi haberi gelmi§ti. Bu beklenmedik kotii bir geli§meydi ve izzeddin artik eskisi gibi Mogollar'a kafa tutmamn bir fayda saglarmyacagtm gormii§tii. Bu yiizden bir yandan kardqi Riikneddin, 1259 yilinda bymetli hediyelerle Mogol hiikiimdanna tabiiyetini arzetmek iizere T ebriz'e giderken, diger yandan izzeddin de aym §eyi yaptl. Hiilagu, Mogollar'la sava§tlgt ic;:in izzeddin'e bzgm olmakla beraber Selc;:uklu iilkesini her iki sultan arasmda payl<i§tlrru16. Bu payla§tlrmada Pervane Muineddin Siileyman'm biiyiik rolii oldugunu kaynaklar belirtiyor. Bu olay eger dogru ise, Mogol hiikiimdanmn bu tecriibeli ve ak:Jih devlet adamma ne kadar giivendigi goriilmektedir. Ancak bu payl<i§tlrma bedava yapilmarm§, her iki sultan Mogollar'a ylida toplam ikiyiizbin dinar nakit ve bir ytgtn pahah hediyeden olu§an ayni vergi vermeyi

15 ibn Bibi, II, 153-154; Turan, s. 486; 16 ibn Bibi, II, 155-158; Abu'l-Farac, II, 573; Turan, s. 491.

22 AHMET YA?AR OCAK

kabul etmi§lercJi17. Osman Turan'a gore Muinedclin Siileyman, Mogollar nez­clinde kazanch~ prestijden faydalanmak suretiyle ileride 1zzedclin'i aradan t;Ika­np gorunurde Ruknedclin'in, ama perde arkasmda kencli yonetiminin altmda Selt;uklu ulkesini birle§tinneyi hedefliyordu.

Boylece iki katde§ arasmdaki saltanat mucadelesi, her ikisinin de kesin olarak Mogollar'm vesayeti altmda kendilerine aynlan bolgelerde hi.ikiim sunneyi kabul etmeleriyle sonut;lamru§ gori.inuyordu. Ancak bu durumun fazla siinneyecegi t;ok ge<;meden ortaya <;JktL. Vadeclilen vergileri toplamak iizere yanma gelen Mogol elc;ilerine 1zzeddin, once RUknedclin'den vergiyi tahsil etmelerini, sonra kencli yanma gelmelerini si:iylecli. Gerek bu olay, gerekse izzeddin'in Tiirkmenler'i toplayarak isyana hazrrlanch~ §eklinde ortada dola§an haberler, elt;ileri klzchrch. Onlar izzeddin'i Mogol hllki.imdarma §ikayet edeceklerini ve artLk onun tarafindan himaye edilemiyecegini bildirdiler. 1zzeddin belki hakh olarak bunun, kenclini tahttan indir­mek amacma yonelik, Muinedclin Siileyman tarafindan hazrrlanan bir oyun oldugu­nu dll§unuyorduta.

1261 yillnda Hiilagu izzedclin'i Tebriz'e <;a~rch. 0 once kenclisi gitmeyip yerine Emir Yavta§'t yollach ise de, bir sure sonra Tebriz'e gitmek uzere, ayrn §ekilde yamnda yUklu hecliyeler oldugu halde maiyyetiyle birlikte yola <;JktL. Ne var ki yan yolda Mogol emiri Ahncak Noyan'm kalabaltk bir ordu ile Anadolu'ya ha­reket ettigini, karde§i RUkneddin ve veziri Muineddin Siileyman'm onu kaf§Ilama­ya t;IktLklan haberini alch. Bu noktada 1zzeddin'in kencli veziri ve tammru§ devlet adarm Sahib Ata Fahredclin Ali tarafindan bizzat oyuna getirilcligi, onun tipki Muineddin Siileyman gibi ileride Selt;uklu devletini birle§tinnek maksachyla gizlice RUknedclin ve veziri ile anla§ti~ da kaydediliyor. Osman Turan bunu, esasmda faziletli bir devlet adarm olan Sahib Ata Fahreddin Ali'nin, izzeddin'in Mogollar'a kar§t §allStmn olmach~m gordugunden, gerc;ek<;i davranmaya mecbur oldugu it;in yapllgtlll soylemektecJirl9,

Her halu karda Ahncak Noyan'm ordusuyla Aksaray yakmlanna gelcligini duyan Izzedclin'in, onunla kar§lla§mayt emirleri Ali Bahachr, Ugurlu ve Emir Yavta§'a btrakarak Antalya'ya t;ekilcligini goruyoruz. Sonu<;ta izzeddin'in emirle­ri, ~emsedclin Altun-aba Ham mevkiinde 1261 yillnda Mogollar tarafindan a~r bir bozguna ugrattlch2°. Bu olay artik, II. izzedclin Keykavus'un bir Selt;uklu sultam olarak saltanatmm sonunu getinnekteydi. Bununla beraber onun, §allSim sonuna kadar kovalamaya niyetli oldugu ve bu meyanda, 1260 yillnda Ayn Calut mevkiinde Mogollar't Orta Dogu'ya geldiklerinden beri ilk defa agtr bir maglubiyete ugratan MlSlr Memluk Sultam Baybars ile hemen ittifak kunna tqebbusune yonelcligi goriiluyor. 0 zamanlar Islam dunyasmda putperest

17 Bk. Turan, aym yerde. 18 Bk. Turan, ss. 493-494. 19 Turan, s. 495. Bu kuvvetli bir ihtimal gibi goriiniimektedir ve dogru olabilir. 2o A.g.e., gosterilen yerlerde. Aynca bk. Yaz1cJZade, v. 375 a vd.

SARISALTIK 23

Mogollar't yenen buyUk islam mucahidi olarak fevkalade bir saygmhk kazanan Baybars, bu <;agnya musbet cevap verdi ise de, sur'atle vuku bulan geli§meler bu ittifakm fllliyata intikaline firsat btrakmarm§ ve II. izzeddin Keykavus i<;in artlk daylianmn memleketine s1~nmaktan b~ka <;are kalmarm§n2l .

Boylece IV. Rukneddin Kill<;arslan, Mogollar'm yardlm1 sayesinde Sel<;uklu illkesinin tek sultam olarak tahtta oturma firsanm elde etmi§ oluyordu. Butun bu olup bitenlerde, onun veziri ve belki Sel<;uklu iktidanmn ger<;ek yoneticisi Perva­ne Muineddin Silleyman'm onernli bir rol oynadl~m bir kere daha hanrlamakta yarar vardrr. Sel<;uklu tarihinin 1277'ye kadarki donemi, ger<;ek anlamda onun iktidar donemiclir22.

BiZANS HiMAYESiNDE BiR SELQUKLU SULTAN!

Aldl~ a~r yenilgi ile buyUk bir hayal klnkh~na ugrayan II. izzeddin Keykavus amk Sel<;uklu tahn i<;in hi<; bir §anstmn kalmadlgrm gormii§ olmasma ragmen, ibn Bibi'ye bakilirsa, hala karde§iyle anla§abilecegi umidini ta§Imaktay­dl. Ancak veziri Muineddin'in buna yana§mayaca~m bildiginden, kardqinin iktidanm tevekkiille kabullenmekten ba§ka <;aresi kalmadl~m da goruyordu23. Bu sebeple belki Mogollar'm kendini sag btrakmayaca~ dii§iincesine kaplicbgr i<;in, kans1, iki oglu, annesi ve me§hur iki daylSl Kir Haye ve Kir Kedid ile he­men Antalya'ya ge<;ti. Burada mirahorunu anne tarafindan da yahnl1~ oldugu­nu bildigi Bizans imparatoru VITI. Mihail Paleologos'a24 yollayarak kendisini, ailesini ve yahn adamlanm yamna kabul etmesi i<;in ricada bulundu. Bu konuda butiin kaynaklar, imparatorun bu ricaya comert<;e kar§illk verdigini kaydederler. Esasmda VIII. Mihail de hayatlmn bir doneminde, yani Konstantinopolis Latinler'in elinde iken izzeddin'in yamna st~nrm§, husni.i kabul gormii§, iznik'te imparator olduktan sonra 126l'de Latinler'e kar§I sava§arak Konstantinopolis'i ellerinden almt§ ve yeniden burada hiikiim surmege ba§larm§h. Bu yi.izden ve muhtemelen, annesi tarafmdan da yahnll~m dikkate alarak izzeddin'in s1~nma talebine tereddutsiiz muspet cevap venni§ olmahdrr.

izzeddin boylece Bizans b~kentine ayak bash. Onbir y~mda tahta <;tkan, ii<; yrl yalmz ba§ma, dort yli iki kardqiyle, sonra iki yli yine tek ba§ma saltanat suren, iki kere de kardqiyle illkeyi payla§mak suretiyle hukumdarhk yapan Sel-

21 ibn Bibi, II, 160; Aksaril.yi, s. 32; 22 Bu konuda Nejat Kaymaz tarafindan kaleme almrru§ <;:ok iyi bir monografi van:hr: Per­

vane Muinu'd-Dln Sulqman, AU. Dil ve Tarib-Cografya Faki.iltesi yay., Ankara 1970. Aynca §Una da bak:tlmahdrr: Carole Hillenbrand, "Mu'in al-Din Parwil.na: The servant of two masters?", Miscellanea Arabica et Islarmca, ed. F. DeJong, Uitgeverij Peeters en Departement Orientalistiek, Leuven 1993, ss. 267-274.

23 ibn Bibi, II, 159. 24 Bundan sonra bu konuyla ilgili biitiin Tiirk kaynaklan VIII. Mihail'i Bizans im­

paratorlarrnm bildik unvaru Basileus'tan bozma Vasifyus yahut Fasilyos diye anacaklanhr.

24 AHMET YJ\.5AR OCAK

c;:uklu sultam; on alll y1lhk miicadeleli bir hayat gec;:irdikten sonra, yirmi yedi ya§mda oldugu halde boylece gurbet hayatma adJmm1 atml§ oluyordu. impara­tor bu asil misafirine ve ailesine biiyiik bir yakmhk gostererek diledikleri gibi ya§amalanm sagladJ; Bu arada sultamn c;:ok giivendigi iki yakm adarm, rnirahur Ugurlu ve Ali Bahad1r, yanlanna topladJklan kuvvetlerle son bir defa daha Riikneddin'e kar§l <;:Iknlarsa da, Konya yaklnlannda Muineddin Siileyman'm kuvvetleri tarafindan bozguna ugratlldtiar ve Bizans ucuna kac;:nlar. Ancak bura­da da rahat edemiyeceklerini gordiiklerinden, efendileri sultamn yanma, Kons­tantinopolis'e gittiler. imparator onlara da biiyiik bir yaklnllk gosterdi. Buna mukabil de onlar imparatorun hasunlarma kar§I sava§tllar. imparator onlann bu hizmetlerinin her zaman kar§iliii;ml veriyordu.25 Burada i zzeddin'in bu yakm adamlanmn gerc;:ekten efendilerine ne kadar bagh olduklan, bu olayda aQkc;:a belirmektedir. 0 kadar ki, sultan her §eyi b1raklp iirnidini keserek Konstantino­polis'e siii;IndJi-';1 halde, onlar onun adJna bir kere daha §anslanm denemek ic;:in Riikneddin'e kaq1 <;:Ikrm§lardJr.

lzzeddin'in Konstantinopolis'de imparatordan ne olc;:iide yaklnllk gordiigu­ne clair ozellikle Pachymeris'te oldukc;:a ilginc;: bilgiler vardJr.

Ona gore, imparator izzeddin'e Konstantinopolis'de istedigi gibi, serbestc;:e ya§amasma, ozel muhafizlarla dola§lp yalmzca imparatorlann giyebilecegi br­llllZl ayakkabuar giymesine izin vermi§ti. Hatta ona, yeniden tahn ele gec;:irmesi ic;:in askeri yardJmda dahi bulunabilecegini vadetmi§ti. Aynca patrik Arsenios da izzeddin'le yakln bir dostluk kurmu§tu26. imparatorun gosterdigi bu yaklnllk konusunda Y aZICizade de teyid edici ifadeler kullanmaktadJr27. Hatta o, izzeddin ve adamlanmn buradaki sorumsuz ve a§ID rahat hayah yiiziinden melnleketleri­ni unutup biitiin giinlerini ic;ki ve sefahet alelnlerinde gec;:irdiklerini yazar28.

Bununla beraber bu monoton ve rahat hayann yine de, oradan oraya mu­harebe pqinde ko§U§turan, ba§kalanm yonetmege ah§llll§ bu insanlan s1kmaga ba§ladJi-';1 anla§Ihyor. Zira bir ara izzeddin, Ali BahadJr ve Ugurlu imparatorun huzuruna <;1bp siirekli bir §ehir hayanmn kendilerini slknii;ml, "Tiirk taifesi" olarak yaylak ve b§lak hayanna ah§Ik olduklanndan, kendilerine b§m ki§layacak, yazm da yaylayacak bir arazi tahsis edilmesini ve Anadolu'dan kendilerine tabi olan Tiirkmenler'i getirterek buraya birlikte yerlqmek istediklerini bildirdiler.

25 Bk. hm Bibi, II, 160; Turan, s. 497. 26 Bk. Pachymere, Histoire de Constantinople, fr. <;ev. Cousin, Paris 1673, VI, 13-14'ten nak­

len Turan, ss. 497-498. Pachymeris izzeddin'in Hrristiyanhga <;ok itibar ettigini, aziz ikonala­nna ve patrigin bakmu altmdaki roliklere bi.iyiik sayg~ gosterdigini bildirmekte ve hatta onu Hiristiyan zannetmektedir. Oysa izzeddin'in bu yakl~mu, muhtemelen heni.iz mi.isli.iman olmarru§ olan annesi dolaYJsiyla bir ah§kanhgm gori.inti.isi.i olmahdrr.

27 Bk. YaZiozade, v. 375 b: "Fasilevs a711ln ik:ram ve taziminde goyet miibalag,a laldt ve kendii:ye ve etbd!na ve gya' wa yokluk tekelli!f itdi ve ulu konukluklar !alup yok ni 'metler dokdi ve balzNler virdi ·~

28 A.g.e., aym yerde: " .... nii;; ii ni 'met ve rahata miistajfrak olup vatanlann unutdtlar ve hergiin '£j ii iyete me§gul oldtlar".

SARISALTIK 25

VIII. Mihail bu arzuyu kabul ederek onlara Bizans'la De§t-i Klp<;ak arasmda (bugiin bir k.tsrm Bulgaristan'da, bir ktsrm da Romanya slillTlan i<;inde ve Karadeniz'e kt}'lSl olan) o vakitler gayri meskCm haldeki Dobruca arazisini tahsis etti. Bunun iizerine sozkonusu Tiirkmenler, Anadolu'dan getirilip izzeddin'in b~kanl!~nda Dobruca'ya yerle§tirildiler29, ki i§te bizim San Saltlk'm tarihl rolii de tam bu olayla ba§layacaknr.

Ancak bu noktada ortaya bir mesele <;ooyor: Kaynaklanm1z, lzzeddin ve adamlanmn Konstantinopolis'de imparatoru devirmeye yonelik bir komplo haz1rh~ndan bahsediyorlar. Rivayete gore izzeddin, Ali Bahamr, Ugurlu ve izzeddin'in daylian yine bir sefahet ilelninde iken ic;kiyi iyice ka<;Irmi§larmr. Tam anlam1yla sarho§ olan kafadarlar izzeddin'e, eger Allah yarmm eder de, haz1r taraftarlan da <;ogalm!§ken bir firsanm bulup "Vasilyus"u ortadan kalmnr­larsa, atalanmn yurdundaki saltanattan mahrum kalan sultamn, bu defa Bizas'ta si:tltanat siirme imkfunna kaVU§abilecegini soylemi§lerdir. Fakat bu konU§malar sultamn da}'lSl Kir Kedid tarafindan imparatora ihbar edillni§ ve imparator, ~a~da daha geni§ anlanlaca~ iizere, bu "hain konuklar"1 cezalandirmak zo­runda kalm!§ur30.

Boyle olunca, bu komplo hadisesinin Dobruca iskfu:undan sonra vuku bul­ffiU§ olmas1 gerekir. Zira imparatorun, kendini devirmeye kalk.t§an izzeddin'e dostluk gosterip istegini yerine getirmesi soz konusu olamaz. Bu takdirde, ya izzeddin'in Dobruca iskfu:undan sonra tekrar Konstantinopolis'e donmii§ olmasi, veya Tiirkmen a§iretiyle beraber Dobruca'ya gitmeyip Konstantinopolis'de kal­maya devam etmesi gerekir, ki bu mantikh goriinmiiyor. Bu yiizden bu sonuncu durum ger<;ek olmahmr. 0 zaman, kanaatilnizce -tabii kaynaklann zikrettigi komplo ola}'l ger<;ekten varid ise- izzeddin'in Anadolu'dan getirtecegi ~ireti yerle§tirmek i<;in imparatordan toprak istemesinin alunda hakikatte, k.t§lak ve yaylak hayatina duydugu ozlemden <;ok, tasarlam~ komplo i<;in gerekli kuvveti temin etme amac1 yanyor demektir.

SARI SALTIKLA ANADOLU'DAN DOBRUCA'YA

Asli konumuz olan San Saltlk'm, nasli bir ortamda, hangi §artlarda ve za­manda tarih sahnesine ~ti~ daha iyi anlatmak maksamyla ozetledigimiz biitiin bu geli§melerden sonra i§te §imdi onun devreye girdigi Dobruca go<;ii konusuna geliyoruz.

Once hemen §Unu soyleyelim ki, II. izzeddin Keykavus'la ilgili olaylan ve onun Bizans'taki ikametini olduk<;a teferruatll bir hi<;imde hikaye eden <;agda§

29 Bk. Yaz1crzade, v. 376 a; Seyyid Lokman, s. 9 vd.; Georgii Pachymeris, De Muhaele et Andronico Palo£logis, Il§T. Immanuel Bekkerus, Bonnae 1835, I, 129 vd.; Nicephor Gregoras, Byzantina Historio, Il§T. Immanuel Bekkerus, Bonnae 1829, I, 82.

30 Msl. bk. ibn Bibi, II, 161; Aksarayi, ss. 56-57; Pachymeris, I, 174; Ia§. Turan, s. 499.

26 AHMET YA:;;AR OCAK

Sel<;uklu ve Siiryani kaynaklan (ibn Bibi, Aksarayi ve Abu'l-Farac), bu Dobruca go<;iinden ve iskanmdan ve hele San Salt.Ik diye birinden hi<; mi hi<; bahsetrnez­ler. Bu durum, konuyla me§gul olan tarih<;iler arasmda tartl§ma yaratrru§t:Ir. J. von Hammer,J. Deny, F. Babinger, V. D. Smirnov, F. Taeschner, P. Wittek, G. D. Balas<;ev ve A. Decei gibi Bat:Ih, F. Kopriilii, A. Golpmarh, H. inalcJ.k gibi yerli tiirkologlarca bu go<; ve San Salt.Ik tarihsel bir vaha olarak goriiliirken, P. Mutaf<;iev, H. W. Duda ve yahn sayliabilecek bir tarihte C. Cahen gibi bilim adamlan tarafindan tamamiyle hayali olarak nitelendirilmi§tir. Yalruz C. Cahen meseleye ilk ikisinden daha yumu§ak yakla§lr ve tbn Bibi'yi mesnet gostererek boyle bir go<;iin olmarm§ olabilecegi ihtimalinin daha yiiksek oldugunu belirtir31•

Bu ikisinin gerek<;esi, ne ibn Bibi, ne de Aksarayi'de boyle bir olaydan bahsedil­memi§ olmas1dir. Onlara gore eger boyle bir go<; olaYI vuku bulsaydi, bu iki onemli kaynagm bunu zikretrnesi icap ederdi. A. Decei ise bu gorii§e "hi<; bir devirde ve diinyarun hi<; bir yerinde hi<; bir kronigin, ne kadar giivenilir ve ciddi olursa olsun, hi<; birini adamadan her olaYI kaydetrnesi gibi bir zorunluluk olma­di~" §eklinde bir gerek<;eyle hakh olarak itiraz etmi§tir32. Kaldi ki, bahis konusu iki tarih<;iye, hem de <;agda§ Bizans kaynaklan ba§ta olmak iizere, ni<;in diger kaynaklann boyle bir olaYI uydurma geregini duymu§ olabilecekleri sorulabilirdi. Bize gore de bu iki Sel<;uklu kayn~nda olaYin zikredilmemesi, kesinlikle boyle bir hadisenin olmadi~ru ispat etrnez. Nitekim Halil inalcJ.k ta bu go<;iin ger<;ekte vuku buldugunu, dolaYisiyla Y aztctzade'nin kaYidanrun ge<;erliligini kabul ettigi gibi33, Elizabeth Zachariadou da Y aztcwglu'nun yazdiklanru dogrulayan be§ adet beige yaYiffilamak suretiyle hadiseyi teyid etmi§tir34.

Ger<;ekten de ibn Bibi ve Aksarayi izzeddin'in Bizans'a Sl~ ve -ozellikle ibn Bibi oradaki hayat:Iru- naklettikleri halde Dobruca go<;iinden ve San Salt.Ik'tan hi<; soz a<;mazlar. Ashnda bu ilgin<; bir durumdur. Bu go<;ten ve San Salt.Ik'tan haber verenler, Osmanlt doneminde yaztlmi§ Turk kaynaklandlr. Eger olaya <;ag­da§ Georgios Pachymeris ve Nicephorus Gregoras gibi iki Bizans kayn~ ol­masaydi, ger<;ekten de bunlarm hayal mahsulii olduklan rahadilla dii§iiniilebilirdi. Ama bu iki Bizans kroniginin kaYidan ve Zachariadou'nun yaYinladi~ belgeler, meseleyi §iiphe konusu yapmarun yersiz oldugunu gostermektedir.

Her halii karda, bu go<; meselesinin izzeddin'in yukanda zikrolunan komp­lo olaYindan once meydana geldigi kanaatimize gore a<;J.kt:Ir. izzeddin'in Anadolu'dan getirtecegi Tiirkmen a§iretini yerle§tirmeye yonelik toprak talebi-

31 Bk. C. Cahen, "Gagauzlar'm kokeni ile ilgili tart:I§mah hususlar", c;:ev. H. Giingor, Turk KUltaril, sa )'I: 45 7, Ma)'lS 2001, ss. 299-30 1.

32 Bk. Decei, s. 108. 33 Bk. inalcik, "Dobrudja", E/2; kr§. aym yazar The Ottoman Empire, The Classical Age

(1300-1600), trans. by Norman Itzkowitz- Colin Imber, Weidenfeld & Nicholson, London 1973, p. 187.

34 Zachariadou," Oi HJ.ristianoi apogonoi tou izzeddin Kaikaous sti Verroia [Veria 'da (Selanik) izzeddin Keykivus'un HJ.ristiyan torunlan], Makedoniki, VI (1964-1965), ss. 62-74.

SARISALTIK 27

nin, Y aztciZade ve Seyyid Lokman'da yazildigt gibi35, imparator tarafindan hemence ve kolayca yerine getirilrnedigini, Bizans kaynaklan belirtiyorlar. Onlara bakillrsa, Vlll. Mihail, bu talebin kar§IlanmaSI halinde, vaktiyle hiikiimdarhk yaprm§ olup bugiin tahti elinden ahnarak yabano bir iilkede sigtnti hayau ya§ayan bir eski sultanm, bu i:mkfun kendi aleyhinde kullamp kullanmayacagt ku§kusu ile cid~ olarak endi§elenmi§tir36. Ancak Bizans kaynaklan imparatorun lzzeddin' e cevabmm ne oldugunu kaydetmiyorlar. Fakat, Y aztCIZade'nin ~ok a~Ik ifade­lerinden oyle anla§iliyor ki, sonu~ta imparator izzeddin'in istegini yerine getirme­nin dogru olacagtm dii§iinmii§ ve ona Anadolu topraklarmda degil, Bizans'm Bal­kanlar'daki topraklannda bo§ bir uc arazisini, Y aztCIZade'nin tabiriyle "tendurilst ve ab u havasz hUb" Dobruca'Yl vermi§tir.

Bu meselenin analizine ge~meden evvel §U soruyu sormarmz gerekiyor: Do­nemin Sel~uklu kaynaklan bu olaydan bahsetmediklerine, Y aztCIZade'nin de ibn Bibi'yi ~evirirken Bizans kaynaklanndan yararlanmaSI pek soz konusu olmadig-t­na gore, II. Murad devrinde yaptigt bu ~evirisinin II. izzeddin Keykavus'la ilgili klsrmna koydugu Dobruca go~ii ve San Saluk epizodunun kaynagt nedir? Ba§ka

· bir deyi§le Y aziciZade, verdigi bu ek bilgileri nereden temin etmi§tir? Bizce bu sorunun bir tek cevab1 vardrr: Yaz1ciZade bu bilgileri Dobruca'da ve Karesi'de ya§ayan Tiirkler'den derlemi§ olmahdir.

Onlar, miiellifin ya§adigt donemde, yakla§Ik bir bu~uk asrrdir kokenleriyle ilgili bu biiyiik tarihsel olaya clair aralannda ya§ayan sozhi rivayederi kendisine nakletmi§ bulunmahdirlar. Bizans kroniklerinin de tammadigt San Saluk'la ilgili bilgilerin kaynagt da muhtemelen aym rivayeder olabilir. Bizce bu rivayederin ger~ekle ilgisi bulunmadigtm soylemek, dolaylSlyla Y az1ozade'nin hikayesinin ihticaca salih olmadigtm ileri siirmek i9n bir sebep yoktur. Qiinkii o devirde Dobruca'da bir az1nllk halinde ya§ayan bu Tiirklerin bu kadar onemli bir olaYI unutmalan miimkiin olmadigt gibi, uydurmalan da miimkiin degildir. Teferru­ada ilgili par~alar sonradan eklenmi§ olsa bile, kendilerinin Anadolu'dan San Saluk adh bir a§iret §eyhinin liderliginde bir zamanlar Dobruca'ya go~ etmi§ bu­lunduklan hadisesi, bu ana ~gisi ile muhakkak ki uydurulacak bir §ey degildir.

~imdi Dobruca'ya vuku bulan bu Tiirkmen iskammn naSil cereyan ettigi ko­nusuna gelebiliriz. Haurlanacagt iizere, izzeddin'in Bizans imparatoru VIII. Miha­il'den, kendine tabi Anadolu'daki Tiirkmenler'i getirterek birlikte ki§laYIP yaylaya­caklan bir arazi talep ettigine yukanda deginilmi§ti. Y az1c1zade'ye gore, izzeddin Anadolu'daki Tiirk a§iretine el alnndan haber etmi§, onlar da vakit kaybetmeden

35 Bk. Yaz1azade, v. 376 a; Seyyid Lokman, s. 9. Buralardaki metinler, Giri§ lasmmda zikredilen, P. Wittek, J. Deny ve A. Decei'nin makalelerinde tekrar tekrar yaymtlandlgmdan, burada bir kere daha kaydetmeyi gereksiz buluyor ve sadece referanslanm vermekle" yetiniyo­ruz. Metinler i<;in oralara balalabilir.

36 Bk. Pachymeris ve Gregoras, O:)lntyerlerde; kr§. Decei, a.g.m., s. 97.

28 AHMET Y~AR OCAK

Dskiidar yoluyla Rumeli'ne ge<;ip dogruca Dobruca'ya gelnll§lerdi37• Seyyid Lok­man bu i§in 66211263-64 tarihlerinde ger~eklt'.§tigini a<;Ikc;a yazar3B. Bu go~ eden­lerin yakl<I.§Ik oniki bin hane kadar ve muhtemelen Qepni boyuna mensup bulun­duklan tahmin ediliyor39. Ne var ki bunun na.sll olduguna clair ne onda ne de kay­na~ olan Yazicizade'de herhangi bir tafsilata rastlanmamaktadrr.

Dobruca na.sll bir yerdi? Lnparatorun Bizans'm Balkan ucundaki bu bo§ ara­ziyi 1zzeddin'in emrindeki Tiirkmen a§iretine vermekten kasn ne olabilirdi?

Dobruca, kuzeyde Tuna, doguda Karadeniz ve giineyde Balkan dag silsilele­riyle ~evrili, Deliorman bolgesi baric;, tamamiyle steplerle kaph bi:ilgenin am ol­maktadlf'Hl. Greko-Romen donemde buraya Ku~iik iskitya (Scythia Minor) den­mekte olup, Bizans'm Paristrion Eyaleti'ne dahildi. T1pkl Aydm yoresine Aydm-eli dendigi gibi, Osmanh kaynaklannda Dobruca'ya Dobruca-eli denmekteydi. Ashn­da buraSI daha V. yiizyildan itibaren, Eurasya kokenli istilcllarla gelen Tiirk ka­vimlerinin yerle§tigi bir bolgeydi. Once V. yiizyllda Hunlar, onlann arkasmdan VI. yiizylida Avarlar, VI-VIII. yiizylida giiney Dobruca'ya Bulgarlar, XI. yiizyllda Pe~enekler ve Bizanshlar'm Kuman dedigi Klp~aklar gelnll§lerdi. Bunlar ~ok gec;­meden Slavlar ve Vlahlar'la kan§lp hlristiyanla§illl§lardl. XIII. yiizyllm ilk ~eyre­ginde ise, De§t-i Klp~ak'a yerle§en Mogollar, Dobruca smmnda Altm Ordu devle­tini kurmll§lardl. Bunlann hakimiyetini kabul eden Klpc;aklar, musliimanhga ge~­mi§lerdi ve XV. yiizyllm ortalannda Osmanh hakimiyetine girinceye kadar Tatar adl altmda muteakip yiizylllarda, onemli roller oynayacakla.n:hr41•

VIII. Mihail i§te boyle bir bolgeyi Anadolu'dan gelen otuz kirk obalik (ya­hut on on oniki bin ki§ilik) bir Turkmen <l.§iretine yurt olarak vermekle, buradaki eski Turk nufusunun ustiine, bu defa da Anadolu kokenli yeni bir katman ekle­mi§ oluyordu. V~uncu katman ise XV. yiizylidan itibaren Osmanh fetihleriyle ilave edilmi§ olacaku. Tadeusz Kowalski'nin incelemeleri, Dobruca'daki ilk Turk yerle§mesinin, San Saluk'm yonettigi <!.§iret olmadl~m gostermektedir-4-2. Bizans

37 Yaziazade, aymyerde; Seyyid Lokman, aymyerde; kr§. Wittek, "Les GagtunJ.Zes'~ s. 13; ay­ru yazar, ''Dobroja'~ s. 648; Decei, ss. 98-100; inalak, "Dobrudja", E/2. s. 625.

38 Bk. Seyyid Lokman, gosterilen yerde: "Sa:n Salt:tk ubtln Rlllnili.'ne llqyii;:; o.ltrru§ iki idi heman Hep Oguzname'i tetebbu' idiip Tazdt icmal ile S~ liJkman".

39 Bk. A. Zeki Velidi Togan, Umt1mi Turk T arihine Gi:ri.J 1· En Eski Devirl.erden 16. Asra Kadar, tO. Edebiyat Fak. yay., istanbul 1970, 2. bs., s. 268. Bu Tiirkmenler'in Bal!kesir havalisinden gittiklerini biliyoruz.

40 Dobruca adrna dair msl. bk. Decei, s. 103, dipnot 43; Miistecip tnkiisal, Dobruca ve Turkl.er, TKAE yay., Ankara 1987, 2. bs., ss. 27-28; Kemal H. Karpat, "Dobruca", TDViA.

41 Geni§ bilgi i<;in bk. Mihail Ciachir (Qaklr), Basarabyah Gagauzlar'tn Tarim, hzr. Harun Giingor, Tolunay yay., Nigde 1998, ss. 17-20; tnkiisal, a.g.e., ss. 29-35; Decei, "Dobruca", iA; 1nalclk, "Dobrudja", E/2; Kemal H. Karpat, "Dobruca", TDViA

42 Dobruca'daki bu Tiirk niifusunun toplumsal ve etnik yapiSI hakkmda iyi bir inceleme­yi vaktiyle Tadeusz Kovalski yaymlami§trr: bk. "Les elements ethniques turcs de la Dobroudja", RO, XIV (1938), ss. 66-80.

SARISALTIK 29

imparatoru belki biraz bu sebeple, fakat belki daha ziyade, De§t-i K!p<_;:ak'taki Tatarlar'm saldmlarmdan snnrlanm korumak ve onlarla kendi arasmda bir sa­vunma bolgesi yaratmak amaayla Dobruca')'l izzeddin'in ve Tiirkmenler'inin yerle§mesine tahsis etmi§ olabilir.

Peki San Salt:Ik yonetiminde buraya yerle§en bu Tiirkmen a§ireti burada ne yapn, nasu ya§aill? Bu sorunun cevabrm da a§a~da gorecegiz.

BiZANS'TAKi SEFAHET HAYATI, HAPiS VE KURTULU~

Yukanda da anlatliill~ iizere, biiyiik bir ihtimalle izzeddin'in kendisi, Ana­dolu'dan getirttigi, San Salt:Ik yonetimindeki Tiirkmen a§iretiyle beraber hemen Dobruca'ya gitmemi§, Konstantinopolis'de kalma)'l tercih etmi§ti. i§te kaynakla­nn anlatnklan, imparatora ka.cy diizenlemeyi dii§iindiigu, yukanda bahsi edilen komplo, bu iskan ola)'lndan sonra vuku bulmu§ olmahillr.

ibn Bibi'ye gore VIII. Mihail, izzeddin'in da)'lSI Kir Kedid'den kendi ikti­danna kaq1 gizli bir komplo hazrrh~ haberini ahr almaz, hi<;: duymarm§ gibi mirahor Ugurlu ile Ali Bahaillr'1 saraya <_;:a~rtml§ ve derhal tutuklattlrmi§tlr. Ugurlu'nun goziine mil <_;:ektirip Ali Bahaillr'1 oldiirtmii§, Sultam da birka<;: grin goz hapsine alillrillktan sonra, Meri<_;: nehri agzmdaki Enez (Ainos) kalesinde hapsettirmi§tir. Sultamn annesini ve G1yaseddin Mes'ud ve Riikneddin Keyfuners adh iki oglunu da §ellirde birakml§ttr43. Pachymeris ve Gregoras'a gore izzeddin Altm Ordu hiikiimdan Berke Han ve Bulgar krah Konstantin ile gizlice temas kurarak onlan Bizans topraklanna salillrmaya te§vik ettigi i<;:in, imparator sultam ailesinden ve Sel<_;:uklu emirlerinden a)'lrarak Enez kalesine hapsetmi§, kii<;:iik oglunu da yamna alarak Konstantin arum vermi§ ve illristiyan usuliince terbiye edilmesini istemi§tir-44. YaziciZade de, "Fasilevs"in izzeddin'in annesini ve iki oglunu ahkoydugunu, biiyiik ogluna, yani G1yaseddin Mes'ud'a Karaferye'yi (bugiinkii Selanik) dirlik olarak verdigini, kii<;:iik oglunu da "kendi kannda" ahkoydugunu yazmak suretiyle Bizans kaynaklannm bu §ehadetini teyid etmektedir45. Sultamn annesinin, oglunun Enez'de hapsi esnasmda oldiigu haberini alill~ i<_;:in ikamet ettigi kuleden a§a~ atlayarak intihar ettigi de rivayet­ler arasmdadrr.

0. Turan bu ola)'ln 1262 )llhnda oldugunu yaz1yorsa da, Dobruca go<_;:iiniin 1263-64'te oldugunu kesin olarak bildigimize gore, kanaatimizce burada iki yuhk bir yanilma pa)'l olmahdrr. Qiinkii mant:Jki olarak izzeddin'in tutuklamp hapse­dilmesinin de en azmdan hi<;: olmazsa aym tarihte, yani 1263 veya 1264'te mey­dana gelmi§ olmaSI gerekir.

43 Msl. bk. hm Bibi, II, 161; kr§. Hammer, I, 46-47, II, 164-165; Turan, s. 499. 44 Bk. Pachymeris, I, 231; Gregoras, I, 100. 45 Bk. YazJ.ciZade, v. 377 a-b; Wittek, ''Dobruja'~ s. 648; aynca bk. Zachariadou, a.g.m.

30 AHMET Y N;)AR OCAK

ibn Bibi'nin klsaca ger;tigi Ugurlu ve Ali Bahadrr olayrm islam kaynaklan da­ha tafsilath olarak kaydederler. Onlara gore, bu ikisi ve Nureddin Erzincani'nin de aralannda bulundugu diger Selr;uklu emirleri, yakalamp Ayasof)ra'ya got:iiriilmii§­ler ve orada patrigin huzurunda H:tristiyanh~ kabule zorlanrm§lardrr. Kabul eden­ler kurtulmu§, etmeyenlerin goziine Ugurlu gibi mil r;ekilnll§ veya Ali Bahachr gibi oldiiriilrnii§lerdir. Bu arada Nureddin Erzincani'ye de ayru teklif yapilrm§, fakat o biiyiik bir cesaretle i§kence ve oliime meydan okuyarak Bizanshlann hayranh~m kazanrm§ ve bu sayede hayatlm kurtarrm§tlr-46.

Bu olaym biraz deforme olmU§ yansnnasiru biz Salt:zk:name'de buluyoruz. Bu­giine kadar dikkati r;ekmeyen pasajda anlatllch~na gore, San Saltlk ve maiyye­tindekiler Konstantiniye'ye gelmi§ler ve Ayasof)ra'ya giderek ora)'l putlardan temiz­lemi§ler, agar;tan bir minber yap1p Cuma namazi kl.lmi§larchr. Daha sonra §ehrin orta yerine yiiksek bir duvar r;ekip buradan Ayasofya oniinde yaptlklan havuza su getirmi§ler ve daima buradan abdest alrm§larchr. Bu duvann berisi miisliimanlara, otesi kafirlere ait OlmU§tur. Fakat kafirler Konstantiniye'deki bu miisliimanlan hrristiyan olmak ir;in zorlamaya ba§larm§lardrr. Onlar Ayasofya'da toplamp kacy koymak istemi§ler, tam iir; giin cenk etmi§lerse de ba§aramarm§larchr. Kafirler bu esnada iir;binden ziyade miisliimam helak etmi§lerdir47.

Osman Turan, izzeddin'e atfedilen ve daylSlrun ihbanyla ortaya r;Iku~ bil­dirilen komplo ola)'lmn, muhtemelen izzeddin'i ve adamlarm1 devreden fSikar­mak ir;in imparatorun yarattl~ bir bahaneden ibaret olabilecegini dii§iinmii§tiir. Ona gore imparator, hir; bir §ekilde iistesinden gelemiyecegi ve hl§rmndan kurtulam1yaca~ Hillagu'nun yonettigi Mogollar'a kar§l kendini emniyete almak ir;in bu yola ba§VUriDU§tur. Qiinkii 1260 yillnda miisliimanh~ kabul eden Altln Ordu hiikiimdan Berke Han, putperest akrabalanna k~1 o Siralar MISlr sultaru Baybars ile anla§llll§tlr. Bu miinasebetle imparator, izzeddin'in biiyiik bir ihti­malle bu ittfaka dahil olma yoluna ba§Vllraca~ndan ku§kulamyordu. Gerr;ekten de izzeddin hem Berke Han'a hem de Sultan Baybars'a elr;i gondermi§ti. Berke Han ise kendisi ve tebeas1mn miisliimanh~ kabul ettigini, bu yiizden miittefik olmalan lazim geldigini bildirmi§, kendinin kuzeyden, Baybars'm da Dogu Ana­dolu iizerinden Hillagu'ya taarruz edip 1zzeddin'in de kendilerine yarchmCI ol­masiru soylemi§ti. Buna kar§illk Baybars da ham Mogollar'a kar§t cihada te§vik ediyordu. i§te bu durumdan haberi olan VITI. Mihail, Anadolu'yu fiilen i§gal eden ve boylece kendine daha da yakinla§llll§ olan Mogollann hl§mmdan ko­runmak ir;in izzeddin ve adamlanm devreden r;1kararak Mogol hamna ho§ go­riinmeyi planlarm§ olmahchr48. 0. Turan'm bu dii§iincesi, bu anlattlklan goz o­nline ahnch~nda hir; de haks1z goriinmemektedir.

46 Baybars Mansfui, .<:,abdetii'l-Fzkre, Oxford niishasi v. 187 a'dan naklen Turan, ayru yerde. 47 Bk. Ebu'l-Hayr-i Rumi, ss. 57-58; Ia§. yazma niisha, v. 276 b-278 a. 48 Bk. Turan, s. 498.

SARISALTIK 31

izzedclin'in Berke Han tarafindan hapisten kurtanlmasi olaymda, talebin kimden ve nasli gelcligi hususunda kaynaklarda degi§ik ifadelere rastlamyor. Mesela ibn Bibi, Berke Han'm Allah'm ilharmyla sultam kurtarma fikrine dii§iip asker gondercligini, mevsim ki§ olmas1 dolaylSlyla askerin donmu§ olan Tuna')'! rahathkla ge~ip esir Sel~uklu sultamm ve ailesini kurtarm~m kaydecliyor49.

Y aziciZade, muhtemelen Arap kaynaklanndan yararlanarak, Berke Han'm, sul­tamn kardqi Riiknedclin'in ricas1 iizerine hzedclin'i kurtarmak i~in harekete ge~tigini, bilclirir5°. Bizans kaynaklanndan Pachymeris'e gore ise, derin bir hayal kinkh~ ge~irmekte olan izzedclin, imparatorun me§guliyetinden yararlanarak yakin adamlanndan birini Karadeniz'in kuzeyine gondererek kenclisinin demir­lerden ve zincirlerden kurtanlmasim bizzat rica etmi§tir. A Decei, izzedclin'in yakim olan bu ki§inin, onun eni§tesi Berke Han oldugu inancmdamr. Qiinkii Berke Han'm qlerinden biri, izzedclin'in halas1 oluyordu. Zaten Berke'yi yegeni­ne yarmma yollayan da bu halas1 ic!i5I.

SARI SALTIK'LA DOBRUCA'DAN DE~T-i KIPQAK'A

Berke Han'm Bizans imparatoruna kar§I yirmi bin ki§ilik bir ordu gonder­cligini, aynca Bulgarlar'I da bu ordunun yamna katarak Balkanlar'daki Bizans topraklanm istilaya maruz birakti~m biliyoruz52. Bu gii~lii salmn kar§ISmda imparator bir §ey yapamarm§ ve izzedclin ile ailesinin Enez'den kurtanlmasma sesini pkarmami§tlr. Arap kaynaklanmn bu hikayesi, ashnda izzedclin'in ni~in imparator tarafmdan hapsettirilcligine clair Bizans kaynaklanmn yukanda nakle­dilen rivayederine uymaktamr. Bu surede izzedclin'in hapsinin yalmzca tasan halindeki bir komplo rivayeti yiiziinden olmam~, kanaatimizce belirgin hale geliyor.

Boylece iki ylia yakin Konstantinopolis'de ya§ad!ktan sonra, ailesi ve Dobruca'daki Tiirkinenler ile birlikte Altm Ordu iilkesi Dqt-i Kip~ak'a getirilen izzedclin, Berke Han tarafindan biiyiik bir hiisnii kabulle kaf§lianffi53. Ogwlan

49 Gregoras, I, 101; hm Bibi, II, 161; Hammer, aym yerde; Togan, s. 268; Decei, s. 101; Turan, s. 500.

50 Yaz1cJZade, v. 376 b: "Hak Tedlii sultanm kardajtna (IV. Ri.ikneddin Kill<,:ars1an) ilJzam etdi tii karanapnt Dqt lwm Berke Han 'a gOnderdi kardajtml kurtm deyu reed '!Jiledi ~ Kr§. Seyyid Lokman, s.11.

51 Bk. Decei, s. 100. 52 Decei, aym yerde; Turan, aym yerde. Bu konuda 0. Turan Arap kaynaklanndan da

yararlannn§hr. Bunlar i<,:in bk. Turan, aym yer, dipnot 73. 53 Berke Han, 1257'de Alan Ordu hiikiimdan olmu§, l266'da vefatma kadar tahtta kal­

illl§hr. Devletin biiyiimesinde ve geli§mesinde <,:ok gayret sarfetmi§ ve bagnns1zhgma kavu§ma­Slm saglann§U. 1260 yllinda miisliimanh~ kabul ettikten sonra, bu dinin Alan Ordu sahasmda yaylimasl i<,:in de elinden gelen <,:abayJ gostermekten <,:ekinmemi§, daha once de temas edildigi gibi, miisliiman hiikiimdarlarla ittifak kurmU§tU. Berke Han'm asli faaliyeti, Alan Ordu devle­tinde §ehir hayaumn, ticaretin geli§mesi, dolay1Slyla ekonomik giiciiniin aranas1 yolunda olmu§tur (Bu konuda geni§ bilgi i<,:in bk. A. Y. Yaku-bovskiy, Altmordu ve jnhitat:t, <,:ev. Hasan Eren, Milli Egitim Bak. yay., istanbull955, ss. 47, 57, bilhassa 61-63; W. Barthold, "Berke",.£4.).

32 AHMET Y A,?AR OCAK

G1yaseddin Mes'ud ve Rukneddin Keylimers de kendisi ile birlikte bulunuyordu, ki bu Mes'ud daha sonra Anadolu'ya ge<secek ve orada Sel<suklu sultarn olarak tahta <slkacaktlr. Berke Han, o s1ralar yakl~Ik yirmi dokuz y~mdaki bu gen<s Sel<suklu sultamm, II. izzeddin Keykavus'u klz1 Urbay Hatun ile evlendirmi§, bir<sok ihsan­larda bulunmU§. Sulhad (eski Kmm §ehri) ile Sogdak'1 ona ikta olarak vermi§ti54. Maamafih biz Salttkndme'de de II. izzeddin Keykavus'un Tatar hamna SI~nmas1 olaYimn yans1masm1 buluyoruz. Burada sultanm "ha:of idup doftruca Kife diyanna Tatar ham uzerine gelip S!ffindzit" kaydediliyor55.

Turkmenler'e gelince, ba§lanndaki San Saltlk ile beraber onlar da Berke Han tarafindan Dqt-i Klp<sak'a yerlqtirildiler ve orada ya§amaya ba§ladllar56.

Berke Han'm yerine ge<sen oglu Nogay da onlara gerekli riayeti gosterdi. 1279'da izzeddin'in vefatlna kadar on bq yil boyunca burada kaldliar. Buras1 da npki Dobruca gibi steplerle kaph, go<sebelige elveri§li bir bolgeydi.

GURBETTEKi SULTANIN OLUMD, DOBRUCA'YADOND~

Sultan izzeddin, Berke Han'm ba§kenti olan sahil §ehri Saray'da tam on bq yil refah i<sinde ya§aill.l279'da vefat ettigi zaman henuz kirk dort ya§mda bulu­nuyordu. Ya§aill~ <sileli ve sefih hayat muhakkak ki onu erken YIPratmi§tl. Bu arada 1267'de olen Berke Han'm yerine Mongke (Mengii) Temur han olmu§tu. izzeddin'in olumu esnasmda Alnn Ordu tahnnda o oturah on iki yil oluyordu. Yani Berke Han'm vefanndan bu yana o kadar zaman ge<smi§ti.

Turkmenler bu kadar zamandan beri Dqt-i Klp<sak steplerinde idiler. Fa­kat izzeddin'in vefatl sanki onlara artlk oradan aynhp eski yurtlan Dobruca'ya donmenin zamam geldigini hatlrlatlm§tl. Hadiselerin bundan sonraki devammda tek kayna~ olan Y aziciZade, T iirkmenler'in ge<sen bu siire boyunca, bir giin Dobruca'daki yurtlanna geri donecekleri dii§iincesiyle hanm emirlerini yerine geti­rerek y~aillklanm kaydediyor. izzeddin'in vefatl onlara bu firsat1 saglarm§ ve han­dan Dobruca'ya donmek i<sin musaade istemi§lerdi. y aziCI-zade'ye gore Berke Han'm, fakat ger<sekte Mongke Temiir'iin izniyle San Saltlk bu geri donli§u yo­netmi§ gorunuyor57. Bu olaYin tafsilatlna clair maalesef elimizde kaYitlar yoktur.

Bu Turkmenler'in Dobruca'da San Saltlk'm vefatlna kadar (Arap kaynakla­nna gore yakla§Ik 1293 dolaylan) kalillklan, onun vefanndan sonra ise, mesela Bulgarlar'm Bizans topraklanna salillrmalan gibi, Balkanlar'da meydana gelen

54 Bk. Togan, GiriJ, s. 269; Turan, ss. 500-501. 55 Ebu'l-Hayr-i Rumi, I, 186. 56 Wittek, ''Dobruja': s. 649. 57 Bk. YazlClzide, v. 415 b: "Ve bir muddet dah:i Kznm ve Sogdak neviihfsinde Berke Han katma

=r ve emel birle rt1zigiir geyilrilrleridi. Berke Han onlan kadfm yer ve yurtlanna gondermek V.midiyle eglerdi. Bir vaktin biz denizden geyeriz gideriz dryu elbette destur dilediler ve yola reviin old:tlar.... Ve merhum Sam Saltuk Berke Han himmetiyle giifilrilp kundan giril yurdanna Dobruca iline geturdi ".

SARISALTIK 33

bir tahm siyasal geli§meler sonucu, bir k:tsrmrun geri Anadolu'ya di:indiigum1, bir k:tsrmrun ise Dobruca'da kalc:hgrru biliyoruz. YaztciZade'ye gore bu geri di:inii§, herhalde San Salt:Ik'm vefatmdan sonra Tiirkmenler'in ba§ma gec;:en Halil Ece'­nin ba§kanhgtnda gerc;:ekle§mi§ ve Tiirkmenler gemilerle Karesi iline gec;:erek orada yerle§mi§lerdir. Dobruca'da kalanlar ise c;:ok gec;:meden Hlristiyanhgr kabul etmi§lerdir, ki bunlara Ahiryan (Sona kalanlar) deniyordu58_ i§te bugiin Moldova'da ya§amakta olup, Paul Wittek'in "Gagauzlar=Keykavus'un adamlan" diye niteledigi Htristiyan Tiirkler'in temel ki:ikeni olmasa bile, ki:ikenlerinden biri her hal de bunlar bunlar olmahc:hr59.

58 YaziciZade, v. 445 a-b.; Ahmed Tevhid, "Karahisar-1 Sahib'de Sahip Ata Ogullart", TOEM, 9 (1327), s. 565. Aynca bu geri donii§ olaymm geni§ bir analizi i'>in bk. Wittek, ''Dobruja'~ ss. 662-663; aym yazar, ''Les Gagaouz;es'~ s. 22; Togan, Girij, s. 270.

59 Bk. Wittek "Les Gagaouz;es'~ ss. 12-24. Aynca bk. Machiel Kiel, "The tiirbe of San Sal­tik at Babadag-Dobrudja", ss. 205-225 ( Variorum, London), ss. 205-220). Bu konuda eskiden beri ileri siiriilen gorii§ler i9ll bk. Ciachir, Basarabyak Gagauz;lar'm Tarilz~ ss. 1-17; aynca bk. tilkiisal, Dobruca ve Tii.rkler, ss. 72-79;

II. BOLOM

PEYGAMBER SOYUNDAN BDYDK BiR GAzi-EVLiYA

Gene Abdal'la Haa Bekta.; geldiler San Salttgt Rumeli 'ne salddar Sukrolsun dertlere derman oldular T avafin kabuldur abdal dediler

Sersem Abdal

;lERiF HIZIR: SEYYiD BATTAL GAZi'NiN TORUNU

San Saltlk'm menkabevi hayatlm in§a etmek, §iiphesiz ki tarihsel phsiyetini in§a etmekten daha kolaychr. Bu konuda dayanch~m1z temel kaynaklar, ba§ta Saltikniime olmak iizere, Viliiyetniime-i Haa Bekta§-t Vel~ Viliiyetniime-i Otman Baba ve Evliyii 9elebi S€)1ahatnamest1ndeki menkabelerdir1. Evliya Qelebi hari<;:, bu koleksi­yonlar en azmdan XV. yiizylida yazlli hale gelmi§ olanlarchr. Bunlara bir de San Saluk tiirbe ve mezarlanmn bulundugu yerlerin halklan arasmda ya§amakta olanlan ekleyebiliriz. Ancak bunlarm <;:ogunun da bu yaz1h menkabelerin biraz bozulup degi§tirilerek veya baz1 ilaveler yapilarak meydana getirilmi§ versiyonla­n oldugunu unutmamahYiz.

1§te bu iki grup kaynakta San Saltlk'm soyu, ailesi ve am hakkmda baz1 veri­ler bulunmaktachr. Bununla beraber biz, bunlann en eskisi olarak, Salnkniime'deki verileri kabul edebiliriz. Salnkniime'ye gore babas1, Seyyid Gazi (Seyyid Battal Gazi) soyundan "Ali oglanlanmn ashndan" Seyyid Hasan b. Seyyid Hiiseyn b. Muhammed b. Ali'dir. Cengiz Han'm Abbasi halifesi iizerine hiicum ettigi s1rada o da Yunan (Anadolu) ve Rum diyannda (Rumeli) gazalarla mqgul idi. Annesi ise, Rebia arum ta§Iyordu. Buna gore San Saltlk'm ailesi bir seyyid ve §erif ailesi oluyor. Yani o baba tarafmdan Hilseynf (seyyid), ana tarafindan Hasan£ (§erif)'dir2. Bu rivayet San Saltlk'1 Melik Dani§mend Gazi ile akraba yapmaktachr. Qiinkii Diini§mendniime'ye gore de, Melik Dani§mend Gazi aym §ekilde Seyyid Battal

1 Burada Salttlr:nt1me'nm ~' HalUk Akahn ne§ri, Vibiyetndme'nin A. Gi:ilpmarh ne§ri (Bedri Noyan'm manzum niisha nqriyle kai§:tl~hrmah olarak), Otrrum Baba Vtf4yetndmesi'nin ise, Adnan Otiiken 11 Halk Ktp., 495 nolu niishas1 kullarulml§hr. Dipnotlardaki atrllar bu niishalan goste­rir. Evlryd 9elebi Sryahatnameslne yap:tlan atrllar ise, ikdam Matbaas1 nqrinedir.

2 Ebu'l-Hayr-i Rfuni, I, l-10.

36 AHMET Y~AR OCAK

Gazi'nin neslinden gelmektedir3. Salttkndme'nin yalmzca bir yerinde de San Sal­uk'm Kt:roan (Karaman?) Tiirkleri'nden oldugu kaydedilmi§tir4.

Babas1 Seyyid Hasan, -Melik Dani§mend Gazi'nin gazalanmn da merkez iissii olan- Harcanavan vilayetine gelip Harcana (Har§ana), yani Amasya kalesini ku§atir. Kalenin klrah onu zehirletip oldiirtiir. Cenazesini bir dag iistiine defne­derler. Annesi bir daha evlenmez. Bir sure sonra annesi de oliince, am $erjf Hzzzr olan ii<; ya§mdaki ogul (San Saltik) yalmz ve fakir kal!r ve terbiyesini lalas1 Seravil iistlenir. Bu adamc~z onu zamamn ulemasmdan Abdillaziz arundaki ya§h bir zata teslim eder. ~erifHlZlr onun yamnda ilim ogrenir ve ilimde olgun­la§lr. Babas~mn vefati ile dirligi (hitabet) kesildiginden, ~erif Hlz1r ge<;im kayna­~ndan yoksun kahr. Sebiiktekin soyundan Sultan Silleyman'a rica ederler, o da babaSimn dirligini o s1rada on dort ya§ma gelmi§ olan ~erif Hlz1r'a ba~§lar ve hazinesinden giinde kirk dirhem ulufe tahsis eder5. ~eriflliz1r'm San Saluk arum all§l ise, ondort ya§lannda cihada ba§laru~ zamana rastlar. Gazalanndan birin­de, Alyon-1 Rumi adh gen<; bir hlristiyan cengaveri yenerek onu miisliiman eder; onunla yakln arkada§hk kurar ve arum ilyas-1 Rumi koyar. 0 da kar§illk olarak ~erif Hlz1r'a Salt:tk arum verir ki onlann dilince "<;ok gii<;lii erkek" anlamma geli­yormu§. ~erif Hlz1r san§m ve klzu sa<;h oldugu i<;in de o giinden sonra San Saltik diye me§hUr olu:r6. Bunlarm m§lnda Salt:tlr:ndme'de aynca §U isim ve lakaplarla da slk slk anllir: Sryyid $erij; $erif Ga..d, Sryyid Sultart, Sultan Baba, Sultan-z Gtkiyan, Sultanu'l-Evliyd, Salt:tk Baba, Salt:tk-z Rum£.

San Saltik'm kim oldugu ve ailesi hakklnda Salttkndme'de verilen bu bilgiler, diger kaynaklarca teyid edilmiyor. Mesela Salt:tlr:ndme ile yakla§lk aym donemde kaleme ahnru~ tahmin edilen Vildyetname-i Haa Bektaj-z Velf'de, San Saluk tamamiyle bamba§ka bir §ahsiyet olarak sahneye <;lkar. Vildyetname'ye gore Hac1 Bekta§ bir grin Sulucakaraoyiik'te Arafat da~ndaki <;ilehanesinden Zemzem Pman denilen <;e§meye geldiginde, orada koyunlan giiden bir <;oban goriir. Qo­bamn yamna gelir ve arum sorar. Qoban arumn San Saltik oldugunu ve ne hiz­meti varsa memnuniyetle gorecegini sayler. Bu itaatkar ve saygili taVlr §eyhin

3 Bk. La Ceste de Melik Dani;rnend: Etude Critique du Diini;rnendntime, n§r. I. Melikoff, Librairie Adrien-Maisonneuve, Paris 1960, II, 9-10. Bu rivayeder, bir yandan Anadolu'daki gaza ve cihad ideolojisinin geleneksel ki:iklerini ortaya koyarken, diger yandan da bu ki:iklerin hangi teme1 §ahsiyeder tarafindan olu§turuldugunu gi:istermeleri a95mdan <;:ok anlamhdrr. Bu sebeple Anadolu'da Tiirk di:inemindeki iinlii gaziler, hep Seyyid Battal Gazi ile irtibadandmhm§trr. Bu gelenegin en biiyiik efsanevi simaSI olarak o, Osmanh di:ineminde de hep amlmaya devam etrni§, her devirde Osmanh gazileri tarafindan biiyiik bir saygiy1a takdis edilmi§tir. Hatta Osmanh gazilerinin sava§a gitmeden once Eski§ehir yakmlanndaki Seyyid Battal Gazi tiirbesini ziyaret edip, orada zafer i<;:in dua ettikleri na.kledilir (bk. Michel Baudier, Histoire de Ia. Religion des Turcs, Paris 1625, ss. 207-208). Onun gaza ve cihad menkabelerini ihtiva eden Battalndlme'nin pek<;:ok niishas1 bu devirde meydana getirilmi§tir.

4 Ebu'l-Hayr-i Rumi, I, 4 7: ''Buna Delil Saluk dirler, Ktrvan Tiirklerindendir". s A.g.e., I, 3. 6 A.g.e., 1, 19.

SARISALTIK 37

ho§una gider ve hemen sag eliyle ~obamn arkas1m s1gaYIP himmetini ba~§lar. Bu hareket iizerine San Saluk'm goniil gozii aphr ve erenlik, velayet mertebesine erer. Han Bekta§ ondaki bu degi§ikligi beklemektedir ve hemen §Unu soyler:" Salak, seni Rum ulkesine (Rumeli) saldzk" der7•

Anla§Ilm~ gibi Viliiyetniime'ye gore, San Saluk oyle seyyid veya Jeri! olmak §Oy­le dursun, koyiin davarlanm giiden srradan bir c;obanmr ve Han Bekta§'m him­meti ile velayet mertebesine ula§Ir. Saltzkniime'nin San Saluk'1 gibi zamanm iinlii bir aliminden ilim de tahsil etmemi§tir.

Evliya Qelebi'nin derledigi menkabeye gore ise, Hac1 Bekta§ Ahmed-i Yesevi'nin buyrugu ile icazet ahp Diyar-1 Rurn'da sahib-i seccade (halife) olmaga mezun olunca, onunla birlikte yola pkan ii~yiiz yetmi§ dervi§inden biri de Kaligra Sultan denilen San Salok'tlr. Diyar-1 Rum'a gelince Han Bekta§'m izniyle Orhan Gazi'nin yamna gider ve onunla gazalara i§tirak eder. Bursa'mn fethinden sonra Hac1 Bekta§ Kaligra Sultan'1 yetmi§ kadar dervi§iyle Rumeli'ne yollarB. Ahmed-i Y esevi, san§m oldugundan Kaligra Sultan'a Salt:tkbay kiinyesini vermi§tir. Y oksa asil am Mehmed Buhari'dir. Rumeli'ne gittiginde, Daniska iskelesi'nde San Sal­uk amnda bir rahiple dost ohnU§, sonra birgiin OllU oldiirerek onun §eklini alml§ ve hyafetini giyerek kafirleri gizlice din-i Muhammedi'ye davete ba§lami§hr. Bundan sonra San Saluk amyla me§hur olmu§tur9• Evliya Qelebi'nin naklettigi bu menkabeye gore ise San Saluk ashnda Ahmed-i Yesevi'nin miiridlerinden olup Tiirkistan'h bir dervi§tir.

Goriildiigu iizere, her iic; temel kayna~rmzda da San Salnk ii~ farkh orta­rmn insam olarak sunuluyor. Fakat bu iic; tip San Saluk ic,:inde Saltzkniime'nin ~izdigi San Salnk, nph Seyyid Battal Gazi IO ve Melik Dani§mend Gazi 11 gibi, Peygamber siilalesinden gelen bir "cengaver evliya" veya "gazi evliya" olarak takdim ediliyor. Bizim kanaatimizce bu, eser miiellifinin Battalniime12 ve Diinijmendniime13'den odiin~ alm~ bir imaj olmahmr. Zaten giri§ hsmmda da be­lirtildigi iizere, Saltzkniime'nin bir hs1m epizodlanmn ve San Saluk'm baz1 hu­susiyetlerinin, bu iki eserden odiin~ ahnm~ ~ok ac,:Ik bir surette goriilmekte olup dedigimiz noktaYI teyid etmektedir. Maamaf1h bu gazi evliya tipi, ileriki boliimde de geni§ olarak ele ahnaca~ iizere, donemin tipik "sava§p a§iret beyi §eyhleri"ne

7 Viliiyetndme HBV (mensur), s. 45: kr§. Veliiyetndme HBV (manzum), s. 252. 8 Evliyi Qeiebi, II, I33. 9 A.g.e., II, 134. 10 Seyyid Battal Gazi'ye clair bk. P. Naili Boratav, "Battal", 1A; M. Canard, "al-Battil",

E/2; ayrn yazariar, "al-Battil", UDMI, IV, 597-601; A. Y~ar Ocak, "Battal Gazi", 7DV1A. 11 Melik Dini§mend Gazi hakkmda bk. M. Halil Yman<;, "Dani§menclliler", 1A ; I.

Melikoff, "Dinichmendids", E/2, Cahen, ss. I6-18; Turan, ss. 112-132. 12 Battalndme'ye clair bk. Hasan Koksal, Battalndmelerde Tzp ve MotifYaflls'l, Kiiltiir Bakanh­

~ yay., Ankara 1984; A. Y~ar Ocak, "Battalnime", 7DV1A. 13 Dd:ni.Jmendndme i<;in bk. Yukanda dipnot II ve Rekin Ertem, "Dini§mendnime",

'IDEA; A. Y~ar Ocak, "Dini§mendnime", 7DV1A. Burada geni§ bibliyografYa varchr.

38 AHMET YM;)AR OCAK

uymaktadJ.r ve Simrh sa)'lda da olsa, San Salt:Ik'tan b~ka Barak Baba gibi ba.ZI 6mekleri oldukc;a iyi tarurur.

Salttk:name'nin W§mda diger menkabe kaynaklannnzm hie; biri San Salt:Ik'm hayatJ.ru dogumundan oliimiine kadar bir silsile halinde anlatmazlar. Gerek VilO.yetndme-i Hact Be~-t Vel£ de, gerekse Evliyd {:elehi S~alzatnamesi'ndeki menka­beler yalruzca bir konu iizerinde, biraz ~~da miistakil olarak ele ahnacak olan "ejderha menkabesi" iistiinde durmu§lardJ.r. Bu itibarla biz burada San Salt:Ik'm "kafirler" ile miicadele hayatJ.ru mecburen daha ziyade Salt!kname iizerinden in­celemeye devam edecegiz.

SALTIK GAZi: TAHTA Kll.IQIJ MOCAHiT EVLiYA

San Salt:Ik da tJ.pla Seyyid Battal Gazi gibi her §eyden once bir miicahit, bir islam gazi-vetisidir. Onun bu cephesini Saltlk:ndme 'den yakla§lk bir aSir once vurgulayan, XIV. yiiz)'ll ba§lannda Kemaleddin Muhammed es-Serr:k'm Tuffdhu'l-Ervdh'IdJ.r. Burada yer alan bir menkabesinde San Salt:Ik, tekkesinde oturmakta iken, kafirlerle cenk ederken yenilmek iizere olan miicahitlere ruhani­yetiyle yardJ.m eden meczup (ekstatik) bir dervi§ olarak tasvir edilmektedir. Menkabeye gore San Salt:Ik, aralannda Seyyid Behram ~ah el-Hayderi'nin de bulundugu, tekkedeki Hayderi dervi§leriyle otururken birden ayaga kalkarak elbisenin iistiinii c;Ikanp sava§Iyormu§ gibi hareketler yapmaya b~lann§hr. Der­vi§leri bu esnada viicudunun c;e§itli yerlerinden, gerc;ek yara alnn§ gibi kan aktJ.­~ru gormii§lerdir. Bir zaman sonra tekkeye gelen miicahitler, sav~ta tam yenil­mek iizereyken San Salt:Ik'm aniden aralannda peyda olup kafirleri lardJ.~ru ve kendilerini kurtardJ.~ru anlatnn§lar ve kendisine minnet ve §iikranlanru sunmu§­lardJ.rl4. San SaltJ.k'm vefatJ.ndan sonra yakl~Ik yirmi )'11 gibi oldukc;a erken bir tarihte yaz1ya gec;irilen bu menkabe, onun sav~c;1 dervi§ cephesini tespit etmesi baklnnndan tarihsel bir 6neme haizdir.

San Salt:Ik'm bu cephesi Saltlk:ndme'de de c;ok giic;lii bir §ekilde vurgularur. Onun silahlan ve atJ., aynen adJ. gec;enlerin atlan ve silahlan gibi fevkalade ozel­liklere sahiptir. Mesela birgiin riiyasmda atas1 Seyyid Battal Gazi'yi goriir. Atas1 ona, yerini tarif ettigi bir magarada kendi iinlii atJ. AJkar'm onu bekledigini, silah­lanrun da orada durdugunu, bu arada Dahhak'm kihCimn, diger silahlanrun, Gii§tasb'm kalkarurun ve Hazret-i Hamza'run silahlanrun hep orada bulundugu­nu, gidip onlan almas1m s6ylerl5, San Salt:Ik tarif edilen magara)'l arar, bulur ve ic;eri girdiginde, Ajkar yerine Hz. Ali'nin Z.u'l-cenah (Kanaili) adh atJ.ru goriir. lJze­rinde yine Hz. Ali'nin silahlan vardJ.r. San Salt:Ik onlan ahr, ku§amr ve ata bi­ner16. Art:Ik o boylece gene; ya§mda kafirlerle gaza ve cihad yapmaya haz1rdJ.r.

14 Bk. es-Serrac, v. 108 b'den naklen Kiel, "San Salt7lc: Pionier des Islmn'~ s. 262. 1s Ebu'l-Hayr-i Rurni, I, 5. 16 A.g.e., I, 8.

SARISALTIK 39

Bu s1rada Al-i Selc;uk (Anadolu Selc;uklu) tahtmda G1yaseddin Keyhusrev (II.) bulunmaktarur. San Salt:Ik onun aruna kafirlere kai§I sava§maya ba§lar. Bu sultarun vefauyla yerine gec;en izzeddin Keykavus (II.) zamamnda da cihad ve gazalanm siirdiiriir. Onun cihad ve gazalan hem kafirlere, hem de cinler ve carulara kar§Imr. Salttkntime'nin. pek c;ok yerinde bu cinler ve cadllarla olan mii­cadelesi anlatlhr. Bu miicadelelerin sonunda onlan yenilgiye ugraur; yendikleri­ne once miisliiman olmalanm teklif eder; teklifi kabul edip miisliiman olurlarsa kurtulurlar; aksi halde San Salt:Ik'm kliicim tadarlar.

Yeryiiziinde San Salt:Ik'm gaza etmedigi hemen hemen hie; bir diyar yoktur. Magrip'ten Hindistan'a, Habe§istan'dan Moskova'ya vanncaya kadar eski diin­yamn pekc;ok yerinde kafirlerle sava§IP onlan cinler ve cadllarda oldugu gibi, ya miisliiman etmi§ veya kmp gec;irrni§tir. Bu kadar geni§ bir alanda cihad ve gaza edi§i Salt:Lkntime'de §6yle gerekc;elendiriliyor ve adeta Osmanll fetih ideali simge­le§tiriliyor:

"(San Salt:Ik) vilia a.J.eminde gordii kim bir pir geliip eyitdi: Ya Ser­ver! Melamet c;ekme kim bu hallerde Hakk'm hikmeti vardrr. Berr ii bahrde senin ayagm basmadu~ yir olmaya. Hak Tea.J.a seni seyyah klldi. imdi bu yire geldiginden murad §Ol dart cezire islama geliip miiselman olmagic;iindiir ... " 17•

San Salt:Ik gazalanm, kendine mahsus efsunlu tahta kliiCiyla yapar. Bu killCI ona Hlz1r Peygamber verrni§tir:

"01 saat Hlz1r Aleyhisselam yeti§di geldi. ~erifi ol yirden kapdi 1rakda kodi. Akh ba§ma gelince ana bir killc; sunuvirdi, agac;dan idi, fit­ran demiirden idi. Eyitdi: Bu kill<; Resul Hazretleri'niindiir -salavatullahi aleyh- sana nlzi oldi. Pes ~erif alup am izzetle sakladi. Hurma agacmdan idi. Ta§I anun birle c;alsa iki bolerdi. Daim yarunda gotiiriir idi"1B.

Bilindigi gibi Tiirk menilibname edebiyaunda biiyiik pirler tahta kill<; ta­§Irlar. Qiinkii bu pirlik alametidir19. Nitekim Ahmed-i Yesevi'nin de boyle bir tahta klhc1 varrur ve HaCI Bekta§-1 Veli'yi Anadolu'ya icazetle halife olarak gon­derirken onun beline bu tahta killc1 kendi eliyle ku§atlr. Bunun anlam1, gonder­digi bu halife gittigi yerde kendini cihad ve gaza hususunda da temsil etmege yetkilidir demektir. Nitekim ileride gorecegimiz gibi, Vilqyetntime'de de Hac1 Bekta§-1 Veli San Salt:Ik'1 Rumeli'ne icazetle yollarken, vaktiyle Ahmed-i Y esevi'nin kendine yaptl~ gibi, kendi tahta killCim bizzat San Saluk'm beline

17 A.g.e., Topkap1 Sara}'l Miizesi Ktp. niishas1, v. 411 a. 18 A.g.e., I, 29. 19 Tiirk dervi§lerinin t~u:hklan bu T ahta Ku1f ve onunla ilgili gelenek konusunda bk.

Ahmet Y ~ar Ocak, Alevi ve Bektaft lnanflo.nnm isldm Oru:esi T emefleri (Bektaft Meniiktbndmelerinde isldm OncesiinaTlf Motiflen), ileti§im yay., istanbul2000, 2. bs., ss. 179-182.

40 AHMET Y~AR OCAK

eliyle ku§atu. Boylece onu kendi adma Rumeli'nde cihad ve gaza ile gorevlen­dirmi§ olacaktu.

Bu tiirden ozel silahlar kullanmak, Turk destani roman edebiyatmda yalmz San Saltlk'a ve Salttkndme'ye mahsus bir olay degildir. Mesela Ebilmiislimname'de EbU Miislim-i Horasfmi'nin, cevheri semadan inmi§ ozel bir baltas1 oldugu gibi2o, Battalname'de Seyyid Battal'm ozel bir killo varffir21• Saltlk:name'de de San Saltlk, bu tahta kihc;tan ba§ka, zikredilen kahramanlann biitiin silahlanna varis oldugu gibi, iran mitolojisindeki Dahhak'm killcma, islam geleneginin biiyiik kahramam Hz. Hamza'mn silahlanna da sahip olur.

San Salnk'm kafirleri miisliiman etmek ic;in kullandiS"I iki yontemi varrur. Bunlardan birincisi, yukanda anlaulan yontemdir. Yani kafir askerleriyle dogru­dan dogruya yiizyiize sava§arak. onlan yenmek ve sonra hayatlaflill baS"I§lama kar§IhS"Inda miisliiman etmektir. Bu arada bazan kafirlerin iinlii pehlivan ve cengaverleriyle teke tek miibarezelere (diiello) girer ve onlan pes ettirir. Onlan miibarezeye davet ederken genellikle kendisini '<J3enem Saltzk Gazi" diye nara atarak tamtu. Bu, Saltzkname'deki San Saltlk'm gazi yammn, evliya yamna nispet­le daha baskin oldugunu gostermektedir. Teke tek c;arpi§tlSI ki§ilerden bir kisrm, miisliimanliS"I kabul ederek onun gaza arkada§t ve can yolda§I olurlar. Mesela Kaydafan, Alyon, Kakum ve Bertos bunlardan sadece birkac;tffir22. Bu tiir cihad ve gazalannda San Saltlk'a bazan Htzrr ve ilyas Peygamber'ler23, bazan da Minuc;ehr, Gaytas ve Kanus gibi miisliiman cinler yarrumc1 olurlar24. Bunlar onun dostlugunu kazanrm§larrur.

ikinci yontem ise, daha c;ok Htristiyan veya Y ahudi rahiplerine uyguladiS"I yontemdir ki bu c;ok ilginc;tir. Bu yontem San Saltlk'm menkabevi ki§iliginin en renkli yanlanndan biridir. Buna gore San Saltlk stk stk rahip kiyafetine girer; istedigi bir manastua veya kiliseye giderek orada rahiplerin dilinden konll§ur; incil'den veya Tevrat'tan ayetler okuyarak va'zeder, nasihadarda bulunur, son derece alimane teolojik tartl§malara giri§ir ve sonunda onlan bilgisine hayran buakarak. asu kimligini ac;tklar ve hepsini miisliimanliS"I kabule davet eder. Ra­hipler genellikle onu dinlerler ve miisliiman olurlar. Bu tiir olaylann Salf:lk:ndme'de oldukc;a fazla ornegi varrur. Mesela:

"Qiin ~erifhisar ic;ine girdi, ol cinibde dahi bir kilise vandi, kal'anun kapusma yakm idi. 01 biiyiik kiliseden a.§aga ol kilise idi, miisifir kafirler anda miicavir olurlandi. ~erif togn ol kiliseye geliip kondi. Eyitdiler: Kandan geliirsin didiler. Eyitdi : Strf ilinden geliirem Rahul Ruhban'un

20 Bk. Maikoff, Abu Miislirn, I.e Porte-Hache du Klwrassan dans fA Tradition Epique Turco-Iranienne, Librairie Adrien Maisonneuve, Paris 1962, ss. 98-100.

21 Meruilab-z Ga<;OIJdt-t Seyyid Battal Ga<.i, istanbul1287,1, 7. 22 Msl. bk. a.g.e., Topkap1 Sarayt Miizesi Ktp. niishasi, vv. 150 a-177 a. 23 Msl. bk. a.g.e., I, 32-33 ve daha ba§ka yerlerde. 24 Msl. bk. a.g.e., Topkap1 Sarayt Miizesi Ktp. niishas1, vv. 174 b-180 b.

SARISALTIK

ogh §em'iln'am. Geldi.im, kim ilimde lcirnillerdi.ir dirler bu yir papazlan birle bahs ideviiz kim dill kimdiir biline .... Uc;yiiz kqi§ ve papaz ve patrik­ler ileri.i geli.ip bahs itdiler. §erif cumlesin millzem itdi. Andan dungeldi, minbere c;rkup va'za ba§lach, incil tefsir itdi. Cemi'isi agla§chlar §i:iyle kim kendli.lerden gitdiler. "25 .

41

Bu tur epizodlar, birkac; noktada dikkat c;ekiyorlar. Bir defa, " ... ktyafetine girme", sadece elbise degi§tirme anlannnda degildir. Salttkname metni gozden gec;irildiginde, kendi deyimiyle bu " .... ktyafetine -veya .... suretine- girme"nin, aym zamanda aynen o rahibin fizyonomisine burunme demek oldugu anla§I.hr. Mesela bir yerde de San Saltlk'm "~em'un b. Harkil suretine girdiginden" bah­sedilir26. Bir b<i§ka yerde Konstantinopolis'teki lliristiyanlar, San Salti.k'1 Aya Di­mitri suretinde gori.irler ve omuzlanna alarak manasti.ra getirirler27• Bu, San Saltlk'a mahsus bir nitelik degildir. Seyyid Battal Gazi ve M elik D ani§mend Gazi de slk slk boyle rahip ktllk ve ktyafetiyle kilise ve manasti.rlara girmi§ler28, incil okuyarak va'z edip rahiplerle teoloji tarti.§malan yapml§lar29 ve onlan ilmen hezimete ugratarak muslumanh~ kabul etmek zorunda birakml§lardi.r30. Bir diger nokta ise, gerek bu adlan gec;enlerin, gerekse San Salnk'm, gittikleri yerle­rin dillerini konu§abilme ozellikleridir. Nitekim Salttkru'ime'de onun "on iki dili yaz1p okudugu" kaydedilmi§tir31. Bu, Allah tarafindan ona verilmi§ bir ustli.n­liiktur.

Bundan ba§ka San Salti.k'm daha nice c;qitli kerametleri varillr. Mesela ha­vaya yiikselip yere dli.§memek32' deniz uzerine seccade sahp ustunde yolculuk etmek33, ate§e veya ic;i su dolu kaynayan kazana girip yanmamak34 vb., genellikle velilerin inkarcilara kaq1 velayetlerini ispat ic;in gosterdikleri turden kerametleri

25 A.g.e., I, 35. Aynca msl. bk. I, 71-72, 84-85 (Burada Yahudilere Tevrat'tan va'z verir. Bu, Yahudiler'le ilgili tek ornektir).

26 A.g. e., I, 145. 27 A.g.e., I, 37. 28 Msl. bk. Mendla.b -z Gazwiit, I, 60, 64; Melikoff, La Geste, II, 69-70. 29 Msl. bk. Meruikb-z Gazwflt, I, 64, II, 39-40; Melikoff, fA Geste, ayru yerde. 30 Msl. bk. Mendla.b-z Gazwflt, 1, 70; Melikoff, fA Geste, II, 24-26. Bu tiir ihtida ettirme

vak'alanna, Battalnflme'nin bir c;qit Bizans geleneklerindeki benzeri olan Digenis Akritas'ta da rastlanmaktadrr. Bu Bizans destanl romarunda da Digenis Akritas, kifirlerle (Miisliiman1arla) yapl:l~ sav~1arda ve tarl:l§malarda, onlan maglup ederek hrristiyan yapar. Bu konuda yakm­larda iyi bir mukayeseli c;ah§ma yaYJ.ffilaniilCjl:lr : A. Argyriou, "La conversion comme motif litteraire dans l'epopee byzantine de Digenis Akritas et dans Ia Conference des Oiseaux de Farid Uddin Attar", BF, XXV (1999), ss. 143-152. Goriildiigu gibi bu, birbiriyle kom§U ve §iiphesiz ki rakip iki dinin, kendi toplumsal ha:bzalannda rakip dine olan iistiinliiklerini ifade etmenin bir tezahiirii olarak da degerlendirilebilir. Dola)'lsiyla bu ihtida ettirme motiflerini her zaman bir gerc;eklik olarak dii§iinrnenin dogru olmaill~ da ortaya <;Ikmaktadir.

31 A.g.e., I ,31. 32 A.g.e., I, 36-37. 33 Vilflyetnflme HBV (mensur), ss. 45-46; kr§. Vef4yetniime HBV(manzum), ss. 254-34 Ebu'I-Hayr-i RUml, I, 32-33; Evliyi Qelebi, II, 135-136.

42 AHMET YM;)AR OCAK

bir hayli fazlachr. Bu da onun gazilik yarunda sahip oldugu ikinci temel vasfim te§kil eder. F. W. Hasluck San Salt:Ik'm bu tiir kerametlerinin, islfun'm Hrristiyanhk'tan iis­tiin bir din oldugu mesajm1 vermeye yonelik oldugu gorii§iindedir ki:l5, makul bir a<;aklama olarak kabul etmemek ic;in hic;bir sebep yoktur. Fakat o bu keramet­lerini, tasavvuftaki "kerametleri gizleme, a§ikar etmeme" mahiyetindeki genel prensibin aksine, kafirlere veya kendini kiic;iimseyen miisliimanlara meydan okumak ic;in kullamr. Bu vasfiyla Bekta§i evliyasma benzer. Bu kerametleri yii­ziinden kafirler onu sihirbazhk ve cadillkla suc;larlar, hatta Salt:tk-z siihir (Biiyiicii Saluk) derler36. Onlara gore San Salak biitiin Tiirkler gibi cachhk ve sihir bilir; bu yiizden onu oldiirmek miimkiin olmamaktachr:

"~erif yirinden durup §ehre indi. Giderken yoh §ehr i:ininde bir ki:ipriye iri§di. Ki:ipri ba§mda bir kafir ~erife bakup eyitdi: ~ol yigil bugiin ol oda yaktlklan Salt:Ik'a ne benzer! Yolda§lanndan biri eyitdi: Bu Tiirkler sihir biliirler, oda yamnazlar. Kitablarda i§itmediin mi kim Seyyid Battal'1 kac; kez yakchlar, girii dirildi. Qaha b1rakchlar, girii c;Ikch. Bu dahi anun oghdur, acep olmaya!"37.

San Salt:Ik bu sayilan kerametleri sayesinde kafirlerle yapng;t biitiin sava§lar­dan hie; bir zarar gormeden ve i:ildiiriilmeden ba§anyla <_;Ikar. Fakat onun asil en me§hur kerameti, bir ejderhaYI i:ildiirerek esir alchgt kral klzlarm1 kurtarmasichr.

~ERiF SALTIK: EJDERHA 0LD0REN KAHRAMAN

San Salnk'm sozii edilen bu menkabesi, hi<; §iiphe yok ki onun en me§hur ve adeta onunla ozde§le§mi§ menkabesi olup, Balkan Hlristiyanlan'nm yanmda da muteber bir aziz olarak goriilmesine yol ac;rm§tlr. Bunun iizerinde biraz dur­mak ve analizini yapmak gerekiyor.

Bu menkabe yazili metin olarak, oldukc;a klsa bir epizod halinde Salt:tk:nibne'de bulunmakta38, ondan sonra da srras1yla Vuayetniime-i Hac. Bekta§-z Veli'de39, Vilii:Yetniime-i Ot:man Baba'da.W ve Evliyfi 9elebi Sqahatnamesz"'nde yer al­maktadrr41. Bu sonunucudaki versiyon en uzun §eklidir. ~ifahi olarak da bugiin muhtelif Balkan iilkelerinde halk aras1nda yine degi§ik versiyonlar halinde anla­tllmaktadrr. Ama hepsi temel kurgu ve vak'a olarak ayrnrur.

Bu me§hur ejderha menkabesinin EbU'l-Hayr-i Ru.mi tarafindan tesbit edi­lip Salt:tkniime'ye kaydedilen versiyonu muhtemelen en eski versiyon olabilir. Bunu

35 Hasluck, T edlcikler, s. 118. 36 Msl. bk. Ebft'l-Hayr-i Rfuni, I, 30, 32. 37 A.g.e., I, 34. 38 A.g.e., II, 21-35. 39 Vzl4yetname HBV(mensur), ss. 46-47; kq. Vef4yetruime HBV(manzum), ss. 256-260. 40 Vzldyetname OB, w. 77 b- 79 a. 41 Evliya Qelebi, II, 133-136.

SARISALTIK 43

§6yle ozetleyebiliriz: San Salt:J..k Aya Dimitri ve Aya Muson adh cengaverlerle cenk edip onlan yenerek miisliiman ettikten sonra, Ahmed arum verdigi Aya Muson'la Dobru<; iii denilen yere vanr; orada konaklar. San Salnk'm §6hretini i§iten ve ana hayranhk besleyen Dobru<; ilinin beyi Minas kendisini kaqllamaya gelir ve ikramda bulunur. Sonra ondan, illerinde peyda olup kendilerine hayan zindan eden yirmi yedi aqm boyunda bir yzlan (ejderha) dan bahseder ve onu oldiirmesi ricasmda bulunur. Minas, bunu yap1lgt takdirde biitiin tebeasiyla miisliiman olacagtm eklemeyi de ihmal etmez. Beraberce ejderin durdugu yere gelirler ve onun ne kadar biiyiik bir hayvan oldugunu goriirler. San Salt:J..k dort tekerlekli bir araba yapnnr, i<;ine gizlenir. Sonra arabaYI yukandan a§agtya bi­raknnr ve boylece ejderharun yaklmna gelir. ArabaYI goren ejderha "gajgmp" kar§I durur. San Salnk hemen arabamn kap1s1m a9p bir ok atar. Can aclSlndan kendini yere atan ejderha, ikinci okla telef olur. San Salnk bir ok daha atar. Bunun iizerine canavar can havliyle iizerine hamle eder. Bu defa San Salnk klhnm <;Ikararak oyle bir vururur ki, ejderi ikiye bi<;er. Sonra hayvamn derisini yiiziip i<;ine ot doldururlar. Orada bir de kilise varrur. San Salnk buraYI kendine zaviye yapar. Yilanm i<;i ot dolu oliisiinii §an olsun diye oraya b1raklrlar. Dobru<; ilinin beyi soziinii tutar ve kavmiyle gelip miisliiman olur. San Salnk beyin arum ishak koyar ve yine Dobru<; iline hiikiimdar tayin eder42.

Vtf4yetniime-i Haa Bekta§-t Veli'deki menkabe ise §6yledir: Hac1 Bekta§-1 Veli, beline kendi eliyle tahta kiliom kll§atngt San Salnk'1 Rumeli'ni miisliiman etmek iizere gorevlendirir ve yamna Ulu Abdal ve Kii<;iik Abdallakaph iki dervi§ini de yolda§ eder. Bunlar seccade iizerinde Karadeniz'i ge<;ip Rum iilkesine ula§Irlar. Burada Kaligra denilen yerde bir kaleye gelirler. Kale Laz oglanlan'ndan bir kafir beyinindir. San Salnk ve iki dervi§i gizlice kaleye girerler. Orada yedi b~h bir ejderha varrur ve kaleyi i§gal ettigi i<;in, ahali camndan bezip korkuyla ba§ka bir kaleye Slgtnffi1§1lr. San Salnk ejderharun yamna gelir. Ejderha korkun<; bir §ekilde hayhnr. Beriki bir nara atarak onun yedi ha§ma hirer ok firlanr. Oklar hayvamn ba§lanm delip arkalanndan <;Ikarlar. Ejderha can atlSlyla San Salnk'1 hemen kuyruguyla yakalaYip s1msoo sarar. San Salnk can havliyle kurtulmaya ugra§Irken hhc1m kullanmaYI akll edemez, Hao Bekta§'l imdadma <;agtnr. Tam o Sirada Hao Bekta§ Sulucakaraoyiik'te oturmu§ Hlzlr Peygamber'le sohbet et­mektedir. Durum kendisine malum olan §eyh, derhal ffiz1r Peygamber'den San Salnk'a yarrum etmesini rica eder. ffiz1r Peygamber bir anda ejderhamn yamn­da belirir ve San Salnk'a tahta hhc1m kullanmas1m sayler. San Salnk hemen k1hr.m1 <;ekip ejderhamn ba§lanm hirer hirer keserek hayanna son verir. 0 s1rada Ulu Abdal ile Kii<;iik Abdal da oraya gelirler, durumu goriip memnun olurlar. Derhal kalenin beyine haber sahmr. Bey ve tebeas1 gelip ejderhanm oldiiriildii­gunii goriince, San Salnk'a minnetlerini sunup miisliimanhgt kabul eder ve mu­hip olurlar43.

42 Ebu'l-Hayr-i Rumi, IT, 21-23.; ~- Topkap1 Sara)'! Miizesi Ktp. niishaSI, w. 243b-244 a. 43 Vildyetname HBV(mensur), ss. 46-47; kr§. VeltJ;yetntlme HBV(manzum), ss. 256-260.

44 AHMET Y~AR OCAK

Vildyetname-i Otman Baba'daki versiyonun ise ba§tarafi Vildyetname-i Hacz Bektaj-z Velf"deki versiyonun kisa bir ozeti halindedir. Ancak buradakinde, orada olmayan bazt kistmlar varmr ki, §oyledir: Kalenin padi§ahtmn am Dobra Han'mr. Ejderhamn ortadan kayboldugunu, ancak iic;: yabanomn orada belirdi­gini kendisine bildirirler. Padi§ah adamlanyla gelir; o iic;: ki§iyi (San Saltlk, Ulu Abdal ve Kiic;:iik Abdal) goriir; kim olduklanm sorar. San Saltlk denizin ote ya­kasmdan geldiklerini ve ejderhaytoldiirenin kendisi oldugu cevabtru verir.

Bunun iizerine padi§ah derhal o memleketin ulu ke§i§ine haber sahp yamna c;:ag-tmr. Ke§i§ten bu iic;: ki§i-nin dogru soyleyip soylemediklerini ortaya c;:tkarmast­m ister. Belindeki tahta killc1 ve heybetli durll§uyla San Saluk ke§i§in dikkatini c;:eker. Ke§i§ onun "cadu" olduguna karar verir ve durumu padi§aha soyler. Qiin­kii ona gore koca denizi gemisiz gec;:mek bir insan ic;:in miimkiin degildir. Sma­mak ic;:in San Saltlk'm boynuna bir degirmen ta§l baglaytp denize atarlar; fakat o hemen geri su yiiziine c;:tkar, bogulmaz. De;: defa daha atarlar, yine c;:tkar. Dor­diinciiye ma geldiginde San Saltlk padi§aha, yaptlgt §eyi kimin telkiniyle yaptl­gtm sorar. Padi§ah yamndaki ke§i§in telkiniyle yaptlgtm, c;:iinkii onun biiyiik bir evliya (aziz) oldugu cevabrm verir. Bunu iizerine San Saltlk asu evliyamn kendisi oldugunu, ke§i§le imtihana c;:ekilmek istedigini soyler ve bunun ic;:in de onunla birlikte alunda ate§ yanan ic;:i su dolu biiyiik bir kazana girmeyi teklif eder. Ke§i­§in direnmesine ragmen padi§ah bu teklifi kabullenir; ikisi birlikte kazana girer­ler. Kazamn aluna biiyiik bir ate§ yakilir. Uzunca bir siire sonra kazamn kapagt­m ac;:arlar; San Saluk sapasaglam c;:lkar, fakat ke§i§ ha§lamp olmii§tiir. Bu kera­meti goren kafir padi§aht ve tebeas1 samimi miisliiman olurlar. San Saltlk ka­zanda iken keramede durumu goren Hao Bekta§, yanmdaki mermere eliyle su serpmektedir. Yamndakiler sebebini sorduklannda ise, San Saltlk'm terlemesine engel olmak ic;:in yaptlgtm soyler44.

Vilqyetname-i Otman Baba'daki bu versiyonun ikinci kisnundaki San Saltlk'm ke§i§le ate§te kaynayan kazana girme epizodu, ashnda Salt:tkndme'de de mevcut olmakla birlikte, ejderha oldiirme epizodundan tamamen ayn olarak ba§ka bir vesileyle anlauhr. Yalmz buradaki versiyonda, San Saltlk ve ke§i§ ayn ayn ka­zanlara girerler. Ke§i§in am Kiligrad'ffir45. Belli ki bu epizod Kaligra denilen yerle ilgilidir ve Vildyetname-i Otman Baba'da her iki epizod birle§tirilmi§tir. A§ag-t­da goriilecegi gibi, Evliya Qelebi'nin versiyonunda da her iki epizod birbirine bagh olarak bir tek menkabe halinde sunulur.

Evliya (:elebi S~ahatnamesilndeki versiyona gelince, yukanda da i§aret olun­dugu gibi bu, ejderha menkabesinin en tafsilath versiyonudur. Evliya Qelebi, ''Menatab ve Sebeb-i jTlfd-yz Tekiyye-i Kaligra Sultan yani San Salf:lk" ba§hgtyla nakletti­gi buradaki rivayeti, Kaligra'daki San Saltlk Tekkesi'nde ya§ayan Bekta§i dervi§­lerinden zaptetmi§tir. Ona gore Hao Bekta§-1 Veli Yesi §ehrinde Hace Ahmed-i

44 Vildyetname OB, w. 77b-79 a. 45 Ebu'l-Hayr-i Rumi, II, 31-33.

SARISALTIK 45

Y esevi'den cihaz-z fak:n alarak ii<; yiiz yetmi§ dervi§iyle beraber Rum diyanna gelirken, yamnda Kaligra Sultan, yani San SaltJ.k da varchr. Birlikte dogrudan Orban Gazi'nin yanma gelirler ve Bursa fethine katJ.hrlar. Fetihten sonra Hac1 Bekta§ San SaltJ.k'1 yetmi§ kadar dervi§le Moskov, Leh, Qeh ve Dobruca diyanna gonderir. ''Dobruca'da bir bociik var am oldilrivir, ibadullahz ferrinden kurtar" diyerek eline bir tahta kill<;, bir seccade, bir davul, bir kudiim ve bir de alem verip yollar.

San SaltJ.k ve dervi§leri Dobruca'ya dogru yola <;Ikarlar. Denize postlanm serip dogruca Kaligra kalesine gelirler. Buradan aym §ekilde defve kudiim <;ala­rak bir giinde Kmm'a <;Ikarlar. Oradan Moskov diyannda Hefdek taifesine (KI­nm'm miisliiman Tatarlan), oradan Leh diyannda Lipka taifesine (Polonya miisliimanlan) varmi§lar ve klyafet degi§tirerek Daniska iskelesine gelmi§lerdir. Burada isvet Nikola (Saint Nicolas) yahut San SaltJ.k achnda bir rahiple bulu§ur ve onunla dostluga ba§lar. Bir siire sonra onu oldiirerek cesedini gizler. Kendisi zaten san§m oldugu i<;in farkedilmeden burada nice yillar San Salf:lk hiiviyetiyle binlerce insam gizlice miisliiman eder. Daha sonra oradan Pravadi kalesine gelir. Orada da defve kudiim <;alarak Dobruca krahyla bulu§ur.

Kral iilkesinde bir ejderha peyda oldugunu, Karadeniz sahilinde bir yal<;m kaya iizerinde ya§amakta olup nice insam yedigini, §imdi ise s1ramn iki klzma geldigini, onlan ejderha gelip alsm diye Dobruca ovasmda biiyiik bir direge baglachklanm soyler. Eger keramet sahibi biriyse kendilerini bu ejderhadan kur­tarmas~m rica eder. San SaltJ.k krahn ve tebeas1mn miisliiman olmalan §artiyla teklifi kabul eder. Kral ejderhayi oldiirdiigu takdirde bu §artl yerine getirecegine soz verir. Bunun iizerine San SaltJ.k kralm papazm1 hlavuz olarak yamna al1r ve dervi§leriyle birlikte clef ve kudiim <;alarak Dobruca sahrasma, klzlann direge bagh oldugu yere dogru yola <;Ikar. Klzlan kurtanp bir yere gizler ve diregin yamna gelerek ejderhayi beklemege ba§lar. Derken ejderha kiikreyerek gelir. Dervi§ler clef ve kudiimlerini <;almaga ba§larlar. San Saluk hemen tahta kilicryla ejderhanm bir kellesini u<;urur. Arkasmdan birini daha keser. Ejderha can aclSly­la ka<;ar ve magarasma s1S"Imr; San Saltlk da pe§inden segirtir. Ama ejderha hemen onu yakalayip iyice slkar. Bunun iizerine o da kendini oradaki kayaya yaslar ve oradan kuvvet ahr. Bu arada ejderin dermam kesilir ve San Saluk'1 bi­raklr. 0 da serbest kahr kalmaz hemen klzlan saklachS"I yere gider. Bu arada hlavuz olan papaz, 6lmii§ ejderin yamna segirtir ve iki kulaS"Im bir de dilini kesip yamna alarak krala ko§ar ve ejderi 6ldiirdiigunii soyleyip kulaklan ve dili krala gosterir. Daha sonra San SaltJ.k klzlarla beraber gelir ve olup biteni anlatlr, klzlar da §ahitlik ederler. Kral §iipheye dii§er; <;iinkii papaz ejderi kendisinin 6ldiirdii­gunii iddia etmektedir. Bu durum iizerine San Saltlk, ejderi oldiirmenin ancak kerametle miimkiin olacaS"Im sayler ve kimin keramet sahibi oldugunu anlamak iizere krala, ke§i§le kendisini bir kazana koyup kaynatmalanm teklif eder; zira keramet sahibi olan sag kahp digeri 6lecektir; boylece yalan soyleyen cezasm1 <;ekmi§ olacakur.

46 AHMET Y~AR OCAK

Kral bu teklifi kabul eder. Rahipler San Salt:Ik'm ellerini bagla)'lp i~i su do­lu bir kazana koyarlar. Dervi§ler de papaz1 ayrn §ekilde silica baglayip San Salnk'm yamna oturturlar. Kazanm alnna kuvvetli bir ate§ yakilir. Bu arada Klr§ehir'de durum HaCI Bekt~'a malum olur; HaCI Bekta§ Allah'tan ona yar­dlmci olmas1m diler. 0 Sirada yamnda oturmakta oldugu kayadan su akar. Bu San Salt:Ik'm teridir ve Hac1 Bekt~ tuzu bu kayadan hasll olmu§tur.

Bir miiddet sonra kazanm agn a~ilip bakllm~nda, San Salt:Ik'1 tere batml§ hir halde, papaz1 ise yalmzca iskeleti kalrrn§ olarak bulurlar. Bu kerameti goren Dobruca krah hemen yedi bin k:i§i ile miisliimanh~ kabul eder; arum Ali Muhtar koyarlar. Bu Ali Muhtar o giinden sonra miisliiman olmayanlara kar§I gazaya ~1kar, fetihler yapar. Orban Gazi'ye el~i gonderip tabiiyyetini arzeder. 0 da krala kadl, tug ve alem gonderir46.

Evliya Qelebi'nin naklettigi §U rivayet, goriildiigu gibi ~ok teferruailidlr ve tlpki Vildyetndme-i Otman Baba'daki gibi ejderi oldiirme ve kaynayan kazanla imti­han epizorlanm birbirine bagh olarak sunmaktadlr. Ancak Evliya Qelebi'de ondan farkh olarak, San Salt:Ik'm ejderha)'l oldiirdiigu yer Kaligra kalesi degil, tlpki Salt:tlcname"nin versiyonundaki gibi, Dobruca ilidir.

F. W. Hasluck'un Bekt~i propagandasma bagladl~, bize gore ise daha Bekta§ilik ortada yokken ilk Osmanh fetihleriyle buralara gelmi§ olan Kalenderi dervi§lerinin faaliyetleriyle ilgili bu menkabenin bir de Amavutluk versiyonu vardlr. Bu versiyonu daha once Hasluck tespit etmi§ ve ozet olarak Bektafilik Tedkikleri ile Christianity and Islam'da ya)'lffilarm§iir47• Bu ilgin~ versiyonun daha geni§ bir metnini ise Hasan Kaleshi tesbit etmi§tir. Buna gore Kruja'da bir ej­derha peyda olmu§tur. Bu ejderha geceleri bir magarada uyuyor, giindiizleri ise kilisede giine§leniyormu§. Bu arada yemek i~in hergiin srrayla kendisine §ehir halkmdan hir insan sunulmaSirn istiyormu§. Bu istegine kar§l ~m~ takdirde hiitiin §ehri alt iist etmekle tehdit etmi§. Bir~ok gen~ hu ejderhayi oldiirmeyi denemi§, ama hi~ hiri b~aramami§. Tam o giin §ehre ak sakalh hir ihtiyar dervi§ gelmi§. Bu, San Salt:Ik imi§. 0 giin ma Kruja kirahrun ~ok giizel olan kizma gelmi§. Klz aglayarak ejderharun kendisini alaca~ daga dogru ~aya b~larm§. Ya§h dervi§ de merak edip pe§inden gitmi§ ve aglamas1run sebehini sormu§. Boy­Ieee kizdan ejderharun hikayesini ogrenmi§ ve onu teselli edip oraya heraber gidecegini soylemi§. Giin hatmadan da~n tepesine ul~nu§lar. Ejderhanm nefe­sinden etraf cehennem gihi SlCakml§. ihtiyar dervi§ canavann yanma gidip ona meydan okumu§. Beriki ii~ defa ona saldinm§ fakat hir §ey yapamarm§. Bunun iizerine dervi§ tahta kiliCiru ~ekmi§, ejderhaya saldlnnca, hayvan o zamana ka­dar gormedigi ve heklemedigi hu davram§tan korkup magarasma ka~rm§. Dervi§ de pe§inden gitmi§ orada ejderhamn yedi h~1ru tahta kilic1yla hirer hirer kesmi§; dilini de kesip ~antas1mn i~ine kO§IDU§. Kurtulan kirahn klz1, habasmm yaruna

46 Evliya Qelebi, II, 133-136. 47 Bk. Hasluck, Tedkikier, ss. 69, 118; kr§. aym yazar, Christianity, II, 434-436, 577-578.

SARISALTIK 47

donmii§. Kral c;ok sevin_np.§ ve ejderha)'l oldiiren kim ise klZlm ona verecegini ilan etmi§. Pekc;ok kimse bu i§i kendilerinin yapt:l~ru iddia ederek ortaya <;Ikmi§­larsa da bir §ey ispat edememi§ler. K.Jz ise kendini asu kurtaranm meydana ($Ik­masim beklemi§. Sonunda ya§h dervi§i bulup getirmi§ler. Kimse bu i§i onun yapabilecegine inanmarm§. Ama kiz olam biteni anlatmi§; bu arada dervi§ de c;antasmdan ejderhanm dilini c;Ikanp ortaya koymu§.

Krral va'dini tutup kiz1m dervi§e vermek istemi§, fakat o kendisinin evlenemiyecegini, ancak ejderhamn magarasmda ikametine miisaade edilmesini ve hergiin yemeginin oraya gonderilmesini rica etmi§. K1ral bu istegi memnuni­yetle kabullenmi§ ve o giinden sonra dervi§ ejderhamn ya§adi~ magarada ika­met etmege ba§laml§. Bir siire sonra krrahn adamlan, bir tahta killc;la koca bir ejderha)'l oldiiriip d~ ikiye bolen bu ihtiyar dervi§ill kendilerine kotiili.ik yapa­bilecegini anlatarak kirali ikna edip ondan k:urtulmaya karar vermi§ler. Ne var ki San Salt:J.k'a hergiinkii yemegini getiren adam, ona miirid olmu§tur ve olam biteni kendisine haber verir. San Salt:J.k bu haberi alrr almaz, -t:lpki H1Z1r Pey­gamber gibi- iic; adimda Korfu adasma gec;er. Nereye bast:J. ise orada izi kalir. Orada oliinceye kadar ya§ar ve oliince de oraya defuedilir. Att1~ adimlarda ayak bast:J.~ her yer mukaddes addedilerek oraya bir tekke yapilmi§ ve hat1ras1 taziz ve takdis edilmi§tir48•

Goriildiigu gibi bu iinlii menkabe, Salt:tknlime'den Evliyii 9elebi Sryahatname­si'ne, yani XV. yiizyildan XVII. yiiZ)'lla gelinceye kadar basitten geli§mi§e dogru zaman ic;inde teferruatta zenginle§mi§tir. Salf:tknlime'nin versiyonunda HaCI Bekta§ faktorii ve kral kizlan motifi ile kaynayan kazan epizodu yoktur. Daha once de belirtildigi iizere, bu epizod HaCI Bekta§'la ili§kilendirilerek ayn bir menkabe halinde Salttkniime'de yer ahyor. Burada hat:J.ra ister istemez iki ihtimal geliyor: Ya Ebu'l-Hayr-i Rfuni esasmda bu menkabeyi bir sebeple iki ayn menkabe haline getirmi§tir (hangi sebeple?) veya onun derledigj. ki§i veya ki§iler ona boyle anlatrm§lardir. Her halii karda bunu hic; bir vakit bilemiyecegiz.

Krahn kizlan motifi ise yalmzca Evliya Qelebi'nin versiyonunda ortaya gki­yor ve bu versiyon bu haliyle, a§a~da temas edecegimiz Saint George menkabesine gerc;ekten c;ok benziyor. Bu da muhtemelen Saint George'un bu c;ok tamnrm§ menkabesinin zamanla San Salt:J.k'mkine eklenmi§ olabilecegi ihti­malini kuvvetlendiriyor.

~imdi burada ba§ka bir mesele ortaya gkiyor. Eger menilibnameler kar§I­la§t:lrmah olarak incelenecek olursa, San Salt:J.k'm ejderha oldiiren tek Turk velisi olmadi~ goriilecektir. Mesela XIV. yiiZ)11lda Elvan Qelebi bugiin kendi arum ta§Iyan koyde (Qorum-Mecidozii) zaviyesini kurarken, dedesi Baba ilyas'm boyle

48 Kaleshi, "Albanische legenden um San Saltuk': ss. 821-824.

48 AHMETY~OCAK

ejderhah bir menkabesinin te§ekkiil ettigi anlaphyor.49 Naklettigi olaylann biiyiik hir lusrm Amasya ve dolaylannda ge~en Diinijmendname'de Melik Dani§mend'in de Deryanos Manastm'nda hir ejderha ile ~arpl§hgt yazilirur.50 XIII. yiizylida ya§ami§ Emirci Sultan adh hir Y esevi §eyhinin, hugiinkii Y ozgat yalumnda Os­manpa§a Tekkesi aruyla arulan koydeki zaviyesinde Qin'de hir ejderle sava§Ip oldiirdiigune clair hayli ilgi ~ekici hir menkaheyi, XVI. yiizyllda Ali hizzat yerin­de tespit etmi§tir.51

Bekta§i evliyasmdan sayllan Hacrm Sultan, HaCI Bekta§'m halifesi slfanyla yalun adam1 Burhan Abdal'la birlikte Germiyan iline giderken Susuz denilen mevkide, Banaz suyunun kar§1 yakasmda yol iistiine yatml§ hir ejderha goriir. HaCim Sultan Burhan Ahdal'la heraber ejderhaya yakla§lr. Ejderha saldinya ge~erken HaCim Sultan agzmdan korkun~ hir· ate§ ~lkanr. Ejderha oturdugu yerde yamp kill olur. Boylece HaCim'm iinii etrafa yayilir.52 Bu menkahenin daha geni§ hir §ekli Hac1m Sultan'm kendi mena.Iuhnfu:nesinde de mevcuttur53.

Di.kkat edilirse, aslmda agtzdan ate§ ~lkarmak ejderhalara mahsus hir ozellik iken, hurada hu ozellik Hac1m Sultan'a verilmi§tir.

Otman Baba Vilayetniime.st'nde anlanlrugtna gore, Belgrad koylerinden hirinde ya§ayan zengin hir koylii ve ~ocuklan Belgrad pazarma giderken Balc;:lkhisan denilen yerde korkun~ hir ejderha ile kar§lla§lrlar. Koylii Otman Baha'mn ger­c;ek veli olduguna inanmamakta ve kendisini horlamaktarur. Ejderha adam1 kuyruguyla helinden yakalaYlp yere c;arpar ve oldiirecek hale getirir. Adam akl.I­na gelen hiitiin velileri hirer hirer imdaruna ~agtnrsa da kurtulamaz. 0 s1rada hirden aklma Otman Baha'Yl c;agtrmak gelir. Qagtnr c;:agtrmaz onu kar§lSlnda hulur. Boylece Otman Baha sayesinde callllll kurtaran zengin koylii tovhe eder ve ona miirid olur.54

Koyun Baba Vilayetniimesz 'nde de hu ejderha ile sava§ menkahesinin degi§ik hir §ekli anlanlrr. Rivayete gore Koyun Baba Osmanclk holgesine geldiginde, yore­nin koyhileri geyikten dogan bir ejderhanm kendilerine zarar ziyan verdiginden §ikayet ile Baba'dan kendilerini bu beladan kurtarmasmi isterler. Koyun Baba koyliileri lurmaz ve Klzilirmak'tan su ic;:mege gitmi§ olan ejderhaYl hulur. Hemen elindeki asas1yla vurup "ta; ol bre mel'u.n!'' diye hagtnr. Bunu derdemez ejderha

49 Eyice, s. 227-228. Burada yazar XVI. yiizyllda zaviyeyi ziyaret eden Dernschwam ve Busbecq'in §ehadederine dayanarak Saint George'la ilgili menkabenin Baba ilyas'a uyarlanch­g.ru tafsilanyla gostermektedir.

5o Melikoff, La Geste, II, 7 5-77. 51 Menkabenin metni i9Jt, bkz. Gelibolulu Mustafa Ali, Kiinhii.'l-Ahbdr, istanbul1270, V,

s. 59-60. 52 A.g.e.,s.84-87. 53 Dervi§ Burhan, Das VilO.jet-ndme des Hddschi.m Sultan (VilO.yetndme-i Haam Sultan), n§r. R

Tschudi, Berlin 1914, s. 73-76. 54 Vi/4Yetname OB, v. 92a-b.

SARISALTIK 49

oraCikta hemen ta§ kesifu55. Boylece kurtulan koylwer kendisine te§ekkiir edip muridi olurlar.56

Demir Baba da ejderha oldiiren biiyiik evliyadanchr. Vilayetnamesinde kendisinin ejderha oldurdugune clair bir ka<; menkabesi anlauhrY Fakat as1l Moskov diyanndaki bir ejderha ile sava§I ilgi <;ekici goriiniiyor. Qunku bu menkabe, San Saltlk'mkine <;ok benziyor. Vilayetnamesine gore Demir Baba Moskov diyanndaki ahaliyi hayaundan bezdiren ejderhaYI oramn krahmn ricas1 iizerine oldiiriir ve kral b~ta olmak iizere biitiin tebeaslm musluman yapar ve kendine murid edinir. Kral aynca Demir Baba'ya bir siirii alun ve koyun verir. 58

;lunu derhal belirtelim ki, bu menkabenin bizzat San Saluk'a has olmach~ daha bu yiiZYihn ba§mda ar~uncliann dikkatini <;ekmi§ti. Qiinkii San Saluk'a ait oldugu soylenen Bulgaristan, Arnavuduk vs. de mevcut tiirbeler civannda yapi­lan ara§tlrmalar, soz konusu menkabenin Bulgaristan'da Saint Nicolas veya Elie (ilyas Peygamber); Arnavuduk'ta Saint George (Aya Y orgi) i<;in de anlatllch~m ortaya <;Ikarmi§tlr. Bu yiizden J. Deny ve F. W. Hasluck, menkabenin ilk Bekta§iler'ce tiirbelerin bulunduklan yerlerde San Saltlk'a mal edildigini, dolaYI­siyla Vildyetniime-i Haa Bekfa§-z Vel~ Salt:tkniime ve Sf!Yahatname'ye bu kanalla ge<;mi§ olabilecegini ileri siirmii§lerdi. 59

Ger<;ekten Saint George'un baz1 Grek hagiographe'lan (aziz hayau yazan­lar) tarafindan zapta ge<;irilen menkabesi incelendiginde bu fikre katllmamak miimkiin degildir. Qunkii menkabe aynen San Saltlk'mki gibi cereyan etmekte, upkl Evliya Qelebi rivayetindeki gibi, ejderhadan kurtarlian kral klzlanndan bahsolunmakta6Cf, sonunda krahn ve tebaasmm, San Saltlk'm menkabesindeki topluca miislumanhga ge<;i§ olaYI gibi toptan lliristiyanhga ge<;i§lerinden soz edilmektedir61•

Ne var ki, lliristiyan azizlerinin menkabeleri i.izerindeki <;ali§malanyla iinlii H. Delehaye'in tesbitine baklhrsa, bu menkabe ejderha ile miicadelesiyle tanm­lill§ Saint George'un62, hi<;bir eski ve orijinal menkabe koleksiyonunda bulun-

55 Bu ~ kesilme motifine clair bk. Saim Sakaoglu, Anadolu Turk Efiiinelerinde T aJ Kesilme Motiji, Kiiltiir Bakanhgr yay., Ankara, 1980.

56 Bkz. Viliiyel:niime-i Koyun Baba Sultan, Ankara Milli Kiitiiphane, mikrofilm ar§ivi, nr. 3038, v. 16a-18a.

57 Viliiyetniime-i Demir Baba, hzr. Bedri Noyan, Can yay., istanbul1976, s. 88-92. 58 Bkz. a.g.e., s. 94-97. 59 Deny, "Sary Saltyq et le Nom de la Ville de Babadaghi", Melanges Emile Pico~ Paris,

1913, II, 12-14; Hasluck, Tedkikler, s. 74,118. 60 Kr§. Evliya Qelebi, II, 133-138. 61 H. Delehaye, U.s Legendes Grecques des Saints Militaires, Paris 1909, s. 74-75. 62 Dogu ve bat! Hrristiyan ikonografisinde Saint George daima yaya veya at iistiinde bir

ejderhayi rmzragryla yaralarrn§ oldugu halde temsil edilmi§tir.

50 AHMET Y~AR OCAK

mamaktachr63. Yazar bunun, esasmda (bugiinkii Qorum-Mecidozii arasmdaki Elvans:elebi Koyii'niin yamnda eski Eukhaita'da y3.§ach~na inamlan) Saint Theodore adh daha eski bir azize ait oldugunu delilleriyle gostermektedir. 64

Biitiin bunlar, ejderha killtiiniin Illristiyanhk donemi Anadolu'suna yabana olmach~m gosterir.

0 halde diinyamn birs:ok yerinde kotilliigun veya §eytani egilimlerin bir sembolii olarak efsane ve masallarda yer alan ejderha ile miicadele motifinin kayna~ nedir? Bu menkabe veya efsanelerin kokii nereye veya nerelere dayam­yor? Bu konuda, gerilere dogru gidilecek olursa, s:e§itli antik killtiirlerde bu ej­derha ile miicadele motifinin daha eski ve farkh yerlerdeki orneklerine tesadiif etmek miimkiin goriiniiyor. Mesela Anadolu'nun antik s:a@.nda Etiler donemine ait bir ejderha ile miicadele efsanesi, Bogazkoy Ar§ivi'nde ele ges:en tablederde okunmu§tur. Burada firtma ve Gok TannSI ile jztuyanka achndaki ejderha arasm­da bir miicadele anlanlmaktachr. Bu efsaneye gore Gok Tanns1, bu miicadele­sinde onceleri j[luyankaya yenilirse de, sonra kuvvetini toplayarak giri§tigi yeni bir miicadelede jttuyanka)t oldiirmeyi h3.§anr6s. M. Eliade Etiler'"m bu efsanesine benzeyen, fakat daha ges: devirlere ait, Zeus ile dev ylian 1jphon arasmdaki bir miicadeleyi de zikretmektedir66.

Hakikatte Etiler'in bu efsanesinin de onlara mahsus obnach~, Mezopotam­ya'da M.O. ill. binlerde Siimerler'de, II. bin is:inde Babilliler'de bu "Tann ve ejderha miicadelesi"ni anlatan orijinal efsaneler bulunmll§tur. Siimerler'de Tann Enki, Tannc;a Erechkigal'in ejderha Kur tarafindan kas:mbnas1 iizerine onunla miicadele ederek yener ve Tanns:a.YI kurtanr67• Babil'de ise, M.0.1950'lerde biiyiik Tannlar arasma giren Marduk'un, T zamatu achnda muazzam bir deniz ve kaos ejderini oldiirdiigune ve onun pars:alanndan diinya.Yl yaratu~na clair bir efsanenin mevcudiyeti biliniyorfiB. i§te Etiler'deki firtma ve Gok Tanns1 ile ejder­ha jzuyanka arasmdaki miicadeleyi anlatan bu efsanenin, Siimer ve Babil efsanelerinden aktanldi~ ve onlar gibi kozmolojik mahiyette oldugu ileri siirill­mii§tiir. Hattii uzmanlara gore, Y ahtldi mitolojisindeki yedi b3.§h ejderha efSanesi

63 Delehaye, Les ligendes HagiJJgraphiques, Bruxelles 1955, 4. bs., s. 180. Zaten S. Eyice de Saint George'un ger~ekte Hrristiyanhk oncesi bir ilk~ag Anadolu tannsmm Hrristiyanl<J§tmlnn§ §ekli oldugunu belirtmektedir (bkz. Eyice, "Qorum'un Mecitozii'nde .~Ik Pa§a Oglu Elvan Qelebi Zaviyesi", 7M(1969), s. 227).

64 Delehaye, Les Legendes Grecques, s.11 , 15. Saint Thedore'un menkabesi i9n bkz. s.20, 38 65 E. O . James, A{ythes et Rites dans le Proch£-Orimt Ancien, Paris, 1960, s.l89-190; Eliade,

Histoire des Croyances et des Idles Religieuses, Paris, 1976, l , 158. 66 Eliade, qym yerr.le. 67 James, s.188. Bu efSanenin farkh ii~ rivayeti i9n miiteakip sayfalara bak!Jmaluhr. 68 Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Girij, AD. ilahiyat Fakiiltesi yay., Ankara 1955,

s. 35, 42.

SARISALTIK 51

de Mezopotamya kaynakhffir69. Goriildiigu gibi, San Salt.Ik'm katlettigi ejderha da yedi ba§hchr.

Eldeki bilgiler, ejderha ile miicadele motifinin iran'm eski dinleri ile baglan­uh bir cephesi bulundugunu da gosteriyor. iran dinleri iizerinde yapuan ara§t:Ir­malann meydana ~Ikarmgma gore, iran'da Zerdii§t oncesi devirde, Orta'Sag islam diinyasmdaki ftitiivvet te§kilatma benzer bir "gen'S erkekler te§kilatt"mn oldugu goriilmektedir. Yan dini mahiyetteki bu te§kilat iiyelerinin, Fraetaona ($ehname'nin Feridun'u) veya Karasaspa (Geqasp) amnda, "ejderha oldiiren" bir kahramam takdis ettikleri bilinmektedir. Aynca ejderhamn kendisi de A;:;i Dahaka amyla mitolojik ayinlerinde onemli bir rol oynamaktaym. Eski iran'daki ejderha oldiiren bu kahramarun, efsanelere gore, oldiirdiigu ejderhamn ka'Slrm~ kadm­larla da evlendigi nakledilmektedir70.

Me§hur $ehname'de, bu eski inancm canl1 omeklerini bulabiliyoruz. Feri­dun'un bizzat kendisi, bir giin ogullanm smamak i~Sin ejderha kili~na girmi§, CO§arak agzmdan ate§ piiskiirtmii§tiir71. Me§hur Za.I de Ke§ef Nehri'nden 'Slkan ve biitiin civar halkl korku ve deh§et i~inde brrakan bir ejderha ile sava§ffil§ ve giirziiyle kafas1m ezerek oldiirmii§tiir72. Aym §ekilde Za.I'in yigit oglu Riistem, at:J. Rah§'m yarmrmyla bir ejderhaYI yenmi§ ve kilicryla ba§llll kesmi§tir73.

Ejderha kiiltiiniin bilhassa Orta Asya' ve Qin'de de yaygm oldugunu ~ok iyi biliyoruz. Eski Tiirkler'de ejderhah destanlar ve ejderha kiiltiine ait baz1 inan9ar bulundugunu gosteren bilgiler varmr. Hattrlanaca~ gibi, Oguz Kagan'm me§hur destanmda onun qrmanda boyle ejderha benzeri bir yarat:J.kla miicadelesini nak­leden bir klsrm mevcuttur74. Tiirkler'in Miisliiman olmalanndan sonra yeni dine uyarlanan bu destarun ~ok eskilere ait oldugu malumdur. Hayli eski bir Altay masahnda da, Kara Aili Pergen admdaki bir kahramanm, yedi kat gogun otesin-

69 James, s.189, 197. Gen;ekten Tevrat'ta Yehova'nm Rahab veya Levyatan diye farkh bic;imde adlandmlan bir ejderha ile sav~1 yer almaktadrr (bkz. Eyub, 8, 26; I l§(91a, 27, 51), ki soz konusu Babil efsanesine c;ok benzemektedir. Zaten Tevrat'm Babil esaretinden sonra kaleme ahm:h~ biliniyor.

70 Geo W1dengren, Les Religions de l'lron, Payot, Paris 1968, s. 39-40, 62. 71 Firdevsi, $ehname, terciime Necati Lugal, Milli Egitim Bakanh~ yay., istanbull967, 3.

bash, I, 116-117. Bu hikaye Ahi Evren'e ait bir menkabeyi hanrlatmaktadrr. Rivayete gore Ahi Evren, ejderha §ekline girerek Haa Bekt~'m velayetine inanmayan mollalan korkutmu§ ve boylece inkarlarmdan vazgec;irmi§tir (bkz. Vildyetndme HBV(mensur), s. 58-59).

72 Firdevsi, I, 296-298. 73A.g.e., II, 91-96. 74 Destanm baz1 rivayederinde Oguz Kagan'm sav~n~ yaran~ ejderha oldugu zikre­

dilmekle beraber (msl. bk. Orkun, Tiirk Ejstlneleri, istanbul, 1943, s.20-21), tam olarak ne idigi belli degil gibidir. Ogel bunun gergedan cins:inden yahut bu cinse benzer bir hayvan olmasi­nm kuwede muhtemel bulundugunu yaz1yor (bkz. Bahaeddin Ogel, Tiirk Mitolojisi, TTK. yay., Ankara 1971,1, 319-320).

52 AHMET Y~AR OCAK

de mavi deniz ic;:inde bir canavarla yedi yil miicadeleden soma onu oldiirdiigu anlatilmaktachr75.

Jean-Paul Raux Tiirkler'in, ejderha hakkmdaki telakkileri, yerle§ik hayat siiren iran ve Qin gibi koffi§ulanndan alchklan, ancak Qin'in bu konuda one gec;:tigi, zira eski Tiirkler'de ejderha manasma kullamlan lu kelimesinin Qince'de aym manaya gelen lungun bozulmu§ §ekli olabilecegi g6rii§iindedir76. Kopriilii c;:ok daha onceleri, ejderhanm Qin'in dim hayatmdaki mevkiinin onemine i§aret­le, ilgili telakkilerin Tiirkler'e buradan gec;:tigini belirtmi§ti77 .

Hakikaten eski Qin'de ejderhamn kozmolojik mahiyetteki inanc;:larda onem­li bir paya sahip bulundugu anla§Ilmaktachr. Kuzey Wei silla.Iesi zamanma (386-535) ait bir metinde goriildiigu iizere, Qin inanc;:lannda ejderha suda ya§ayan pullu bir siiriingendir7B. Devir, en onemli bir ilih olup hayat iksirini yapma)'l ogrenmi§ ve sihirli kulClyla ejderhalan oldiirerek diinyaYI onlann tecaviizlerin­den kurtanm§t:J.r79. Wilhelm Eberhard, Qin'den gelen i§te bu inanc;:lar dolaYJ.styla olsa gerek, daha c;:ok erken devirlerde Hunlar'da bir ejderha killtiiniin varh~m belirtmekte ve onlann dim bir §ehrinin "Yatan ejder §ehri" (Gu-tzang) achm ta§1ch~m bildirmektedirBO. Hatt<1 Hunlar'm bu §ehirde golgelerin ve sulann tim­sali ejderhalara tapti~ rivayet edilirBI.

Muhtelif eserlerinde Tiirk ikonografisinde ejderha (evren) konusuyla me§gul alan Emel Esin, Goktiirkler devrine ait kitabe ve mezar ta§lanndaki ejder tasvir­lerine dayanarak bunlarda da Hunlar'daki gibi ejder ibadeti bulundugunu tah­min etmektedir. Goktiirkler ejderhaya Ko'k-luu diyorlar ve vaktiyle Qin'de oldugu gibi onu sularla ilgili goriiyorlarch. Ejderha onlarda hem su kaynaklanmn hem yagrnur buludanmn semboliidiir. iyi mevsimlerde goklere c;:tkar, sonbaharda ise sulara veya yeraltina saklarurdJB2. Ejder killtiiniin klsmen Uygurlar'da dahi mev-

75 A.g.e., s. 320-321. Ogel bu gibi masal ve efsanelerin g,nP.JlikJ, b~ ki.srrnlanmn orijinal olup sonraki boliimlerinin zamanla ek.lendigini ve bunlann c;ogunun Budist menkabelerden ahnchgm1 yazar.

76 J.-P. Roux, Faune et Flaure Sacrees dans les Sociitis Asiatiques, Paris 1966, s. 29. Anadolu Tiirkc;e'sinde Farsc;a, ejdcr ve ejderha kelimelerinin yanmda Tiirkc;e yzlan yahut euren ke­limelerinin kullamlch~ malumdur. Lu kelimesi tamamen unutulm~tur. Aynca gder ve ejdcrha kelimeleri, meselenin bir de iran tesirleriyle ilgili yonii bulundugunu ortaya koymaktadrr.

77 F. Kopriilii, "Ortazaman Tiirk devlederinde hukuki sembollerdeki motifler", 7HFIM, II (1939), s. 44.

78 E. Chavannes, "Le Cycle Turc des Douze Aninlaux", Toung-Pao, VIII (1960), s. 223. 79 M. Nabi Ozerdim, "Qin Dininin Me~ei meselesi ve Dini 1nanc;lar", Belleten, XXVI

(1962), s.96. 80 W. Eberhard, (:in'in $imo.l KOTI1§Ulan, c;ev. N. illutug, TTK. yay., Ankara 1942, s. 77. 8I E. Esin, "Selc;uk.lu sanatl Evren tasvirinin Tiirk ikonografisinde me~e'leri", SAD, I

(1 969), s. 161. 82 Aym yazar, Turk Kozmolojisi, istanbul 1979, s. 36 vd. Ejderhanm eski Qin ve Tiirk

inanc;Iannda su ile ilgisine clair daha geni§ bilgi ic;in miiteakip sayfalara bakllmahdrr.

SARISALTIK 53

cut olabilecegi, Uygur sanatmda goriilen iki ayn yone bakan ikili veya dortlii ejderha tasvirlerine dayamlarak tahmin edilebilir83•

;>imdi tekrar San Salnk'm me§hur ejderha menkabesine donecek olursak, bu menkabenin onun ya§ach~ mekanlarda ondan once <_;:ok yaygm bulunan Saint Nicolas ve Saint George gibi bir tahm Htristiyan azizlerinin menka­belerinin uyarlanmasmdan ba§ka bir §ey olmach~m kabul etmek zorunda oldu­gumuzu soylemeliyiz. Bunun gostergesi de, Kaligra'da bulunan tekkesinin yerin­de daha eskiden Saint Nicolas'ya veya Saint George'a ait bir manastlnn bulun­mu§ olmas1chr. Ancak burada bir noktayi unutmamak gerekiyor: Yukanda veri­len izahat da a<_;:1k<_;:a gosteriyor ki, Tiirkler bu ejderha ile miicadele motifine hi<;: de yabanCI degillerdir. Anadolu'ya ve Rumeli'ye gelinceye kadar ya§achklan biitiin cograf)ralarda da bu motifi s1k kullanan efsane ve menkabelerle kar§1la§­llll§lar ve onlan oziimsemi§lerdir. Dolayis1yla Anadolu ve Balkanlar'daki bu Saint George, Saint Nicolas veya Saint Theodor menkabeleri, onlara hi<;: de garip gelmemi§, gerek Kalenderi, gerekse Bekta§i dervi§leri bu menkabeleri ra­hailikla San Salnk veya yukanda omeklerini verdigimiz ba§ka evliyalanna uyar­lamakta bir sakmca gormemi§lerdir. Zaten San Saltlk'm bu menkabesinin Tiirk­ler i<_;:inde bu kadar tutunmas1mn bir sebebi, eskiden Htristiyan cografyasmdaki mevcudiyeti kadar, en az bu eski gelenekleri olmahchr.

i§te San Saltlk'm yukanya dort ayn versiyonunu alch~rmz ejder menkabesi belki bu suretle izah edilebilir. Ancak bu uyarlamamn kim veya kimler tarafin­dan ne zaman ger<_;:eklqtirilmi§ olabilecegi sorusunu da burada herhalde sormak gerekiyor. Hasluck bunun Bekta§i dervi§lerince yapilch~m ifade ediyor84. Bekta­§iligin HaCI Bekta§-1 Veli tarafindan kurulduguna inamlan Hasluck'un ya§ach~ devir i<_;:in, onun boyle bir tahminde bulunmas1 <_;:ok tabiidir. Ancak bugiin Bekta­§iligin HaCI Bekta§-1 V eli tarafindan kurulmach~m, hatta Osmanhlar'm Rumeli feiihlerinin hiZlanch~, dolayis1yla bir takml dervi§ gazilerin oralarda yerlqtigi XV. yiiZyilda bile heniiz boyle bir tarikatln ortada olmach~m, ancak XVI. yiizyil ba§mdan itibaren Bahm Sultan'la birlikte Bekta§iligin tarih sahnesine <_;:Iktl~m

son <_;:ah§malar a<_;:1k<_;:a gostermi§tir.

Bu itibarla bu uyarlama i§i Bekta§i dervi§lerinin de@, XIV. yiizyilda Seyyid Ali Sultan (K1Z11 Deli) ve XV. yiiZyilda Otman Baba gibi omeklerini oldukc,:a yakmdan tamch~rmz Kalenderi §eyhlerinin yonetimi alnndaki Kalenderi dervi§­lerinin marifeti olabilir ve biiyiik bir ihtimalle de boyle olmu§tur. Zaten sonraki boliimde goriilecegi iizere, San Saltlk'm bizzat kendisi de, bir Kalenderi §eyhinden ba§ka biri degildi. Bu uyarlamamn nasil olup da <_;:evredeki Miisliiman ve Htristiyan halk tarafindan kabul edildigi ve ya§atllch~ ise, diinyamn her tara-

83 Esin, a.g.m, s.165. Aynca Ejderin Turk sanatmda bir kiiltiire1 sembo1 o1arak kullamh§I ve an1amlanna clair §Una bk. Y ~ar Coruhlu, Ko:::rnolojik, Mitolojik, Astrolojik, Din£ ve Edebi T asav­vurlara Gore Turk Sanatmda Hayvan Sembolizmi, Seyran yay., istanbul1995, ss. 43-72.

84 Bk. Has1uck, Tedkikler, s. 11 7 vd.

54 AHMET YM?AR OCAK

finda oldugu gihi, H1ristiyan olsun Musliiman olsun, huralar halktmn popiller hafizasmm hu tur olaylan kahule zaten haz1r oldugu dii§iinilldugunde, kanaati­mizce §a§Ilacak ve a<;Iklanamayacak hir §ey degildir.

YEDi TABUT, YEDi MEZAR

Kafirlere kar§I hazan keramederini, hazan da kilinm kullanmak suretiyle hayati gaza ve cihad ederek ge<;en San Saltik'm vefauyla ilgili menkaheler de, tefenuatta haz1 ufak degi§iklikler arzetseler de, temelde aym ana <;izgiye sahiptir­ler. San Saltik'm olumu etrafinda te§ekkill eden hu menkaheler, ona ha§ka hi<; hir henzerine nasip olmayan hir olum yakt§tinni§lardir. Bu menkaheler yazill olarak Salnknilme, Vililyetnilme-i Haa Bekfa.)-z Velf ve Evlryil 9elebi Srylihatnilmesi'nde hulunmaktadir. Aynca hu ii<; kaynaktaki menkahelerin kii<;Uk farklillklar arzeden degi§ik versiyonlan, sozlu olarak halk arasmda ya§amaktadir.

Salnknilme'ye gore San Saltik'm olumu kafirlerle yapti~ hir sava§ta aldi~ ya­ra yiizunden vuku hulur. Pusu kuran kafirler, San Saluk'1 yalmzlatarak ans1zm ustune <;ullarnrlar ve a~r hir §ekilde yaralarlar. 0 hirka<;Im paralar ama sonunda kuvvetten dii§er ve hayli1p yere yikilir. Muslumanlar hunu goriir gonnez yardi­ma yeti§irlerse de San Saltik <;ok kan kayhetmi§tir. Kendisini derhal evine getirip yatinrlar. Lakin artik 0 olecegini anlarm§tiL Gazileri yamna toplar ve onlara §U vasiyyete hulunur:

"Ben giderem. heni siz yuyup kefenlen, alup <;eragum katma (Baha­eski'deki tekkeye) iletun. Eger sizden <;evre hegleri henim oliim isteyeler, hirer tahut diiziin, hir gice tursun, adamlanna viriin. Ben ol tahutta gorineyim ve dahi heniim tahuturm her yirde kim koyas1z, hirez cinler go­tiiriirler, sizler girii sonra yire koyduklan vakit gotiiresiz .... Kafirlere kaf§U

aglaman kim heni oldi deyii miiselmanlara zahmet virmeyeler. U§ sonra oglum Umur ve Osman geliir hu miilk-i Rum'1 anlar zaht idiip islam hirle tolmasma sehep olalar. nss.

Sonra gazilere, yaktn arkada§lanna ve kendi ogullanna, vefaundan sonra cenazesi yiizunden hirhirlerine dii§memelerini, dii§erlerse. kendilerine zaran dokunaca~m sayler. Salih amel i§lemelerini, tevheyi <;ok yap1p namaz kihp oru<; tutmalanm huyurur. Cenazesinin (ileride Turkler'in eline ge<;ecek olan) Edirne'de veya Eskihaha'da defnolunmas1m isteyerek ruhunu teslim eder. Tam doksan dokuz yil ya§aiDI§tir. Gaziler San Saltik'I yikayip kefenleyip tahutuna kor komaz, tahut kendiliginden havaya kalkar ve musalla ta§ma kadar kimse el vur­madan gider. Bu durumu hutun halk goriir ve §a§mr. Cenaze namaz1 kilimr kilmmaz tahut yine havalamr ve makamma gelir. Bundan sonra, San Saluk'm "Beni on iki yerde isterler" sozune uygun olarak, vaktiyle musluman ettigi hutun kirallar hirer hirer gelip tahutunu al1p gotiinnek isterler.

as Ebu'I-Hayr-i Rumi, III, 298-299.

SARISALTIK 55

Sonuc;ta Edime meliki, Eskibaba'da (Bahaeski); mushiman ettigi Dohruca krah ismail rilan Baba'da (Kaligra tekkesi); Tatar ham Kefe'de; Eflak meliki, Bogdan meliki, Rus krah, Ungiirus krah, Leh ve Qeh c;esarlan kendi memlekede­rinde; Bosna krah Tuna Baba'da (Babada~); Pravadi meliki kendi memleketinde, alchklan ve ic;inde San Saluk'm cesedini gordukleri tabudan goturup defnedip tiirhe yaparlar ve valaflar tahsis ederler. Boylece San Saluk'm kerameti gerc;ek­le§mi§ olur. Fakat bu arada Aychnoglu Gazi Umur Bey ve Klmata meliki Said de hirer tahut ahrlar. Bunu duyan Firenk Filyon'u da hir tahut ister. Bu arada San Salt:Ik'm vefaum duyan Osman Gazi de gazalanna ara vererek lark giin karalar giyip matem tutar86. Ehu'l-Hayr-i Rumi'nin hu menkabede San Salt:Ik'1 Osman Gazi ve Umur Bey'le ili§kilendirmesi, aynca dikkati c;ekiyor.

Olum menkahesi Vilqyetndme-i Hacz Bektaj-z Velf'de hiraz degi§ik hic;imde yer ahr. Burada anlaulch~na gore, San Salt:Ik hir muharebe esnasmda degil, Kaligra'daki tekkesinde normal olarak vefat eder. Vefaundan once buranm kra­hm ve muhiblerini yanma c;a~rarak, vefat ettiginde pek c;ok yerden muhiplerinin gelip her hirinin, cenazesini kendi memlekederinde defnetmek isteyeceklerini, hu yiizden her birinin hirer tabut getirmesini ve kesinlikle olumlinden sonra cenaze­sini gotlirmek ic;in hirhirlerine dii§memelerini, c;iinku her tahutta hulunaca~m sayler. Kaligra kalesi padi§ahma da asll tahutunun onun yamnda, dolaylSlyla gerc;ek mezanmn Kaligra'da olac~m, hunun i§areti olarak tahuttan elini c;Ika­raca~m hildirir. Gerc;ekten de San Salt:Ik'm vefaum duyan krallar hirer hirer gelip cenazeyi kendi memleketlerine goturmeyi c;ok arzu ederler. Ancak vasiyet lizerine her hirinin hirer tabut yapunp tekkeye h1ralap ch§an c;Ikmalan istenir. Denileni yaparlar. Birer hirer ic;eri girip kendi tabudanna hakuklannda San Salt:Ik'm cenazesini ic;inde gorurler V<'; herhiri tahutunu ahp memleketine gider. S1ra Kaligra kralma geldiginde, kendi yapurch~ tabuttan San Saluk'm elinin c;Iku~m gorur ve buyiik bir memnuniyede goturup Kaligra'daki magaraya def­neder ve ustline tlirbe yapar87 • Goriildugu gihi huradaki versiyonda Saltzkndme'deki gihi tabudann saylSI helirlenmi§ degildir ve San Saluk'm asll tlir­besinin Kaligra tekkesinde oldugu vurgulamr. Oysa Saltzkname'de Eskihaha (Ba­haeski) de oldugu ozellikle helirtilmektedir.

Evliya Qelehi'nin versiyonuna gelince, ona gore, San Salak olecegini hisse­dince muridlerine vefatmm yalan oldugunu, yedi tabut hazirlayarak hekletmele­rini, c;unku vefat edince yedi krahn kendisi ic;in sava§mak isteyeceklerini haher venr:

86 A.g.e., III, 298-302. 87 Vildyetndme HBV (mensur), s. 48; kr§. Veldyetndme HBV(manzum), ss. 262- 263.

56 AHMET Y~AR OCAK

"0liince beni gasl idiip yedi tabut funade idiin. Zira benim ic;iin yedi krral ceng ii cidal itse gerek"BB

Dervi§ler hemen tabutlan haz1rlarlar. Gen;:ekten de c;ok gec;meden San Sal­nk vefat eder ve dervi§ler "tevhid ve tezkir" ile cenazeyi YJ.kaYJ.p tabutlardan biri­nin i<;ine koyarlar. Bir siire sonra Sirasiyla Moskov, Leh, Qeh, 1§fet (isvec;), Edir­ne, Bogdan ve nihayet Dobruca krallanmn askerleri gelip herbiri hirer tabut ahp ic;ine bakarlar ve San Saltlk'1 orada goriirler. Boylece yedi kirahn yedisi de kavga etmeden San Saltlk'm cenazesine sahip olduklanm dii§iiniip memnun olurlar. Tabutlar, Diyar-1 Moskov'da, Daniska (Danzig, Gdansk) Iskelesi'nde, Pronic;e (?), Bivanic;e (?), Babaeski §ehirlerinde, Bozova kalesi yaklmnda, Babada~ denilen §ehirde ve Kaligra'da ejder magarasmda olmak iizere tam yedi yerde defnedi­Iir89. Bugiin ise onun gerc;ek tiirbesinin vaktiyle Babada~'nda II. Bayezid'in yap­tlrdl~ tiirbe olduguna inamlmaktadlr.

88 Evliya Qelebi, II, 136. Biz bu yedi tabut meselesinin biiyiik bir ihtimalle ismailllik'teki yedili inane; sistemiyle ilgili bulundugunu dii§iiniiyoruz (bu hususta iic;iincii ve dordiincii bo­liimlerin son lasimlanna bk.)

89 A.g.e., II, 136-137. Aynca bk. Hammer, XVI, 247.

III. BOLOM

A?iRET REiSi BiR KALENDERi ~EYHi VE BiRDER vi~ - GAZi

EFSANEvi DEGiL TARiHi BiR SiMA

Kilgrad'da nice -<Jl!fikar faldzn Kqjiri lamben kalqi aldzn Uryan Hzzzr ile dfina oldun Erenler serdan Pir San Sultan

Seyyid Seyfullah

"es-Serac der: i<slerinde es-Seyyid Behram ~ah el-Hayderi'nin de bulundu­gu bir grup giivenilir ki§iden duyduk ki, ~eyh Saltik'un ya§ach~ illkeden bin ki§iden az saYJda bir grup, kafirlere kar§I ya~a (garet) yapmak i<sin sefere c;Ik­mi§lar. Kafirler uc;bin ki§iden fazlaych. Aradan birkac; giin gec;tikten sonra ~eyh (Saltik) oturdugu yerden kalkarak ustiindekileri c;Ikarrm§ ve ($Iplak kalmi§. Bu arada ($Iplak viicudundan kanlar akarak, sanki bir du§mamyla sava§Iyor­ffiU§Casma, Istlrapla hareket etmeye ve viicudundan kan akmaya ba§larm§. Y ol­da§lan a§a~ yukan u<s saat kadar, bu kanlan suayla silmi§ler. ... Daha sonra o muslumanlar dondiiklerinde ~eyh'in kafirlere hucum ederek onlan yendigini ve kendilerini kurtarch~m anlatrm§lar. "1•

" ... Sonra Baba Saltuk'un achyla tamnan beldeye vardlk. Baba on­larda (Turkler'de) Berberiler'dekiyle aym anlama geliyor. ... Bu Saltuk'un bir ehl-i ke§if (evliya) oldugunu anlanyorlar. Ne var ki, 0'­nun hakkmda §eriatm ho§ kar§Ilamach~ baz1 §eyler de soyleniyor"2.

"(izzeddin) Anadolu'da~ kendiilere taalluk Turk obalanna el al­tlndan haber etdi. KI§lak bahanesine iznik'e inup az muddetde Dsku­dar'dan <sok Turk evi ge<sdi. Merhum mal!fur San Saltuk anlarumla bile gefdi. Qokluk zaman Dobruca ilinde iki U($ pare muselman §ehri ve otuz kirk boluk Tiirk obalan vanch"3.

' Bk. es-Serrac, Tiiffahu'l-Ervrih, v. l07a-b. 2 Bk. Vl!)'ages d'Ibn Battuta, ed. C. Defremery-B. R. Sanguinetti, Paris 1877, II, 416. 3 Bk. YaziciZade, v. 376a-b.; kr§. Seyyid Lokman, s. 9.

58 AHMET YA_;;AR OCAK

Selc;uklu ve Bizans kaynaklanmn zikretrnedigi, dolaytsiyla tammadi~ San Salak, zamamna c;ok yakm bir menkabevi, iki de miispet tarihsel metin temelin­de, iic; degi§ik miiellife ve i.ic; ayn devre ait )'llkanya aldi~rruz i§te bu pasajlarla tarihsel bir kimlik kazanmi§ olmaktaillr.

Kimdir San Salnk? 1263-1264 ythnda, Anadolu'daki taht miicadelesini kaybeden talihsiz bir Selc;uklu sultammn once Bizans'a SI~mp arkasmdan, Ana­dolu'dan getirterek Dobruca bozklrlanna yerlqtirilmesini sagladi~, daha sonra De§t-i Klpc;ak'a beraberinde gotiirdiigu, oliirniinden sonra da tekrar Dobruca'ya donen Tiirkmen a§iretinin bu macerasmda, neden Yaz1crzade'den ba§ka hie; bir Bizans ve Tiirk kayna~ San Salnk'tan bahsetmiyor, onu tamrruyor? Acaba ger­c;ekte boyle biri hie; ya§amadi~ ic;in mi, yoksa sozii edilen karma§Ik olaylann aki§I ic;inde one c;1kan siyasi rolii bulunmadi~, dolaytSiyla devlet merkezlerinde otur­makta olup, olaylan ve ki§ileri kendilerine ula§abildigi kadanyla eserlerine kay­deden zamamn Selc;uklu ve Bizans tarihc;ileri tarafindan farklna vanlacak biri olmadi~ ic;in mi soz konusu kaynaklar onu tanrrnyor? Bununla beraber, a§a~da kendisinden bahsedilecek olan, San Salnk'm mi.iridi ve halifesi Barak Baba hak­klndaki onemli kaynaklann ba§mda gelen arap tarihc;isi el-Birzali, Barak Baba'­dan bahsederken, §eyhinin San Salnk oldugunu ve 692 (1293) te vefat ettigini yazarak, hem onu zikrediyor, hem de oliim tarihini kesin bir §ekilde veriyor4.

San Salnk eger gerc;ekten ya§amadi ise, boyle bir sima nas1l icad edilebildi, yahut edilebilir mi? Adina di.izinelerle mezarlar, ti.irbeler ve tekkeler nasli mey­dana getirilebildi? Y1~nla menkabe ve efsane nasli yaratlidi? Onun adlm ta§lyan bir Alevi dede oca~ nasli te§ekki.il etti? Eger gerc;ek bir §ahsiyetse, adi etrafindaki gi.ic;li.i ki.ilt nasd olu§tu? Kendini takdis eden Illristiyan ve Miisli.iman toplumlar nic;in onu bu kadar benimsemi§lerdir? Onu bu iki z1t kesime birden nasli, hangi ortak ozellikler mal etti?

iSKAN LiDERi, A~iRET REiSi SARI SAL TIK

i§te birinci boli.imde verilen izahattan gori.ilecegi gibi, San Salnk'm tarihl §ahsiyeti Balkanlar'a vuku bulan bu Ti.irk iskam ile alakah olarak ortaya c;iliyor. Onun, II. izzeddin Keykavus'un maiyyetindeki bir Ti.irkmen boyunun ic;inde bulundugu, Yazicizade'nin kayttlanndan hie; bir §i.ipheye yer vermeyecek bic;im­de anla§Ihyor. Qagda§I olan Bizans kroniklerinde Dobruca goc;i.inden bahsedildi­gi halde, ne bunlarda ne de Selc;uklu kroniklerinde San Salnk'tan bahsedilmeme­si, boyle birinin gerc;ekte mevcut olmamasmdan veya -bazliannca sanddi~ gibi­hor gori.ilmesinden degil, kanaatimizce, Dobruca goc;i.ini.in vuku buldugu tarih­lerde -goc;ebe bir c;evrede ya§amasi sebebiyle- tamnmarru§ bulunmasmdandlr.

4 Bk. el-Birz:ili, Tlirilz, Topkap1 Sarayi Miizesi (Ill. Ahmed) Ktp., nr. 295I, II , I 05b. Bu tarih, Kemiileddin Muhammed es-Serrac'm San Salt:Ik'm vefat tarihi olarak verdigi 697 (I297-I298) tarihiyie uyu§muyorsa da (bk. v. I 07b). Arada fazla fark oimaill~ da goriiliiyor. Her hal ii karda San Saltlk'm I290'h yiliann sonlanna dogru vefat ettigi kabul edilebilir.

SARISALTIK 59

Nitekim aym durum Hac1 Bekta§-1 Veli ic;:in de soz konusudur. 0 da soziinii ettigimiz sebepten dolayr doneminin hie;: bir resmi kaYIIagma yansimann§tlr.

San Salak'm ic;:inde bulundugu, Dobruca'ya goc;: eden a§iretin, Babailer is­yamna kanldrgrm bildigimiz Qepni boyu oldugu, Fuat Kopriilii, Z. Velidi Togan ve Faruk Siimer gibi baz1 tarihc;:ilerce c;:ok muhtemel goriilmektedir. Bu miim­kiindiir; c;:iinkii isyanda c;:ok faal bir rol OYIIayan bu boyun, isyamn basunlmas1 ve Selc;:uklu kuvvetlerinin takibatl sebebiyle merkezden uzak mmtakalara c;:ekilmesi c;:ok normaldir. Nitekim Qepniler'in bir krsm1mn Sinop taraflanna yerle§tigini c;:ok iyi biliyoruz. Gerek Salttkname'de gerekse Vuayetndme-i Hacz Bektaj-z Velf'de San Salnk'm Sinop iizerinden Dobruca'ya gittigi anlatlhr5. Hatta Salttkname'de San Salak s1k s1k Sinop'tan Kmm taraflanna, Klnm'dan Sinop'a gec;:er. Bu iki kay­naktaki Sinop vurgusunun muhtemelen, buras1mn Karadeniz'e c;:ili§ ic;:in I. Ala­eddin Keykubad doneminde fethedilmi§ Selc;:uklu hakimiyetindeki tek liman olmasmm yanmda, Sinop'taki Qepni yerlqimiyle bir baglantiSI da olmal1, dolayr­siyla tarihsel bir temeli bulunmahd1r. Diger yandan, Qepniler'in bir krsmmm, diger pekc;:ok Tiirkmen a§ireti gibi bandaki Bizans uc;:lanna yerle§mi§ bulunmas1 da c;:ok miimkiindiir6. ;limdi sorulacak soru §Udur: San Salak 1263-64 tarihinde Dobruca'ya goc;:en -Qepniler olmas1 c;:ok muhtemel- bu Tiirkmen a§iretinin ic;:in­de ne s1fatla bulunuyordu? F. Kopriilii'niin c;:ah§malanndan bu yana c;:ok iyi tam­illgrnnz Tiirkmen babalanndan biri oldugunda §iiphe bulunmayan bu zatln, bu a§iretin ic;:inde ya§aillgr muhakkaktlr. Onun s1radan bir tarikat §eyhi olmaillgr da, Dobruca'ya vuku bulan goc;:ii yonetmesinden anla§Ilillgrna gore, o kimdi?

Bizim kanaatimizce o tlpki, Selc;:uklu ve Osmanl1 doneminde ya§ami§ diger Tiirkmen babalan gibi aYIII zamanda hem §eyh hem bir a§iret reisi olmahillr ki, boyle bir goc;: hareketini yonetebilsin. Tiirkmen babalanmn hem a§iret reisligi, hem de §eyhlik statiisiinii bir arada ta§Iillklan bu durum, bilinmedik bir konu degildir ve bu c;:ifte statiiniin kokii islam oncesi Orta Asya'ya kadar gitmektedir.

s Bk. EbU'1-Hayr-i Rumi, I, II ve III. ciltler, pekc;:ok yerde; Viliiyetniime HBV (mensur), s. 45; kr§. Veliiyetniime HBV(manzum), s. 253. Her iki kaynakta da Sinop, Sinab diye gec;:mektedir.

6 Karesi bo1gesine dahil bulunan Bahkesir havalisinde bugiin de yakla§Ik otuz kadar Qepni koyii bulundugunu biliyoruz (bk. ismail Hakk:t (Kadwg1u, t;epniler Babksir'de, Halkevi nqr., Bahkesir 1935 ve Faruk Siimer, t;epniler: Anadolu'daki Turk Yerlqmesinde Onemli Rol Oynayan Bir Oj!,uz Boyu, Turk Diinyas1 Ar~nrmalan Vakfi, istanbul 1992, ss. 124-126). Ne var ki, bu ki:iy1erin hemen tamarm, XV. yiizylidan sonra, ozdlikle XVII. yiizylida Rakka havalisindeki Halep Tiirkmenleri arasmda gerc;:ekle§tirilen iskan SlTasmda buraya yerle§tirilen konar-goc;:er Qepniler'in sonradan kurduklan ki:iy1erdir (Bk. Kamil Su, Babkesir ve Civarrnda Yurilk ve Turkmen­ler, Bahkesir Halkevi ll§T., istanbul 1938, ss. 103-104; Siimer, a.g.e., ss. 120-122). Bununla beraber F. Siimer XV. ve XVI. yiizylida Karesi sancagmda Qepni arum ta§lyan bir tek ki:iy bulundugunu, bunun da ya bi:i1geyi fetheden Tiirkmenler arasmdaki Qepni boyu veya Halil Ece ile Dobruca'dan di:inen Qepniler tarafindan kurulmu§ o1abilecegini, ancak bunun zaylfbir ihtimal gi:iriilmesi gerektigini, Osmanh fetih1eri s1rasmda kurulmu§ o1masmm daha kuvvetli o1dugunu yaz1yor (a.g.e., s. 120), fakat gerekc;:e ac;:1klarmyor. Oysa birinci ihtimal de pekala miinikiindiir.

60 AHMET Y~AR OCAK

Orada da §amanlar aym durumda idiler. Bir §aman hem kabilenin reisligini, hem dini liderligini yiiriitrnekteydi. Bunun Mogollar'da da boyle oldugunu bili­yoruz. Mesela Cengiz Han'm unlii §amam Koko<;e, bu tip biriydi. Orta<;ag Ana­dolu'sundaki bu dunun Alevilik'te aynen korunmU§tur. Alevi dedeleri de Turk­men babalanmn bu <;ifte kimligini surdurmu§lerdir7.

Burada dikkati <;eken husus veya sorulmast icap eden soru, II. lzzeddin Keykavus ile San Salt:Ik arasmda baglannmn nastl kuruldugudur. Daha once ktsa­ca temas olunmakla beraber, burada bir kere daha, bu talihsiz sultanm Mogol aleyhtan tutumunun Turkmenler arasmda ona kaf§I yaratti~ sempatinin rolunu hanrlamakta yarar vardrr. Bu dununda sultanm bu karizmatik Tiirkmen babasma ilgi duyarak tamdi~m ve onunla yakinl!k tesis ettigini tahmin edebilirizB.

i§te ancak boyle bir sosyal-dini statu ve otorite sahibi olarak San Salnk, II. izzeddin Keykavus'un yolladi~ haber iizerine, Karesi (Bal!kesir) yoresindeki on oniki bin ki§ilik kendi a§iretini alrm§ ve Konstantinopolis bogazmdan ge<;irerek Bizans imparatoru VIII. Mihail'in kendilerine tahsis ettigi Dobruca steplerine goturmu§ ve yerle§tirmi§ olabilir. S1radan bir dervi§in boyle bir i§i ba§arabilmesi, go<; gibi onemli bir olay konusunda buyiik bir Turkmen a§iretine sozunu ge­<;irme ihtimalinin <;ok zaYif olmas1 itibariyle, imkans1za yakm derecede zordur. Boyle onemli bir i§i ancak o a§iret i<;inde <;ok yiiksek bir nufuzu olan biri, ktsaca lider konumuna sahip birisi becerebilir. Bu sebeple biz, San Salt:Ik'm yalmz bir §eyh degil, aym zamanda a§iret reisi olmas1 gerektigini du§iinuyoruz.

San Salt:Ik bu a§iret reisligi gorevini, II. 1zzeddin Keykavus Berke Han tarafin­dan hapisten kurtanhp De§t-i Klp<;ak'a g6tiiriildugu zaman da siirdiirmii§ ve yine a§iretini hamn kendilerine tahsis ettigi araziye yerle§tirmi§ olmahdrr. Sel<;uklu sulta­mrun oliimiinden sonra da, oradan ahp tekrar Dobruca'ya getirmi§ti. A§~da gorii­lecegi iizere, bu Turkmen babast, gerek Dobruca'da, gerekse De§t-i Klp<;ak'ta yapn~ cihad ve gazalan, muhtemelen dervi§lerinin de i<;inde bulundugu kendi a§iret kuv­vederiyle ger<;ekle§tiriyordu. Nitekim Salt:JauJ:me San Salt:Ik'm Nogay ilinde, Dqt-i Klp<;ak'ta, Klnm'da Kefe'deki ikamet ve faaliyederinden, gazalanndan Sik Sik bahse­diyor9.

Rumeli'deki sancaklann XVI. ~a ait tahrir defterlerinde, Salttk arum ta­§Iyan, Yoriikdn taifesine mensup birtaklm a§ireder bulunmaktarur. Mesela Qirmen sanca~ndaki Agcaklzanhk kazasmda; Kostendil sanc~ndaki Radovi§te kaza-

7 San SaltJ.k'm bu c;ifte kimligini I. Melikoff ta kabul etmektedir (bk. "Q!I-i etait San Saltuk?'~ ss. 235, 238).

s Dogrudan dogruya bu mesele ile ilgisi bulunmamakla beraber, hiikiimdar ve 3.§iret ileri gelenleri arasmdaki ~kiyi ele almas1 itibariy1e bir katkl sag1ayabilecek o1an §U makaleye bakl-1abilir: Halil inalcrk, "The khan and the tribal aristocracy", Haroard Ukranian Studies, 34 (1979-1980), ss. 447-458.

9 Msl. bk. EbU'1-Hayr-i Rfuni, I, 49 : ''Andan Demurkapuya geliip Fjderhan ifine reodne old:t. ... Andan Ktpfak ifine indi, biraz seyran eyledi, siirdi Dqthan iline geldi'~

SARISALTIK 61

smda; Pap sancagmdaki Edime ve Dimetoka kazalannda ve Selanik sanca­g:tndaki Lankaza nahiyesinde Salttk, Salt:Jdar, Saltzklu achm ta§Iyan bir taklm oy­maklara rastlamyor10• Bu oyrnaklann hepsinin birbirine yakln ve San Salnk'm faaliyet alarum te§kil eden bolgenin ic;erisinde yer almalan herhalde tesaduf ol­masa gerektir. Biiyiik bir ihtimalle, bunlann Osmanh fetihleriyle Rumeliye go­c;en ve muhtemelen orada San Salnk kiiltiinii benimseyen yoriik oymaklanndan oldugunu dii§iinebiliriz.

San Saltlk'm sozkonusu Tiirkmen a§iretinin dini ve siyasi §efi olarak yiiriit­tiigu iskan hareketinin gerc;ekten onun idaresinde vuku buldugunun diger bir c:ldili de, kronolojik m aya gore Dobruca'da (bugiinkii Romanya Simrlan ic;inde kalan asli biiyiik kesimde) Baba Salttk (sonraki Babadajft), Kefe yaklnlannda muh­temelen yine Baba Saltzk ve Edime yaklnlanndaki eski bir Bizans §ehri yerinde Babaesk:i adh, onun achm ta§Iyan uc; §ehrin kurulmu§ olmas1chr. Bunlar aym za­manda, yine Dobruca topraklannda bulunan Kaligra'daki -Salf:lknlime'de ejderha menkabesi dolayrsiyla Yilan Tek:iyyesi de denilen- tekke de dahil olmak iizere -dordiincii boliimde iizerinde durulacak olan- San Saltlk killtiiniin de ilk mer­kezleridir.

Bu boliimiin ba§ tarafina konulan metinde de gorilldiigu gibi, Dobruca'daki Baba Saltzk §ehrinden ilk once ibn Battuta bahsediyor. 0 buraya bir defa Kmm'dan Konstantinopolis'e gelirken, bir defa da donerken ugrami§tlr. Seyyah, kl§ mevsiminde Konstantinopolis'ten Dqt-i Kipc;ak'a giderken, Saruca adh bir Tiirk'le beraber bu §ehre ugranu§ ve lie; giin misafir kalnu§tlr. San Salnk hakkln­da anlanlanlan da burada o zaman dinlemi§tir. 0 Konstantinopolis'ten buraya kadar olan yolun on sekiz giin siirdiigiinii ve aradaki arazinin mamur olmachg:t­m, §ehrin Tiirk memleketlerinin sonunu tqkil ettigini yazmaktachr. Osmanl1 donemindeki achyla Babadagr denilen bu §ehir11, oyle goriiniiyor ki, San Salnk yonetiminde Dobruca'ya yerle§en Turkmen a§iretinin kurdugu ilk §ehirdir. San Salnk ilk zaviyesini de burada kurmU§tur ve buras1 onun ana ussudur. Buras1 Salttknlime'de Tuna Baba achyla zikredilir12. 0 devirde nasli bir yer olduguna clair ne yazik ki hie; bir bilgimiz yoktur. Yalmz Nev'izade Atayi, l 610'da kach olarak tayin l'dilc:ligi Babaeski'de iken, Dobruca'daki bu Baba kasabas1mn Kazak e§kiyasi tarafmdan salchnya ugrayrp yagtilalanchg:tm, harabeye c;evrildigini, bu arada Salnk Baba tekkesinin de salchnya milruz kal1p talan edildigini, ancak c;ok gec;­meden Salnk Baha'mn himmetiyle Kazaklar'm Osmanh gazilerince maglup edilip yagtilalachklan biitiin mallann ellerinden ahnchgrm haber veriyor13.

to Bk. Cevdet Tiirkay, BOfbakanhk Arfivi Belgelerine Gore Osmank imparatorbigu'nda Oymak, Afiret ve Cemaatlar, Terciiman Kaynak Eserler Dizisi 1, istanbul 1979, s. 644.

II Babadaf;!'mn tarih<;:esi i<;:in bk. M. Miinir Aktepe, "Babadaf;!", 7DV!A. 12 Bk. Ebu'l-Hayr-i Rumi, pek<;:ok yerde. 13 Bk. Nev'izade Atayi, N~jhat:U'l-E:duir, istanbul Dn. Ktp., Tiirk<;:e yazmalar nr. 437, vr.

147b-l49a.

62 AHMET Y~AR OCAK

ikinci §ehrin ise, Berke Han tarafindan Bizans esaretinden kurtanldlktan ve II. !zzeddin Keykavus ile Dobruca'dan Kmm taraflanna goc;tiikten sonra, Kefe yakmlannda, Sogdak civannda kuruldugu anla§Ihyor. Saltzkniirne'ye gore San Salak Moskov diyanna yapa~ gazalarda, aynen Dobruca'daki gibi Baba Salttk adiyla amlan bu kasabaYI iis olarak kullamyordu. Burada da bir zaviyesi vardi. Ebu'l-Hayr-1 Rurni, bu Baba kasabas1mn kafirlerin hiicumuna ugrayarak yakilip YJklidi~m, bu arada San Salak zaviyesinin de Ezantamariye (Sainte Marie ?) adiy­la HIZir-Ilyas'a (Saint George) adanan bir kilise haline getirildigini14, kendi za­mamnda burada bir mescid oldugunu kaydederl5.

Uc;iinciisiinii ise, yalmzca Salttknlime ve Evliyii (}elebi Sf!)!ahatnamesi haber veri­yor. Salttkniime'ye gore, buras1 ashnda o zaman heniiz Bizans hakimiyetindedir. San Salak burada bir kiliseyi zaviye haline getirmi§ti ve devamh buraya gelip konaklardi. Buras1 Salttkniime'de daima Eski Baba (baz1 Osmanh belgelerinde Baba­y z Atik) adiyla amlmaktadir16. San Salak bu eski kilisenin ic;inde bir "c;erag" yak­IDI§a ki hie; sonmezdii7. Bu dairni yanan muma, Vildyetnlime-i Otman Baba'da da aaf vardir. Burada anlatildi~na gore, Otman Baba seyahaderinden birinde Babaeski'ye gelerek San Salak zaviyesine ugrami§ ve o zamana kadar hie; son­meyen bu \:erag", Otman Baha'mn bir nazanyla "dinlenmi§" (sonmii§) idi18• Bu olayla hie; §iiphesiz art1k San Salak'm velayet hiikmiiniin yerine artlk Otman Baba'nm velayet hiikmiiniin gec;tigi anlaalmak istenmektedir.

Burada yeri gelmi§ken, Fatih Sultan Mehmed devrinin iinlii Kalenderi §ey­hi Otman Baba'mn kendisini nasil San Salak ile ozdq gordiigune de i§aret et­mek gerekir. Bu c;ok ilginc; bir durumdur. Tenasiih ve hulule inandi~m yakmdan bildigimiz Otman Baba19, Rumeli'de dola§Irken gittigi yerlerde, vaktiyle San Salak olarak diinyaya geldigini, dolaYJSiyla San Salak'm kendisi oldugunu ileri siirmekte c;ok 1srar ediyordu. Menilibnamesinde anlatildi~na gore, birgiin Ru­meli'de Madra kasabasma gelir ve bir dervi§e misafir olur. Dervi§ onun kera­metine pek inanmamaktadir. Buna ic;erleyerek ona haddini bildirmek isteyen Otman Baba, evin kaplSlm ic;eriden kapaap siirgiiler; eline gec;irdigi bir degnekle dervi§in tepesine yiiklenir ve haykmr: "Bak bre yirkin! Beni bilmedin ki San Salttk didikleri server-i cihan ve maksUd-z insan benern "20. Bir ba§ka seferinde ise San Salak'm

14 Mus1umanlar Saint George'1a Illzrr-llyas'1 ozde§1qtirdikleri i<;in, Saint George'a adanrm§ butiin kilise ve manastrr1ar Osmanh metinlerinde Illzrr-llyas achy1a am1rm§tir (Bu konuda geni§ bilgi i<;in bk. Ocak, jsfiim-Turk jna11flannda Hzzzr r ahut Hzzzr-jlyas Killtil, TKAE. yay., Ankara 1999, 3. bs., ss. 114-119; aym yazar, "XIII.-XV. yiizyillarda Anado1u'da Turk­Hiristiyan dini etkilqimler ve Aya Yorgi (Saint George) killtu", Belleten, 214 (Arahk 1991), ss. 661-673).

15 Ag.e., l, 155. 16 Msl. bk. a.g.e., pek<;ok yerde. 17 A.g.e., II, 24-25. 18 Ag.e., v. 33 a. 19 Bu konu i<;in bk. Ocak, A levi ve BektajUnanr;lan, ss. l 83-197. 20 Kii<;iik Abdal, Viliiyetniime OB, vr. 56 b.

SARISALTIK 63

Dobruca'da Babada~'ndaki zaviyesine gelir ve buradaki dervi§lere ejderhayi nasll oldiirdiigunii anlatarak "Bu ejderhayz San Salttk olup ben old:urdum" der21 . Bu menkabelerden, gerek Madra kasabasmdaki dervi§in, gerekse Babada~

zaviyesindeki dervi§lerin San Salt::Lk kiiltiine sili siliya bagh olduklan anla§Ihyor. H erhalde Otman Baba onlann yarnnda niifuz ve itibar kazanmak ic;in kendini San Salt::Lk olarak tarntmakta 1srar ediyor olsa gerektir. Burada a<_;Ik<;a bir tenasiih inanc1yla kar§I kar§Iya bulunuyoruz.

Tekrar konumuza donecek olursak, burada bir ba§ka soru daha hatrra geli­yor: ll. 1zzeddin Keykavus'un San Salt::Lk'la alakas1 nereden kaynaklarnyor? Ba§­ka bir deyi§le, neden Selc;uklu sultarn Dobruca'ya gotiirmek ic;in San Saluk ve a§iretini sec;mi§tir? Bu konuda kaynaklanm1zda herhangi bir kayit mevcut ol­mamakla beraber, baz1 tahminlerde bulunabiliriz. Bunun ic;in izzeddin'in Anadolu'da Mogol hakimiyeti kar§Itl bir politikadan yana oldugunu haurlama­miz gerekir. Bu sebeple Selc;uklu sultarn, kendi gibi Mogollar'dan ho§lanmayan Tiirkmenler'le yakmhk kurrnU§ ve onlann destegini saglami§tlr. 1§te izzeddin'in San Saluk'la temas1 da muhtemelen bu c;erc;evede olmu§ olmahmr. Bu niifuzlu Tiirkmen babas1rnn destegi sultan ic;in muhakkak ki c;ok onemliydi. Qiinkii Bizans'ta iken yalmzca onun a§iretini yanma c;a~as1 da bir anlamda bunu gostermektedir. Aksi halde biz 1zzeddin'in yarnnda ba§ka Tiirkmen a§iretleriyle beraber onlann §efleri olan diger Tiirkmen babalanrn da gorecektik.

Her halii karda San Salt::Lk, kuvvetli bir ihtimalle, bir a§iret reisi ve bir dini lider olarak Dobruca'ya vuku bulanTiirkmen goc;iinii yonetmekle, §iiphesiz far­kmda bile olmam~ onemli bir tarihsel rol oynuyor, iistelik Osmanh fetihlerinden c;ok once, XIII. yiizyll gibi nisbeten erken bir devirde, Balkanlar'a hem bir Tiirk niifusunu, hem de onlarla birlikte 1slam'I ta§Illll§ oluyordu.

KALENDERi ~EYHi SARI SAL TIK

Turkmen evliytist mz, Huistiyan azizi mi?

San Saluk'm dini ve tasavvufi ki§iligi de tarihi ki§iligi gibi bugiine kadar es­rarengizligini korumu§tur. Bu esrarengizlik, onun Miisliiman evliyas1 m1, yoksa H1ristiyan ke§i§i mi oldugu meselesinden dogmaktamr. Kaynaklardaki muhtelif ve bazan c;eli§kili rivayetler yiiziinden, oliimiinden yakla§Ik otuz kirk yil sonra­smdan itibaren, ilgililerin San Salt::Lk hakkmdaki kanaatleri farkhla§maya ba§la­rm§, birileri ic;in o biiyiik bir miisliiman evliya sayihrken, bir ba§kalan ic;in Hiris­tiyan azizi oldugu yoniinde g6rii§ler gec;erli olmu§tur. Bu c;ifte yonliiliik, modern ara§tlnctlan da bugiin me§gul etmekten geri kalrmyor. Hie; §iiphesiz ki bu c;eli§kili kanaatler, San Salt::Lk'm ya§am~ XIll. yiizytldan goniimiize kadar s1radan halk ic;in bir onem arzetmiyordu. Ashnda boyle ihtilafh bir kimlige sahip San Salak gibi ba§ka bir ornegi de bilmiyoruz. Bu tartl§mal1 c;ift yonlii kimligiyle o, tektir.

21 A.g.e., v. 60 a.

64 AHMET Y N;iAR OCAK

San Saluk hakkmdaki, yukanya alch~m1z en eski i.i(j: tarihl kaYittan birinin sahibi ibn Battuta XIV. yuzydda onun bir evliya oldugu kadar, §eriata uygun olmayan vas1flanmn bulundugunun da soylendigini yaz1yor. Bu ifadesiyle her halde o da, San Saltlk hakkmda dinlediklerine bakarak onun bir Hiristiyan azizi olabilecegi keyfiyetini kastediyordu. Ondan tam iki as1r sonra, XVI. yi.izylida ibn Kemal ise San Saltlk'm bi.iyi.ik bir veli ve keramet ehli oldugunu belirtiyor:

"Dobruca Km cliclikleri yirde sahib-i serir-i velayet t:lcdar-1 iklim-i keramet Saru Salak Sultan ki havil.r!k-1 adat ve bevank-1 keramat-1 bahire ile zahir olan ernir-sfuet faklr-siret azizlerdendi"22 .

Evliya Qelebi de ibn K emal'inkine benzer kanaat sahibi olup onun, hayan­m kafirlere kaq1 cihada adach~ndan bahseder23. Fakat San Saltlk hakkmdaki en (j:arp1c1 ve ilgin(j: yargi, hiy §i.iphesiz ibn Kemal'in halefi, Osmanh imparatorlu­gu'nun i.inli.i §eyhi.ilislam1 Ebussuud Efendi'nindir. Kanu:rll Sultan Si.ileyman, l538'de Erdel seferi esnasmda San Saltlk'm Babada~'ndaki ti.irbe ve tekkesini ziyaret etmi§ ve muhtemelen, ya San Saltlk merakim yektigi iyin, veya daha bi.iyi.ik bir ihtimalle, hakkmda kendisine anlatlian c;eli§kili rivayeder sebebiyle tereddi.ite di.i§mi.i§ olmah ki, geryegi ogrenmek iyin §eyhi.ilislam Ebussuud Efen­di'den durumu aychnlatacak bir fetva istemi§tir. Ebussuud Efendi'nin fetvasi, yok lasa, kesin ve ibn Kemal'in kanaatiyle taban tabana z1t bir niteliktedir. Bu fetva­da Ebussuud Efendi tek bir ci.imleyle, San Saltlk'm, yaptl~ riyazat yi.izi.inden "iskelet haline gelmi§ bir ke§i§" oldugunu yaziyordu24.

Boylece San Saltlk hakkmda eski kaynaklardaki kanaaderin 1) keramet sa­hibi bi.iyi.ik bir islam veJ.isi, 2) islam'a uymayan, daha (j:Ok bir mristiyan azizine yala§1r bir kimlige sahip olarak tamamiyle iki z1t dogrwtuda degerlendirildigini

22 Kemiilpa:Jazade, Molwcruime, Silleymaniye (Esad Efendi) Ktp., nr. 2087, v. 44 a. 23 Bk. Evliya Qelebi, II, 137. 24 Tayyip Oki~, "San Saltuk'a ait bir fetva", AUiFD, 1/1 (1952), ss. 48-58. Bu fetvanm

metni aynen §i.iyledir: " Sinde siruiap,m halda haldajzm tihiret lr.anruiap,m, eimme-i selef bu meselede ne b19ururlar k:i San Sall:!k. didi.k.leri ;aJ11s evliyiiullah 'dan mulzr bf[Yan buyu.ruluh miisiib oluna. El-cevab: R!yiizatile lr.adfd olm11:J bir kejijdir. EbO.ssuUd. ".

San Salt:Ik'a clair makalesinde yaYIID!aill~ bu fetva dolaylSlyla Tayyib Oki~ Yusuf Ziya Yi.iri.ikan tarafindan a~r bir i.islup ile e1e§tirilmi§tir. Bu vesile ile ikisinin giri§tikleri uzun bir bilimsel tarll§ma, am ge~en derginin mi.iteakip say:tlannda yaYIID!anilll§tJ.L Yusuf Ziya Yi.iri.ikan, si.izkonusu fetvarun Ebussuud'a ait koleksiyonlarda bulunmaill~ ve bi~im olarak standard fetva tarzma uymaill~ gerekc;:esiyle sahte oldugunu ileri si.irmektedir (bk. "Bir fetva mi.inasebetiyle: Fetva miiessesesi, Ebussuud Efendi ve San Saltuk", AOiFD, 112-3 (1952), ss. 137-160). Fakat bu iki gerek~e kanaatimizce bu fetvarun sahte oldugunu ispat etmez. Qiinkii bu fetva, resmi prosediir dahilinde istenmi§ ve verilmi§ bir fetva degildir. Bu sebeple, ilia resmi kurallara uymasr gerekmez; ilia resmi kanaldan istenmesi ve ya:z:tlmas1 da icap etmez. Do1ayt­sryla pekila ger~ek olabilir. Aynca kimin, ne maksada durup dururken boyle bir fetva uydurmak isteyecegini de sormak gerekir. (Tayyip Oki~'in bu ele§tiriye cevabr: "Bir tenkidin tenkidi", AUiFD, 11/2-3 (1953), ss. 250-290). Bu polemikte Yusuf Ziya Yi.iriikan'm degil, Tayyip Oki~'in hakh oldugu kanaatindeyiz.

SARISALTIK 65

goriiyoruz. Fakat burada en s;arp1c1 olan, birbirinin halef-selefi iki biiyiik Os­manh §eyhiilislfurunm, San Salt:tk'1 tam anlamiyle iki aksi yonde degerlendir­meleridir. Bu naSil ac;Ilclanabilir?

Bizce ibn Kemal muhtemelen kendinden yanm as1r once yazllrm§ SaltlkruJme'yi okumu§ ve buradaki "Rafiziler'e kar§1 Siinni islam'1 savunan, kafir­lerle cihad edip onlan islam'a sokan, saylSlz kerameder gosteren koyu Siinni gazi-evliya" alg~Sina bakarak San Salttk'1 degerlendirmi§ olmahmr. Halefi Ebussuud Efendi ise, yine c;ok muhtemel olarak, Salhkname'deki, ruristiyan ilahi­yatma vabf, c;e§itli dilleri konu§up kilise ve manastrrlarda lncil'den vaazlar veren San Saltlk imajma ve Balkanlar'daki menkabelerine baklp, tlph kendinden iki yiizyll once hm Battuta'mn dii§iindiigu gibi dii§iinmii§ olmahmr. Boyiece bir tiirlii Siinni miisliiman kirnligiyle bagda§tiramadi~, menkabeleri Hlristiyan aziz­lerininkiyle kan§ml§, hem hlristiyanlar hem de miisliiman halk tarafmdan takdis edilip hiirmet goren bu §ahsm, eninde sonunda bir "ke§i§" olmas1 lazrm geldigine hiikmetmi§ olsa gerektir. Evliya Qelebi ise, hem Salttkniime'nin, hem de San Sal­t:tk'm arttk c;oktan Bekta§i tekkeleri haline gelmi§ Balkanlar'daki zaviyelerinde ya§ayan dervi§lerden dinledigi cihad menkabelerinin etkisi alnnda dii§iinmekte, ana biiyiik sayg~ beslemektedir. 0 da aslmda San Salbk'm §ahsiyeti etrafindaki bu Zit fikirlerden haberdarmr ve eserinde onun savunmasrm yapar:

" .... Aziz hakhnda mi.inkirin nice kil ii kaJ. idiip Saltllc nammda bir ra­hip deyu iftira eylemi§ ve asim OlmU§lardir. Beli, Leh Vilayeti'nde Daniska iskelesinde Salttk Bay nanunda bir rahip var idi. Am varup dine davet ey­lemi§ ve kabul itmedigi ic;iin Saltzk Bay rahibi hiicresinde katl idiip libasiyla miitelebbis olmu§dur. Niharuce nicesine rah-1 dalaletde kalan mahlUk-1 Huda'Yl islam ile mii§erref eylemi§, seyahat ile nam viriip Babada~'nda civar-1 rahmete vasli olmu§dur ... Saltlk Sultan Hazretleri hakkmda her kim §iiphe iderse ne'uzii billah asim ve giinahk:lr olur. "25

Evliya Qelebi bunlan yazarken herhalde Ebtissuud Efendi'nin fetvasmdan da haberdardi ve muhtemelen onun ruhaniyyetine de bir yerde sitem ediyordu. Fakat aym Evliya Qelebi, Raba nehri sahilinde Osmanh ·kuvvetlerinin ve Kmm ham Gazi Mehmed Giray Han'm yaptiklan sava§larda kafirlerin imdat diledikle­ri Saint Nicolas, Saint George gibi azizler arasmda San Salnk'm arum da aynen zikrettiklerini yaziyor26.

Bir i:inceki boliimde San Salt:tk'm menkabevi ki§iligini incelerken bahsedil­digi iizere, Salttkname'de onun muhtelif lliristiyan halklann dillerini bilip konu§an, rahiplerle tarti§malar yapacak kadar hlristiyan teolojisine ileri derecede vilif bir ki§iligi yans1tmas1 ve aynca Balkanlar'da San Saltlk'a ait makamlann bulundugu s;e§itli yorelerde, menkabelerinin, yerel lliristiyan azizlerininkiyle kall§rm§ ve

25 Evliya Qelebi, III, 366-367. 26 A.g.e., VII, 98, 542.

66 AHMET YA.;;AR OCAK

hnistiyanlarca da takdis edilmekte olmast, onun dini ve mistik kimligi konusun­daki bu farkh dii§iincelere yol a<;an onemli iki faktor olarak goriiniiyor. Bu menkabeler ilk bakl§ta, San Salt:Ik'1 a) bir Tiirkmen babas1 ve islam velisi, b) miisliiman bir §eyh kimliginde bir mristiyan azizi olmak iizere ger<;ekten de <;ift tarafh bir ki§ilikle bize sunuyor. Nitekim onun Balkanlar'da hem halk miisliimanh~na, hem halk mristiyanhgina mal oldugu goriiliiyor. San Salt:Ik'm, Bulgaristan'da kah Saint Nicolas veya ilya (Elie, ilyas) Peygamber'le, Arnavutluk'ta ve Korfu adasmda ise kili Saint Spiridon'la, kili Saint George'la bir tutuldugu, degi§ik zamanlarda, ba§ta Evliya Qelebi'nin bizzat kendisi olmak iizere, pek<;ok gozlemci tarafindan tesbit edilmi§tir27.

Bununla beraber, bunlar San Salt:Ik'm ashnda bir h1ristiyan azizi oldugunu kesinlikle gostermez. Kanaatimizce modem ara§tlrmaalann yukandaki iki du­ruma dayanarak boyle bir tarti§maya girmeleri tamamen gereksiz goriiniiyor. Bir defa Saltlkname'de San Salt:Ik'a atfedilen lliristiyanhk bilgisi ve kiliselerde rahip kiyafetiyle vaaz vermesi meselesi, ge<;en boliimde de gosterilmege <;ah§Ilill­~' gibi, bu eserden en az yiiz elli yilonce yaz1ya ge<;irilmi§ Battalndme'den yapilan bir uyarlamaillr. Muhtemelen ara§tincilar Battalndme'yi okumaillklanndan bunu farketmemi§ olabilirler. Oysa Battal Gazi'ye atfedilen bu yetenegin de bize gore onun §ahsma fevkaladelik vermek isteyen anonim yazar veya yazarlarca yaki§­tirma bir nitelik oldugunu dii§iinmek te miimkiindiir.

San Saltik'I yukanda isimleri zikredilen hiristiyan azizleriyle ozde§le§tiren menkabelere gelince, bunlann, Tiirkler Balkanlar'a yerle§tikten sonra, yani yo­gunlukla XV. yiizyildan itibaren bir arada ya§amaya ba§layan iki halk arasmda vuku bulan kiiltiirel ve dini etkile§imler sonucu bir tarafinkinden diger tarafinki­ne tabii bir uyarlama olaYJyla ilgili oldugu, boylece zamanla, Hasluck'un tabiriy­le "ik:i tarojlz perestijgiihlar"m meydana geldigi ve miisliiman-mristiyan ortak kiiltle­rin olU§tugu, hi<; te yabana atilacak bir teori degildir. NitekimJ. Deny ve F.W. Hasluck bu kanaati hakh olarak ta§Iyorlard12B. Gliniimiiziin ara§tlrmaalan da her iki ihtimale yer veriyorlar29. Veya bu menkabelerin, Kalenderi ve daha sonra da Bekta§i dervi§lerinin islam propagandalarrm kolayla§tirmak i<;in miinhas1ran ba§vurduklan bir uyarlama yonteminin sonucu olarak te§ekkiil edip yayilillklan da kuvvetle muhtemel, hatta muhakkaktir denilebilir30. Bu uyarlama §iiphesiz ki,

27 Msl. bk. Evliya Qelebi, l!Jim yerde; Hasluck, Tedkilder, ss. 74, 118; kr§. aym yazar, Christiarfi9!, IT, 429-439; aynca bk, Sevgen, "San Saltuk ve Aiyos Spiridon", Tarih Konli.§Uyor, saYI: 33, Ekirn 1966, 2729-2734 ve miiteakip sayilar; Kaleshi, ''Albanische legenden urn San Saltuk'~ ss. 815-&28.

28 Bk. Deny, s. 14; Hasluck, T edb.Jder., s. 118. 29 Msl. bk. G. M. Smith, "Some tilrbes/maqams tifSari Saltuq'~ s. 225. so Balkanlar'da Huistiyan azizleriyle Miisliiman evliyiimn keramederi, do1a)'ISlyla azizler

ile evliya arasmda meydana gelen bu tiir ozde§le§melerin, isl3.mla§maYI ko1ayla§tmnaya yone­lik o1arak vukua geldigine son alarak Michel Balivet de i§aret etmektedir (bk. "Miracles christiques et islamisation en chretiente seldjoukide et ottomane entre le Xle et le XVe siecle",

SARISALTIK 67

s;e§itli yorelerde daha once y~anu§, isirnleri zikredilen Hlristiyan azizleriyle San Saltlk'm benzer yanlanru kullanarak yapiliyordu. Zaten bu sebeple halkm bu ozde§le§tirmeyi kendiliginden yapug;t da gozlenmektedir. Buna benzer bir siireci biz V. yiizyilda irlanda'da da gorebiliyoruz. Burada da Saint Patrick'in gosterdigi kerametlerle putperest kiiltiiriin yerel tannlan arasmdaki benzerlikler sayesinde, bu yerel tannlar Saint Patrick'le ozde§le§tirilmi§ ve Kelder Hlristiyanhga Ismdi­nlrm§tlr31.

Dolayisiyla bu iki faktore bakarak San Saltlk'm bir hlristiyan azizi olabile­cegini dii§iinmek kanaatimizce tamamiyle yersizdir. Dstelik bir ruristiyan azizi­nin yiizlerce yil miisliiman halk arasmda boyle bir takdis konusu yapndigt ve hakkmda menilibnfuneler yazildig;t goriilmedigi gibi, boyle bir §CY de zaten mantlken miimkiin olamaz, ikincisi, belki en onemlisi, ~agtda kendinden bahse­dilecek olan, Barak Baba gibi, tarihsel kimligi bizce s;ok iyi bilenen bir Hayden §eyhinin San Saltlk'm halifesi olmas1, bunu miimkiin kllrmyor.

San Salttk Bir Kalender£ $ryhidir

San Saltlk'm ~iret reisi bir Tiirkmen babasi oldugu bizce s;ok a¢ olmakla beraber, tasavvufi me§rebinin ne oldugu, hangi tasavvuf anlayi§lna veya tarikatl­na mensup bulundugu hususu kaynaklarda a¢ degildir. Bununla birlikte, gerek Saltzhzame'deki haz1 ipus;lan, gerekse onunla yakm ili§kisini bildigimiz Barak Baba ve Tapduk Baba gibi, tarihsel ve tasavvufi hiiviyetleri olduks;a iyi tanman simalar aracilig;tyla San Saltlk'm tasavvufi me§rep ve tarikatlru tahmin edebilmek miim­kiin oluyor. Nitekim biz daha once bir taklm karinelerden yola s;Ikarak San Sal­tlk'm Kalenderllige, hatta bu ziimreye mensup bir kol olan Haydarllige mensup bulunabilecegini yaznn§1lk32. Nitekim Kema.Ieddin Muhammed es-Serrac'm Tuffahu'l-Erviih'mdan bu boliimiin b~ma aldigtrmz metinde ve devammda, San Saltlk'm tekkesindeki dervi§lerin Haydarller oldugu, bir Haydarl §eyhinin adi da zikredilmek suretiyle bu tahminimiz dogrulanmi§ oluyor.

Bundan b~ka Salt:tk:nO.m.e'nin bir yerinde, San Saltlk'm iis:yiiz abdalla hera­her Kmm §ehrine geldigi; burada kendisi is;in yapnan tekkeye yerle§tigi ve abdal­lanmn yiyeceklerini dilenmek iizere §ehirde cerre s;Iktlklan, ama kimsenin bir §ey vermedigi; buna klzan San Saltlk'm §ehir halklna beddua ettigi kaydediliyor. Bu sahne his; §iipheye yer h1rakmamacasma Kalender dervi§leriyle kaq1 kaq1ya bulundugumuzu gosteriyor. Qiin.kii bu tiir dilenme uslllii, yalruz Kalenderller'de

Mirdcle et Karama: Hagiographies Medievales Cmnparies, ed. Denise Aigle, Bibliotheque de 1'Eco1e des Hautes Etudes, Section des Sciences Religieuses, Belgium 2000, ss. 399, 409.).

31 Msl. bk. Stephan Czamowski, u Culu des Heros et ses Conditions Socio.les: Saint Patrick, l'Heros National de I'lrlaruie, Paris 1919, H . Hubert'in onsozii, ss. XIII-XfV.

32 Bk. A. Y ~ar Ocak, La Revolre de Baba Resul ou Ia Formation de l'HeUrodoxi.e Musulman en Anatolie au Xllle Siicle, TIK yay. , Ankara 1989, ss. 100-105.

68 AHMET Y.N?AR OCAK

olup rituel mahiyette bir dilenme (Tese'u~ Cerr) dir33_ Aynca Saltzkndme'de bir yerde de ac;1kc;a San Salnk'm bir lpk (Kalenderi) oldugu Tatar prensi Argun Han tarafmdan dile getirilir: Buradaki kayda gore San Salnk Dqt-i Kipc;ak'a gittigin­de, oradaki Tatar mirzalanna haber gonderip Moskov diyanna gazaya c;1kmak istedigini bildirmi§ ve kendine kanlmalanm istemi§tir. Buffin mirzalar gelirler, yalmz Argun Han gelmeyi reddeder ve §6yle der:

"Bu Salttk ne ki§idir kim bir .(57k ola, padi§ahlara hiikm ider. Eger vel! tse gi:irem elinden ne geliirse eylesiin, ben ana muti' olmazam, varmazam ... "34.

Yine eserin bir ba§ka yerinde, San Salnk'm Sivas §ehrinde, zengin mccar­dan Hasan Mali'nin "mahbub oglu" Yusufa <l§1k oldugu, babas1mn oglunu kac;t­np goturmesine ragmen, San Saltlk'm onun pe§inden ginneyi surdurdugu anlan­lu35_ Bir ba§ka yerde ise, Yusuf adh bu delikanlmm da San Salnk'a a§Ik olup daha sonra onun pqinden giderek kendisine murid oldugu zikredilir36. Bu olay da yine tipik bir Kalenderdik adetini gosteriyor. Qiinku bu, ~alenderdik te Ce­mal-perestlik yahut Mahbub-perestlik denilen olaym ta kendisidir. Kalenderiler gene; ve guzel delikanhlann Allah'm cemalini yans1ttlgma inanmaktadtrlar37•

San Salnk'm bir Kalenderi §eyhi olduguna dair iki ipucu da diger menkabelerden c;1klyor. Bunlardan birisi, Evliya Qelebi'nin naklettigi ejderha menkabesinde bulunuyor. Hanrlanacag-t uzere San Salnk ejderhayt beklerken dervi§leri de defier ve kudumler c;alarak kendisine e§lik etmi§lerdir. Bu mr def ve kudum c;alarak dola§an dervi§ler, bilindigi uzere Kalenderiler veya aym me§rep­ten dervi§lerdir ve onlann bu adetleri, milhi:mine kayttlanna kadar yanslilll§llf. Diger ipucu ise, H. Kaleshi'nin derledigi bir menkabede yer ahyor. Burada da, hukumdann, ktz1m ejderhadan kurtaran San Salnk'a k1Zlyla evlenmesini teklif ettigi, ancak berikinin bunu reddettigi, c;Unku evlenmesinin miimkiin olmadtgt §eklinde kaq1hk verdigi anlanhr. Burada Kalenderilik'teki tipik mucerredlik (bekar kalma) erkamna auf yap1lmg-t c;ok ac;Iknr.

Bu ipuc;lannm dt§mda San Salnk'm gerc;ekten bir Kalenderi §eyhi oldugunu gosteren as1l onemli ve tarihsel veri, onun Barak Baba ve Tapduk Baba ile olan baglantls1dtr. Bu baglantl hie; bir tereddude yer verdirmeyecek kadar agknr.

33 Bu hususta bk. A. Ya§ar Ocak, Osmanh imparatorlugu'nda Marji:nal Sl]filik: Kalenderiler, TTK. yay., Ankara 1999, 2. bs., ss. 167-168.

34 Bk. Ebu'l-Hayr-i Rfuni, II, 234. 35 Bk. a.g.e., I, 45-46. 36 A.g.e., I, 93-94. 37 Geni§ bilgi i~in bk. Ocak, a.g.e., ss. 155-158.

SARISALTIK 69

San Salblc- Barak Baba- Tapdulc Baba

Bu ii<;lii baglantJ., Saltzlcname'nill yazih§mdan <;ok evvel, a§a~da kendisinden bahsedilecek olan, San SaltJ.k'm halifesi Barak Baba'mn §athiyesinde ge<;en dart kelimelik bir soz ve Tapduk Baba veya Baba Tapduk'un miiridi ve halifesi olan Yunus Emre'nin <;ok iyi bilinen me§hur bir beytiyle tarihsel olarak belgelenmek­tedir. Barak Baba'nm miiridi Kutbu'l-Alevi'nin, §eyhinill §athiyelerini bir araya toplayan Kelimat-'t Barak Baba isimli risalesinde §U kisa ifade yer almaktadir: ''Hf!J­hdte heyhUt Salf:llc Ata miskin Barak"38. Yunus Emre'nin beyti ise §oyledir:

Yunus'a Tapduk u SaltJ.k u Barak'dandrr nasip Qiin goniilden eli§ kildi men nice pinhan olam39

Tarihsel kiymeti yiiksek olan bu kayitlar, San SaltJ.k'tan Yunus Emre'ye ka­dar olan tasavvufi bir intisap silsilesini <;ok a~ak bir bi<;imde gozler online serer. Goriildiigu gibi Barak Baba, Tapduk Baba ve Yunus Emre, kendi intisap silsile­lerini San SaltJ.k'a baghyorlar. Boylece Yunus Emre'nin Tapduk Baba'nm, onun Barak Baba'mn, onun da San SaltJ.k'm halifesi oldugu goriiliiyor. Srritlknrime San SaltJ.k'm Tapduk Baba ile de miinasebeti oldugunu gosteriyor. Burada Tapduk Baba'nm, zikir meclislerinde kadinlan ve erkekleri bir arada topladi~ i<;in San SaltJ.k tarafindan ho§ goriilmeyip uyanlmak istendigi, onun ise bunun hi<;bir sakmcasi olmadiguu gOstermesi iizerine San SaltJ.k'm bunu kabul ettigi, ancak Tapduk Baba'mn bu i§ten vazge<;erek San SaltJ.k'a miirid oldugu kaydedili:r40.

Barak Baba'nm kim oldugunu, tarihsel §ahsiyetini, tasavvufi me§rep ve tari­katJ.m <;ok iyi tan1marmza yarayacak bol tarihsel malzemeye sahibiz. Barak Ba­ba'mn San SaltJ.k'm miiridi ve halifesi oldugu vahaSI, yalmzca Yunus Emre'nill

38 Golpmarh, funus Emre ve Tasrwuvf, s. 265. Kelimat-z Barak Baba achru ta§Imakta o1up Ba­bai hareketinin merkezi olan Amasya'da ele ger;en bu §athiyyatm, 1449 tarihinde kopye edil­zni§ bir niishas1 Hilmi Ziya tarafindan bulunmU§ ve yukanda ad! ger;en makalesinde yayim­lanrm§tir (bk. "Anadolu'da dini ruhiyat mii§ahedeleri", ss. 440-441). Bu kii'>iik risale, Kutbu'l­Alevi tarafindan §erhedilmi§tir (bk. Ziyaeddin Fahri (Fmd!kog1u), "Barak Baba Risalesi", Hayat Mecmuast, II/29 (1927); A. Haydar Dirioz, "Kutbu'l-Alevi'nin Barak Baba Risalesi", TM, IX (1946-47). Risale faksirnile olarak A. Golpmarh tarafindan da yayiffiianrm§ ve Tiirk-.eye -.ev­rilmi§tir (bk. Tunus Emre ve T asavvuj, ss. 457-472). ~athiyyeler konusunda bk. Cerna! Kurnaz­Mustafa Tatc1, TurkEdebiyatmda $athiyye, Ak-.ag yay., Ankara 2001.

39 Bk. Tunus Emre DWam, n§r. A. Golpmarh, 1stanbul 1936, s. 24. Bu miihim beytin §U §ekli de varillr (bk. G61pmarh, runus Emre ve T asfJVUI{.f, s. 43):

Yunus'a Tapduk'dan old! hem Barak'dan Saltik'a Bu naSip '>iin CU§ kllill ben nice pinhan olam w Ebu'l-Hayr-i Ruzni, I, 98-100. Ebu'l-Hayr-i RUzni burada, Ahmed Yesevi, Tacii'l­

Arifm Seyyid Ebu'l-Vefa Bagdadi gibi kadm erkek kan§Ik ayinler yapan §eyhlerin ele§tirisi sadedinde anlatilan '>ok bildik bir menkabeyi (bu kan§Ik meclislerde kullarulmak iizere §3-TaP g6nderilmesi, fakat §3-Tabm hal olmaSI) zikreder. Burada Tapduk Baba'y! ele§tirmek ic;in §arabi g6nderen, San Saltik'or. Buna kaf§lhk pamukla ate§i bir araya koyup gonderen Tapduk Ba­ba'd!r. Aym menkabe, Geyikli Baba i1e Abdal Musa, Geyikli Baba i1e Orban Gazi arasmda da olmu§ gibi nakledilir.

70 AHMET Y~AR OCAK

bu beytiyle degil, degi§ik tarihsel kaynaklarla, ozellikle de Arap islam kaynaklanyla belirleniyor. Barak Baba'dan bahseden Tarih-i Olcaytu Sultan Mu­hammed (Abdullah b. Ali el-Ka§ani), A yiinu 'l-Asr ve A 'viinu 'n-Nasr (Salahaddin Halil b. Aybek es-Safedl), Tarih-i Birziil£ (Alemeddin el-Birzali), el-Menhelu's-S4fi (Yusuf b. Tagribirdi), ed-Dareru'l-Kamine (ibn Racer el-Askalani) ve Ddu'l-Cumiin (Bedreddin el-Ayni) gibi XIV. ve XV. yiizyil islam kaynaklan, Barak Baba'yi ken­disi gibi bir Turkmen §eyhi olan San Saltlk'la §eyh-murid ili§kisi i<;:inde gosteriyor­lar.

Barak Baba'mn, XIII. yiizythn sonlanyla XIV. ylizyilin ilk yillannda bir yandan Anadolu'daki Turkmenler, diger yandan iran'da muslumanla§makta olan Mogollar arasmda faaliyet gosteren ilgin<;: Turkmen babalanndan ve -<;:ok muhtemelen- Babai hareketi mensuplanndan biri oldugunu biliyoruz. Kendisi San Saluk'm en onde gelen halifesi olarak zikediliyor. San Saluk'm aksine, Barak Baba'mn hayat:I <;:agda§ Arap kronikleri sayesinde olduk<;:a ac,:Ik c,:izgilerle bellidir. Bunun da sebebi, Barak Baba'mn uzun sure Suriye'de dola§Illl§ olmas1chr.

ilhanl1 hlikumdan Olcaytu Hudabende'nin, ~iilige sempati duyarak unlu alim Cemaleddin Mutahhar el-Hilli vas1tastyla Oniki imam (imamiyye) mezhe­bine girmesi, muhtemelen Anadolu'daki Turkmen babalanm §amanist Mogollar arasmda islamiyet'i yaymak uzere harekete gec,:irmi§ olmahchr. Bu babalann kendi §amanlanndan pek farkh olmach~m goren Mogollar onlara sempati ile yakla§tliar. i§te Barak Baba da bunlardan en tamnmt§lanndan biriydi.

Yukanda isimlerini zikrettigitniz ondan bahseden kaynaklann hemen ta­mamma yaktm, Barak Baba'mn, -Babai hareketinin merkezlerinden biri olan­Tokat yahnlannda bir koyde oturan zengin bir Turkmen koylusunun oglu oldu­gunu kaydederler41• Buna kaf§lllk Yaztctzade Ali ise, Barak Baba'mn II. izzeddin Keykavus'un -daha once bahsi gec,:en- iki oglundan biri oldugunu yazar. Ona gore sultamn Konstantinopolis'te rehin olarak tutulan bu kuc,:Uk oglu, kac,:maga te§ebbus et:Ini§, fakat yakalanarak imparator tarafmdan hapse at:Ilrm§t:I. 0 za­manki patrik bu c,:ocugu imparatordan rica ederek yamna ahp vaftiz et:Ini§ ve rahip olarak yeti§tirmege ba§larm§t:Ir. Qocuk Ayasof)ra'da patrigin hizmetinde c,:ah§trken, San Saltlk bunu gorup kendi yamna verilmesini rica et:Ini§ ve bu rica yerine getirilmi§. Qocuk San Salt:Ik'm yamnda tekrar musluman edilmi§ ve onun abdah olmu§tur42. Zaten kendisine Barak (K!pc,:ak lehc,:esinde Kopek) lakabtm ve-

41 Msl. bk. el-Birzali, II, 105b; ibn Hacer, ed-Diireru'l-Ktimine fi A'ytini'l-Mzeti's-Stimine, Haydarabad 1348, I, 473; el-Ayni, jkdu'l-Cuminfi Tarih-i Ehli'z-Zamtin, Bayezit Genel Kitaph~ (Veliyyiiddin Efendi) nr. 2392, XX, 323b; ibn Tagribirdi, el-Menheliis-Siifi ve'l-Miisteofi Ba'de'l­Viifi, Topkap1 SaraYl Miizesi (Ill. Ahmed) Ktp., nr. 3018, v. 175a.

42 YaZIClzade, vv. 416a-417b; kr§. Miineccimb~1, vv. 1183a-1184b. Daha once, Y az1c1zade'nin dogru oldugunu Sanmaffi~rmzl soy1emekle yamlffi~ bu kayffinm (bk. La Revolte de Baba Resu~ s. 106 not: 152) ashnda dogruyu yans1tt1~ dii§iiniiyoruz. Qiinkii San Salnk ile miinasebeti boylece mannkh bir c;:en;:eveye oturuyor.

SARISALTIK 71

ren de rivayete gore odu:r43. Bu iki rivayetin hangisinin dogru oldugunu tesbite yarayacak bir tarihsel veriye §imdilik sahip degiliz.

Ama.v'a Tarihi yazan H. Hiisameddin ise Barak Baba')'l, Aybek Baba adh, aym donemde Ya§ami§ bir ba§ka Tiirkmen §eyhinin halifesi olarak takdim edi­yor; fakat her zaman oldugu gibi yine hie; bir kaynak gostermiyo:r-44. Ne var ki, Arap kaynaklanmn San Salt:Ik'a Salt:tk el-Kzrim£ demeleri gibi Barak Baba')'l da Barak el-Kznm£ §eklinde zikretmeleri, onun Aybek Baba'ya degil, gerc;ekten San Salt:Ik'a baglanmas1 gerektigini ortaya koyuyo:r45.

Elvan Qelebi'nin bahsettigi, Anadolu'ya gelen Mogollar arasmda islam'1 yayan diger Babai §eyhleri gibi, Barak Baba'mn da onlar arasmda faaliyet gos­termege ba§lad!~ anla§illyor. Nitekim Arap kaynaklanmn ifadesine gore, Barak Baba'mn §Ohreti, ilhanl! sara)'lna kadar gitmi§ ve Gazan Han kendisini denemek iizere yanma c;a~Tffil§tlr. Bir c;ok denemelerden gec;en Barak Baba, sonunda hiikiimdann itimad!m kazanmi§, hatta on yahut otuzbin dinar gibi oldukc;a bii­yiik bir ihsana da nail olmu§ ve bu para)'l dervi§lerine da~tml§tl:r46. ~eyhin bun­dan sonra Gazan Han yanmdaki itiban bir hayli artml§ ve hatta onun oliimiin­den sonra Olcaytu zamamnda da aym itiban korumu§tur. Oyle ki, yeni hiikiim­dar kendisini bir taklm diplomatik i§lerde kullanmaya ba§larm§tlr.

Barak Baba'nm bu diplomatik misyonlarmdan ilki, bir Mogol dele­gasyonunun ha§mda dervi§leriyle beraber D1ma§k (~am)'a vuku bulmu§tur, ki hakkmda donemin Arap kaynaklarmda yer alan ka)'ldan bu ziyarete borc;luyuz. Oyle goriiniiyor ki bu misyon, Barak Baba ve dervi§lerinin tuhaf killk ve hyafederi, topluca yaptlklan ilginc; zikir gosterileri sebebiyle biiyiik ilgi uyanmr­Tm§tlr. i§ini bitirdikten sonra delegasyon tekrar Mogol ha§kenti Sultaniye'ye donmii§tiir47•

Olcaytu Hudabende bu misyonun ba§ansmdan memnun olmu§ olmah ki, Barak Baba')'l 1307 tarihinde yine bir elc;ilik heyetinin ba§lna gec;irerek bu defa, bolge halhm miisliimanl!ga davet etmek ve esir aldiklan Mogol generali Kudu§ah'1 kurtarmak amaCiyla Gilan rmntakasma yollach. Fakat bu sefer i§ler yolunda gitmemi§, Gilanlllar'm reisi Topac; hiikiimdann biitiin taleplerini red-

43 A.g.eserler, aym yerlerde; es-Safedi, II, v. 43b. San Salt:Lk-Barak Baba miinasebeti i<;in §Una da bakllabilir: Sevgen, ss. 2819-2820, 2822-2823.

44 Bk. Hiiseyin Hiisfuneddin, Amtl.fJia Tarih~ istanbul 1329-1332, II, 460; Kiiprillii, ilk Mutasav1J!flar, s. 1 79 not 3 7.

45 ibn Hacer, I, 473; ibn Tagribirdi, v. 175a. 46 el-Birzali, aym yerde; es-Safedi, Aydnu'l-Asr ve A 'vdnu'n-Nasr, Silleymaniye (Ayasof)ra)

Ktp., nr. 2970, v., 42a; ibn Hacer ve ibn Tagribirdi, l!Jimyerlerde. 47 es-Safedi, l!)lmyerde; ibn Hacer, I, 474; el-Ayni, XX, 369a-370a. Tarih<;i burada ola)'l

epeyce teferruath olarak anlatrr.

72 AHMET Y~AR OCAK

dettigi gibi, Barak Baba ve beraberindeki dervi§lerini de oldiirtmii§tiir. Arap kaynaklanna gore, Barak Baba bu tarihte tam lmk ya§lannda bulunuyordu48•

Bu beklenmedik kar§ilik Olcaytu'yu «;ok k:tzchrrm§, bilhassa Barak Baba'nm oliimiine «;ok iiziilmii§ ve derhal Topa«;'1 ve Gilinhlar'1 cezalanchrmak iizere bir ordu yollayarak intikamm1 alrrn§tlr. Bununla da yetinmeyen hiikiimdar, Barak Baba'mn arkasmdan fakirlere yiikliice bir para da@.ttlrchktan ba§ka49, daha sonra mezannm iistiine bir tiirbe, yaruba§ma bir zaviye in§a ettirmi§ ve bunlann mas­raflan i«;in giinde elli dinarhk bir tahsisat aYirmi§tlr5o. Biitiin bunlar, Barak Ba­ba'nm 1lhanh saraymdaki saygmh~m ortaya koymas1 baklmmdan onemli gos­tergelerdir.

Barak Baba'mn Anadolu ve iran'daki faaliyetlerinin, kendisine epeyce bir miirid toplulugu kazanchrch~ goriiliiyor. Bu miiridlerin BarabyyU.n (Baraklllar) achyla tamnd1klan, 752/1351 tarihli bir mezar kitabesinden anla§1hyor. Bu kita­be Anadolu'da XIV. yiizYilda bu ziimrenin hala mevcut oldugunu gosteriyor51 •

1ran'daki zaviyede ya§ayan miiridlerin Anadolu ile ili§kilerinin devam ettigini gostermesi bak:trmndan Menaktbu'l-Arijin'deki bir pasaj onem ta§Iyor. Burada, Sultaniye'deki Barak Baba miiridlerinin §eyhi ve aym zamanda Sinop §ehri kach­srmn oglu olan Hayran Emirci'nin, Mevlina'nm torunu U1u Arif Qelebi (61. 1320) ile ~ok iyi miinasebetler geli§tirdigi, bu iki §eyhin birbirlerini ziyarete gide­rek zaviyelerinde birbirlerinin ayinlerine kanlchklan anlatlhr52. Barak Baba der­vi§lerinin, iran'daki imtiyazh konumlarrm Timur zamanma kadar siirdiirdiikleri anla§iliyor53.

48 es-Safedi, II, 43a; ibn Hacer, qymyt:rde; el-Ayni, XX, 361a-362a (bu misyonun da en tafsilath hikiyesi yine buradadrr) ; lbn Tagribirdi, v. l75b. Barak Baba'run biyografisi hakkm­da daha geni§ bilgi ic;in aynca bk. Ahmet T. Karamustafa, God's Unruly Fr ends: Dervishes Groups in the Islamic Later Period 1200-1550. Univ. of Utah Press, Salt I.a.ke City 1994, ss. 62-63; Hamid Algar, "Baraq Baba", Elr, A. Ya§ar Ocak, "Barak Baba", TDV1A.

49 Bk. el-Ayni, qymyerde. 50 Togan, s. 271; Golpmarh, Yunus Emre ve Tas01!1Jl!f, s. 20. Yakmlarda Barak Baba'run

yeni bir mezannm da Bigadi<; yakmlannda Barak Dede koyiinde bulundugu kaydedilmektedir (bk. Zekeriya Ozdemir- Arzu Ulu, Bigadif ve <;evresinde Bulunan Tarih£ Eserkr, Ankara 2000, ss. 28-31; Ayhan Aydm, "Bahkasir yoresinde sagaltma i§levli baz1 Bekta§i ocaklan ve baz1 Alevi koylerinde yanrlar, kutsal aga<;lar ve sagaltma ocaklan", Aleuiler/Aleuiten: Kvnlilc ue Tarih/ldentitat und Geschichte, band: 2, ed. ismail Engin-Erhard Franz, Deutsches Orient-Institut, Hamburg 2001, ss. 127-129).

Barak Baba'nm mezannm lran'da bulundugu kesin olduguna g6re, herhalde bu koydeki yannn, Barak Baba'run bu havalideki mi.iridlerinin, onun hanrasrm taziz i<;in yaptlklan bir makam olmas1 <;ok muhtemeldir. Bununla beraber, bu mezann San Saltlk'm ~ill~ bolgede bulunmasi, onunla ilgisini gostermesi bakimmdan <;ok ilgin<;tir.

51 Amasya'run Giimii§ kazasmda bulunan bu kitabe, GO!pmarh tarafmdan yayiiDianml§­tlr: bk. Golpmarh, a.g.e., s. 43.

52 Ahmed Eflili, Mandlri.b al-Arijin, ll§r. Ahmet Ate§, TTK yay, Ankara 1959, II, 860, 862; kr§. Golpmarh, s. 26.

53 Togan, a.g.e., s. 26.

SARISALTIK 73

Arap kaynaklanndaki bol tasvirler sayesinde Barak Baba'mn ve dervi§le­rinin tasavvufi hiiviyetlerini tqhis edebilme imkamna sahibiz. ~eyhin ~am el~iligine bor~lu oldugumuz bu tasvirlere gore, Barak Baba, hepsi de aym luya­feti ta§Iyan yiiz kadar dervi§iyle §ehre gelmi§ti. Kendisi de dahil olmak iizere dervi§ler, iki yamnda okiiz boynuzlanna benzer boynuzlar olan, ke~eden ya­pllilll§ kiilahlar giymi§lerdi. Kazmml§ sa~lanna, ka§ ve sakallanna kaq1hk, a§a~ sarkan bol ve giir biYJklan varm. Belden yukanlan ~1plak olup boyunla­nnda ve omuzlannda kii~iik ziller ve luna ile boyanmi§ a§Ik kemiklerinden yapllinl§ kolyeler asiliym. Aynca bellerinde tahtadan yap1lrm§ luh~lar varffi. Defier, kudiimler ve ziller ~alarak raksediyorlarm. Bu esnada ~1kard1klan sesler ~ok iirkiitiicii ve etkileyiciydi54.

Barak Baba'mn raks ederek tam vecde geldikten sonra ~J.karm~ hayvan ses­leri, ~1lgm ve CO§kulu hareketleri, onu tam bir pmana benzetiyor. Belki de bu kadar CO§kulu raks edebilmek ign, §amanlann -Kalenderi ve Hayden dervi§leri­nin- kullanmaya ah§tlklan esrar almi§ olabilirdi55. Yine bu vecd hali esnasmda sar'a nobetine tutulmu§ gibi hareketleri ve agzmdan ~Ikan anlams1z bir talum kelime ve ciimleler bu tqhisi kuvvetlendiriyor. Nitekim dervi§lerinden biri tara­findan yaz1ya ge?rilmi§ olup, Barak Baba'mn boyle bir vecd (extase) halinde soyledigi, bugiin elimizde bulunan birtalum sozlerinden ($athi;yyat) yukanda bah­sedilmi§ti.

H. Hiisfuneddin, F. Kopriilii, Hilmi Ziya (Olken) ve A. Golpmarh, Arap kaynaklanndaki bu tasvirlere bakarak, Barak Baba'mn §aman hiiviyetini heniiz korumakta olan, Kalenderiyye tarikatma mensup bir Tiirkmen babas1 oldugunu hakl! olarak tahmin etmektedirler56. Hatta biz, kazmm1§ sa~, sakal ve ka§lanna, a§a~ sahverilmi§ giir blYJklanna bakarak onun bir Haydari §eyhi oldugunu dii­§iiniiyoruz. 1§te bu goriintiileri sebebiyle Barak Baba ve dervi§leri, Arap ulemas1 tarafindan Ehl-i Siinnet mezhebi di§mda tel:lkki edilmi§ler, hatta miisliiman sa­YJlmarm§lar, bu yiizden MISir'a sokulmarm§larm.

Barak Baba'Yl Anadoludaki diger Tiirkmen §eyhlerinden aYlran bir ozelli­gine de temas etmek gerekiyor. Olcaytu Hudabende'nin maiyyetinde gorev yaprm§ olmas1 dolaYJsiyla, onun Oniki imam ~iiligi'ne ge~mi§ oldugu kolayca anla§Ilabilir. Nitekim, haurlanaca~ iizere, Gilan el<;:iliginin bir amaCI da ora hallum bu mezhep vas1tas1yla miisliiman etmekti. Zaten -kayna~ gosterilmemek-

54 el-Birzali, II, 105a ; es-Safedi, II, 42a; ibn Hacer, I, 373; el-Ayni, XX, 363b. 55 Bu konuda ac;ddamalar ic;in bk. Eliade, Le ChnTIUlnisme, ss. 3 13-314. 56 Bk. H. Hiis:imeddin, II, 461, 463; Kopriilii, "Anadolu'da islamiyet", s. 393 not 4; aym

yazar, Influence, s. 17; H. Ziya, "Anadolu'da dini ruhiyat mii§ahedeleri: Barak Baba", MM, 13-14 ( 1340), ss. 443; Golpmarh, Tunus Emre ve T asa111J1!{, bir c;ok yerde.

74 AHMET Y~AR OCAK

le beraber- Ama.rya Tarihibde bulunan bir ka)'lt Barak Baba'rnn, Olcaytu'nun Hz. Ali'nin, dola)'lstyla Allah'm mazhan olduguna inandtgtrn belirtiyor57•

Goriildiigu iizere Barak Baba'nm bir Kalenderi (Hayderi) §eyhi oldugu ~ok a~tk olarak ortadadtr. Boyle olunca onun §eyhi olan San Salttk'm da Kalenderi (Hayderi) §eyhi olmas1 gerektigi manttken ka~1rnlmaz olur. Zaten Kalenderiligin XIII. ve miiteakip bir iki yiizylida Orta Dogu'da en popiiler, en etkili ve en yay­gm bir tasavvuf aktrm oldugu dii§iiniiliirse, bu hi~ de garip degildir. Buna kaf§Iltk· Saltr.kn.O.me'de San Salttk'm lp.klar'z (Kalenderiler'i) asia sevmedigine clair bir pasaj da bulunuyor5B. Bu pasaj pekala, ya dogrudan dogruya Saltr.kn.O.me yazannm, veya elimizdeki niisha miistensihinin, San Salttk'm eserde ~izilen siinni imaj1m takviye i~in, Osmanh imparatorlugu'nda XV. yiizylida geli§meye ba§layan Rafizilik antipatisinin de katklSlyla, Kalenderiler'e duyulan tepkinin bir yanSlmast olarak, esere stkl§tinlan bir pasaj olabilir ve muhtemelen de oyledir.

BALKANLAR iLE DE§T -i KIPQAK'TAKi GAZALAR VE tSLAMLA~MA

San Salf:tk ue Turkmenleri ile BrJjlayaJ1. jstamlapna Hareketinin Mahiyet ue Onemi

Dobruca'ya yerle§tikten sonra bugiin Bulgaristan ve Moldavya topraklan iizerinde yer alan bu bolgede, San Saltik'm maiyyetindeki dervi§lerle birlikte yiiriittiigu farzedilen cihad ve gaza faaliyetleri, Ttif!Ohu'l-Eroah ve Saltr.kn.O.me ba§ta olmak iizere, VilO.yei1u1me'de, Seyahatrui.me'de ve XVI. yiizyllda ibn Kema.I'in Mohacname'sinde bahis konusu edilmi§tir59. ibn Kemal San Saluk'm yarnna pek~ok gazinin toplandtgtrn, emirlerine itirazSlz itaat eden bu " taz£-siiuar Oguz gazileri' ile §eyhin Diyar-1 Bulgar'a, Eflak'a, Kara Bogdan (Moldavya) vilayetine, Akkerman ve Kili havalisine uzak yaktn demeden aktn ettigini, bu aktnlardan alman ganimetlerle maiyyetindeki gazileri doyurdugunu kaydeder, ki onun ver­digi bu bilginin kaynaklanndan biri de, hi~ §iiphe yok ki Saltzkname'dir.

Saltr.kn.O.me'de, birinci tabaka dedigimiz, San Saltik'm tarihsel ya§antismdan izler ta§tdtgtna, biitiin deforme ohnu§ haline ragmen, yine de bir tarihsellik vas­fma hfuz bulunduguna §iiphe edilmemesi gereken klstmlar, bize onun, yukanda zikrolunan -ibn Kemal'in de saydtgt- yerlerde gaza ve cihad faaliyetlerini siir­diirdiigunii, hatta Bosna'ya, Kefe ve dolaylanna, Moskov diyanna da seferler diizenlemi§ olabilecegini dii§iindiiriiyor60. Saltr.kn.O.me'deki epizodlann bu ilk taba­kastmn, ger~ek bir tarihsel zernini oldugunu rahatltkla soyleyebiliriz. Biitiin bu

57 H . Hiisameddin, II, 462; ona dayanarak Kopriih.i, "Anadolu'da ishlrniyet", s. 393; H. Ziya, a.g.m., s. 443; Togan, s. 271.

58 Msl. bk. Ebu'l-Hayr-i Rumi, m, 149. 59 Bk. Kemalp3¥Zade, Moho.cnO.me, v. 44b. 60 Bu bolgelere yapuan muhtelif seferlerin menkabeleri, Salbbui.m.e'nin ozellikle birinci

cildinde bulunmaktarur.

SARISALTIK 75

gazalar olmasa bile en azmdan bazilanmn pqinden tedrici bir islanila§ma sure­cinin ba§lachi9- da varsayilabilir. Nitekim San Saltik ve onunla Dobruca'ya giden Tiirkmen a§iretinin, orada bir islanila§ma hareketini ba§lattii9- genellikle kal:rul edilir. San Salak ile ugra§an butiin ara§tmcilar istisnasiZ bu gorii§ii benimsemi§­lerclir. Ancak hemen hi<; biri bunun uzerinde derinlemesine durmami§tir. Bu meseleye dokunan birka<; ara§tlnci ise, bu islamla§rna}'l Bekta§ilik tarikatJ <;er<;eve­sinde gormeyi tercih etmi§ ve analizlerini bu dogrwtuda yaprm§larchr. Bunun se­bebi, a§ai9-da temas edilecegi iizere, Bekta§iligin gii<;lii menkabevi geleneginin San SaltJk'1 en ge<; XVII. yiiZyilda kencline maletlni§ olmas1chr. Ne var ki bu analizleri yapanlar, San Salak ya§arken Bek~iligin daha ortalarda olmachi9-m unutmakta­chrlar-61.

i§in esasma bahhrsa, donelnin, yani Xlll. yiizyilln ne Bizans ne de Sel<;uklu kaynaklannda San Salnk merkezli bu "islanila§ma hareketi"nin tam olarak ana­lizini yapmaya yarayacak muspet tarihi kayitlar mevcut degilclir. Daha once de gosterilcligi gibi, onlar sadece II. izzeddin Keykavus'un Bizans'a s1i9-nmasmdan ve bir Turkmen a§iretinin Dobruca'ya yerle§tirilmesinden ba§ka, ne San Salok'tan ne de onun giri§tigi kabul edilen islinlla§ma hareketinden bahsederler. 0 halde XIII. yiizyilda bu surecin nasil ba§layip geli§tlgine clair geni§ analizler yapabilecek durumda bulunmach~1 bilmelniz laz1mchr. Ancak §uras1 muhak­kaktlr ki, Dobruca'da sozkonusu yiizyilda bir islinlla§ma olayi varchr. Ama bu islanila§mayi, hi<; bir zaman sistemli bir programa ve siyasete dayah olarak, geni§ <;aph metoclik bir hareket mahiyetinde dii§iinmemeliclir. Bu tamamen yamltlCI olur. Zira kanaatilnizce boyle sistemli bir islimla§(tlr)ma olayi vili olmarm§tlr. Eger olsaych, clini hareketler kar§Ismda o kadar duyarh olan donemin Bizans ve Sel<;uklu kayraklannm bunu atlamas1 bahis konusu olamazch. Ama bu islam­la§ma, en azmdan ba§langi<;ta, San Saltik'm ba§mda bulundugu, Slmrh bir nufu­su bannchran Turkmen a§iretinin 1263-64 yillnda Dobruca'ya yerle§mesiyle orada ilk defa bir musluman cemaatinin mevcud olmu§ olmas1yla ba§lar. Ne tur bir islam'1 temsil etmekte oldugu meselesi rezervde kalmak kaychyla, bu kii<;iik islam cemaatinin onemi, herhangi bir fetih hareketine dayal1 olmaks1Zln, tamalniyle Illristiyan bir imparatorun izni sonucu oraya ta§Imp yerlqmi§ olma­smdan gelmekteclir. Bu o devir i<;in ilgin<; bir durumdur.

Bununla beraber, bu kii<;Uk cemaatin ve ba§mdaki San Saltik'm orada, bu­lunduklan <;evreden tamamiyle kopuk, soyutlanllll§ bir hayat surdurduklerini dii§iinmek de mumkun degilclir. Qunku bu cemaatin oraya yerle§mi§ olmas1, bir islami hayat tarz1mn onlarla beraber oraya ta§mmi§ bulunmas1 demektir. Aynca burada unutulmamas1 gereken bir nokta, Anadolu'daki cliger konar-go<;er Turk­men a§iretleri gibi, bu a§iretin de bir gaza ve cihad ideolojisinin ve geleneginin Iniras<;ISI oldugu ger<;egiclir. Diger Turkmen babalan gibi San Salnk da bu gele­negi surduren bir gazi-dervi§tir. Salf:lk:ndme'deki menkabelerin, neden gaza ve

61 Bek~iligin dogu§u konusunda geni§ bilgi ic;:in bk. Ocak, Kalenderi'ler, ss. 199-209.

76 AHMET YM)AR OCAK

cihad ideolojisi etrafinda yogunl3.§tl~m sordugumuzda, verilecek cevap budur. Yani bu menkabeler, diger herhangi bir §eyh -mesela Hac1 Bekta§-1 Veli- gibi, San Salt:lk'1 da yalmzca kerametler gosteren ve gayri mi.islimleri boyle etkileyerek onlan mi.isli.iman olmaga ikna eden bir imajla bize sunmuyor. O'nun bir ehl-i keramet veli, fakat aym zamanda sava§<;:I, gaza ehli bir §eyh oldugunu vurgulu­yor. Bu ozelligi, her iki tipi de §ahsmda temsil ettigi i<;:in San Salt:lk'1 hem Hac1 Bekta§-1 Veli gibi evliyadan, hem de Seyyid Battal Gazi ve Melik Dani§mend Gazi tipindeki mi.icahidlerden aymr ve kendinden birka<;: yi.izyli sonra yakla§Ik aym bolgelerde faaliyet gosterecek olan Seyyid Ali Sultan (Klzll Deli) ve Otlnan Baba gibi gazi-dervi§lerin i:inci.isi.i bir tip olarak ileri <;:Ikanr.

Bu durumda oradaki ve <;:evre bolgelerdeki Hlristiyan topluluklar arasmda muhtemelen San Saltlk'm faaliyetleri sonucu, zamanla kendiliginden olu§an bir islamla§ma si.irecinden bahsedebilir-62, ama ancak baz1 tahminler yapllabiliriz. Bu tahminleri de sadece, San Saltlk'm vefatlndan §U kadar yi.izyll sonra bir taklm menkabeleri bir araya getiren ve hi<;: bir §ekilde bi.iti.ini.iyle salt tarilisel metin olarak kabul edemiyecegimiz Sall:lkname'deki baz1 ifadelerden yola <;:Ikarak yapa­biliriz. Sall:lkniime'nin ise, "kaynaklar" bsmmda da vurgulanill~ gibi, ancak San Saltlk'm Sinop-Kmm-Dobruca-Edime merkezli faaliyetlerini yans1tan ilk tabaka­smm i§imize yarayabilecegini bir kere daha hatlrlamak gerekir. Y almz bu vesi­leyle §Unu da belirtelim ki, Fuat Koprilli.i'ni.in, Sall:lkniime'den bahsederken onun Battalniime ve Diiniymendnd:me'den daha fazla "historicite" ye salllp oldugu §eklin­deki kanaati bsmen dogru olmakla beraber, Anadolu ve Balkanlar tarihinin ayillnlaclmasma <;:ok bi.iyi.ik bir kathda bulunac~ §eklindeki ifadesinin mi.ibala­gali oldugunu si:iylemeliyiz. i§te bu ilk tabakamn analizi, Edime havalisi, Babada~, Kaligra yoresi ve Kmm'm periferisi olmak i.izere, belirli yorelerde San Saltlk'm gaza hareketlerine paralel bir islaml3.§ma si.irecinin de geli§tigini tahmin ettiriyor.

Burada onemli bir meseleye temas etlnemiz gerekiyor. Eger ger<;:ekten tah­min edildigi §ekilde, San Saltlk hayatta iken buralarda bir islaml3.§ma b3.§laill ise, bunun nasll bir toplumsal ve dini zemin i.izerinde cereyan ettigi, ne malllyette bir islaml3_§ma oldugu ve yayilma alam, i.izerinde tartl§Ilmasl gereken onenili bir konu olarak i:ini.imi.ize gelmektedir.

62 Balkanlar'daki islamla!jma siirecine clair iyi bir c;ah§ma ic;in bk. Antonina Zeljazkova, Razprostronenie Na Islama v Zapadiobalknnskite Zemi Pod Osmanska Blast, XV-XVIII Vek (The Spread of Islam in the Western Balkan Lands under Ottoman Rule, 15th-17th Centuries), Sofia 1990; aym yazar, "Islanrisation in the Balkans as a historiographical problem: the southeast­European perspective", The Ottomans and the Balknns: A Discussion qf Historiography, ed. by Fikret Adanrr-Suraiya Faroqhi, E.J. Brill, Ledien 2002, ss. 223-266.

SARISALTIK 77

San Saltlk bir jslfim misyoneri midir?

San Salt:Ik c;ogu ar.a§tmc:llar tarafindan genellikle bir islam rnisyoneri gibi alg:llanmak ve anlat:llmak istenmi§tir. Buna sarnimiyetle inanan ve bu tezi 1srarla savunanlardan biri Tayyip Okic;'tir. San Saluk'a clair ciddi iki makale .yaynnla­yan Okic;, San Salt:Ik'm me§hur yedi tabut menkabesinden ve c;ogu mezar ve tiirbelerinin Slav kavimlerinin ya§adl~ yerlerde bulundugu tesbitinden yola c;lkarak ona c;ok planh ve programh bir islam rnisyonerligi gorevi atfetmekte ve onu "e§siz Turk misyoneri" olarak nitelemektedir. Ona gore, "boyle muazzam bir proje tahakkuk etseydi, iskandinavya'dan ba§layarak Gdansk (Danzig)'ten gec;en ve Adriyatik sahillerine kadar imtidat eden bir hat, Garbi Avrupa ile islam a.J.erni arasmda bir hudut tqkil edecek, boylece Orta Asya'dan ba§layarak Orta Avrupa'ya kadar uzanan bu geni§ iilkelerde Musluman Turkler'le Musluman Slavlar mu§terek bir birlik te§kil edebileceklerdi ... Ne yaz1k ki, ne o zamanki Selc;ukiler ve ne de onlardan biraz sonra gelen Osmanl:llar, bu projenin ehemmi­yetini layiliyla kavrayamarnlar ve boyle olunca, §Uphesiz ki onu tahakkuk etti­remediler"63.

Qok tipik ve hatta utopik bir bab§ ac;lSlm ve yakla§lffil temsil ettigi ic;in yu­kanya aynen alrn~ bu gorii§, tarihte gerc;ekten Ya§aml§ San Saluk gibi, bu­yiik bir ihtimalle okuma yazma dahi bilmeyen, iddias1z bir Turkmen babasma, adeta modem c;a~n c;ok iyi egitim gormu§, dunyap c;ok iyi tamyan, hedef alrn~ topraklann siyasal ve sosyo-ekonomik ve sosyo-kiilturel yaplSlm c;ok iyi bilen, buyiik ve giic;lu bir misyonerlik te§kilaunm idealist bir elemam gozuyle bakmakta ve onu hayali buyiik bir isl3.mla§ma projesinin sahibi olarak gormektedir. Gerc;i es-Serrac da onun yaptl~ gaza.J.arda kafrrleri musluman ettigini yaz1yorsa· da63a, bu farkh bir §eydir. Biz San Salt:Ik'a T. Okic;'in yaptl~ gibi boyle bir utopik mis­yon yab§tlrmanm gerc;ekc;i oldugunu du§unmuyoruz.

San Salt:Ik'1 gerc;ek bir rnisyoner olarak telakki edenlerden biri de Machiel Kiel'dir. 0, San Salt:Ik'I, rnisyoner dervi§lerce yiiriitiilen, islami Turk kiilturunun yay:llmas1 surecinde, Balkanlar'm buyiik bir bsrmmn isl~mla§masmda "lliristi­yanllk'la islam arasmda bir koprii i§levi goren ve Bekta§iligin ilk rnisyoneri ve onderi" alan bir §ahsiyet gibi tasaVVllr etmektedir64.

Bu imajm dogmasmda hie; §uphesiz San Salt:Ik menkabelerinin ve oze1likle de Salttknlime'de c;izilen portresinin etkili oldugunu soyleyebiliriz. Gerc;ekten de Viliiyetnlime-i Haa Bekla§-z Veli ve Evliyli 9elebi Sg'ahatnamesi'ndeki menkabeler de

63 Bk. Okic,:, "San Sall:lk'a ait bir fotoa'~ ss. 53-54. 63a Tuff"aku'l-ETViih, v. 109a.

64 Bk. M. K.iel, "The tiirbe of San Salt:Ik at Babadag-Dobrudja: Brief historical and architectonical notes", Studies on the Ottoman Architecture qf the Balkans, Variorum Reprint, London 1990, s. 205; aym yazar, "A note on the date of the Bektashi order in Albania: The cult of San Saltik Dede in Kruja attested in 1567-1568", Bektachi;yya, s. 269; aym yazar, "San Saltuk: Pionier des islam '~ s. 253.

78 AHMET Y A:;;AR OCAK

ayru mahiyettedir. Bunlann <;izdigi San Salt:tk portresi, Rumeli'de islfun'1 yay­mak iizere ozel olarak gorevlendirilen, bu gorevini yaparken kai:§lSlna <;lkanlarla sava§Ip, onlan gerek yigitligiyle, gerek tabiat iistii baz1 yardlmolann katklSlyla, gerekse keramet giiciiyle maglup ederek islfuniyet'i kabullenmek zorunda blra­kan bir islam misyonerinin portresidir. Ancak burada da §U sorudan ka<;abilmek miimkiin olmuyor: San Salt:tk'm bu portresi, Ebu'l-Hayr-1 Rumi'nin bizzat ya§a­dlgt, Osmanh fetihlerinin Balkanlar'da yogun bir bi<;imde devam ettigi XV. yiiz­yllm havasma uygun olarak onun tarafindan biraz da hayal giiciiyle olU§turdugu bir potre midir, yoksa derleyip eserine koydugu menkabelerin <;izdigi hayali bir imaj rmdlr? Veya bu imaj, Ebu'l-Hayr-1 Rllmi'ye gelinceye kadar, XV. yiizyil Balkanlar'mdaki siyasal konjonktiire paralel olarak halk hafizasmm kendiliginden ve tabii bir §ek.ilde deforme ettigi San Salnk menkabelerinden yarattlgt bir portre midir?

Bizce bu ihtimallerin hepsinin varid olabilme durumu olduk<;a yiiksektir. Ancak, npkl vaktiyle Battalndme ve Ddnipnendndme'de oldugu gibi, temelde kahra­marurun tarihsel §ahsiyetinin <;izdigi ana hatlann muhafaza edilmesi ka<;mllmaz­dlr. Aksi halde bu biiyiik destam romanlann tqekkiilii miimkiin olamazdl. Bu baklmdan San Saltlk'm bu islam propagandac1s1 hiiviyeti herhalde belli ol<;iide tarihsel vaklayt yans1tlyor olmalidlr. Ancak, <;ok sistemli bir misyonerlik srtatlnm San Salak i<;in gec,:erli oldugunu dii§iinmenin, bizi biiyiik ol<;iide yarultacag-t kanaatindeyiz. Qiinkii onun Dobruca'ya belli bir merkez tarafindan islam pro­pagandasl yapmak ve insanlan miisliiman etrnek amaoyla ozel vazifeli olarak gittigine veya gonderildigine clair elimizde hi<; bir tarihsel karut yoktur.

Ger<;i Vildyetndme-i Haa Bektaj-z Veli ve Evlryd 9elebi Sg>dhatndmesz,ndeki menkabeler, onu HaCI Bekta§'m miiridi yaparak boyle bir konumda gosteriyor ise de, bu menkabelerin <;ok sonralan, Bekta§ilik tarikatl te§ekkiil ettikten sonra meydana geldigini unutmamahytz. Ozellikle, gerek Hao Bekta§'m devrinde ve ayru yorede, gerekse ondan daha once ve farkh mekanlarda ya_§arm§ biitiin ben­zer §ahsiyetleri daha a§agt bir konumda gosterip ona miirid veya halife yapmak suretiyle HaCI Bekta§'m etrafi.nda topladlklan, bugiine kadar birc,:ok defa tespit edilmi§ bir ger<;ektir. Bu itibarla zikredilen iki kaynaktaki menkabelerde San Salnk'm HaCI Bekta§ tarafmdan Dobruca'yt fetih ve miisliiman etrnek iizere yollandlg-tru anlatan epizodlann, tarihsel bir temeli oldugunu sanrmyoruz. Bu itibarla San Salnk'1 belirttigimiz anlamda bir islam misyoneri kabul etrnenin dogru olmadlgtru soyleyebiliriz65.

0, talihsizlige ugraml§ bir Sel<;uklu sultaruna destek veren bir Tiirkmen a§i­retinin, <;ok muhtemelen Qepniler'in -ve yine muhtemelen tlpkl Barak veya Barak­h orneginde ve daha ba§kalarmda oldugu gibi- kendi adlru, yani Saltzk veya Saltzk­h ismini ta§lyan bir kolunun beyi ve dim lideri bir Tiirkmen babas1 slfanyla

65 Nitekim I. M elikoff da t;:ok hakh olarak bu kanaati ~rmaktachr (bk. "Qyi itait San Saltuk?'~ s. 238).

SARISALTIK 79

Dobruca'ya gitmi§, orada ve Kmm'da birkac; zaviye ac;arak tabii yolla islam propagandas1 yapml§hr. Eger onun ve dervi§lerinin bu propagandasma miispet cevap verenler olduysa, bu da bizce, zaman ic;inde tamamiyle kendiliginden geli§en bir siirecin sonucu olmahrnr.

Saltlkniime'de c;izilen San Salhk'm bu misyoner portresi, V. yiizyllda irlan­da'ya yerle§erek Keltler arasmda lliristiyanllk propagandas1 yapan ve sonunda oraYI h1ristiyanla§hran Saint Pathck'e c;ok benzer. Saint Patrick te Keltler arasm­da lliristiyanh~ yayarken, upb San Salhk'm lliristiyan rahiplerle miicadelesi gibi, halktan ziyade, Druid denilen putperest rahiplerle miicadele ehnek zorunda kalnu§h. Onun menkabeleri incelendigi zaman, kendisinin tabiat kuvvetlerine hiibneden, §im§egi arzusuna gore yonlendiren, fimnalar, seller c;Ikaran, zelzele­ler olu§turan, bsaca tiirlii kerametler gosteren bir tip oldugu goriiliir. 0 bu ke­rametleri putperest rahiplere kar§I kullannu§iir. Onlann sihir ve biiyiilerinin etkisini yok ederken adeta pagan tanrllannm birbiriyle yaphklan sava§lan bize haurlaur66.

Sonuc;ta Saint Patrick'in menkabeleri, iki rakip dinin, yani putperestlikle H1ristiyanh~n miicadelesini yans1hnaktarnr. 0 da San Salhk'm lliristiyan kral­lan miisliiman olmaya davet ehnesi gibi, putperest Kelt krallanm H1ristiyanl1ga davet eder. 0 bu misyonerlik faaliyetlerini, San Salhk'm Balkanlar'da zaviyeler kurmas1 gibi, irlanda'mn muhtelif yerlerinde yaph~ manasurlar aracill~yla yiiriitiir ve buralan putperestlere kaf§I giri§tigi sava§lannda iis olarak kullamr67 . Bazan da Krallar sava§a gerek gormeden, hangi dinin daha iistiin oldugunu an­lamak ic;in bu dinlerin temsilcilerini, yani Saint Patrick ile Druidler'i, San Saluk'm rahiplerle smanmas1 gibi smava tabi tutarlar. Saint Patrick gosterdigi kerametler­le onlann sihir ve biiyiilerini bozar ve galip gelir. Bu miicadelelerinde kendisine, upb San Salhk'ta oldugu gibi, tabiat iistii giic;ler yarrnmCI olurlar68• Bunun so­nucunda baz1 krallar, §efler lliristiyanl1~ kabul ederler ve Sanit Patrick'e bagla­mrlar; manashr yaphrsm diye ona arazi ba~§larlar. Bununla beraber Hlristiyan olmaYI reddeden kabile §efleri, krallar, onu zincire vurmak, oliinlle tehdit etmek gibi yollara ba§vururlarsa da o hepsinin iistesinden gelmeyi ba§anr69.

San Salhk'm islam'1 yayma konusundaki Salt:tkndme'de anlatllan menkabe­lerdeki motiflerle Saint Patrick'in menkabelerindeki motiflerin benzerligi, hatta aymh~ herhalde dikkati c;ekmi§tir. Bu da San Salhk'a bic;ilen misyonerlik sifau­mn pek de gerc;ekc;i olmarn~mn bir ba§ka gostergesi sayllabilir.

66 Bu konuda msl. bk. Czarnowski, Le Cuke des Heros, ss. 59, 89. 67 A.g.e., ss. SO, 53-54. 68 A.g.e., ss. 104-105. 69 A.g.e., ss. 50-52, 62. Saint Patrick ve irlanda'daki faaliyeiieri i<;:in i:izellikle §Una bk.

Ludwig Bieler, Studies on the Lift and Legende qf Saint Patrick, Variorum Reprint, London 1986.

80 AHMET Y Al;)AR OCAK

San Salak ve Heterodoks js!Jim

Yukanda San Salt:Ik'm, talihsizlige ugrarm§ bir Anadolu Sel<;:uklu sultamm destekleyen Turkmen a§iretinin beyi ve dini lideri olan bir Turkmen babas1 sifa­uyla Dobruca'ya geldigini, once orada sonra da Kmm'da birka<;: zaviye a<;:arak buralarda islami bir hayat tarz1 ortaya koydugunu, onun ve dervi§lerinin bu ya§antlianna ilgi duyarak musluman olanlar olduysa, bunun da zaman i<;:inde tamamiyle kendiliginden geli§en bir sure<;: olu§turdugunu belirtmi§tik. Boyle olunca, bu ku<;:iik musluman Turk kolonisinin temsil ettigi ve ya§aill~ islami hayahn nas1l bir muslumanhk anlaYI§IID yans1ttl~, bolgenin Htristiyan halklan arasmda bu islam'm nasli kaqlianill~, bunlann temsil ettigi Htristiyanh~n ne tur H1ristiyanllk oldugu gibi bir taklm meselelerin giindeme gelmesi ka<;:I­mlmazillr.

Ara§tlncliar arasmda bu meseleye dikkat <;:ekip diger hi<;: birinin yapmaill~ §ekilde mustakil olarak egilen ve ciddi bir bi<;:imde analiz etmege <;:ali§an, yalmzca merhum Tayyip Oki<;: olmu§tur. Oki<;: bildigimiz makalelerinde, ~her ne kadar San Salt:Ik'1 <;:ok bilin<;:li ve miikemmel yeti§mi§ bir islam misyoneri kabul etse de­esasmda San Salt:Ik ve Turkmen kolonisinin temsil ettigi islam'a muhatap olan yerel halkln dini yap1S1 hakklnda, o zamana kadar pek bilinmeyen ilgin<;: bir ta­klm malzemeye dayanarak baZI gorii§ler ileri surer. Bunlardan birincisi, bolge<;le ozellikle Bizans'm temsil ettigi Ortodoks Htristiyanhga so~ bakan halk arasm­da Bogomilizm'in <;:ok yaygm oldugudur7o. Arap islam kaynaklanna dayandrrill~ ikincisi ise, San Salt:Ik ve kolonisinden ikiyiiz yli kadar once gelip bu bolgede yerle§mi§ olan Ismaili musluman Ba§klrtlar'm ve 'musluman Arap misyonerle­rinin faaaliyetleridir71 . Birinci mesele az <;:ok bilinmekle birlikte, ikincisi, San Saltik oncesi donemde aym bolgede islamiyet'in mevcudiyetini tespit a<;:lSlndan bize onemli gorunmektedir. ~imdi bunlan Slras1yla gozden ge<;:irelim.

San Saluk doneminde ozelde Dobruca, genelde ise Balkanlar'daki islam­la§ma olgusunu, bu islamla§ma'mn mahiyet ve karakteri meselesini, kanaatimiz­ce bu iki konuyu bilmeden anlamak mumkun olmayacakur. Bir kere San Salt:Ik­'m temsil ettigi islam'm buralarda yaylimasmdan once Bogomilizm'in yerel Htris­tiyan halk arasmda bir ol<;:ude yaygm oldugu biliniyor. Bogomilizm'in nasli bir

70 Bk. Oki<,:, "San Saltuk'a ait bir Fetva'~ ss. 48-50. Yazar Balkanlar'da Bogornilizm'in XV. yiizylida sistemli olarak b<l§layan Osmanh fetihleri srrasmda ne i:il<;iide yaygm oldugunu, Os­manh fetihleri sonrasmda da XVI. hatti XVII. yiizylida bile hili Bogomiller'in bulundugunu §U onemli makalesinde ortaya koymaktachr: "Les Kristians (Bogorniles Parfaits) de Bosnie d'apres des documents turcs inedits", SF, XIX (1960), ss. 108-133). Balkanlar'da Bogomilizm meselesi, yalrnz San Salak donemi i<;in degil, Osmanh fetihleri di:inemi i<;in de Balkan miisliimanh~mn tarihi a<;Ismdan miihinl bir mesele oldugu halde, Osmanh tarih<;iligi bugiine kadar bu konuya hakettigi i1giyi gostermemi§tir. Bogomilizm'e clair halen bir<;ok modern <;ali§ma yaymlianrm§ ve yaymlianmaktachr.

71 Aym yazar, "Bir tenkidin tenkidi'~ ss. 263-274.

SARISALTIK 81

mezhep veya inane;: sistemi o1dugunu anlamak 1c;:m, onun temeli o1an Paulisyani;:::m'i (Pav1osc;:uluk) ve ikisi arasmdaki bag1antiyi bilmek gerekir.

M.S. VIII. ve IX. yiiZyillarda, ozellikle Ladik (Laodice), Niksar (Neocesaree) ve Divrigi (Tephrike)yi ihtiva eden K1Z1hrmak yapmn ic;: taraf1, Ortac;:ag miishiman-kaynaklannda Br;1dlzka (Pav1akiler) denilen, Maniheizm ile .HJ.ristiyan­hgm kan§Imi dualist (ikici) bir mezhebin dogu§una §ahit o1mu§tu72. Henri Gregoire gibi uzmanlanmn ara§tirmalanna gore, Arsamosat yahut Ermenistan Samosati deni1en ve Erzincan-Erzurum arasmda yer alan bir kasabaya mensup (muhtemelen Ermeni kokenli) Pav1os (Paul) admdaki bir §allis tarafmdan kuru-1an73 ve kendi ismine izafeten Pauliryani::::m (Pav1osc;:uluk) diye amlan bu mezhep, Markionizm veya Maniheizm'e bagh daha eski hetorodoks cereyanlardan etki­lenmi§ bir mristiyanhk mezhebi idi74.

Bu mezhebin temel doktrini, "iyilik" ve "kotiiliik" giic;:1erinin mucadelesine dayanan dualist bir mahiyet arzetmekte olup, giiniin birinde Semavi Pederin yeryii­ziindeki kotiilugu ve zulmu ortadan kaldirmak ic;:in bir kurtano gonderecegine inanmaktan ibaretti75. Mezhep daha VIII. yiizyii.dan itibaren Ermenistan'dan Trakya'ya kadar yayilim§n76. Laclik, Divrigi ve Niksar uc;:geninin olU§turdugu bir merkezde odaklanan mezhebin, bolgenin oteki §ehir1erinde de kendine mahsus kili­seleri varrn77 .

Pavlosc;:ulugun yaplmas1m tehlikeli goren Bizans imparatorlan I. Mihael (811-813) ve V. Leon (813-820), Pavlosc;:ular'1 buyiik c;:apta katliama tabi tuttu­lar78. Bu zulumden kac;:an Pavlosc;:ular, Malatya ve havalisindeki Abbasiler'e bagh musluman emirlere Slj:';Indllar. Bazi inanc;:lan itibariyle biraz muslumanlara ben-

72 Msl. bk. J. B. Bury, "The Paulician heresy", 7he Decline and the Fail qf the Roman Empire, ed. E. Gibbon, London 1902, c. IV; Henri Gregoire, "Les sources historiques des Pauliciens", Bulletin de l'Acadbnie Royal de Belgique, XXII (1936), s. 95; ayrn yazar, "Precisions geographiques et chronologiques sur les Pauliciens", a.g.e., XXXIII (1947), ss. 293-297; ayrn yazar, "Les sources grecques pour l'histoire des Pauliciens", Tr(JlJaux et Mbnoires, IV (1970), ss. 3-207; Leon Arpee, A History qf Armenian Chlzstianit:y, New York 1946, ss. 101-130; Milan Loos, "Deux contributions a l'histoire des Pauliciens", Byzantinoslmrica, XVII (1956), ss. 19-57; XVIII (1957), ss. 202-217; Nina G. Garsoyan, 7he Paulician Heresy: A Study qf the Origin and Development qf Paulicianism in Armenia and the Eastern Provinces qf the Byzantin Empire, Mouton & Co., Paris 1967; aym yazar, "Byzantine heresy: A reinterpretation'', Armenia between Byzantium and the Sasanians, Variorum Reprints, London 1985, ss. 85-113; Paul Lemerle, "L'histoire des Pauliciens d'Asie Mineure d'apd~s les sources grecques", Tr(JlJaux et Memoires, V (1973); K. Mutafova, "The Pauliciens, differents for all", Etudes Balkaniques, 4 (1993), ss. 29-37.

73 Bk. Gregoire, "Precisions" s. 297. 74 Bk. Aym yazar, "Les sources'~ s. 95. v.d. 75 Louis Brehier, La Civilisation Byzant;ine, Editions Albin Michel, Paris 1970, 2. basrrn, s. 123. 76 Gregoire, ''Les sources'~ s. 95. 77 A.g.e., s. 103. 78 Ayrn yazar, "Precisions" s. 319; George Ostrogorsky, L'Histoire de l'Etat Byzantin, Paris

1977,2. bas1m, s. 250.

82 AHMET Y~AR OCAK

zeyen bu kimseleri emirler civara yerle§tirdiler. Bundan sonra Pavlos<;ular, Suriye'de miisliimanlarla ittifak ederek Bizans'a kar§I taarruzlannda onlan des­teklediler. Boylece gi.i<; kazanan bu ziimre, Anadolu'da ve Suriye'de inan<;lanm yaymaya rahat<;a devam etti79. Fakat daha sonra 775 yili civannda Bizans impa­ratoru V. Konstantinos (740-775), ondan sonra da I. loannes (Qimiskes) (969-976) bunlan Ermenistan ve Suriye'den Trakya'ya siirgi.ine tabi tuttu ve Filibe civanna yerle§tirdiBO. Boylece X. yiizyilin ortalanna dogru Balkanlar'1 yav~ yav~ hakimiyeti altma alaGak heterodoks bir mezhep olan Bogomilizm'in altya­p1S1, bilmeden haz1rlanm1§ oluyordu.

Bizans yonetiminin Trakya'ya yerle§tirdigi bu Pavlos<;ular biiyiik c;apta Ermeniler'den olu§uyordu. IX. yiizyll ortalannda Bulgar krah Boris putperestlik­ten vazge<;ip Illristiyanllga yonelince, bir misyonerler dalgas1 buraya hiicum etti. 1§te bunlar arasmda Trakya'dan Bulgaristan topraklanna ge<;en Ermeni Pavlos<;ular da bulunuyordu. Bunlar ilk zamanlarda fazla b~anh olamadllarsa da 916'lardan itibaren §artlar onlar lehine geli§meye b~laru.

950'lere dogru <;ar Petros zamamnda Bulgar kokenli Pavlos<;ular arasmdan, Bogomil arunda ~a~ tabakaya mensup bir papaz <;lkarak yeni bir mezhep kur­du. Bu mezhep ozellikle Bulgar veya Yunanlll~rm§ yiiksek tabaka mensuplanna, yani Bulgar Boyarlar'a ve Knezler'e kaf§I <;lkan Slav koyliileri arasmda <;ok reva<; bulmaya ba§laru. Bu durum, upkl ill. yiizyll Sasani lran'mda ortaya <;lkan Manihezim gibi, Bogomilizm'in asetik fakat ihtilalci bir toplumsal tepki hareketi hiiviyetini arzettigini gosteriyor, ki zaten Paulisyanizm kanahyla Bogomilizm de biiyiik ol<;iide Manihezim'in etkisini ~Imaktayru. Az <;ok bilindigine gore, Bogomiller yiiksek Ortodoks ruhban Simfina da kar§I koyuyor, ozel miilkiyeti, liiks hayau, evliligi, hayvani g~dalan ve i<;ki i<;meyi protesto ediyorlarru. DiinyaYI kotiiliigun sembolii olan ~eytan'm yarattl~na inamyor, Tevrat'I kabul etrniyor, Hz. Meryem'in kutsalh~m red ve kilise ayinlerini protesto ediyor, ikonalara ve Ha<;'a sayg~ duymuyor, bunlara nefret besliyorlarruB1•

Mezhep i<;indeki biitiin boliinrnelere ragmen, XI. yiizyllda Makedonya, S1rbistan, Bosna ve Bulgaristan ve hatta bugi.inkii Romanya topraklan artlk Bogomilizm'e tamamiyle a<;lk bir hale gelmi§ti. Bogomiller, Konstantinopolis'te, Ortodoksluk mezhebinin Roma'smda bile biiyiik bir niifuz ve itibar kazanrm§­larru. Hatta Anadolu'da dahi hayli yayg~nrular. Bizans imparatoru I. Aleksios Komnenos (1081-1118) onlann bu gi.iciinii klrmak i<;in biitiin varh~yla <;ah§IDI§, Bogomiller'i soo takibat aluna alrurarak i§i, yakalatabildiklerini diri diri ate§te

79 S. Runciman, Le Manichiisme Medieval, Payot, Paris 1949, s. 37-47; H.-C. Peuch, "Le Manicheisme", Histoire des Religions 2, Gallimard, Paris 1972, s. 630-631. XIII. yi.izyllda yaziya ge<;irilen Battal Gazi destani romam, bu tarihi olaym akislerini yansltan pek <;ok hikiye ile doludur (bk. Mena/ab-1. Gazavat)

80 Runciman, a.g.e., s. 63-69 ; Peuch, a.g.m.,s. 632. 8I Bk. Runciman, a.g.e., ss. 79-80; Peuch, a.g.m.,aym yerde.

SARISALTIK 83

yaktmnaya kadar varchrrm§1:l. Fakat biitiin bu zecri tedbirler, yiiksek tabakamn ve idarecilerin a~r idari ve iktisadi baskllan alunda ya§amaktan b1km1§ halk arasmda biiyiik destek gordiigu i<_;in, Bogomilizm'in yayilmasim onleyeme­di.ll67'lerden sonra Bogomiller Fransa'ya girdiler82.

1186'da Bulgaristan'm Bizans hakimiyetinden kurtulmas1mn archndan, Bul­gar krallarmm Bogomiller'e destek vermeleriyle Bogomilizm Bulgaristan'da bii­yiik bir niifuz kazanch. Bu destek XIIT. ve miitakip yiizyilda da siirdii. XV. yiiz­yilda Osmanh fetihleri <_;a~na gelinceye ka.dar Bogomilizm Balkanlar'da bir ol­<;iide varh~m siirdiirdii; Osmanh fetihleriyle ortadan kayboldu83. Biiyiik bir ihtimalle bu, upkl IX. ve X. yiizyllda Anadolu'da Abbasiler tarafina ge<_;ip miisliirnan olan Pavlos<_;ular gibi, onlann onemli bir klsrmnm Osmanh hakimiye­tini tercih ederek aruk miisliimanhga ge<_;tikleri anlamma gelebilir mi? Bu ge<_;i§te, Osmanh yonetiminin gosterdigi yumu§ak yakla§Irmn otesinde, yukanda da temas edildigi gibi, baz1 konulardaki inan<_; benzerliginin rolii olmu§ mudur?

i§te San Saluk Dobruca'da, ibn Battuta'mn bahsettigi Baba Salttk (Babada~) §ehrini kurup zaviyesini a<_;arak dervi§leri ve a§iretiyle faaliyete ba§lach~ zaman, kendini boyle bir dini ortarmn i<_;inde bulmu§tU. Dola.Yisiyla Balkanlar'da olduk<_;a yaygm olan Bogomiller'in, i<_;lerine giren bu miisliirnan koloniyle temasa ge<_;me­leri ve belli ol<_;iide etkile§im i<_;ine girmeleri <_;ok uzak bir ihtimal gibi goriinmii­yor. Herhalde iki toplum arasmda bu inan<_; ya.klnh~mn sonucu, s1mrh da olsa Bogomilizm'den islam'a ge<_;i§ siirecinin ya§a.Tirm§ olmas1 miimkiindiir. Ancak bu ola.Yin fazla biiyiitiildiigu yolunda baz1 itirazlar da varchr84.

82 Bk. Runciman, a.g.e., aym yerde. 83 A.g.e, aym yerde. Bogomilizm'e dair msl. bk. D. Obolensky, The Bogomils: A Study in

Balkan Neo-M{JJlicheism, Cambridge 1948; Milan Laos, "La question de l'origine du Bogomilisme (Bulgare ou Byzance?)", Actes du Premier Congres International des Etudes Balkaniques et Sud-Est Europeennes, Sofia 1969, Ill, 265-270;John V. A. Fine, Jr., The Bosnian Church: A Nw Interpretation, A Study qfthe Bosnian Church and its Place in State and Society from the 13th to the 15th Centuries, East European QJ~arterly, Boulder 197 5, ss. 115-121; Dragoljub Dragojlovic, Bogomilisme dans les Balkans et l'Asie Mmeure, Belgrad 1982. Aynca §Una da bk. Yuri Stoyanov, The Other God: Dualist Religions from Antiquity to the Cathar Heresy, Yale University Press, New Haven-London 2000, ss. 158-169, 222-256.

84 Bakanlar'da islam'm yaylli§ma clair bu biilgedeki iilkelerin ara§tmclian uzun zaman­dan beri bir talmn ara§tirmalar yayimlamaktadrrlar. Ne yazlk. ki <;e§itli Balkan dillerinde ya­yiffilanrm§ bu ara§tirmalardan yararlanmak bizirn i<;in miimkiin olmarm§tir. Bununla beraber, bu yaymlarm genelde bilimsel olmaktan <;ok, ideolojik kaygliara dayandigt siiylenebilir. Alexandre Popovic bunlarm bu miihim meseleyi a<;lkhga kavu§turmaktan uzak o1up, islam kar§1ti veya islam yanhs1 olduklan i<;in genelde meseleyi tahrif ettiklerini soy1iiyor. Bu miim­kiindiir. Ona gore Bosnah Bogomiller'in ozellikle Osmanli fetiblerini takiben siir'atle ve kitlesel o1arak islam'1 kabul ettikleri yo1undaki miis1iiman yazar1arm tezi ciddi delillere dayanmamak­tadrr; zira Bogomilizm ve Bogomiller heniiz saglam, objektif ve ciddi olarak incelenmemi§tir. (bk. Balkanlar'do. isldm, <;ev. komisyon, istanbul 1995, insan yay., s. 186 ve dipnot 4). Bu konu­da aynca bk. S1obodan iii<;, "Bosna Bogomilleri ve islfunla§ma: Bilimsel bir yanlig~dan ulusal

84 AHMET YN;JAR OCAK

ikinci meseleye, yani San SaltJ.k'tan 15ok once Balkanlar'da ismaili Ba§ktrdar'm ve degi§ik kokenli ba§ka toplumlann olu§turdugu cemaadere gelin­ce, bu konuda Zekeriyya b. Muhammed Kazvini {Asaru 'l-Biliid), Y akut el­Hamevi (Mu'cemu'l-Bulddn),el-Kalka§andi (Subhu'l-A~d) ve EbU'l-Fida ismail (Tak:mmu'l-Bulddn) gibi XIII. ve XIV. yiizyil islam cograf)rao ve miielliflerinin eserlerindeki tarihl haberler, Macaristan ba§ta olmak iizere Balkanlar'm baz1 yerlerinde, X. ve XI. yiizyillarda az1nllklar halinde bir tak!m miisliiman toplu­luklann bulundugunu gosteriyo:r85. Hatta, peyderpey Macarla§malanna ragmen, yine de ismaili Ba§ktrdar'm XIII. yiizylla kadar mevcudiyederini koruyabildik­lerini belirten gorii§ler de varffi:r86. Fakat asu ilgin<s olan, Balkanlar'da ismaili Ba§ktrdar'm bulunmas1mr. Eger ismaili diye anlian bu Ba§ktrtlar, ger<sekte ismailiye mezhebine mensup olduklan i<sin boyle anillyorlarsa87, bu miihim bir meseleyi giindeme getirir, ki o da daha belirtilen yiizylida Balkanlar'a ismailiye mezhebinin Ba§ktrtlar aracill~yla girmi§ olmas1rur. Bu ise Balkan Bekta§iligi ve Aleviligi'nin tarihi a<sismdan onemli meseleleri davet eder.

Macar bilim adanu Janos Karacsony'nin ismaililer hakktnda l914'te Budape§te'de yaJimlaill~ Macarca eserindeki metinlere bakthrsa, bir taktm se­beplerle buralara go<s etmek zorunda kalan bu ismaili kolonisinin zamanla Hlris­tiyanla§tlnlillklan, vaftiz edilerek domuz eti yemeye zorlamp her tiirlii islami ritiieli uygulamaktan zorla allkonulduklan, kiliseye devam etmelerinin istendigi, ktzlanmn mudaka Hlristiyanlar'la evlenmek zorunda hiraktlill~, buna muhalefet edenlerin §iddede cezalanillrliill~, boylece Hlristiyanlar i<sinde eritilmege <sah­§Ilmklan ileri siiriilmektedi:rBB. T. Oki<s'in, o doneme 15agda§ olan Ebu Hamid el­Garnati aillnda bir miiellifin Tuhfttu'l-Elbdb isimli eserinden ve Y akut el­Hamevi'den naklettigi metinlerden anla§Ilill~na gore, ll50'lerde bu ismaili kolonileri Macaristan'dan Romanya'ya kadar uzamyorlarill. Bunlann ticarede ugra§an §ehirleri bulunuyordu. Buralarda ya§ayan ismaililer frenk<se (Macarca) konu§uyor, onlar gibi giyiniyorlarffi89. XIII. yiizyllda, ozdlikle Mogol hiikiimdan Batu Han'm salillrlianm buralara kadar yaymas1 ile zoraki Hlristiyanla§tlrlian (veya mecburen H1ristiyan goriinen) ve Macarlar tarafmdan da slkt§tlrlian ismaililer, tamamen ortadan kalktm§larill. Bu ismaililer'in sozkonusu yerlerde

bir mitosa", Tarih ve Milliyetfilik, Mersin Un., I. illusal Tarih Kongresi (30 Nisan-2 Mayis 1997), Mersin 1999, ss. 322-325.

85 Bk. Okir;, "San Salttk'a ait bir .fewa'~ s. 48; a)'lll yazar, "Bir tenkidin tenkidi~ ss. 264-265. Yukanda sa)'llan tarihsel kaynaklardaki metinler bu makalenin dipnotlannda ya)'lilllanml§hr; buralara bk.

86 Msl. bk. Togan, Umitmi Turk Tarihine GiriJ, ss. 156-157. 87 Bu miihim meseleyi §U ana kadar ar;liiliga kaVU§turmak ne yazlk ki miimkiin o1marrn§­

hr. Bu hususta yardrm1m esirgemeyen isenbike Togan'a te§ekkiir bon;:1uyum. Fakat onun ara§tirmalanndan da heniiz bir sonur; elde edilememi§tir.

88 Okir;, "Bir tenkidin tenkidi", aym yerde. 89 A.g.m, ss. 269-271. Y akut'un memi ir;in buraya bk.

SARISALTIK 85

oturduklan kasabalar, isimleriyle bir bir bilinmektedir90• Eger bu ismaililer bizim dli§iindiigumiiz bildik ismaililer ise, bu, San Salnk'm islam anla)'l§Iyla i:irtii§en bir zeminin c;ok daha evvel orada mevcut olabilecegi anlamma gelir.

Ayrn di:inemde Balkanlar'a gelen muhtelif Arap tiiccarlanmn be­raberlerinde getirdikleri kitaplan daii;Itarak islam propagandas1 yapnklan da biliniyor ve Ebu'l-Fida'ya bakillrsa, Dobruca'da Sakcz (ishakc;1) denilen miisliiman bir ahalinin ve bu am ta§Iyan bir §ehrin mevcudiyeti de bahiskonusu oluyor91 •

Buraya kadar i:izetlemege c;ah§hii;Im kadanyla i:iyle anla§illyor ki, San Sal­ilk ve beraberindeki Turkmen a§ireti, Balkanlar'da, ozellikle de San Salnk'm faaliyet alam olan bugiinkii Bulgaristan ve Romanya topraklannda mevcut olan ilk miisliiman topluluk degildir. Bu topraklar XII. yiiz)'lldan, belki de biraz daha eskilerden beri c;e§itli miisliiman topluluklanna ev sahipligi yapml§hr. Bunlar arasmda i:izellikle c;ogunluk olmas1 baklmmdan ismaililer dikkati c;ekiyor. Bu kadar erken bir devirde ismaili kolonilerinin mevcudiyeti, burada ismaili propa­gandanm, dola)'lsiyla heterodoks islam geleneginin eskiligini gi:isterir92.

Bununla beraber, ismaili etkileri yalmzca belirtilen ki:ikenle izah etmek bir eksiklik olabilir. Zira San Salnk'm yi:inettigi ve Qepni boyuna mensup bulunmas1 kuvvetle muhtemel Tiirkmen a§iretinin, Babailer ortamma mensup olmas1 da giic;lu bir ihtimaldir. Bu itibarla, Babailer isyamna kanlan Suriye ki:ikenli Turk­men a§iretleri gibi, Qepniler'in de daha orada iken ismaili etkilere maruz kalrn­ii;Im varsaymak,. o kadar da kolay reddedilecek bir olgu degildir93 . Boyle olunca,

9o A.g.m., s. 271. 91 Ag.m., ss. 273-274; kr§. inalcrk, "Dobruja", E/2. 92 I. Melikoff, Alevilik ve Bekta§ilik konusunda ara§trrmalanmn son durumunu ve bu

arada kar§lla§h~ problenlieri bahis konusu ettigi son makalesinde, Bulgaristan Alevileri ile ilgili olarak, bu gelenege mensup, Akyazlli Baba, Otman Baba, Kidenlli Baba ve Demir Baba gibi, Alevi ve Bekta§iler arasmda killt konusu olmu§ i:inenlli evliyimn tiirbe binalannm hep yedi kenarh (heptagonal) yapliar oldugunu, bu durumun kendisini §a§lrth~m, bugiin ise bunu ismaili etkisine baglamamn dogru olaca~ dii§iindiigunii yazar. Ancak ona gore bu etki ismaililigin tesirlerini ta§lyan Hurufiligin buralarda yayllinas1 sonucu, dolayh bir etkidir ( bk. "Le problt~me bekta§i-alevi: Quelques dernieres considerations". Turcica, 31 (1999), ss. 1-18). Fakat gi:irilldiigu gibi, Osmarlli fetihleri ile buralara ta§man Hunlfi etkilerden <;ok i:ince, dog­rudan bir ismaili geleneginin mevcudiyeti muhtemel gi:irillmekte oldugu gibi, San Salhk'la gelen Tiirkmen a§iretinin inan<;1armda ismaili etkilerin bulunmas1 da bugiin kuvvetle muhte­meldir. DolaYls1yla Alevi-Bekta§i tiirbe yapliarmdaki yedili mirnari sistemin ki:ikeninde Hurufi­lik gibi do1ayh bir etkiden evvel ismail1ligin bizzat kendisini dii§iinmek daha dogru gibi gi:irii­niiyor. Bu ihtimali ibrahim Bahadrr'm Alevi erkin farkhhklan konusundaki ifadeleri de teyid etmektedir. Ona gi:ire Aleviler i<;indeki yedili erkin gelenegini uygulayan gruplar, imamiye'den <;ok ismailiye etkileri altlnda kalnu§lardrr', bk. "Alevilikte erkin farkllliklan ve onlann mimariyle sembollere etkisi", Aleuiler/Alewiten: Kimlik ve Tarih/ldentitat und Geschichte, ed. ismail Engin-Erhard Franz, Deutsches Orient-Institut, Hamburg 2001, band: 2, ss. 282-285.

93 Bu hususta bk. Ocak, Babailer jsyam, s. 121. Bernard Lewis ve ismaililigin i:inde gelen uzmanlarmdan Farhad Daftary de Suriye'de XI. yiizYihn ortalanndan itibaren kalabalrk bir §ekilde yerle§meye ba§layan Tiirkmen oYlllaklan i<;inde yogun bir ismaili propagandamn

86 AHMET Y~AR OCAK

1smaili etkilerin burada belli ol<;iide mevcudiyetini kabul etmek yanh§ olmaya­cakur.

~u halde bu anlaulanlan bir arada degerlendirdigimiz zaman, San Saluk ve ~iretinin Dobruca'ya yerle§mesinden <;ok daha eski tarihlerde, Dobruca ve ha­valisinde, Ortodoksluga mensup yonetici ve yiiksek tabaka hari<; olmak iizere, Hrristiyanhgm biiyiik <;ogunluguyla Bogomiller'den olU§an heterodoks bir top­lumsal ve dini taban tC§kil ettigini; San Saluk zamamnda aruk mevcut olmasalar da, miisliiman kolonilerinin muhtemelen 1smaililer'den meydana gelen bir islam toplumu olu§turdugunu, ismaili tesirler a~rhkh bu heterodoksiyi San Saluk'la gelen Tiirkmenler'in peki§tirdigini tahmin edebiliriz. Her ne kadar Balkanlar'daki bu karm~Ik dini zeminin analizi konusunda bugiin i<;in bazt problemlerin <;oziil­mesine ve bu sebeple daha detayh ar~tlrmalara ihtiya<; varsa da, <;izmeye <;ah§tl­~miz bu kaba taslak yap1 profili dahi, San Saluk ve kolonisinin nasu bir dini zemine geldigini gostermeye bir par<;a da olsa yetecektir.

1§te San Salnk ve kolonisi, bu heterodoks zemine Anadolu Tiirkmenleri'nin Babai isyamndan <;Ikmi§ yeni heterodoks islam anlayi§lm t~1ru. Bugiin onun klsmen Bulgaristan, klsmen de Romanya topraklannda kalrm§ eski faaliyet alan­lannda Bek~ilik ve Alevilik gibi, artik biribiri i<;ine ge<;mi§ iki heterodoks islami toplumun mevcudiyeti bir tesadiifun degil, boyle bir tarihsel arkaplamn Osmanli fetihleri ile devarmndan b~ka bir §ey degildir. Bu iki ziimrede bugiin de canhh­~ koruyan hulul ve tenasi1h merkezli heterodoks islam inan<;lanmn temeli, Bogomilizm'den miisliimanhga ge<;en hrristiyanlarca, ismaili baklyyeleriyle, San Saltlk ve ~iretiyle 1263-64'lerde buralarda auld! ve XVI. yiiZyilda da Safevi propagandas1yla geli§ti. Giiniimiizde Romanya Bekta§ileri ile Deliorman Alevileri'nin ki:ikeni biiyiik bir ihtimalle i§te bu §ekilde olU§ffiU§ olmahffir94•

yapuchgnn ve yerle§tigini gostermektedirler (bk. B. Lewis, Ht1fii.ler: Orl.afag ls!Om Diilrya.smda T erifriQn ve Siyaset (orijinal ach: The Assassins: A Radical Sect in Islam), c;ev. Ali Aktan, Sebil yay., 1stanbul 1995, ss. 83-88; F. Daftary, lsmaililer, T arih ve Kuram, c;ev. Erciiment Ozkaya, Rastlantl yay., Ankara 2001, ss. 163, 241, 247 ve daha ba§ka yerlerde). Kaldl ki bu Tiirkmenler'in onemli bir klsmmm daha Maveraiinnehir ve Horasan'dayken ismaililigi kabul ettikleri ve 1smaili daileriyle i§birligi yaptlklan, yine ayru yazarlann bu konuya dair verdigi bilgilerden c;Ikanlabiliyor.

94 Bu hususta ozellikle §U c;all§malara bk.: Tadeusz Kovvalski, "Les elements etlmiques turcs de la Dobroudja", RO, XIV (1938), ss. 66-80; Frederick dejong, "The Klzilb3§ sects in Bulgaria: Renmants ofSafavi Islam?", TSAB, IX/1 (1985), ss. 30-32; ayru makalenin devarm, qynz dergi, IX/2 (1985), ss. 21-25; S. S. Bobcev, ''Deliorman Tiirkleri'nin kokeni", c;ev. Tiirker Acaroglu, Belleten, 203 (1988), ss. 697-715; Irene Melikoff, "Bulgaristan'da Deliorman KizJ.lb3§ toplulugu", Uyur ldik Uyarrhlar: Aleuilik-Bekta§ililc Arll§tlTTnalan, c;ev. Turan Alptekin, istanbul 1993, 1. bs., Cern Yay., ss. 139-10; Thierry Zarcone, "Nouvelles perspectives", ss. 1-11.

SARISALTIK 87

San Salttk ve Baba£ Hareketi

San Salnk'm 1240 yilinda Sels:uklu Anado1u'sunda biiyiik bir siyasal ve top­lwnsal kriz olarak ortaya c;tkan Babai isyamyla ve onun iki §efi Baba nyas-t Horasam ve Baba ishak ile dogrudan ve yakmdan bir baglanttst var rmmr? Bun­lardan herhangi birinin halifesi olabilir mi? K.Isaca San Salttk bir Babai §eyhi midir?

Dogrusunu soylemek gerekirse bu sorulan tereddiitsiiz ve tam anlarmyla cevaplanffiracak verilere sahip degiliz. Babai isyanmdan bahseden hi<; bir kay­nakta, hatta Elvan Qelebi'nin Menfilabu'l-Kudsiyye'sinde bile San Salnk'm am gec;mez95• Eger bir halife veya miiridlik haS"t olsaym, Baba nyas'm ve oglu Muh­lis Pa§a'mn ondegelen halifelerini saytp tarutao bu eserde mudaka onun ammo da zikredilmesi icap ederdi. Ancak, 1263-64'te Dobruca'ya ge<;tigini c;:ok iyi bildi­gimize gore, San Salttk'm Anadolu'da bulundugu donem, Babai isyammn vuku buldugu tarihe rastlamaktamr. Yani San Salnk bu biiyiik Tiirkmen isyam olur­ken Anadolu'damr ve muhtemelen yirmi he§ otuz ya§lannda olmast gerekir. Unutmayahm ki, Qepni a§ireti de bu isyamn ba§lm s:eken Tiirkmen a§irederin­dendir. Bu durumda, Baba nyas ve Baba ishak'm yakimnda olmasa bile, s:ogu Tiirkmen babas1 gibi bu isyana kanlrm§ veya en azmdan fikren desteklemi§ ola­bilir, ki bizce bu s:ok muhtemeldir96. 0 Siralar s:ok gens: oldugu ve onlarm yakm s:evresine mensup bulunmamg-t is:in de Menfilabu'l-Kudsiyyeye ve diger kaynaklara girmemesi c;:ok tabiidir. Aynca o devirde, XIIT. yiizytl Sel<;uklu Anadolu'sunun lorsal kesimini biitiiniiyle etkilemi§ olan bu biiyiik toplumsal hareketin m§mda kalmanm, fevkaladeden bir durum soz konusu olmadtkc;a, bir Tiirkmen §eyhi ic;:in pek miimkiin olamtyacagtru da goz oniinde bulundurmak lazammr.

San Salttk ve $~h Bedreddin Hareketi

l402'deki Ankara sava§tmn akabinde Osmanlt devletinde ortaya c;:tkan §eh­zadeler arast miicadele doneminde ~eyh Bedreddin tarafindan 1416 ytlmda sahneye konulan isyamn tarihi oldukc;:a iyi bilinir. Miicadeleyi kazanarak karde§-

95 Bk. Elvan Qelebi, Meruilabu'l-Kudsiyye.fi Merui.szhi£-Onsiyye: Baba ll;yas-t Horasdn£ ve Ailesi­nin Menkahev£ Tarilz~ n§r. ismail E. Eriinsal -A. Y ll§ar Ocak, TIK. yay., Ankara 1995, 2. bs.

96 Nitekim daha once Babailer isyaru ile ilgili monografimizde bu kanaatte oldugumuzu a9-ldanu§ ve Babai hareketine mensup §eyhler arasmda San Salttk'i ve miiridi Barak Baba')'l gostermi§tik (bk. Baba£/er isyam:Aleviligin T arilzsel Alf;yapm r ohut Anadolu 'da lstam-Turk Heterodoksisinin Tqek1iilii, Dergah yay., 1stanbul 2000, 3. bs., ss. 187-197). Fuat Kopriilii de c;ok uzun )'lllar once, yeti§tirdigi miiridleri sebebiyle. San Salttk'rn Baba ishak ile -dola)'lS1yla Babai isyantyla- ili§kisi oldugunu soyliiyordu (bk. "Anadolu'da islamiyet", 3 (1 338), s. 308, dipnot 1). H. 1nalok ve I. Mffikoff da -muhtemelen Kopriilii'niin bu kanaatinden yola c;OOuak- San Saltlk'm Babai §eyhlerinden oldugunu dii§iinmektedirler (bk. inalclk, The Ottoman Empire, s. 187; Melikoff, "Qui etait San Saltuk?", s. 238. Biz ise yukanda a9-ldaill~rmz sebeple, onlar kadar kesin bir kanaate sahip olmamakla birlikte, San Saltlk'm Babai hareketine mensubiyeti­ne kuvvetli bir ihtimal olarak baklyoruz.

88 AHMET YN?AR OCAK

lerini bertaraf edip Osmanh tahtmda tek b3.§ma kalmaYJ. b3.§aran Qelebi I. Mehmed'in merkeziyet~i politikasma kai§I, Rumeli'de eski Hi.ristiyan feodallerin, Osmanh uc gazilerinin ve timarlanru kaybetmi§ sipahilerin destegini arkasma alarak ayaklanan ~eyh Bedreddin'in giri§tigi bu isyan hareketi, a§agt yukan bii­tiin Osmanh tarihinin gordiigu en geni§ tabanh, etkileri sonraki yiizyillara yan­Slffil§ en biiyiik dini toplumsal hareketiclir97. 0 bu hareketin te§kiladanmasma muhtemelen daha iznik'te Musa Qelebi'nin kaillaskeri iken ba§lann§, fakat halife­leri Borkliice Mustafa ve Torlak Kemal'in ayaklanmaSI iizerine Anadolu'yu terkederek Eflak'a ge~mi§tir. ~eyh Bedreddin'in Eflak'ta bir miiddet kalrugt gorii­liiyor. Amac1 tasarlarugt hareketi oradan yonetmekti. Aynca Eflak beyi Mir~, Musa Qelebi'yle yakmhgt bulunan biriydi ve ona istedigi serbest hareket ortannru saglayabilecekti.

~eyh Bedreddin Eflak'a ge~tikten sonra, ihtimaldir ki buradaki ikameti esna­smda Balkanlar'daki toplumsal rahatSizhgt ve Qelebi I. Mehmed'in saltanatl eline ge9rmesine ragmen, zikredilen toplumsal kesimlerin Osmanh idaresinin ilibeti ve memlekederinde uygulayacagt politika konusundaki -heniiz mevcudiyetini koru­yan- giivensizligini kendi gozleriyle gormii§, bunun iizerine, merkeziyet9 politika­sma kacy oldugu yeni Osmanh sultamna isyan etme kararmt vermi§ti. Ancak ~eyh Bedreddin Eflak'ta daha fazla kalmamt§ ve Dobruca'ya ge~mi§ti.

~eyh Bedreddin'in, kendine o kadar yakmhk gosteren ve rahat imlcinlar saglayan Eflak't btrak.Ip Dobruca'ya ge~i§i, kanaatimizce rastgele bir tercihin sonucu degildi. 0 hi~ §iiphe yok ki San Saltlk'm kim oldugunu ~ok iyi biliyor ve bu bolgelerde onun manevi niifuzunun ne kadar gii~lii ve yaygm oldugunu go­riiyordu. Fakat asil miihimmi, buralarda ha.Ia San Saltlk'm yoluna bagh Kalenderi dervi§lerinin ve zaviyelerinin bulunuyor olmaSiydi. San Saltlk'm Dobruca'da Babadagt'ndaki biiyiik zaviyesi ise elan a~Ikb ve orada dervi§leri ya§lyordu. i§te ~eyh Bedreddin bu sebeple, planladigt isyan i~in muhtemelen kendisine en uygun iis olarak buras1m gormii§ ve gelip yerle§mi§ti98.

97 ~eyh Bedreddin isyamna dair,J. von Hammer'in Osmonb. imparatorlugu Tariln'nden ha.§­lamak iizere, Franz Babinger'den ~erefeddin Yaltkaya'ya, A. Golpmarh'dan Ernst Werner'e, Nedim Filipovic;:'ten son olarak ta Michel Balivet'ye kadar oldukc;:a fazla saYJda inceleme ya­YJmlanrm~ olmakla beraber, ozellikle Tiirkiye'de yaYJmlananlarm biiyiik c;:ogunlugu, bilimsel olmaktan · ziyade ideolojik c;:~malardrr. Son olarak M. Balivet iyi bir monografi yaYJmlarm~iir: Islam Afystique et Revolution Armie dans les Balkans Ottomans: Vze du Cheikh Bedreddin, le "Ha!k9 tk.s Turcs" (1358/59-1416}, Les Editions Isis, istanbull995 (Tiirc;:esi: $eyh Bedreddin: Tasavv'lfue isyan, c;:ev. Ela GUltekin, Tarih Vakfi Yurt yay., istanbnl2000). Aynca bk. A. Y~ar Ocak, Osmonlt Toplumwula Z/-ndUdar ue Miilhidler Tahut Doirenin Dtpna f;!kanW.r, Tarih Vakfi Yurt yay., lstanbull998, 2. bs., ss. 136-202. Bu son c;:all~malarda konu hakkmda ge~ bibliyograf)ra vardir.

98 Machiel K.iel ve Irene Melikoff da bu kanaattedirler (bk. K.iel, "The tiirbe qf San SaWc at Babadag-Dobrut!ja", s. 213; Melikoff, "La communaute lazllbas du Deli Orman, en Bulgarie", Bektachiyya, s. 404.

SARISALTIK 89

0, XIII. yiizytlda San Salnk tarafindan kuru1an ve o tarihlerden beri, Ba­bai hareketinin yarathgr gelenegi siirdiiren Kalenderi dervi§1erinin elinde bu1u­nan bu tekkeyi, ideo1ojik o1arak kendine <_;:ok yakm buldugu i<_;:in se<_;:mi§ o1mahchr. Bir de herhalde, bu sebep1e kendine ko1ayca bag1ayabilecegini dii§iindiigu bu ziimrenin destegini sag1amayi hedefliyordu. Nitekim bunda muvaffak o1mu§ ve arhk harekan buradan hazir1amaya ba§1arm§hr. ~eyh Bedreddin, San Sa1nk'm Babadagr'ndaki bu zaviyesinden, Qelebi I. Mehmed'in yonetimine giiven bes1e­meyen lllristiyan ve Miis1iiman kesimlere yonelik geni§ bir propaganda faaliye­tine giri§mi§ti. 99

Sonunda ~eyh Bedreddin San Salnk zaviyesinden idare ettigi yogun bir propaganda ve haz1rhk faaliyetinden sonra, ba§ta Kalenderiler'den olu§an asil yanda§1an o1dugu ha1de, <_;:e§itli kesimlerden kendine kanlanlarla birlikte harekete ge<_;:mi§ ve 1416 yilinda, Agas:denizi de denihnekte o1up bugiin Bulgaristan'da Deli­orman achy1a bilinen bo1gede fiilen Osmanh dev1etine isyan etmi§tir". Osmanl1 kuvvetleri ~eyh Bedreddin'in taraftarlanna toprak ve dirlik vadedince onemli bir klsrm Osmanh tarafma ge<_;:erek liderlerini yalmz b1raknlar; sadece Kalenderi dervi§1eri sonuna kadar sebat ettiler. Neticede Osmanh kuvvetleri galip geldi ve bilindigi gibi ~eyh Bedreddin yakalanarak Serez'de isyan su<_;:undan yargtlamp 1416'da idam edildi. San Sa1nk zaviyesindeki bu Kalenderi dervi§1erinin (San Saltzk zdzx£yesi Ipklan) Osmanh yonetimi kar§Ih tutum1an ise hep siiriip gitmi§tir100.

99 Msl. bk. ~iikrullah, Behcetii't-T eoarih (Osmanh Tarihleri, n§r. Nihal AtsiZ, Tiirkiye yay., istanbul1949, s. 60; Oru<; Beg, Teodrih-iAl-i Osman, n§r. F. Babinger, Hannover 1925, ss. 43-45; ~Ikp~azade, Teodrih-i Al-i Osman, n§r. Ali Beg, istanbul 1332, ss. 91,93; Ne§ri, Kitab-~ Cihannilmti, n§r, F. Taeschner, Leipzig 1955,1, 46, II, 171-172; idris-i Bitlisi, Hejt Bihijt, Silley­maniye (Esad Efendi) Ktp., nr. 2197, v. 256a; Hoca Sa'deddin, Tdcii 't-T eodrih, istanbul 1280,1, 298; So1akzade, Solak::;tide Tarihi, istanbul1297, s. 135. Kaynaklarda isyamn zamam konusun­da 1416, 1418 ve 1420 gibi muhtelif tarihler verilmekle beraber, o1ay1ann dikkatli bir takibi, dogru tarihin 1416 olmasim gerektiriyor. Nitekim H. inalCJk ta bu tarihi kabul eder (bk. The Ottaman Empire, s. 188).

100 Bu konuya clair bk. Ahmed Refik (Alunay), "Osmanh devrinde Rafizilik ve Bek­t~ilik", DEFM, IX/2 (1932), ss. 34-35.

IV.BOLDM

SARI SALTIK KDLTD: TEKKELERi, MEZAR VE TORBELERi, BEKT N;!ILiK VE ALEviLiKTEKi YERi

SARI SALTIK'IN AQTIGI TEKKELER

Yetmij yedi yerde hem nijamn var Elinde agaytan Zulfikar'zn var Dertlilere dennan ~ah 'zm sende var Erenler serdan Pir San Sultan

Seyyid Seyfullah

Salf:lknOme, Tarih-i Al-i Selfuk ve Evliya 9elebi Sf!Yahatnamesz'nden, San Salt:Ik'm Dobruca'ya yerle§tigi tarihten vefatma kadar ge~en siire i<;inde ba§ta Dobruca'daki Baba Salt:tk tekkesi, yahut zaviyesi olmak iizere, faaliyet sahasmm ha§hca §U a§a~daki tekkelerde yogunla§t:I~m, dolayl.Slyla buralarda ya§adi~m tespit edebiliyoruz. Bunlar onun hayattayken bizzat kendisinin a~t1~ tekkeler olup, kendisi sagken ve oliimiinden sonra etrafinda te§ekkiil eden kiiltiin yarat:Icl­Sl olan ana merkezlerdir.

Baba Salt:tk (Babadaffi) Tekkesi (San Salt:tk Baba ,Zaviyesz)

San Salt:Ik'm a~t:I~ tekkelerin ilki, onun ilk yerle§tigi ve kendi arum ta§Iyan, Tuna kenanndaki Baba Salttk, Osmanli donemindeki aruyla Babadagt, yahut Salt:tkname'deki ismiyle Tuna Baba denilen kasabadaki tekkesidir. Buras1 San Sal­t:Ik'm en maruf ikametgam idi. Bu tekkenin XVII. yiizyildan onceki, yani Evliya Qelebi'ye gelinceye kadarki tarihi hakkmda, yine onun anlatt:Iklanndan ve II. Beyaz1t'm tahsis ettigi vakrflann kaJldanndan ba§ka bir bilgiye sahip degiliz.

Evliya Qelebi, Dobruca "kafirler"in eline ge~tiginde Jlhl1p tahrip edilen ve yeri ~opliik haline getirilen San Saluk tiirbesinin ke§fedili§ini bir menkabeye baglar. Bu menkabeye gore, Osmanh sultam II. Bayezid 1484'te Bogdan (bu­giinkii Moldova) yani Kili (Kilia) ve Akkerman (Cetatea Alba) seferine giderken Babada~'na ugraru~nda, durumu oramn miisliiman halkmdan ogrenmi§ ve ulemadan Kara ~emseddin ile istihareye yatmi§larrur. San Salt:Ik hem sultamn

92 AHMET YN;)AR OCAK

hem de Kara ~emseddin'in riiyasma girerek once Bogdan'm fetheclilecegini miijdeler; arkasmdan da "Beni mezbelelikten kurtar!" diye sultana talimat verir. Aym riiyayt Kara ~emseddin de gormii§tiir. Her ikisi de riiyalanm ayn ayn ka~tlara yazarak §eyhillislama gonderip fikrini sorarlar. ~eyhillislam tiirbenin bulundugu yere bir "asitane" (biiyiik tekke) yaptmlmasmm uygun olaca~m bildi­rir. Mezbelelik temizlenince, iizerinde "Tatar hatnyla" "Haza kabru Salttk Bay S9yid Muhammed Gazf" (Bu Salnk Bay Seyyid Muhammed Gazi'nin kabridir) yazill mermer bir sanduka bulurlar. II. Bayezid hemen miihendis ve mimarlan­na bir tiirbe, cami, kervansaray, imaret, hamam ve medreseden olu§an diger mii§temilatJ. havi bir kiilliye yapmalanm emreder. Fetihten sonra tekrar Babada~'na gelir ve bir sene orada lu§lar. Bu arada §ehrin yeniden in§asma ba§­lanir. Aynca biiyiik ve zengin valuflar tahsis eclilerek kiilliyenin balurmmn siirdii­riilmesi saglamr, in§aat bittiginde, o zaman hayatta olan Bekta§i §eyhi Kldemli Dede (yahut Baba) Sultan'! tekkeye §eyh tayin eder1• 1966 yillnda Babada~'m ziyaret eden G. M. Smith, II. Bayezid'in yapnrch~ kiilliye binalanndan hi<; biri­nin arnk ayakta kalmach~ yazmaktachr2.

Evliya Qelebi'nin bu hikayesinde anlanlan San Salnk'm mezarmm riiya ile ke§fi hadisesi, ba§ka mezarlar i<;in de s1k kullamlan bir motif olmakla beraber, tiirbenin ve kiilliyenin II. Bayezit tarafindan yaptlnh§l ve Babada~'mn iman, hi<; §iiphesiz tarihsel degeri olan bilgilerdir. F. W. Hasluck her ne kadar Babada~ §ehrinin II. Bayezid tarafindan kuruldugunu yaz1yorsa da3, bu ifadesiyle herhal­de yeniden imanm kastediyor olmahchr. Yoksa bu §ehrin San Salnk tarafindan kuruldugunu ve XIV. yiizydda bile mevcudiyetinin ibn Battuta tarafindan haber verildigini biliyoruz4.

Babada~'ndaki tiirbe ve tekkeyi <_;:ok iyi ara§tlrmi§ olan Machiel Kiel bura­smm San SaltJ.k'm ger<_;:ekte ya§ach~, faaliyet gosterdigi ve asli tiirbesinin bulun­dugu yer oldugu kanaatindedir5• Aynca o ve G. M. Smith, II. Bayezid'in §ehrin ve <_;:evresindeki yerlerin vergi gelirlerini buraya tahsis ettigine clair Evliya Qelebi'nin verdigi bilgiyi aqiv belgeleriyle dogrularm§larchr6.

1 Evliy.i Qelebi, III, 366-368. ~- Hasluck, T edkikler, s. 117; ayru yazar, Christianity, II, 432-433. Hasluck Babadagt'mn II. Bayezid tarafindan imar olunduktan sonra Kmm Tatarlan tarafindan islcin edildigini, burada muhtemelen daba eskiden bir Hrristiyan azizine ait mezar bulunmu§ olabilecegini yazar. Aynca bk. Sevgen, s. 2921.

2 Smith, s. 222. 3 Bk. Hasluck, Tedlrikler ve Christianit;y, ayru yerlerde. 4 Bk. yukanda s. 70. 5 Kiel, "The tiirbe of San Saluk at Babadag-Dobrudja", s. 216; ayru yazar, "San Saltuk:

Pionier des Islam", ss. 265. Babadagt'mn XVIT.-XIX. yiizy:lldaki durumu hakkmda tafsilat ir;in bu makalelere bk. Yazar ozellikle bu son makalesinde KemaJ.eddin Muhammed es-Serrac'm eserindeki, San Saluk'm vefat ettigi yerin, ya§achgt - SakCI (isakr;a)'ya yakm olan- yer olduguna dair kaych da zikrederek, burasmm Babadagt oldugunu vurgulamaktachr (bk. s. 265).

6 Kiel, a.g.m, s. 215; Smith, s. 222.

SARISALTIK 93

Evliya Qelehi San Salt:Jk tekkesini ziyaret ettiginde hurada yiiz elli kadar gen~ ve ya.§h dervi§ hulunuyordu. Ona gore -ziyaret ettigi hiitiin Bekta§i tekkelerindeki dervi§ler i~in kullanageldigi ifadesiyle- "cilmlesi eshab-t pak, musalli, sahib-i vera~ drif billdh canlardzr"7. Bu ifadelerden anl3.§1lc:h~ iizere, Evliya Qelehi zamamnda Bahada~'ndaki San Salt:Jk tekkesi ve tiirhesi, ar1lk Bekta§i dervi§leri­nin elindedir.

Oysa San Salnk'm zamamnda ve miiteakihen XV. ve XVI. yiizyillarda hu tekke hi~ §iiphe yok ki, San Salt:Jk kiiltiine hagh Kalenderi deyi§lerinin hir han­na~ idi. ~eyh Bedreddin'in, buraya geldiginde, oradaki Kalenderiler'le beraher oldugundan daha once bahsedilmi§ti. Tekkenin vakdlan da onlann kontroliinde idi. Fakat 2 ~ahan 991 (21 Agustos 1583) tarihli hir miihimme kaych, helgedeki tabirle "San Salnk Baba zaviyesi"ne gelen sadakalar (adak ve kurbanlar, para ba~§lan vs.) dan yaralanmak maksachyla baz1 kimselerin zaviye vakfina ait yerle­re ha§ka zaviyeler ve halvethaneler yaparak bu sadakalan kendilerine alchklanm, San Salt:Jk zaviyesinin zarara ugratilch~m hildiriyor. Bu seheple zaviyenin der­vi§leri hirer hirer da~§lar ve hu da hiiyiik hir zarann meydana gelmesine yol a~rm§1:J.r. Belgede Babada~ kachsrndan hu duruma engel olunmas1 isteniyor8.

Kalig;ra Sultan v~a Yilan Tekkesi

San Salt:Ik'm bir ejderhayt oldiirerek kral kizlanm kurtarch~m anlatan me§hur menkaheye anfla Salttkniime'de Yilan Tekkesi ac:hyla zikredilen Kaligra (veya Kalliakra) tekkesi, Varna (Bulgaristan)'nin kuzeyinde hulunmaktayc:h. Bu­rasi hakkmda Salf:lk:ndme'de fazla hir hilgi olmamakla beraher, yine Evliya Qelehi sayesinde, en azmdan onun zamamndaki durumu hakkmda ilgin~ haz1 malu­mata sahip hulunmaktaytz. Evliya Qelebi huras1m Tekiyye-i Kalig;ra Sultan achyla zikreder ki, Kaligra Sultan'm San Salnk oldugunu biliyoruz. Tekke Karadeniz kenannda denize dogru uzanan Kaligra humunun aym ach ta§Iyan sarp kayahk­lan iizerindeki kalede bulunmakta olup San Salnk'm tiirbesi de, menkabede ejderin ya§ach~ magara olarak hilinen magaramn i~indedir. Menkaheye gore, burasm1, ejderhayt oldiirdiikten sonra miisliiman olup Ali Muhtar achm alan kalenin krah yap1:J.rmi§1:J.r.

Burada XVI. yiizytl ortalannda hala Kalenderiler (lflklar) hulunuyordu. Bunlann "~er'-i §erife ve din-i islam'a muhalifha'z1 kelimat itdiikleri", diger tek­kelerdeki "ehl-i hid'at" I§Iklar'la hir olarak aykin hareket ve fiillerde hulundukla­n, kisaca "Ehl-i Siinnet ve Cemaat" mezhehine uymaytp "hilM-1 §er'-i §erif dav­ram§lar sergiledikleri goriildiigunden, takibat ve tahkikata tahi tutulduklan anla-

1 Evliya Qelebi, III, 369. a Ba§bakanhk Osmanh Ar§ivi, Muh:imme Difi;eri no: 51, s. 73'ten naklen Ahmet Refik,

"Osmanh devrinde Ra:&zilik ve Bekta§ilik", DEFM, IX/2 (1932), s. 59.

94 AHMET YN?AR OCAK

§illyor9• Bu konuda Osmanh merkezi iktidan en ufak bir taviz vermemi§, Ehl-i Siinnet'e uyanlar yerlerinde b1rakllnn§, uymayanlar ise tardedilmi§lerdir.

Bu tekke de tipki Babada~'ndaki tekke gibi, XVII. yiizylida artrk Bekta§i­ler'in mekamd!r. Buradaki Bekta§i dervi§leri de Evliya Qelebi'ye gore her zaman oldugu gibi "hirer sahib-i ma'rifet, ehl-i ilim ve fazl canlard!r. Ciimle Ehl-i Sun­net ve Cemaat'den mii'min, muvahhid, evkat-1 hamselerini mescidlerinde eda ider sahib-i tertip yiizii miitecaviz i§Ikan-1 sad!kand!r"IO. Tekkenin sag ve sol taraflanndaki kayalann i<;;ine oyulmu§ arpa ve bugday ambarlan bulunmaktad!r. Ziyaret<;;iler tekkeye adad!klan kurbanlan kesip kayalar iizerine b1rakarak kartal ve §ahinlerin almas1m beklemektedirler. Zira kurbanlann bu hayvanlar tarafm­dan yenilmesi, dileklerinin olac~m, yenmemesi ise aksini gosterinni§11 •

Hasluck kendi zamamnda burada tekke binasmdan hi<;;bir iz bu­lunmad!~m, buna ragmen yorenin lliristiyan ve Miisliiman halklmn buras1m hila ziyaret etmekte oldugunu bildiriyori2.

Kznm 'da Baba Salttk kasabaszndaki Tekke

Bu tekke, II. 1zzeddin Keykavus'un Berke Han tarafmdan Bizans esaretin­den kurtanhp Tiirkmen a§iretiyle Dobruca'dan Kmm'a go<;;iiriildiigu zaman, Kefe yaklnlannda, Sogdak civannda kurulan ikinci Baba Salttk kasabasmda, veya §ehrinde bulunuyordu. Salttk:niime, San Saluk'm Moskov diyanna yapti~

gazilarda, bu kasabadaki zaviyesini iis olarak kulland!~m yazar. Ebu'l-Hayr-1 Rumi'nin, bu Baba kasabasrmn kafirlerin hiicumuna ugrayarak yaklhp yilild!gm­dan, bu arada San Saluk zaviyesinin de Ezantamariye (Sainte Marie ?) ad!yla HlZlr-llyas'a (Saint George) adanan bir kilise haline getirildiginden ve kendi za­mamnda burada bir mescid oldugunu kaydettiginden daha once bahsedilmi§til3. Buradaki tekke hakkmda ne yazlk ki daha fazla bilgimiz yoktur.

ADINA SONRADAN AQILAN TEKKELER

Eski Baba Tekkesi

Bugiinkii ad!yla Tiirkiye'de Babaeski'deki bu San Saluk tekkesi (ve tiirbesi) her ne kadar Salttknr1me'de onun belli ba§h dort ana mekamndan ve faaliyet iis­siinden gosteriliyorsa da, digerlerinin, yani Babada~, Kaligra ve Kmm'daki ii<;; tekkenin aksine, tarihen San Saluk'la bir baglantlSl olmarm§hr ve bu hikiye ta-

9 Ahmet Refik, ss. 34-36. Biri 12 Muharrem 967 (14 Ekim 1559) tarihli, digeri lO Safer 967 (11 Kasnn 1559) tarihli bu iki miihimme kaydmm metinleri buradachr.

to Evliya Qe1ebi, II, 138. u A.g.e, II, 139. 12 Bk. Has1uck, Tedkikler, s. 27; kr§. Christianiry, II, 429-430. t3 Ebu'1-Hayr-i Rfuni, I, 155.

SARJSALTIK 95

rihsel olarak dogru degildir. Zira Edime'nin fethi ve buraya miisliiman niifusun yerle§mesi ancak l36l'deki fetihten sonrachr. Bu itibarla Babaeski'deki tekkenin, ancak Edime'nin ve yoresinin fethinden sonra buralara yerle§en, muhtemelen vaktiyle San Salnk'm go<; ettigi Karesi havalisi kokenli Kalenden dervi§leri ara­smda ya§ayan San Salnk kiiltii sebebiyle, onunla irtibadanchnlmi§ olabilecegi dii§iin iile bilir.

Bununla beraber, buradaki eski Saint Nicolas (Aya Nikola) manasnnndan <;evrilme San Salnk tekkesinin mevcudiyeti tamamiyle ger<;ektir. Bunu XVI. ve XVII. yiizyillarda buradan ge<;en Avrupah el<;ilerin seyahatnamelerinden de gorebiliyoruz. Buradaki tekkeyi Turk kaynaklanndan yalmzca Salf:lkname ve Evlryli ()elebi Sryahatnamesi haber veriyor. Birka<; Avrupah seyyahm da bu tekkeye clair ilgin<; gozlemleri varchr. Salf:lknlime'ye gore, San Salnk burada bir kiliseyi zaviye haline getinni§ti ve devamli buraya gelip konaklarch. Tekkenin bulundu­gu kasaba, bolge ile ilgili Osmanh resrni kaYJdannda, mesela tahrir ve evkaf defter­lerinde Baba-yzAtik achyla arnlmakta, Salf:lkname'de Eski Baba diye ge<;mektedir,l4_

Salf:lkname buradaki tekkenin kurulu§unu ilgin<; bir menkabeyle anlanr. Buna gore San Salnk Enderiyye (Edime) §ehrini ku§atmaga gelmi§ ve it;indeki kafirleri miisliiman olup §ehri sulh yoluyla teslime ikna etmege <;ali§llll§hr. Sonunda §ehir kafirlerde, kale San Salnk'ta kahr. Kaledeki biiyiik kiliseyi cami haline getirirler ve biti§igine de bir zaviye yaparlar; ;leyhin yamndakilerden bir kisnn oraya yer­le§ir. San Salnk buraya her geldiginde bu zaviyede ikamet ederdi. Sonra oradan ba§ka bir hisara gelirler. Buradaki manasnrda ise kirk rahip kalmaktachr. San Salnk ve rahipler. ayn ayn o gece riiyalannda Hz. Muhammed'i goriirler. Hz. Muhammed San Salnk'a burada "islam'm <;era~m yanchnnasim", ileride bura­lann miisliiman olaca~m bildirir. Rahiplere ise, oglunun (San Salnk) oraya gele­cegini, o geldiginde miisliiman olmalanm, oglunun mezanmn da orada buluna­ca~m soyler. Ertesi giinii birbirlerine riiyalanm anlatnklannda, rahipler bir §arda miisliimanh~ kabul edeceklerini bildirirler: Bu §art, San Salnk'm burada ebediyyen sonmeyecek bir ''<;erag" yanchnnas1chr. San Salnk istendigi gibi <;era~ yanchnr. Rahipler <;era~ sondiinneye <;ah§Irlarsa da ba§aramazlar ve topluca miisliiman olurlar. Ba§kanlan istefan da aym riiyaYI gormii§tiir. Boylece San Salnk onun achm da ismail koyar; manasnn cami, daha dogrusu tekke yaparl5. i§te Eski Baba tekkesinin ve oradaki San Salnk tiirbesinin Salf:lkndme'deki hikayesi budur.

Avrupah seyyahlann gozlemlerine gelince, 1567'de istanbul'a gelen italyan asilli Avusturya el<;isi Antonio Pigafetta, bu tekkeyi ziyaret etmi§, tuhafina giden

14 Msl. bk. a.g.e., pek"ok yerde. 15 Ebu'l-Hayr-i Rfuni, II, 23-26.

96 AHMET Y~AR OCAK

is;indeki e§Ya)'l anlatnn§ ve burasmm esasmda Saint Nicolas'ya adamm§ bir ma­nastlr oldugunu duydugunu kaydetmi§tir16.

1574-1578 tarihleri arasmda yine bir Avusturya els;ilik heyetinde istanbul'a gelen gorevli Alman ilahiyat<;1 Stephan Gerlach, 1578'de geri donerken bu tek­keye ugraml§ ve aynen, eskiden Saint Nicolas'ya adanffil§ manastlnn, §imdi Tiirkler'in elinde oldugunu ve burada s1rtlannda koyun postu olan dervi§lerin (Kalenderiler) ikamet ettigini yazmakta, ve upkl giiniimiizde tiirbelerde gormege alt§Ik oldugumuz baz1 tarikat aksesuarlanndan (iri taneli tespihler, geyik boynuz­lan, bazt eski kesici ve delici silahlar, §amdanlar, levhalar vs.) bahsetmekte ve Eski Baba hakklnda bilgi vermektedir17• Buraya Eski Baha (Baba-)'l Atik) denme­sinin sebebi ise muhakkak ki, Dobruca'daki Baha (Babadagl) ile ayru ismi ta§lffil§ olmas1 dola)'lsiyla kan§Ikhga meydan vermemek iizere, buras1m "eski" srl"anyla anma zorunlulugudur.

1587 yilinda istanbul'a gelen Bartholomaeus Petz yonetimindeki bir ba§ka Avusturya heyetinde bulunan Alman eczao Reinhold Lubenau, seyahatname­sinde yine bu tekkeyi anlatarak buras1mn Saint Nicolas'ya ait eski bir manastlr oldugunu ve §imdi Sares Soldak (San Saltlk) adh bir mristiyamn mezannm bulun­dugunu yaztyoriS. Bu da San Saltlk'rn Huistiyanlar'ca da benimsendigini anlatan tarihsel bir §ehadet kabul edilebilir.

Her ii<; Avrupalt gozlemcinirl siirekli Saint Nicolas'dan bahsetmeleri, bunla­nn bu bilgileri Eski Baba'nm Hlristiyan halklndan aldillanm gosterdigi gibi, ozellikle sonuncusunun San Saltlk'rn bir Ihristiyan oldugunu soylemesi, onun yorenin mristiyan halkmca Saint Nicolas ile ozde§le§tirilerek kendilerine maledildigini gostermesi haktffilndan 6nernlidirl9.

XVII. yiizylida Evliya Qelebi ile iki ingiliz gozlemcinirl bu Eski Baba tekke­sinden bahsettigini goriiyoruz. Evliya Qelebi buraya geldiginde buras1 bir Bekta§i tekkesidir. Fakat seyyaluffilZ dervi§lerin azhgtndan ve evkafmm bir taklm haris ki§iler eline ge<;tigmden b~ka herhangi bir §ey s6ylemiyor20. 1652'de buradan ge<;mi§ olan Robert Bargrave, tekkenin Tiirkler'in San Saltlk Baba dedik1eri

16 Bk. ltinerario di Marc Antonio Pigtifetta, Zagreb 1890, s. 161'den naklen, Milan Adamovic," Das Tekke von Sari Saltiq", MI, 5 (1979), s. 17.

17 Stephon Gerlach tkp Aeltem Tage-BU£h, Frankfurt 1674, s. 51l 'den naklen Hasluck, Christianify, II, 761; Adamovic, a.g.m., ss. 18-19.

18 Reinhold Lubenau, Beschreihung tier Reisen, Konigsberg 1912-1930, s. 157'den naklen Adamovic, a.g.m., ss. 18-19. Her ii~ gozlemcinin seyahatnamelerindeki ilgili pasajlar bu maka­lede ahnt:tlaillillij metinler olarak mevcuttur.

19 K.r§. Christio.nify, I, 54-55, II, 431. 2o Bk. Evliya Qelebi, ill, 482.

SARISALTIK 97

birine, Rurnlar'm ise Aghios Nikolas (Saint Nicolas) admdaki azize ait olduguna inanchklanru yaz1yor21.

Diger ingiliz seyyahjohn Covel 1675 yilmda buras1m ziyaret ettiginde, tek­kede muhtemelen yine Bekta§iler varmr, ama Evliya Qelebi'nin gozlernledigi gibi neredeyse hi~ yok denecek kadar az saYidamrlar22.

Babaeski'deki San Saltlk tekkesinin XIX. yiiZY!i sonlanna kadar bir Bekta§i tekkesi olarak ya§amaya devam ettigini, kendisi de bir Bekta§i babas1 olan V ahit Liitfi SalCI'run burada Ya§affil§ baba ve dervi§lere clair yazllanndan anl!yoruz23. 1877-1878 Osmanl1-Rus harbinde Ruslar Babaeski'yi i§gal ettiklerinde, tekkeyi Saint Nicolas amna yeniden kiliseye ~evirmi§lerse de, onlann gidi§ini miiteakip tekrar Bekta§i tekkesi haline getirilmi§tir24.

Ki1tahya-$f!)'hli1' dek:i San Selcilk Tekkesi

Bugiin ayakta olmayan bu tekkeden yalruzca Vildyetname-i Haczm Sultan'daki bsa bir kaYit aracill~yla haberdanz. Buna gore, Bekta§i geleneginde Hacr Bekta.§-1 Veli'nin halifesi olarak bilinen Hacrm Sultan Mente§e ilinden donerken ~eyhlii'ye ugrar25• Orada Begce (veya Pak~a) Sultan ve Habib Hacr isirnli iki miiridini yanma alarak Kurban Bayrami'nda Seyitgazi'de yapllacak olan biiyiik ayine kaclmak iizere yola ~Ikar. Fakat fi.rtma, yagmur yolculugu imkanSIZ hale getirir. S1~acak bir yer ararlarken yabnlardaki San Selcilk Asitanest'ne s1~nmaYI dii§iiniirler26. Bu San Selciik herhalde San Saluk olmahmr. Hac1m Sultan'm menahb1 tahminen XV. yiiZYII sonlannda kaleme ahnm~na gore, demek ki bu tekke en azmdan bu tarihlerde mevcut bulunuyordu. San Saluk'm arum ta§1mas1 ise, samyoruz, onun vaktiyle Dobruca'ya go~meden once buraya yabn bir yerde ya§am~ zamanki §Ohreti ve yine bu yiizylida bu havalide de slk rastlam~m1z Kalenderi dervi§leriyle ilgili bulunsa gerektir.

Bu iki tekkenin haricinde, a§a~da da goriilecegi gibi, San Saltlk'm mezar veya tiirbesinin bulundugu hemen her yerde bugiin kahntilan bulunan veya hi~

21 R. Bargrave, Trl1lJels, Bodleian Codex Rawlinson, nr. C. 799, v. 50 b'den naklen, Hasluck, Christia:nity, II, 762.

22 Has1uck, aym yerde; kq. Adan10vic, a.g.m., ss. 22-23. 23 Bk. V. Liitfi Saki, "HaC! Rasih Baba", HBH, saYI: 66. Nisan 1937, ss. 145-147 ; "

Kurban ismail", HBH, saYI: 69, Temmuz 1937, ss. 185-188; kq. Thierry Zarcone, "Alevi et Bekta§i de Thrace orientale", ss. 636-637.

24 Zarcone, a.g.m., s. 637. 25 HaClln Sultan XV, yiizyilm iinlii bir Kalenderi §eyhidir (bk. A Y~ar Ocak, "HaCim

Sultan", 7DV1A. 26 Bk. Dervi§ Burhan, Vzl4yei:Julme-i Hactm Sultan, s. 71: "~u yolanda bir llsildne vardtr San

Selciik dirler anda yatahm. ... ".

98 AHMET Y~AR OCAK

izi kalmanu§ tekkeler mevcuttu. Ancak bnnlar yukandakiler gibi San Salt:Ik ach­na a~J.lrm§, tekkeler degildi. Bunlann bir kisrm Bekta§i tarikatma ait bulundugu gibi, mesela Bosna'da Mostar yakinlannda Blagaj (Blagay) kasabasmdaki tekke benzeri, sonradan ba§ka tarikadara ge~mi§ olanlan da varch. Blagaj'daki bu tek­kenin, Bosna-Hersek'in 1466'da Fatih Sultan Mehmed zamamnda fethinden sonra kuruldugu, zamanla Bekta§iler'e Halvetiler'e ve hatta Nak§ibendiler'e ge~­tigi rivayet edilmektedir. 1980'lerdeki depremde yihlrm§, fakat sonra aynen 1851 'deki tarz1yla yeniden yapJ.lnn§ttr27.

MEZARLARI, TDRBELERi VE MAKAMLARI

Birinci boliimde, Evliya Qelebi'den naklen, San Saltlk'm vefaundan once yedi tabut haz1rlanmas1m istedigi; ~iinkii vefat edince yedi krahn her birinin, tabutunu kendi memleketine gotiirmek i<;in sava§mak isteyeceklerini haber ver­digi; ger<;ekten de vefat edince krallann gelip hirer tabut ahp kendi melekederine gotiirerek ayn ayn yedi yerde defnettikleri belirtilmi§ti2B. Bu tiir bir olayin sadece San Salt:Ik'a mahsus bulunmach~ malum ohnakla beraber, a§a~da goriilecegi gibi, hi~ birinin mezar veya makamlannm San Saluk'mki kadar da <;ok ohnach~ meydandachr. Bu durumun San Saltlk kiiltiiniin onemini ve yayg~nll~m goster­digi muhakkaktlr. Hasluck ise Evliya Qelebi'deki bu menkabenin Bekta§iler tara­fmdan kendi dini propagandalan yaranna kullamhnl§ olup, Bal.kanlar'daki diger San Saluk tekkelerini de i§gal edip i§gallerini me§rula§tlrma ve aynca, bu mezar­larm bulundugu yerleri fetih i<;in miicahid dervi§leri te§Vik amacma yonelik ol­dugu kanaatindedir29.

Burada ilgin<; olan, bu "yedi tiirbe veya mezar" motifinin nereden kaynak­lanch~ meselesidir. Tabii buna "yedi ba§h ejder", ejderi oldiiren "yedi ok" ve "yedi tabutu" da eklemek miimkiindiir. Ashnda bugiin San Saltlk tiirbe ve me­zarlarmm sayiSI daha fazla ohnakla beraber menkabe neden "yedi" sayiSmda 1srar etmektedir? Bunu eski Tiirkler'deki yedi rakammm kutsalhgma veya :tbrani ve Fenike etkilerine dayanchnhp dayanchrJ.lamayac~ soranlar30, yahut San Saluk'm tiirbelerindeki mezarlann iri ciisseliligine (?) baglayanlar ohnakla bera­ber31, bize gore bunun kokenini daha Xll. yiizyli gibi, Osmanll fetihlerinden ii<; asrr ewel, Balkanlar i<;in miisliimanligm tarihi bakirmndan olduk~a erken sayJ.lacak bir devirde, buralarda mevcut ismaili kolonileri sebebiyle ismailik'teki yedili inan<; sistemine baglamak dogru olabilir. Bilindigi gibi, ismaililige achm veren imam

27 G. M. Smith, "Some tiiTbes/maqiims rif San Saltulc'~ s. 223; Mahmud ~evki, "Biagay'daki tekke", llim ve Sana~ say~: 15, Eyliil-Ekim 1987, ss. 25-29.

28 Evliyli (:elebi, IT, 136-137. 29Hasluck, Tedkikler, ss. 117-118. 30 Msl. bk. Kaleshi, ''Albanische legenden um San SaltuJc'~ s. 817. 31 Msl. bk. Hasluck, a.g.e., s. 117 ; kr§. ayru yazar, Christiani_ty, IT, 433.

SARISALTIK 99

ismail, altma imam Cafer-i Sachk'm ogullanndan biridir ve bu mezhebin itikadm­ca yedinci imamchr. Bu sebeple ismaililige YedijmamMe;dlebi de denmektedir32.

Hi<; §iiphesiz bu menkabe, San Salt:lk kiiltiiniin yaylichSI, daha dogrusu, Sa­n Saltlk'm bu yerlerde eskiden ya§anu§ veya oyle kabul edilen Hiristiyan azizle­riyle ozde§le§tirilmesi suretiyle olu§an kiilt yerlerini gostermesi bakmundan il­gin<;tir. Ama, bu mezar yerlerinin izalum yapmak i<;in uyduruldugu da <;ok a<;Ik­tlr. ~imdi bu tiirbeleri siras1yla inceleyebiliriz.

Babadafft Tiirbesi

San Salnk'm ger<;ek mezanmn burada bulunduguna clair hem kaynaklar, hem de ara§tlnCilar arasmda bir ittifak varmr. Onun buradaki tekkesinde vefat ettigi, Saltlk:nlime'de de ac;Ikc;a ima edilmektedir. Burada §eyhin, ihtiyarllk <;aSinda bu tekke yakmlannda yaptlSI bir sava§ta yaralanarak vefat ettigi yazar33• Bu c;ok muhtemeldir. San Salnk'm Kmm'daki zaviyesinde vefat ettigine clair, 1940 YI­hnda Biikre§ Bizantoloji Ara§tlrmalan Enstitiisii miidiirii Pere Laurent'm bir iddias1m Nazmi Sevgen Hamdullah Suphi Tannover'den naklen kaydediyorsa da34, bunun dogru olmadiSI anla§Ilmaktadrr.

BabadaSI'ndaki tiirbenin digerleri ic;inde ayncal!kh bir yeri bulunmaktachr. Bu tiirbe hakkmda en eski bilgilerimiz, II. Bayezid'in 1484 yilinda buraya tahsis ettigi vahflarm kayru ile, onun San Salt:lk'm eski mezarmi riiya yoluyla ke§fetti­gine clair hikiyeyi anlatan Evliya Qelebi'den oteye gitmiyor. Dnlii seyyah, Kmm ham Menglii Giray'm ve o zaman tekkede §eyh olan Kldemli Baba'mn riiyasm.a giren San Saltlk'm taliman iizerine, II. Bayezid'in yapt1rchSI tiirbeyi orten kur­§Unlu kubbenin kalchnhp yerine tahta bir killah yapilmasma clair menkabeyi anlatt:lktan sonra, tiirbeyi tasvir eder. Tiirbe o zaman dortko§e kirgir bir yap1dan ibarettir. Sanduka npkl bugiinkii tiirbelerdeki sandukalar gibi ye§il ipek bir or­tiiyle kaph olup, duvarlar hiisni hat levhalanyla siislenmi§tir. Rahleler iizerinde muhtelif padi§ahlar tarafindan hediye edilmi§, <;ok klymetli miizehhep mushaflar vardrr. Ba§ ve ayak ucunda adam boyu yiikseklikte miizeyyen §amdanlar, bu­hurdanlar ve gillabdanlar, tavanda klymetli avizeler asil1 bulunmaktachr, ki sey­yaha gore bunlann benzeri e§Ya pek nadirdir35.

San Saltlk'm bu tiirbesi, bugiin BabadaSI'mn kenanndaki Ali Pa§a Ca­mii'ne yahn bir yerdedir. Moloz ta§tan in§a edilmi§ binamn iistii, iizeri kiremit­lerle kaph basit bir ahpp c;an ile kaph, ta§tan kubbe ile ortiiliidiir. Tiirbe binas1-

32 ismaililik inan9anndaki yedili sistem i~in bk. Henry Corbin, Histoire de La Plrilosophie Islamiqu£, Gallimard, Paris 1964,1, 127-131; Daftary,ismailtler, ss. 252-254.

33 Bk. ikinci Boliim, s. 60. 34 Sevgen, ss. 2920,2921. 3s Evliya Qelebi, III, 368-369.

100 AHMET Y~AR OCAK

run San Salt:Ik'm oliimiinden uzak olmayan sonraki bir zamandan kalrm§ olabi­lecegi gibi, Rus istilasmdan sonra da yapilirn§ olabilecegi tahmin ediliyor36.

Tiirbe bugiin, Evliya Qelebi'nin tasvir ettigi bu muhte§em goriintiiden c;:ok uzak olmakla beraber 1960'larda hiila ayakta idi ve ic;:eride c;:1plak bir tahta san­duka bulunuyordu. Tiirbe c;:ogunlukla kamnlar tarafindan ve ozellikle Per§embe ve Pazar giinleri c;:e§itli amac;:larla ziyaret edilmektedir37• Eskiden biiyiik torenler halinde icra edilen bu ziyaretlere Hrristiyanlar da kattlmakta idi. Giiniimiizde ise onlann artik bu ziyaretlere son verdikleri belirtiliyor3B. Bugiin ise oldukc;:a miitavazi bir bic;:imde yeniden tamir edilerek ziyarete ac;:lirm§ bulunmaktamr. Bu­rada San Salt:Ik hakkmda, hemen benzeri biitiin ziyiiretgiihlar hakkmda duyul­maya all§Uan efsaneler halk arasmda bolca anlattlmaktaffir39.

Kalliakra Kalesi Mezan

Bugiin hic;:bir iz kalmarm§ bulunan bu mezar, San Salt:Ik'm en me§hur menkabesi olan ejderha menkabesinin gec;:tigi yer olmas1 dolaJ1s1yla yiiZJlllar boyu bolgenin hem illristiyan hem de miisliiman halklarmca takdis edilmi§ onemli bir mekiinmr ve menkabesine gore onun defnedildigi yedi yerden biridir. Miisliimanlar burasrm San Salt:Ik'm mezan niyetiyle ziyaret edip adaklar adar­ken, I:hristiyanlar Saint Nicolas'mn mezar yeri inanc1yla ziyaret etmekteydiler. Ama Hasluck kendi zamamnda buras1mn Tiirkler arasmda art:Ik HaCl Baba diye bilindigini yaziyor40. Ona gore bu mekanla ilgili olarak San Salt:Ik'a maledilen ej­derha menkabesinin Saint George'a ait oldugu bilinmekle beraber, yore halkl arasmda aym zamanda ilyas Peygamber'e ait olduguna da inanilmaktamr41. Fakat burada Saint George'un islam halk inanc;:larmda I:hZir-hyas ile ozde§le§tirildigi hatrrlanacak olursa, sonuc;: yine aym kap1ya, yani Saint George'a gkmaktadrr.

Esk:i Baba Turbesi

Saltzknfime'nin, buradaki kilisenin altma gomiildiigunii belirterek onemle zik­rettigi Eski Baba'daki mezara, Evliya Qelebi'de bir tek ciirnle ile "Bir zfyfiretgfih da burada vardtr" §eklinde klsaca temas edilir42. Nazmi Sevgen, eskiden Cedid Ali Pa§a Camii'nin hemen yamnda bulunmakta olan San Salttk tekke ve tiirbesinin,

36 Kiel, "The tiirbe q[San Salttk atBahadag-Dolmulja", s. 217-218. 37 Smith, s. 222; ~-HalUk A kahn, "San Saltuk'un tiirbe ve makamlan iizerine", L Ulusla­

rarast Turk ~yost Eren ve Evliytilan Kongresi Bildirileri., Ankara 1998, s. 21. 38 Akahn, a.g.m., ss. 21-22. 39 Bunlar ic;in bk. Maria Batc;a, "Romanya-Dobroudja Tiirk top1ulugunun top1umsal ha­

fizasmda San Saltlk Baba, Babadag §ehrinin kurulll§ efsanesi", I. Uluslararost Tiirk DU7[Yost Eren ve Evli;yalan Kongresi Bildirileri., Ankara 1998, ss. 7 5-84.

40 Bk. Hasluck, Tedkikler, ss. 59-70; kr§. aym yazar, Christianity, II, 429-430. 41 A.g.e, aym yerlerde. 42 Evliya Qelebi, 111,481.

SARISALTIK 101

Balkan harbi esnasmda Bulgarlar tarafmdan izi kalmamacasma tahrip edildigini yazar43. Muhtelif tarihlerde Babaeski'deki bu San Salt:Ik tekkesini ve tiirbesini ara§hran G. M. Smith ve T. Zarcone da burada hem tekkeden, hem de tiirbe­den hi<; bir iz bulamachlar. Smith'in yerinde edindigi bilgiye gore, eskiden Baba­eski kasabasmm dogusundaki HaCI Hasan veya Dere mahallesinde San Saluk'm hem tekkesi hemde tiirbesi hala ayakta imi§44• Zarcone ise 1940-1945 arasmda San Salt:Ik'm tiirbesinin hala ayakta oldugunun ve 1stanbul-Edirne karayolu yaplhrken yililchg'lmn kendisine soylendigini bildirmektedir45 .

Hasluck bu civarda bir de Saltuklu koyiinden soz ediyor ki, bunun bir muhi­mine kaychnda ge<_;en Salt:tk Kayu ohnas1 <_;ok muhtemeldir46 .

En eski kaynaklar ve gozlemcilerce San Salt:Ik'a ait oldugu bildirilen tiirbe ve mezarlann ch§mda, XV. yiizyli ba§lanndan XVI. yiizyil sonlanna kadar siiren Osmanh fetihlerine paralel olarak zamanla kiiltiin yayilchg'l Balkanlar'da ve Bek­ta§iligin ve Aleviligin etkisiyle Anadolu topraklannda ba§ka mezar ve tiirbeler ortaya <_;Ikml§hr. San Saluk'1 kendi geleneginin en onemli evliyasmdan biri olarak kabul ettikten sonra, Bekta§l tarikaunm yayilchg'l her bolge, Karaca Ah.met Sul­tan, Karadonlu Can Baba ve digerleri gibi, San Saluk'm mezanm da kendi bol­gesinde bir mekana yerlqtirecekti. Bu ka<_;Imhnaz bir sosyolojik olgudur ve ba§ka inan<_; sistemlerinde de benzerleri goriilmii§tiir. i§te San Salt:Ik'm §imdi bahis konusu edecegimiz tiirbe ve mezarlan, boyle bir olgunun iiriinii olarak hem Balkanlar'da hem de Anadolu'da kat§Irmza <_;iliyor. DolaYJSiyla bu tiirbe ve mezar­lar, ozellikle Arnavutluk ba§ta ohnak iizere, gerek eski Yugoslavya'Yl olu§turan bugiinkii farkh bolgelerde miinhaSiran Bekta§iligin, gerekse Dogu Anadolu'da Bekta§ilik ve Aleviligin, tarihsel olarak San Salt:Ik'la uzak yakm hi<; bir alakas1 bu­lunmayan cograf)ralarda yarattrg'l mekanlarchr. DolaYJSiyla bu tiirbe ve makamlar, San Salt:Ik kiiltiiniin ne kadar canli ve yaygm oldugunun gostergeleridir.

I. Balkanlardaki tiirbe ve mezarlar

Bekta§i tarikah dolaYJsiyla Arnavutluk'ta San Salt:Ik kiiltii <_;ok gii<_;hi bir ha­kimiyet kurmu§tur. Bu konuda Hasluck'un "Bekta§i propagandas1" tezi, once Kalenderiler, sonra Bekta§iler §eklinde diizeltilmek kaychyla kanaatimizce dog­rudur. San Salak kiiltiiniin Arnavutlar araSinda <_;ok gii<_;lii bir §ekilde tezahiir

43 Bk. Sevgen, s. 3020. 44 Smith, s. 220. 45 Zarcone, "Les tekke de Sari Saltuk a Babaesk:i et d'Ariz Baba a Havsa'~ s. 633. Gorii1diigu gi­

bi N. Sevgen'inki hari<_;, diger iki arJ.§tmcmm goz1em1eri birbiriy1e uyu§maktadrr. Muhtemelen ii<,: arJ.§trncrmn haber kaynaklanmn farkhhgt bu <_;eli§kinin sebebi o1abilir.

46 Bk. BOA, Muhimme Dtifieri, no: 60, s. 41.

102 AHMET Y~AR OCAK

ettigi yerleri, bu kiiltii ~ok iyi inceleyen Hasan Kaleshi'nin makalesi sayesinde iyi biliyoruz.

Bu yerlerin en onemlilerinden biri, Osmanh donemindeki amyla Ak~ahisar, yani Kruja'mr. San Saltik'm buradaki kiiltii, npki Bulgaristan'da Kaligra'daki gibi yine bir ejderha menkabesine, daha dogrusu, bu "yiizer gezer" menkabenin, hanrlanaca~ iizere, birinci boliimde Hasan Kaleshi'nin yerinde tesbit ettigi §ifa­hi rivayetten naklen ozetledigimiz Arnavutluk versiyonuna dayanmaktadir. Bu versiyonda, San Saltik Kruja'ya gelmi§ ve krahn klZlm yemek isteyen ejderha)'l oldiirmii§, fakat kendisinin kral tarafindan oldiiriilecegini haber ahnca ii~ amm­da Korfu adasma ge~erek orada vefat etmi§tir; mezan da oradamr. Kruja civa­nndaki bir da~n am da Mali i San Saltukut (San Salnk da~) 'tur ve buradaki bir magarada bir San Saltik tiirbesi bulunmaktamr47.

Djakovica'da da San Saltik ~ok saygm bir kiilte konudur. Buradaki tiirbesi, Sadiyye tarikan elinde olup ~ok tamnml§ bir ziyaret yeridir. Bu ziyaretler am ge~en tarikahn usuliince, kudiimler ~ahnarak icra edilmektedir48,

Kosova- Metochia'da, Pec'e iki km. uzakhkta Vorri i San Saltukut (San Saltik mezan) bulunmakta olup ffiristiyanlar burasrm Saint V asilije'e ait bilmekte ve mum yakarak dua ehnektedirler. Ozellikle Sah giinleri ziyaretc;i saylSl artmakta­mr. Aynca ylida bir kere 2 Agustos'ta, bolgede "Ali giinii" denilen giinde biiyiik kutlamalar yapumaktaffir49. Bu tiirbeden ba§ka §uralan da San Saltik'a ait ziyaretgililar olarak biliniyor: Ohri'de Saint (Sveti) Naum, Korfu'da Saint Spiridon manasnrlan; Arnavutluk s1mnnda Pa§trik da~nda Nahiye-i Has ve bir San Salnk tiirbesi (Buraya ~qitli hastahklann tedavisi i~in gelinmekte ve kurban­lar kesilmektedir); Pec'e on yedi km. uzakhkta Prilep koyiinde bir San Saltik tiirbesi daha bulunmaktamr50.

H. Kaleshi'nin zikrettigi Ohri'deki bu Sveti Naum manasnnm, 1920'lerde Jean Deny de ziyaret ehni§tir. 0 da buras1mn San Saltik'm tekkesi ve iistii ku­ma§larla ortiilii mezann da ona ait oldugunu belirttikten sonra, her yd burada H1drellez'e yakin biiyiik bir pana)'lr kuruldugunu, Chendaoun Pana;ym (Saint Naum Panaym) amyla amlan bu pana)'lr miiddetince herkesin bu manasnrdan yiyip i~tigini bildiriyor51. J. Deny Otchicta manashn denilen yerin de San Sal-

47 Kaleshi, ''Alhanische legenden um San Saltuk'~ s. 816. Kruja'daki San Saltik killtii, M. Kiel tarafindan da ayn bir makalesinde geill§ o1arak incelemi§tir: bk. Kiel, "The cult of San Salblc Dede in Kmja attested in 1567-1568 I ss. 269-274. .

48 Kaleshi, s. 819; kr§. Nimetullah Hafiz, "Yugos1avya'da San Saltuk", 30, 12, 1992 ta­rih1i Tan gazetesi, s. 14.

49 A.g.m.,s. 81; kr§. Nimetullah Hafiz, aym yerde. Akalm, a.g.m., 22-23 . 50 A.g.m., s. 818. Bu say:Ilan tiirbeler ve diger San Saluk ziyaretgahlan ilgili geill§ bilgi ve

menkabeler miiteakip sayfalardachr. 51 J. Deny, Traditions Popul.o.ires Turques de Salonique et de Florino., lmprimerie Nouvelle de

C1ouzot, Niort 1920, ss. 18-19.

SARISALTIK 103

trk'a ait bilindigini ve onemli bir ziyaret yeri oldugunu belirttikten sonra o hava­lide anlat:Jlan hazl menkabeleri ozetliyor52.

San Salt:Ik'm Arnavuduk'ta Saint Naum ile ozdqlqtirilmesi dump durur­ken olan bir hadise degildir. IX. yiizyilin ikinci yans1 ile X. Yiizyrl ba§lannda burada ya§aiDI§ olan Saint Naum, I-hristiyanhgr yaymak iizere Ohri bolgesine gelmi§ ve 905 tarihinde bir manastir a<;arak 91 O'da oliimiine kadar I-hristiyanli­grn yayilmasmda onemli bir rol oynami§tir. Oldiigunde, sonradan San Saluk'm tekkesi kabul edilecek olan bu manastira gomiilmii§ ve mezan da San Saluk'a maledilmi§tir53.

H. Kaleshi bu zikredilenlerden ba§ka, Arnavudar arasmda dola§an daha pek <;ok San Saluk menkabesi ve bunlann bagh oldugu bir taklm mezar ve ziya­retgihlar da tespit etmi§tir. Boylece menkabelerin nasli zamanla kendilerine bir taklm cografi mekinlar yarattigrm, yahut ozellikleri olan bir taklm cografi me­kinlann, o ozellikleri a<;Iklayrci mahiyette nasli kendi menkabelerini ortaya <;I­karillgrm sosyolojik bir olgu olarak bir kere daha orneklemi§ olmaktaillr. Balkan­lar'daki diger yerlerde oldugu gibi, Arnavuduk ve Arnavutlar'm bulundugu Ko­sova gibi eski Yugoslavya'mn diger bolgelerinde biitiin San Saluk tiirbe ve me­zarlan, o yorelerin I-hristiyan halklannca da kendi azizlerine ait olarak bilinmek­te ve takdis edilmektedir. Nitekim Kruja'daki bu ejderha ile sava§ menkabesi versiyonunun daha once I-hristiyan kiiltiirdeki sahipleri, ikinci boliimde gordii­gumiiz iizere, Arnavudugun I-hristiyanhk doneminin iki onemli azizi, Kruja'da Saint Naum (Sveti Naum) ve Ohri'de Saint Spiridon (Sveti Spiridon) idi.

Kosova'da ipek'te de Zeynel Aga Ovas1'nda eskiden beri ziyaret edilmekte olan bir San Saluk tiirbesi bulunmaktaillr. Buras1 yore halkl tarafmdan sanhk hastahgrmn tedavisi i<;in tercih ~dilmektedir. Rivayete gore burada eskiden sanhk hastahgr yiiziinden insanlar <;ok silinuya dii§mii§ler. Giiniin birinde bir yabanc1 gelerek bir dua okumu§ ve biitiin hastalar iyile§mi§. YabanCI bunun iizerine "Sa­nyr salillk" demi§ ve o giinden sonra am San Salt:Ik kalmi§. Oliince de bu mezara defnetini§ler54.

Vi!iiyetniime-i Otman Baba'da, Babadagr yaklmndaki Yeni Sala §ehrinde bir San Saluk ziyaretinden bahsediliyor. Buna gore Otinan Baba mutad seyahade­rinden birinde zikredilen §ehre gelir. Burada San Salt:Ik Baba ile Ulu Abdal ve

52A.g.m, s. 19. 53 V. Radovanovic;, Narodna Enciklopedija Srpsko-HuvatskoSlovenaylw, Zagreb 1928'deki

"Naum" maddesinden naklen, Okic;, "Bir tenkidin tenkidi", s. 276. St. Naum hakkmda bibliyog­ratya ic;in bk. Akalm, a.g.m, s. 23, dipnot 59.

54 Kaleshi, a.g.m., s. 817; ;;evket Plana, "Kosova ve Makedonya efsanelerinde onemli folklor motifleri", Ill Millet:ierarast Turk Folk/or Kongresi Bildirileri, Kiiltiir Bakanh§;I, Ankara 1986, II, 334; N. Hafiz, a.g.m, aym yerde.

104 AHMET Y A;)AR OCAK

Ki? Abdal'm ziyaretgam ve bir de San Saluk tekkesi varchr. Otman Baba ve abdallan bu tekkeye misafir olmu§larchr55.

Son olarak 22 Cumadelwa 1116 (22 Eyliil 1704) tarihli bir tezkirede si:izii ge<;en, Ml.Slr'daki bir San Saltlk (muhtemelen bir tekke) evkahm da zikredelim.56

2. Anadolu 'daki tilrbe ve mezarlar

San Saltlk'm ii<; ana hareket iissiinden biri olarak gi:iriilmesi sebebiyle Salttkname'de i:inemle zikredilen, bu yfuden daha i:ince ele alch~rmz Babaeski tiirbesinin ch§mda, batldan doguya dogru gidilmek suretiyle Anadolu'da bugiin §U tiirbe ve mezarlan gi:irebiliyoruz:

Nazmi Sevgen, istanbul'da Rumeli feneri binas1mn i<;inde, San Saltlk'm ve­fatlndan 705 yil sonrasma ait kitabesinde, Hac1 Bayram evlachndan oldugu yaz1h bir San Saltlk makarmmn bulundugundan bahsediyor. Ona gi:ire mezann fener­den i:ince mi sonra rm ill§a edildigi belli degildir. Muhtemelen. fener binas1, bir ziyaretgah olan mezann iistiine in§a edilmi§ olabilir. Sevgen, kitabenin metnini de vermekte, bu metne gi:ire ach ge<;en San Saltlk'm ger<;ekten Haa Bayram-1 V eli evlachndan biri olabilecegi gibi, asil San Saltlk'm bir makam1 da olabilece­gini si:iylemektedir57. BuraSI da belli maksadarla halkm ziyarederine sahne ol­makta ve adaklar adanmaktachr. Buras1 i<;in San Saltlk'la ilgili bir taklm ilgi <;eki­ci menkabeler de anlatllmakta olup bunlar yayimlanrlli§tlr58.

iznik'te Lefke KaplSl ch§mda yer almakta olup, yap1 stiline ve kullamlan malzemeye dayamlarak K. Otto Dom ve A. Saim Ulgen'in XN. yfuyllin ba§la­nna -yani San Saltlk'm vefaundan bir ka<; yil sonrasma- tarihlendirdikleri bir San Saltlk tiirbesi59, tugla ve kesme ta§ ile yapilrm§ kubbeli bir binadrr. Ne kapi­smda, ne de i<;erideki mezarda -bir ayet hari<;- herhangi bir kitabesi yoktur. Halk arasmda San Saltlk'm burada kirk yil ya§ach~na ve bir<;ok kerameder gi:isterdi­gine inanilmaktachr. ~·H. Akahn'm tesbitine gi:ire, Qevre halkmdan hacca gide­cek olanlann ilk ziyaret ettikleri yer bu tiirbedir. Aynca kachnlar her cuma giinii burayi muntazaman ziyaret etmektedirler60. Eger zikredilen uzmanlann tahmin ettikleri in§a tarihi dogru ise bu tiirbenin, iznik'in Orhan Gazi tarafindan 1331

55 Bk. Vtldyetf:ttime OB, v, 87 a. 56 Bk. BOA, ibnii'l-Emfn, nr. 5240: ''Der-i devlel-mekine arz-z bende-i kem.ine budur ki Mohn1se-i

Mmr'da vtiki Cimcime, Hayreddin, Saru Salbk ve Cdmi-i T uliln evkaji nezaretleri i§bu bin yiiz on altt sene.si Muhnrremi gurresinde zabt rylemek iizere bdis-i arz-z (okunamach) Harem-i Hiimtiyun ogalanndan Abdiil­kerim Aga bendelerine tevcih ve inayet bliJiurulmak rectisma der-i devlet-medtira arzolundiL Baki emr ii Jerman Der-i adl'indir {jmza okunamach).

57 Sevgen, s. 3020. · 58 Bk. Akalm, a.g.m., ss. 19-22. 59 Smith, s. 420; Y. Otiiken-A Durukan-H. Acun-S. Pekak, Tiirkiye'de Vaktf Abideler ve Es­

ki Eserler, V akrllar Genel Miidiirliigu, Ankara 1986, IV, 246-24 7. so Bk. Akalm, a.g.m., s. 19.

SARISALTIK 105

yilinda fethini miiteakip, hit; §iiphesiz ki hatuas1 r;ok iyi tarunan ve muhtemelen bu civarda bulunmu§ olan Sari Salnk adma bir makam olarak in§a edilmi§ olabi­lecegi uzak bir ihtimal degildir.

San Salnk'm Nigde-Bor'da da bir tiirbesi bulunuyor. Bu tiirbeden literatiir­de ilk defa yerel bir gazetede bahsedilmektedir. Rag~p Onen'e ait makalede, burasmm Sari Salnk'm gerr;ek mezan rm yoksa makam1 rm oldugunun anla§lla­mam~ bel i rtildikten sonra61' Hacl Mahmud Efendi adh bir zatm NasOyih-i Amme isimli yazma eserinden naklen -ama Vildyetmzme'den uyarlanm~na §iiphe bulun­mayan- Hac1 Bekta§-1 Veli'nin Bor'a gelmesi ve burada bir r;oban olan Sari Sal­nk'a rastlayarak onu velayet makamma erdirip kendine halife yapmasi olaytm anlanyor. R. Onen Bor kiitiiphanesinde bulunan 1076 (1665-1666) tarihli bir §er'iye sicillinden naklen Bor yakmlarinda, bugiin artik mevcut olmayan bir Saltuk koyiiniin mevcudiyetini haber veriyor. Onen tiirbenin o zamartki duru­munu ve i<;erideki mezari tasvir etmekte ve Selr;uklu siiliisii ile yazllrm§ tiirbe kitabesinin metnini vermektedir62. 1966'da burayr ziyaret eden G. M. Smith, R. Onen'le gorii§IDU§ ve ondan, <;ocuklugunda tiirbenin biti§iginde bir Bekta§i tekkesinin bulundugunu ogrenmi§tir63. Nazmi Sevgen de aym tiirbeyi ziyaret etmi§, kitabeyi okumu§ ve bahsedilen yazmayr gormii§tiir. 0, yazmamn 1286 (1869) tarihli oldugunu soyliiyox-64.

Diyarbahr'da, Urfa kaplSlndan girildiginde, sag taraf ko§ede alngen planh, kesme ta§tan yapllrm§ bir tiirbe, Sari Salnk'm makam! olarak tarumyor. Bir ara Giil§eni tekkesi olarak da bilinen bu tiirbenin, bir vakitler onlar tarafindan sahip­lenildigi i<;in boyle zannedildigini ~evket Beysanoglu yaz1yor6S. N. Sevgen'in de klsaca bahsettigi bu Sari Salnk makam1 hakkmda66, G. M. Smith ve ~-H. Akalm geni§ bilgi verirler. Smith'e gore, Diyarbahr'da Sari Salnk'm Alevi-Bekta§i evliyas1 olduguna inananlar bulundugu gibi, Nak§ibendi §eyhi oldugunu iddia edenler de mevcuttur. Halk arasmda buras1 Sabah Ha;:.retleri (?), San Sultan veya San Sadlk'rn tiirbesi olarak da bilinmektedir ki, bu isimlerin San Saltik'la alakasi­na §iiphe yoktur. ir;erisinde iizeri ye§ilortiilerle kaplanrm§ bir sandukamn bulun­dugu Sari Salnk'm bu makam!, ozellikle kamnlar tarafindan degi§ik maksatlarla ziyaret edilmektedir67• Swnnya dii§en kimselerin, Sari Salnk'm arum iit; defa

61 Onen, "Bor'da San Saluk ti.irbesi", Yejil Bor gazetesi, 8 Temmuz 1949, s. 2. 52 Onen, aym mak.alenin devanu, Ye§il Bor gazetesi, 5 Agustos 1949, s. 3. 63 Smith, ss. 220-221. 64 Sevgen, s. 30 19; Bor ti.irbesi hakkmda aynca bk. ~- HalUk Akahn, "San Saltuk'un ti.ir­

be ve mak.amlan i.izerine", L Uluslarara.n Tiirk .Diir!Ja.n Eren ve Evl~ydlan Kongresi Bildirileri, Ankara 1998, ss. 9-28;., ss. 18-19.

55 Beysanog1u, K7.Salt7lm1f Diyarbahr Tarihi ve Abideieri, istanbul 1963, s. 144. 56 Sevgen, ss. 3018-3019. 57 Smith, ss. 221-222.

106 AHMET Y~AR OCAK

anchklannda imdatlanna yeti§ecegine inamlmakta, onun achna dilenen dileklerin mutlaka yerine gelecegi dii§iinillmektedir-68,

Tunceli (Dersim)'de de, Hozat'a yakm San Saltlk: koyiiniin yamnda onun achm ta~pyan 2276 raknnh tepede de bir San Saltlk: ziyaretgaru bulunmaktachr, ki bundan a§agtda bahsedilecektir.

BEKTA~ILiK, ALEviLiK VE SARI SALTIK

San Saltlk Bektafl midir?

Daha once San Saltlk:'m menkabevi hayatrm incelerken de temas edildigi iizere, Viliiyetndme-i Haa Bektaj-t Veli., Vtliiyetndme-i Otman Baba ve Evliya {:elebi Seya­hatnamesi'ndeki menkabeler, onu Hac1 Bekta§'m miiridi ve halifesi olarak takdim ediyorlar. Bunlarla a§agt yukan aym donemde kaleme almml§ bulunan Salt:tk:ndme ise, ii~_;: yerde HaCl Bekta§'tan bahseder69, ama sadece bir yerde San Sal1lk'1 HaCl Bekta§ ile gorii§tiiriir. Burada da San Saltlk:'m bir sefer donii§iinde Klqehri'ne ugraytp o s1rada vefat etmi§ bulunan Fakih Ahmed'in kabrini ziyaret ettigini, daha sonra Hac1 Bekta§, Ahl Evren, Seyyid Yusuf Ka§gari, Uryan Baba ve Togan Baba ve diger Rum erenleriyle gorii§iip sohbette bulundugunu yazar70.

Fakat hi~_; bir yerde Hae1 Bekta§ ile San Salbk arasmda bir mii.rjid-miirid, Jeyh-halife ili§kisinden bahsetmez. Esasen miiellif HaCl Bekta§'l sayg~ ile amp medhetmekle beraber, eserinde onun bahsi fazla ge~_;:mez.

Kanaatimizce ger~_;:ekte de Hae1 Bekta§ ile San Saltrk arasmda boyle bir ili§­kinin olmu§ olmas1 -her ne kadar bu hususta tarihsel bir veri yoksa da- zaman ve mekan itibariyle miimkiindiir ve boyle bir ihtimal dii§iiniilebilir. Qiinkii her ikisi de kanaatimizce Haydaridir ve aym donemde Anadolu'da ya§amaktaychlar. Ama eger ikisi aras1nda boyle bir ili§ki mevcut olsaych, Salttkruime'nin bunu sak­lamasl i(_;:in herhangi bir sebep yoktur. Bu itibarla, yukanda da i§aret edildigi gibi, San Saltrk'm, Fuat Kopriilii'niin bu gibi durumlar i~_;:in slk kullanchgt deyi­rniyle, Bekt3.§iligin te§ekkiiliinden sonra "Bekta§i panteonuna sokulmu§" bulun­masl ihtimali de aym derecede soz konusu olabilir. Bu kanaati T. Oki~_;: de vaktiy­le ileri siirmii§tii71 • Fakat her ha.Iiikarda unutmamarmz gereken bir nokta varchr: San Saltrk'm bizzat Hac1 Bekta§-1 Veli'nin halifesi veya miiridi olmas1yla, Bekta§i olmaSl tamarniyle farkh §eylerdir, ikincisi, onun fiilen Bekta§i tarikatrna mensup olmaSl demektir ki, boyle bir §ey zaman itibariyle kesinlikle sozkonusu olamaz. Zira, daha once de muhtelif vesilelerle tekrarlanchg-t iizere, Bekta§iligin te§ekkiilii ~_;:ok sonraki bir olaychr.

68 Akalm, ss. 17-18. 69 Bk. Ebii.'l-Hayr-i Rii.mi, II, 43-46, 180; ill, 274. 1o A.g.e., IT, 180. 71 Bk. Oki11, "San Saltuk'a ait bir fitua", ss. 52-53.

SARISALTIK 107

San Salnk ne kadar HaCI Bekta§'m <;:agda§l olursa olsun, bu onun miiridi veya halifesi olmap gerektirmedigi gibi, Salttkniime'de yazilill~ iizere ger<;:ekten gorii§mii§ olsalar bile, bu gorii§menin bu tiir bir ili§kiyle sonu<;:lanmas1 da gerek­mez. Kalill ki, HaCI Bekta§ sagh~da hi<;: bir zaman tarikat kurmarm§tlr. Bizim kanaatimizce o, Kalenderiyye tarikanmn en onenili kollanndan biri olup Anado­lu'da mevcudiyetini bildigimiz Hayderiye §Ubesine mensup idi72. Daha sonra, o devirde Anadolu'daki en biiyiik Vef'ai §eyhi olan Baba ilyas-1 Horasam'ye intisap etmi§ ve onun halifesi mertebesine yiikselmi§ti. Dolaps1yla bu tarikatln bir men­subu idi ve oliinceye kadar oyle ya§affi73. Eger San Salnk ger<;:ekten HaCI Bekta§'a intisap etmi§ olsayill bile, Bekta§i degil, Veflli-Hayderi olurdu; <;:iinkii HaCI Bekta§ hem Haydari, hem Veiai idi.

Alevilik ve Bektafilik'te San Salttk Kultil

"San Salnk'm bir Bekta§i evliyas1 olarak takdisi ne zaman· ba§laml§tlr?" so­rusuna nasil cevap verebiliriz?

Viliiyetniime bu konuda bizim i<;:in bir hareket noktas1 tqkil eder. ;;oyle ki: Bu HaCI Bekta§ menkabeleri mecmuas1mn XV. yiizyilm son <;:eyregi i<;:inde kaleme ahnill~ bugiin artlk <;:ok iyi bilindigine ve San Salnk burada HaCI Bekta§ halifesi olarak zikredildigine gore, onun en azmdan Viliiyetniime'nin kaleme ahnill~ s1rada boyle telakki olundugu muhakkaknr. Zaten Hac1 Bekta§'m Salttkniime'de biiyiik bir veli olarak amlmasl, onun sozkonusu tarihlerde amk onenili bir mevkie yer­le§tigini, yalmz Bekta§iler'ce degil, Siinmlerce de boyle telakki edildigini goster­mektedir. Bu aym zamanda HaCI Bekta§ kiiltiiniin artlk XV. yiiZyilda yukseli§ donemini ya§amakta oldugu anlarmna gelir.

Bekta§i tarikan, HaCI Bekta§ kiiltii etrafmda yava§ yava§ geli§erek nihayet ba~ms1z hale gelmi§ ve XVI. yiizyil ba§mda, II. Bayezid zamamnda Bahm Sul­tan tarafmdan fiilen kurulmu§tur. Tarikat bu ba~msiZla§ma sii.r;eci i<;:inde vaktiy­le Anadolu ve Rumeli'de XV. yiizyilda ve daha once ya§aml§ bulunan San Sal­nk, Barak Baba, Abdal Musa, Kaygusuz Abdal, Seyyid Ali Sultan (K.Izildeli), Otman Baba vb. onde gelen biiyiik Kalenderi §eyhlerini <;:ok tabii olarak biiyiik miir§idler olarak benimsedi. Bu sure<;: aslmda Kalenderilik'ten Bekta§ilige donii­§iirken kendiliginden cereyan eden tabii bir siire<;:tir. i§te San Salnk da artlk boylece bir Bekta§i evliyas1 kabul edilerek Bekta§i gelenegi i<;:ine dahil edilmi§ ve HaCI Bekta§'a miirid yap1larak halifelik makarmna yerle§tirilmi§ olmahillr.

M. Kiel'in "Dogu Bulgari~t:an'~a tekke yaptlranlann (Otman Baba, Akyazi­h Baba, Kidemli Baba ve DeJ??lir ... eal?,a gibj), bugiin anlaill~rmz manada Bekta§i olduklanndan emin degiliz .. ,Btilij(), f]~~mlar, Bahm Sultamn devrimci <;:abalanyla

72 XII.-XIII. yiizyllin bu c,:ok ·mcikiiil:J .. ve )'ilygm tarikan hakkmda geni§ bilgi §Uradachr: Ocak,Babaileri[Yam, ss. 75-T5, 110-±H .. : ': ,

73 Bu konuda geni§ bilgi ic;i!il. bkJQ.¢-:tk; Kalenderi'ler, ss. 199-209.

108 AHMET YAI;)AR OCAK

gen;ek tarikada kayna.§an Bekta§ilik-oncesi bir yolda yiiriiyorlarffi"74 §eklindeki §U sozu de, bizim bu gorii§iimuzun degi§ik ifadesinden ba§ka bir §ey degildir .

Tarihsel olarak San Salt:Ik'm XVI. yiizytl ba§mda Bahm Sultan tarafindan Hac1 Bekta§-1 Veli affina kurulan ("erkam yeniden tesbit edilen, yeniden diizen­lenen" degil) Bekta§ilik ile bir baglant:Is1 olmamakla beraber, o bugiin art:Ik -hem de uzun yiizyillardan beri- Bekta§idir. San Salt:Ik eger Bekta§iligin te§ekkw ettigi XVI. yiizYilda ya§asaydi herhalde Bekta§i olurdu. Ba§ka bir deyi§le San Salt:Ik alum sonrasz (post mortem) bir Bekt~idir. ~unu da unutmamahrur ki, bu alum sonrasz Bekta.§ilik, yalmz San Salt:Ik i<;in degil, yukanda da i§aret olundugu uzere, bugiin Balkanlar 'da Bekta.§iler ve Aleviler'ce takdis edilen, Seyyid Ali Sultan, Otman Baba, Akyazil1 Baba, Kidernli Baba ve Demir Baba vb. gibi daha sonraki evliya i<;in de sozkonusudur.

San Salt:Ik kwtu Balkan Alevileri arasmda, ozellikle Deliorman'da gii<;lii bir §ekilde ya§amaktarur. Deliorman Alevileri, bir klsrm genellikle Qar§amba giinleri cern yapt:Iklan i<;in 9ar.Jambalt (ki bunlar Bekta§ilerdir), diger ~ir klsm1 da bunu Pazartesi giinu icra ettikleri i<;in Pazartesili denilen iki gruba aynlmaktarurlar. Bu sonunculara Babafler de denilmekte olup, bunlar cern esnasmda HaCI Bekta§'I degil, Demir Baba'YI , Klzu Deli'yi (Seyyid Ali Sultan) ve ozellikle San Salt:Ik'l anmaktarurlar75. Bu da Balkan Aleviligi'nde San Salt:Ik kultiiniin onemini goste­ren orneklerden yalmzca biridir76.

Bugiin Orta Anadolu'da ozellikle Sivas, Tokat, Divrigi ve Tunceli Alevileri arasmda San Salrrk kwtu olduk<;a yaygmrur. Baz1 Alevi dedeleri, San Salttk Ocagi'na mensup olup onun soyundan geldiklerine inamrlar77. San Salt:Ik'a atfe­dilen bir ziyaretgahm da Tunceli'de bulundugunu biliyoruz. Hozat'a 8 km. me­safede bir tepenin uzerinde San Salt:Ik'm bir mezan bulunmaktarur. Buras1m 1960'larda ziyaret eden Nazmi Sevgen, mezar ve Aleviler'le baglant:Is1 hakkmda ilginc,: bilgiler aktanyor. Onun anlatt:I~na gore sadece bir t~ YI~mndan ibaret olan bu mezar, Aleviler'ce bir makam degil, San Salt:Ik'm hakiki mezandrr. Bu mezann bulundugu tepenin giiney ve giiney-batlsmda Karaca ve Akviran koyle­rinde San Saltuk soyarum ta.§Iyan bir aile varrur. Hasan Saltuk Dede ve Seyfi Saltuk Dede, bu ailenin ileri gelenlerinden olup ikincisi 1340 (1921-1922) tarihi-

74 Bk. Kiel, "Giinq Romanya'da San Saltlk'w 9alZJfflfllan ", s. 32. 75 Bk. Melikoff, "La communaute K1Zilba.<j du Deli Orman", Bektachryya, s. 407; ayrn ya­

zar, ''Le probleme bekta§i-alevi'~ s. 10. Deliorman bolgesi i<;in bk. Machiel Kiel, "Deliorman", TDViA.

76 Bu konuda bk. Zarcone, ''Nouvelles perspectwes'~ ss. l-4. 77 Msl. bk. Golpmarh, Yunus Emre, s. 45; aynca bk. Nejat Birdogan, Anadolu ve Balkanlar'da

Alevf Yerlqmesi: Ocaklar-Dedeler-Soyafiatlan, istanbull992, Alev Yay., ss. 46-52.

SARISALTIK 109

ni ta§tyan bir berat ile bolgenin nakibiile§rafhgtna tayin edilrni§, boylece oradaki biitiin seyyid (dede) lerin ba§I olmu§tur7B.

Cografi ve tarihsel baglantl sebebiyle Balkan Aleviligi ve Bekta§iligi'nde San Salttk'm yerini ve onemini anlama konusunda herhangi bir zorlugumuz olma­makla beraber, Tunceli gibi, San Salttk'm ya§adigt mekanlarla hie; bir baglantts1 olmayan bir bolgede, onu takdis eden giic;lii bir kiiltiin ya§amasi ve kendini ona baglayan bir ocagtn bulunmas1 c;ok ilginc; bir durum olup izaha ihtiyac; gosteri­yor. San Salttk kiiltii buraya ne zaman ve nas:Il niifuz etmi§ ve hakimiyet kazan­mi§tlr?

~unu hemen soyleyelim ki, bu konuda kesin bir kanaat elde ettneye yaraya­cak tarihsel kayttlar mevcut degildir. Bununla birlikte, baz1 ihtimaller dii§iiniile­bilir. Bunlardan biri, muhtemelen XVI. yiizytl ic;inde bilemedigimiz bir tarihte, San Salttk kiiltiine bagh olup Balkanlar'dan Tunceli yoresine gelen bir dede ailesinin bu kiiltii oraya ta§lmi§ olabilecegi ihtimalidir. Bir digeri de, muhtemelen yine XVI. yiizyilda Bekta§iligin doguya dogru yayilma siirecine paralel olarak bu kiiltiin buralara ta§Inmi§ olabilecegidir. Ama tekrar edelim ki bunlar sadece var­saytmlarmr.

Sonuc; olarak §unu s6yleyebilecegimizi samyoruz: Bugiin artik San Salnk'm gerc;ekte Alevilik ve Bekl:a§ilik ile bir ilgisinin bulunmadigtru soylemenin, bu c;evre mensuplarmca hi<; bir klymeti yoktur. Sebebi ise gayet a«;Jktrr: Zamannruzda Balkanlar'da c;ok gii<;:lii bir §ekilde, kendinden sonraki biitiin evliyadan daha canh olarak Ya§ayan San Salnk killtii, biitiiniiyle Bekta§iligin ve Aleviligin damgasnn ta§lr.

Ba§ka bir deyi§le, ona oldiikten sonra oliimsiizliik kazandrran bunlar olmU§tur. Bu sebeple bugiin halkm hafizasmda Ya§ayan San Salnk Bekta§idir, Alevidir. Halk ara­smda dola§an menkabderi de bunu g6stermiyor mu?

78 Sevgen, a.g.m., s. 3018; Kenan Giiven, Tabiat Gii.<;ellilcleri ve KU.lti.irel Degerleri ile Tunceli, Atatiirk Kiiltiir Merkezi yay., Ankara 1991, ss. 138-139 (Burada 1938 yilinda vefat eden bu Seyyid Seyfi (Seyfullah) Dede'nin San Salttk i'<in yazdJ.~ bir nefes vardJ.r. Bizirn bu kitabm bazt bolii.mlerinin b<l§ma koydugumuz dortliikler, bu nefesten ahn~ur. Bugiin bu mezarm iiz~ · rinde iistii tahtalarla kaph basit bir bina bulunmaktadrr. Mezarm iistiiniin neden basit tahta ile kaph olduguna clair bir menkabe yine burada yayrml~ur (bk. s. 139).

SONUQ

Buraya kadar, San Salt:tk achyla tarnchgmuz bu XIII. yiiz)'ll a§iret evliyismm r;qitli cepheleri ve bu cepheleriyle ilgili problemler, kaynaklara ve modern ara§tirmalara dayanarak analiz edilmege ve sorgulanmaga r;ah§lich; pek bahis konusu edilmemi§ bazt meseleler tartt§limaga gayret edildi. Oyle goriinii­yor ki, San Salttk tam anlamtyla aychnlanlabilmi§ bir tarihsel figi.ir olmaktan heniiz r;tkmt§ degildir; hatta yeni bir taklm malzemeler ortaya r;tkmachgt siirece de tam olarak aychnlahlabilme irnkam yok gibidir. Bunun sebebi, muhakkak ki onun hayattm anlatan, kendi doneminden kalmi§ hir; bir kaynagtn olmamastdtr. Bu baklmdan, belki tarihin garip bir cilvesi olarak, kendinden bir bur;uk aSir sonra, onun kiiltiirel ve demografik mirastm kullanan ~eyh Bedreddin'e de r;ok benzer. Kalch ki ~eyh Bedreddin'in biyografisi r;ok iyi bilinmekte, ancak dii§iin­celeri ve faaliyetleri problemler olu§turmaktachr. Bu sebeple hakkmdaki biitiin ara§tirmalara ragmen, ~eyh Bedreddin de bugiin, belirtilen yonleriyle belli olr;ii­de bir muamma olmaktan heniiz kurtulamarm§tlr.

Oysa San Salhk'la aym devirde ya§aml§ M evlana Celaleddin-i Rumi, Fahreddin-i Iraki, Evhadeddin-i Kirmani veya Sadreddin-i Konevi gibi §ehirli sufiler ir;in durum boyle degildir. Onlann hayatlan, donemlerindeki resmi kay­naklar, kendi eserleri veya kendi tasavvuf r;evrelerinde kaleme ahnan kaynaklar sayesinde oldukr;a ar;tk ser;ik bir bir;imde bilinmektedir. Onlar ir;in oldugu gibi, San Salttk hakkmda da bir veya birkar; miispet tarihsel kaynaga sahip olabilsey­dik, herhalde onu da hir; bir problemle kar§Ua§madan r;ok rahathkla tamyabile­cektik. Ama San Salttk'm bir konar-gor;er a§iret evliyas1 olmast ve bu r;evrelerde yazill ki.iltiir geleneginin olu§mamast, boyle bir kaynagtn te§ekkiiliinii o donemde imkans1z klltyordu. i§te bu sebeble, tlpkt Han Bekta§-1 Veli ve Yunus Emre ben­zeri diger a§iret evliyasmm hayatlan gibi, onunki de bilinmezlikler, menkabeler ve efsaneler ir;erisine kan§mt§tir. Kalch ki San Salttk, Yunus Emre gibi bir sufi­§fur olmachgtndan, elimizde bir divam da yoktur; veya var ise bize intikal etme­mi§tir. Eger oyle olsaych, Yunus Emre'de oldugu gibi, divanmm analizinden bazt ipur;lan elde etmek miimkiin olabilirdi. Bununla beraber, diger r;agda§l ve ben­zeri birr;ok Tiirkmen babas1 gibi onu biisbiitiin tarihin karanhklannda unutul­maktan kurtaran, hayattm tam ve kesin r;izgilerle bilemesek bile az r;ok belirlen­mesine sebep olan iki onemli faktoriin oldugunu goriiyoruz: Birincisi, Balkanlar'a vuku bulan Anadolu kokenli ilk Turk iskammn yoneticisi olmast, digeri ise, §ah­siyetinin yerel baz1 Htristiyan azizlerininkiyle ozde§le§mi§ bulunmastchr. Bu iki faktor, onu hayali veya unutulmu§ bir §ahsiyet olmaktan kurtarrm§tlr.

112 AHMET Y ~AR OCAK

Gorilldugu gibi bu tarihsellik ve r.f~anr.vllik arasmdaki <_;izgiyi belirleyen, ~eyh Bedreddin ornegi istisna edilirse, bu gibi durumlar i<;in genelde yerle§iklik ve go<_;ebelik faktorudur. Y erlqik <_;evreler i<;inden yeti§en §ahsiyetler §U veya bu §ekilde donemlerinin kaynaklanna yans1makta, go<_;ebe <_;evrelerin insanlan ise boyle bir imkandan yoksun olduklanndan, haklannda <_;ok az §ey bilinebilmekte, ama ya§adiklan <_;evrenin efsane uretmeye yatkmh~, onlan boyle efsane tilllerine sanp sarmalamaktadir.

Buna kar§ilik, birinciler de, bu ikincilerin halk hafizasmda sahip oldugu o muthi§ efsanevi ve menkabevi karizmaya sahip olma imkanmdan yoksun kal­maktadirlar. Bu karizma onlan <_;ok koklu, yaygm ve efsunlu bir killtun de konu­su haline getirmektedir. Ba§ka bir deyi§le, belirginlik, sosyolojik olarak kultiin yaraolmasmm onunde a§ilmaz bir engel olu§turmaktadir. Bu itibarla tasavvuf tarihinde, belirgin tarihsel ki§iliklerin, hi<; bir zaman efsanevi ki§ilikler kadar bu anlamda §ansh olmadiklan soylenebilir.

Bu sosyolojik olgunun tipik bir tezahuru olarak elimizdeki Saltzkname'nin ve diger yazlli veya sozlu San Salt:J.k menkabe ve efsanelerinin -en azmdan onenili bir klsrmmn- ba§ka orneklerden de bildigimiz uzere, daha eski menkabe ve efsa­nelerin uyarlanrm§ bi<;imlerinden ba§ka bir §ey olmadiklanrn gordiik. Ashnda ba§kalanna ait bu menkabe ve efsaneler, onlarm bu karizmalanrn ve etraflannda te§ekkul eden killtu beslemekte miikemmel bir ara<; hizmetini gormektedir. Ba§­ka bir ifadeyle son tahlilde San SaltLk tipi, <_;ok az1 kendi orijinal §ahsiyetinin katkls1rn yans1tmakla beraber, buyiik <_;apta Seyyid Battal Gazi ve Melik D:lni§mend Gazi ile, munhas1ran Saint George gibi baz1 <;ok popiller lliristiyan azizlerinin menkabelerinin katkls1yla olu§an Battal Gazi-Melik Danijmend-Saint George kan§IIDI bir tip olarak kar§Irmza <;Ikmaktadir.

Butiin bunlara ragmen, belirttigimiz "uyarlama menkabeler" sebebiyle Bal­kan hrristiyanlannca da takdis edilmekle beraber, yine de onun musliiman evliya klligtnda bir lliristiyan azizi olmadi~m, buyiik bir ihtimalle, ashnda bir konar­go<_;er Turklnen a§iretinin hem siyasi hem de dim reisi oldugunu; bu a§iretin Dobruca'ya iskanma liderlik ettigini; ayrn zamanda oradaki ikameti esnasmda etrafa bir taklm gazalar duzenledigini; fakat sistenili bir §ekilde islam propagan­dasi yapan bir misyoner olmadi~rn bugiin soyleyebilecek durumdaYIZ. Onun kendi yonetiminde bir Turklnen a§iretini Dobruca'ya gotiirup yerlqtirmi§ oldu­gu kanaatimizce hi<; l;>ir §iipheye yer vermeyecek tarihsel bir olaydrr. Bu sebeple, her ne kadar doneminin yazlli tarih kaynaklanna yans1masa da, son tahlilde destani de@, ama etiyle kemigiyle Ya§ami§ tarihsel bir sima oldugunu gorebiliyo­ruz.

Buna ek olarak, icra ettigi isk:ln ve gaza faaliyetlerinin, Balkanlar'daki Hiris­tiyan ve Musluman halkln hafizasmda bugiine kadar unutulmayan <_;ok gii<;lii bir kult yaratabilecek, her iki taraf<_;a da benimsenebilecek bir imaj olu§turabilmi§

SARISALTIK 11 3

olmas1, onun tarihselligini ispat eden bir ba§ka karut olarak degerlendirilmelidir. Boyle bir kiilt ondan sonra aym cograf)rada y<l§aii11§ hemen hi~ bir veliye nasip olmarm§tlf. 0 muhtemelen Babailer'in inan~lanmn Balkanlar'a ta§mmasmda da en onemli rohi iistlendigi gibi, bugiin Balkanlar'daki Alevi ve Bekta§i top­luluklanmn temelini de atrm§tlr. Bu yiizden Balkan Aleviligi ve Bekta§iligi onu ~ok biiyiik sayg~ ile takdis etmektedir. San Saltlk ger~ekten buralarda popiiler islam'm inkan miimkiin olmayan onciisiidiir ve onun hazrrlaru~ bu altyap1, ~eyh Bedreddin ayaklanmasma zemin olu§turmu§tur. Bu yiizden bugiinkii Bal­kan Aleviligini ve Bekta§iligini, bir yoniiyle San Saluk'la ~eyh Bedreddin ogreti­lerinin bir sentezi olarak degerlendirmek yanh§ olmayacakur.

SEQiLMi§ BiBLiYOGRAFY A

KAYNAKLAR

Abu'1-Farac, Gregory, Abil'l-Farac Tarih~ <;ev. 0. RIZa Dogrul, TTK. yay., Anka­ra 1950, II. cilt.

Aksarayi, Kerimuddin, Milsdmeretil'l-Ahbar ve Milsdyeretil'l-Ahyar, n§r. Osman Tu­ran, TTK. yay., Ankara 1944.

Aksarayi, Kerimuddin, Milsdmeretil'l-Ahbar, <;ev. Mursel Ozturk. TTK. yay., An­kara 2000.

Anonim, Mendk:tb-z Gazavdt-z Smid Battal Gazi, istanbul 1287 (ta§ basmas1).

Anonim, Tarih-i Al-i Selyuk: Anadolu Selyuklulan Devleti Tarihi III, faks. n§r. ve Turk­<;e <;eviri: F. Nafiz Uz1uk, Ankara 1952.

~:tkpa§azade, Tevdrih-iAl-i Osman, n§r. Ali Beg, istanbul1332.

el-Ayni, Bedreddin, Ikdu'l-Cumdn.fi Tarih-i Ehli'z-,Zamdn, Bayezid Genel Kitaph~ (Veliyyiiddin Efendi) nr. 2392, XX. cilt.

Ba§bakanhk Osmanh Ar§ivi, Ibnu'l-Emfn tasnifi, nr. 5240. Muhimme Difleri, nr. 60.

el-Birzali, Alemeddin, Tdrih, Topkap1 SaraYI Muzesi (III. Ahmed) Ktp., nr. 2951, II. cilt.

Dervi§ Burhan, Vildyetndme-i Haczm Sultan (Das Vildjet-ndme des Hddschim Sultan), n§r. R. Tschudi, Berlin 1914.

Ebu'1-Hayr-i Rumi, Saltzkndme, Topkap1 SaraYI Muzesi (Hazine) Ktp., nr. 1612.

EbU'1-Hayr-i Rumi, Saltuk-ndme3 n§r. ~ukrU Haluk Akahn, Kwtur Bakanh~ yay., Ankara 1988-1990, 3 cilt.

Eflili, Ahmed, Mandkib al-Arijin, n§r. Ahmet Ate§, TTK yay, Ankara 1959, II. cilt

E1van Qelebi, Mendk:tbu'l-Kudsiyye.fi Mendszbi'f-Unsiyye: Baba l!yas-z Horasan£ ve Suld­lesinin Menkabevf Tarih~ n§r. ismai1 E. Erunsa1-A. Ya§ar Ocak, TTK. yay., Ankara 1995, 2. bs.

116 SEQiLMi$ BiBLiYOGRAFY A

Evliya Qelebi, Evliya 9elebi Sryahatnamesi) ikdam Matbaas1, istanbul 1314, 1-IV ve VII. cilder.

Firdevsi, ~ehname) <;:ev. Necati Lugal, istanbul, 1967, 3. bask!, I-II. ciltler.

Firdevsi-i Rumi, Mana!ab-t Hunkiir Haa Bekta§-t Velf (Vilayetname)) n§r. A Golpmarh, istanbul1953.

Firdevsi-i Rum~ Manzum Haa Bekta§ Veli Veldyetnamesi) n§r. Bedri Noyan, Aydm 1986.

Gregoras, Nicephor, Byzantina Histo~ n§r. Immanuel Bekkerus, Bonnae 1829, 1. cilt.

Hoca Sa'deddin, Tacil't- Tevarih, istanbul1280, 1. cilt.

ibn Battuta, Vqy~es d'Ibn Batoutah, ed. C. Defremery-B. R. Sanguinetti, Paris 1854, II. cilt.

ibn Bibi, El-Evamiru'l-Alaiyye fi'l-Umuri'l-Aldiyye) faks. n§r. A Samk Erzi, TTK. yay., Ankara 1957.

ibn BibiJ El-Evamim'l-Aldiyye fi'l-Umuri'l-Aldiyye) <;:ev. Miirsel Oztiirk, Kiiltiir Ba­kanh~ yay., Ankara 1996, 2 cilt.

ibn Racer el-Askalani, ed-Dilreru'l-Kamine fi A)ani'l-Mieti's-Samine, Haydarabad 1348, 1. cilt.

ibn Tagribirdi, el-Menhelil's-Safi ve'l-Milstevfi Ba'de'l-Vaft Topkap1 SaraYI Miizesi (III. Ahmed) Ktp., nr. 3018.

Kemalpa§azade, Muhacname, Siileymaniye (Esad Efendi) Ktp., nr. 2087.

Kutbiil-Alevi, "Barak Baba Risalesi", n§r. Ziyaeddin Fahri (Fmdlkoglu), Hayat Mecmuas7, 11 /29 (1927).

Kii<;:iik Abdal, Vilayetname-i Otman Baba, Adnan Otiiken ii Halk Ktp, nr.495.

Miineccimba§I Dervi§ Ahmed, Camiu'd-Dilve~ Bayezid Genel Kitaph~, nr. 5019.

Nqri, Kitab-t Cihannum~ n§r, F. Taeschner, Leipzig 1955.

Nev'izade Atayi, N~fhatu'l-Ezhar, istanbul Universitesi Ktp., Tiirk<;:e Yazmalar nr. 437.

Oru<;: Beg, Tevarih-iAl-i Osman) n§r. F. Babinger, Hannover 1925.

Pachymeris, Georgii, De Michaele et Andronico Palaelogis) n§r. Immanuel Bekkerus, Bonnae 1835,1. cilt.

SEQiLMt~ B1BL1YOGRAFYA 117

es-Safedi, ibn Aybek, Ayanu'l-Asr ve A 'vanu'n-Nasr, Siileynmaniye (Ayasofya) Ktp., nr. 2970.

es-Serrac, Kemcileddin Muhammed el-Kure§i, Tu:ffiihu'l-Ervdh, Berlin, Staatsbibliothek, Katalog W. Ahhvardt, no: 8794.

Seyyid Lokman, Seid Locmani ex libro Turcico qui Og/zu,zname Inscribitur Excerpta (lcmdl-i AJwat-i Al-i Selciik her Mt2ceb-i nald-i Oguzname-i Seyyid Lokman), n§r. IJ. Lagus, Helsingfors 1854.

Solakzade, Solakzade T ariJzi, istanbul 1297.

~emseddin Sami (Frasheri), Kamusa'l-A'ldm, istanbul1306, IV. cilt.

~iikrullah, BehcetU't-T evarih (Osmanlz T arihleri), n§r. Nihal Atstz, Tiirkiye yay., is­tanbul 1949.

Vildyetrulme-i K~yun Baba Sultan, Ankara Milli Kiitiiphane, mikrofilm ai§ivi, nr. 3038.

Vzldyetrulme-iDernir Baba, hzr. Bedri Noyan, Can yay., istanbul1976.

YazlClzade Ali, Tevdrih-i Al-i Selfuk, Topkap1 SaraYI Miizesi (Revan) Ktp., nr. 1391.

~TIRMALAR

Adamovic, Milan, "Das Tekke von Sari Saltiq in Eskibaba", MT, 5 (1979).

Ahmed Refik (Altmay), "Osmanh devrinde Rafizilik ve Bekta§ilik", DEFM, IX/2 (1932).

Ahmed Tevhid, "Karahisar-1 Sahib'de Sahibataogullan", TOEM, 9 (1327).

Akahn, ~· HalUk, "San Saltuk'un tiirbe ve makamlan iizerine", L Uluslararast Turk Dii.nyast Eren ve Ev/bJalan Kongresi Bildirileri, Ankara 1998.

Algar, Hamid, "Baraq Baba", Elr.

Argyriou, A., "La conversion comme motiflitteraire dans l'epopee byzantine de Digenis Akritas et dans la CUf!ference des Oiseaux de Farid Uddin Attar", BF, XXV (1999).

Ayhan, Aydin, "Balikesir yoresinde sagaltma i§levli baz1 Bekta§i ocaklan ve baz1 Alevi koylerinde yatirlar, kutsal aga<;J.ar ve sagaltma ocaklan", Alevi­ler/Alewiten: Kzmlik ve Tarih/Identitdt und Geschichte, band: 2, ed. ismail Engin­Erhard Franz, Deutsches Orient-Institut, Hamburg 2001.

Babinger, Franz, "Sari Saltuk Dede", Eh

118 SEQiLMi;> BiBLiYOGRAFYA

Babinger, Franz, "San Salttk Dede", 1A.

Bahachr, ibrahim, "Alevilikte erkan farkhhklan ve onlann mimariyle sembollere etkisi", Aleviler/Afevnten: Kimlik ve Tarih/Identitiit und Geschichte, band: 2, ed. ismail Engin-Erhard Franz, Deutsches Orient-lnstitut, Hamburg 2001.

Balivet, Michel, "Miracles christiques et islamisation en chretiente seldjoukide et ottomane entre le Xle et le XVe siecle", Mirticle et Karama: Hagiographies Medii:vales Comparees, ed. Denise Aigle, Bibliotheque de l'Ecole des Hautes Etudes, Section des Sciences Religieuses, Belgium 2000.

Barthold, W., "Berke;', iA.

Bat<;a, Maria, "Romanya-Dobroudja Turk toplulugunun toplumsal hafizasmda San Salnk Baba, Babadag §ehrinin kurulu§ efsanesi", I Uluslararan Turk Dilnyan Eren ve EvZ:gdlan Kongresi Bildirileri, Ankara 1998.

Beysanoglu, ~evket, K1Saltthn1J Diyarbaku- T arihi ve Abideleri, istanbul1963, s. 144.

Bieler, Ludvvig, Studies on the Lift and Legende qf Saint Patrick, Variorum Reprint, London 1986.

Birdogan, Nejat, Anadolu ve Balkanlar'da Alevf Y erleJTMsi: Ocaklar-Dedeler-Soyagaylan, Alev yay., istanbul 1992.

Bobcev, S. S., "Deliorman Turkleri'nin kokeni", <;ev. Turker Acaroglu, Belleten, 203 (1988).

Boratav, P. Naili, "Battal", iA.

Brehier, Louis, La Civilisation Byzantine, Editions Albin Michel, Paris 1970, 2. bas1m.

Brockelmann, Carl, "Das Altosmanische Volksbuch : Menakib-i Gazawat-i Sul­tan Sari Saltiq Gazi", MA, H/2 (1950).

Cahen, Claude, La Turquie Pre-ottomane, Varia Turcica: VII, istanbul-Paris 1988.

Cahen, Claude, "Gagauzlar'm kokeni ile ilgili tarh§mah hususlar", <;ev. H. Gun­gor, Turk Kultilril, saYI: 45 7, MaYis 2001.

Canard, Marius, "al-Battal", EI2.

Canard, Marius, I. M elikoff, "al-Battal", UDMj, IV.

Chavannes, Edouard, "Le Cycle Turc des Douze Animaux", T'oung-Pao, VII/1 (1960).

Ciachir (Qakir), Mihail, Basarabyah Gogauzlar'm Tarih~ hzr. Harun Gungor, To­lunay yay., Nigde 1998.

SEQiLMi~ BiBLiYOGRAFYA 119

Czarnowski, Stephan, Le Culte des Heros et ses Conditions Sociales : Saint Patrick, Heros National de l'Irlande) Paris 1919.

Qoruhlu, Ya§ar, Kozmolojik, Mitolojik) Astrolojik, Din£ ve Edebf T asavvurlara GiJre Turk Sanatznda Hayvan Sembolizmi) Seyran yay., istanbul1995.

Daftary, Farhad, jsmaililer, Tarih ve Kuram, <;:ev. Erciimend Ozkaya, Raslantl yay., Ankara 200 1.

Decei, Aurel, "Le probleme de la colonisation des Turcs Seljoukides dans la Dobrogea", TAD) 10-11 (1968).

Delehaye, Hippolyte, Les Legendes Grecques des Saints Mzlitai:res) Paris 1909.

Delehaye, Hippolyte; Les Legendes Hagiographiques) Bruxelles 1955, 4. bs.

Demirci, Mehmet, "Balkan miislumanh~nda gazi-dervi§lerin rolleri ve San Saltuk ornegi", Turkiye Giinlugu) say:t: 61, Yaz 2000.

Deny, Jean, "Sary Saltyq et le nom de la ville de Babadaghi", Melanges Emile Picot) Paris 1913, II. cilt.

Deny, Jean, Traditions Populaires Turques de Salonique et de Florina, Imprimerie Nouvelle de Clouzot, Niort 1920.

Dirioz, A Haydar, "Kutbu'l-Alevi'nin Barak Baba Risalesi", 'IM; IX (1946-47).

Eberhard,W., 9in 'in ~imal Korrt!julan) <;:ev. N. Ulutug, TTK. yay., Ankara 1942.

Eliade, Mircea, Histoire des Croyances et des Idees Religieuses, Payot, Paris 1976, I. cilt.

Ertem, Rekin, "Dani§mendname", IDEA.

Eyice, "Qorum'un Mecizozu'nde A§Ik Pa§a Oglu Elvan Qdebi Zaviyesi", TM, XV (1969).

Fine,Jr.,John V. A, The Bosnian Church: A New Interpr~ A Study qfthe Bosnian Church and Its Place in State and Society .from the 13th to the 15th Centuries) East European Qp.arterly, Boulder 1975,

Golpmarh, Abdulbaki, Yunus Emre ve T asavmif, Remzi Kitabevi, istanbul 1961.

Gregoire, Henri, "Les sources historiques des Pauliciens", Bulletin de l'Academie Royal de Belgique) XXII (1936).

Gregoire, Henri, "Precisions geographiques et chronologiques sur les Pauliciens", Bulletin de l'Academie Royal de Belgique., XXXD.I:(I947).

Gregoire, Henri, "Les sources grecques pour l'histoire des Pauliciens", Travaux et Memoires) IV (1970).

120 SEQtl.Mt~ BiBLiYOGR.AFYA

Giiven, Kenan, Tabiat Giizellikleri ve lliiltii.rel Degerleri ile Tuncel~ Atatiirk Kiiltiir Merkezi yay., Ankara 1991.

Hafiz, Nimetullah, "Yugoslavya'da San Saltuk", 30, 12, 1992 tarihli Tan gazetesi.

Hafiz, Tacida, "Blagay'da San Saltuk tiirbesi", Renkler, Biikre§ 1995.

Hammer, Joseph de, Histoire de !'Empire Ottoman, Paris 1835-1839, I., IV. ve XIV. cilder.

Hasluck, F. W., Bektajtlik Tedk:ikleri, ~ev. Ragtp Hulusi, istanbull928,

Hasluck, F. W., Christianity and Islam uruler the Sultans, Clarendon Press, Oxford 1928, 2 cilt.

Hilmi Ziya (Olken), "Anadolu'da dini ruhiyat mii§ahedeleri: Barak Baba", MM, 13-14 (1340).

Hiiseyin Hiisameddin (Yasar), Ama.rya Tarih~ istanbul1329-1332, II. Cilt.

ilic;, Slobodan, "Bosna Bogomilleri ve islfunla§ma: Bilimsel bir yamlgtdan ulusal bir mitosa", Tarih ve Milliyetfilik, I. Ulusal Tarih Kongresi (30 Nisan-2 Mayis 1997), Mersin Un., Mersin 1999.

inalc1k, Halil, 7he Ottoman Empire, 7he Classical Age (1300-1600), trans. by Norman Itzkowitz- Colin Imber, Weidenfeld & Nicholson, London 1973.

inalcrk, Halil, "The khan and the tribal aristocracy", Harvard Ukranian Studies, 34 (1979-1980).

inalc1k, Halil, "Dervish and Sultan: An analysis of the Otman Baba Vilayetnfunesi'~ 7he Middle East and the Balkans uruler the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society, Bloomington 1993.

inalcrk, Halil, "Dobrudja", E/2.

iz, Fahir, Eslr:i Turk Edebiyal:lndaNesir, istanbul1964, II. cilt.

James, E. 0., Mythes et Rites dans le Proche-Orient Ancien, Payot, Paris, 1960.

Jong, Frederick de, "The Klzub~ sects in Bulgaria: Remnants of Safavi Islam?", TSAB, IX/1 (1985); IX/2 (1985).

Kad10glu, ismail Ha.klo, r;epniler Balzkesir'de, Halkevi ne§r., Bahkesir 1935.

Kaleshi, Hasan, "Albanische legenden urn Sari Saltuk", Actes du Premier Congres International Ballcanique et du Sud-Est Europeen, Editions de l'Academie Bulgare des Sciences, Sofia 1971.

SEQiLMi~ BiBLiYOGRAFYA 121

Karamustafa, Ahmet T., God's Unruly Friends: Dervishes Groups in the Islamic Later Perind 1200-1550, Univ. ofUtah Press, Salt Lake City 1994.

Karpat, Kemal H., "Dobruca", 7DvM.

Kaymaz, Nejat, Pervane Mu£nu'd-Dfn Suleyman, AD. Dil ve Tarih-Cografya Fakii1-tesi yay., Ankara 1970.

Kiel, Machiel, "Giiney Romanya'da San Salttk'm Qah§malan ve Dogu Bulgaris­tan'da erken Bekta§ilik Merkezi iizerine tarihsel onem ta§Iyan notlar", Haa Belctaj, Bildiriler, Haa Bekta§ Kiiltiir ve Turizm Demegi., Ankara 1977.

Kiel, Machiel, "The tiirbe of San Salttk at Babadag-Dobrudja: Brief historical and architectonical notes", GDAAD, 6-7 (1978); ayru makale §urada da ya­yunlanrm§tir: Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans, Variorum Reprint, London 1990.

Kiel, Machiel, "A note on the date of the establishment of the Bektashi order in Albania : The cult of San Salnk I)ede in Kr~a attested in 1567-1568", Bektachryya: Etudes sur l'ordre mystique des 'Bektachis ei les groupes relevant de Hadji Bektach, ed. A. Popovic-G. Veinstein, Les Editions Isis istanbul1995.

Kiel, Machiel, "San Saltuk: Pionier des islam auf dem Balkan im 13. Jahrhundert", Aleviler/Aleviten: Kimlik ve T arih/ldenutat und Geschichte, ed. is­mail Engin-Erhard Franz, Deutsches Orient-Institut, Hamburg 2000.

Kiel, Machiel, "Deliorman", 7DvM.

Kowalski, Tadeusz, "Les elements ethniques turcs de la Dobroudja", RO, XN (1938).

Koksal, Hasan, Battalnamelerde TtfJ ve Motif r aptsz, Kiiltiir Bakanh~ yay., Ankara 1984.

Kopriilii, Fuad, Turk Edebiyatznda 1lk Mutasavv~flar, Ankara 1966, Diyanet i§leri Ba§kanhg1 yaYJnlan, 2. bs.

Kopriilii, Fuad, "Anadolu'da islamiyet", DEFM, 4 (Eyliil 1338) . . : Kopriilii, Fuad, "Ortazaman Tiirk dev1e!ierinde hukuki sembollerdeki motifler",

7Hi1M(II (1939). '•. ; ·-' ·: .

Kopriilii, Fuad, "Anado1u Selguklulan taphinin yerli kaynaklan", Belleten, 27 (1943). :· . '~ . '4.··~· . .

• ,"': ~ o I !

Kopriilii, Orhan, Tarihf ~ Olarak X7V ve XV. Astrlardaki Bazt Turk Mena!r:tbnO:meleri, basiima~I§. doktora tezi, istanbul 1951, iD. Edebiyat Fa­kiiltesi, Tarih Semineri K.q:t:'nr. 512.

122 SEQt:LM:i5 BiBLiYOGRAFYA

Leiser, Gary, "Sari Saltuk Dede", EP

Lewis, Bernard, Ha.Niler: Ortafag lsldm Diinyasmda Terorizm ve Siyaset (orijinal adJ.: The Assassins: A Radical Sect in Islam) , ~ev. Ali Aktan, Sebil yay., istanbul 1995.

Melikoff, Irene, La Geste de Melik Drinijmend: Etude Critique du Drini§mendnrime, Lbrairie Adrien Maisonneuve, Paris 1960, 2 cilt.

Melikoff, Irene, Abu Miislim, u Porte-Hache du Khorassan dans la Tradition Epique Turco-Iranienne, Lbrairie Adrien Maisonneuve, Paris 1962.

Melikoff, Irene, Hadft Bektach, Un Mythe et ses Avatars: Genese et Evolution du Soufisme Populaire en Turquie, Brill, Leiden-Boston-Koln 1998.

Melikoff, Irene, "Bulgaristan'da Deliorman Kiz:tlba§ toplulugu", Uyur Uik Uyar­ddar:Alevflik-Be/r;tafilik Artzjtzrmalan, ~ev. Turan Alptekin, 1stanbul 1993, 1. bs., Cern Yay.

Melikoff, Irene, "Le probleme bekta§i-alevi: Quelques dernier~s considerations", Turcica, 31 (1999).

Melikoff, Irene, "Q!li etait San Saltuk? Quelques remarques sur les manuscrits du Saltukrulme'~ Studies in Ottoman History in Honour of Professor V. L Menage, ed. by Colin Heywood-Colin Imber, The Isis Press, 1stanbul 1994.

Melikoff, Irene, "Damchmendids", EI2.

Necip As1m-Mehmed Arif, Osmanlz Tarihi, Tarih-i Osman! Enciimeni, ne§r., 1stanbul1335.

Ocak, A. Ya§ar, La Rivolte de Baba Resul ou la Formation de l'Heterodoxie Musulmane en Anatolie au XIIIe Siecle, Pub. de la Societe Turque d'Histoire, Ankara 1989.

Ocak, A. Y a§ar, Babafler lsyam: Alevflijjin Tarihsel Altyajnst r ahut Anadolu 'da lsldm­Turk Heterodoksisinin Te;eklciilil, Dergah yay., 1stanbul 2000.

Ocak, A. Ya§ar, lsldm-Turk 11Ul11flannda Hzzzr Tahut Hu:.zr-flyas Kultil, Turk Kiiltii­riinii Ara§tlrma Enstitiisii yay., Ankara 1999, 3. bs.

Ocak, A. Ya§ar, Osmanlz lmparatorlugu'nda Marftnal S'4fllik: Kalenderiler, TTK. yay., Ankara 1999, 2. bs.

Ocak, A. Y a§ar, Alevi ve Belr;tafi lnanylanntn lsldm Oncesi T emelleri (Bekta§i Menilubnamelerinde !slim Oncesi !nan~ Motifleri), tleti§im yay., 1stanbul 2000, 2. bs.

Ocak, A. Ya§ar, "San Saltuk ve Saltukname", TK, saYI: 197, Mart 1979.

SEQiLMi~ BiBLiYOGRAFY A 123

Ocak, A Ya§ar, "XIII.-XV. yiizpllarda Anadolu'da Turk-Hu1stiyan dini etkile­§imler ve Aya Yorgi (Saint George) ki.ilti.i", Belleten, 214 (Arahk 1991), ss. 661-673).

Ocak, A Ya§ar, "Battal Gazi'', TDVU..

Ocak, A Ya§ar, "Battalmlme", TDVM.

Ocak, A Ya§ar, "Barak Baba", TDVU..

Ocak, A Ya§ar, "HaCI Bekta§ Vihlyetmlmesi", TDVU..

Oki<;, Tayyip, "San Saltuk'a ait bir fetva",A0jFD, 1/l (1952).

Oki<;, Tayyip, "Bir tenkidin tenkidi",A0jFD, 11 2-3 (1953), ss. -290.

Oki<;, Tayyip, "Les Kristians (Bogomiles Parfaits) de Bosnie d'apres des documents turcs inedits", SF, XIX (1960).

Orkun, H. Nam1k, Turk Ejsiineleri, istanbul, 1943.

Ostrogorsky, George, L'Histoire de l'Etat Byzantin, Paris 1977, 2. bs.

Ogel, Bahaeddin, TurkMitolojisi, TTK. yay., Ankara 1971.

Onen, Rag1p, "Bor'da San Saluk turbesi", Yejil Bar gazetesi, 8 Temmuz 1949, 5 Agustos 1949.

Otuken, YIIdiz-A Durukan-H. Acun-S. Pekak, Turki;ye'de Valqf Abideler ve Eski Eserler, Vaklflar Genel Mudurlugu, Ankara 1986, IV. cilt.

Ozdemir, Zekeriya, - Arzu Ulu, Bigadif ve (}evresinde Bulunan Tarihi Eserler, Ankara 2000.

Ozerdim, M. Nabi, "Qin Dininin Men§ei Meselesi ve Dini inanc;lar", Belleten, XXVI (1962).

Peuch, Henri-Charles, "Le Manicheisme", Histoire des Religions 2, Gallimard, Paris 1972.

Plana, ~evket, "Kosova ve Makedonya efsanelerinde onemli folklor motifleri", Ill Milletlerarasz Turk Folklor Kongresi Bildirileri, Kiiltur Bakanh~, Ankara 1986, II. cilt.

Popovic, Alexandre, Balkanlar'da jszam, <;ev. komisyon, insan yay., istanbul 1995.

Roux,J.-P., Faune et Flaure Sacrees dans les Societes Asiatiques, Paris 1966.

Runciman, Steven, Le Manicheisme MMieval, Payot, Paris 1949.

SalCI, V. Lutfi, "HaCI Rasih Baba", HBH, sap: 66, Nisan 1937.

124 SEQiLMi~ BiBLiYOGRAFY A

SalCI, V. Liitfi, "Kurban ismail", HBH, sap: 69, Temmuz 1937.

Schimmel, Annemarie, Dinler Tarilzine Gi~, AD. ilahiyat Fakiiltesi yay., Ankara 1955.

Sevgen, Nazmi, "San Saltuk ve Aiyos Spiridon", Tarih Komquyor, sap: 33, Ekim 1966; sap: 34, Kas1m 1966; sap: 35, Arahk 1966; sap: 36, Ocak 1967.

Smith, Grace Martin, "Some tiirbes/maqams of Sari Saltuq :An early Anatolian Turkish Gazi-Saint", Turcica, XIV (1982).

Su, Kimil, Balzkesir ve Civannda Turiik ve Turk:menler, Bahkesir Halkevi n§r., istanbul 1938.

Siimer, Faruk, r;epniler: Anadolu'daki Turk YerleJTfl!Jsinde Onemti Rol Qyruryan Bir Oj!;uz Boyu, Turk Dunyas1 Ara§tlrmalan Vakfi, istanbul1992.

~evki, Mahmud, "Blagay'daki tekke", jlim ve Sana~ sap: 15, Eyliil-Ekim 1987.

T ogan, A Zeki V elidi, Umum£ Turk Tarilzine Gi~ 1· En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, itJ. Edebiyat Fak. yay., istanbul1970, 2. bs.

Turan, Osman, Selfuklular Zamamnda Turkiye, Turan Ne§riyat Yurdu, istanbul 1971.

Tiirkay, Cevdet, BG§bakanhk Ar§ivi Belgelerine Gore Osmanh jmparatorluj!;u'nda Oymak, Ajiret ve Cemaatlar, Terciiman Kaynak Eserler Dizisi 1, istanbul 1979.

Dlkusal, Miistecip, Dobruca ve Turkler, TKAE yay., Ankara 1987, 2. bs.

Vryonis, Speros, The Decline qf Medieval Hellenism in Asia Minor, Los Angeles­London-Berkeley, Univ. of California Press 1971.

Wittek, Paul, "Yazijioghli Ali on the Christian Turks of the Dobruja", BSOAS, XIV /2 (1952).

Wittek, Paul, "Les Gagauzes = Les gens de Kaykaus", RO, XVII (1951-1952).

Wittek, Paul, "Dobruja", El2.

Widengren, Geo, Les Religions de l'lran, Payot, Paris 1968.

Yakubovskiy, A Y, Altmordu ve jnhitaf:l, c,:ev. Hasan Eren, Milli Egitim Bak. yay., istanbul 1955

Ytlchz, F., "San Saltlk Dede", TK, sap: 209-210, Mart-Nisan 1980.

Yinanc,:, M. Halil, "Dani§mendliler", lA.

SEQiLMi~ BiBLiYOGRAFY A 125

Yorukan, Yusuf Ziya, "Bir fetva miinasebetiyle: Fetva miiessesesi, Ebussuud Efencli ve San Saltuk", A ViFD, I /2, 3 ( 1952).

Yuce, Kemal, Saltzk:niime'de Tarih~ Din£ ve Ejsanevf Unsurlar, Kiiltlir ve Turizm Bakanhg1 yay., Ankara 1987.

Zachariadou, Elizabeth, "Oi H:rristianoi apogonoi tou izzeddin Kaikaous sti Verroia [Veria 'da 1zzedclin Keykavus'un H:rristiyan torunlan], Makedun)ki, VI (1964-1965).

Zarcone, Thierry, "Aumf et Bek~ de Thrace orientale : Les tekke de San Saltuk a Babaeski et d'Ariz Baba a Havsa", ikinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bil­dirileri ( 1-3 Haziran 1988), Ondokuz May1s U niv., Egitim Fakiiltesi- Fra:msiz Anadolu Ara§tlrmalan Enstitiisii, Samsun 1990.

Zarcone, Thierry, "Nouvelles perspectives dans les recherches sur les Kizilba§­Alevis et les Bektachis de Ia Dobrouqja, de Deli Orman et de Ia Thrace orientale", A natalia Modema/Yeni Anadolu, IV ( 1995).

A

A. Decei, bk. Aurel Decei, 13, 26, 27, 31 A. Saim Ulgen, 1 04 Abbasi, 9, 21, 35 Abbasi b<l§kenti, 21 Abbasi halifesi, 35 AJ>dal,)(rV, 10,35,43,44,48,62,69,

104, 107, 116 Abdal Musa, 69, 107 Abdiilbaki Go1pmarh, 5 Adriyatik sahilleri, 77 Mganistan, 8 Aghios Nikolas (Saint,Nicolas), 97 ~denizi,89 Agcahzanhk kazas1, 60 Ahi Evren, 51, 106 Ahiryan, 33 Ahmed Tevhid Bey, ll Ahmed-i Yesevi, 11, 37, 39,45 Akc;ahisar, 102 Akkerman (Cetatea Alba), 91 Aksaray, 20, 22 Aksarayi, XI, 2, 3, 17, 19, 20, 23, 25, 26,

115 Akviran koyleri, 108 ~uiBaba,85, 107,108 Alaiye, 20 Alemeddin el-Birzilli, 70 Alevi, VIII, 9, 14, 58, 60, 62, 69, 85,97

105,108,113,116,118,119, 125 Alevi dede oca~, 58 Alevi dedeleri, 60, 108 Alevi-Bekt<l§i evliyas1, 105 Alevi-Bekt<l§i gelenegi, 10 Alevilik, 60, 85, 86, 107, 109. 122 AlmcakNoyan, 21,22

DiZiN

Ali Bahadlr, 22, 24, 25, 29, 30 Ali giinii, 1 02 Ali Muhtar, 46, 93 Al-i Selc;uk (Anadolu Selc;uklu), 39 Altay masah, 51 Alnn0rdu,28,29,30,31,32 Altm Ordu devleti, 28 Alyon-1 Rumi, 36 Amasya, 7,8,20,36,48,69, 71, 72, 74,

120 Amasya kalesi, 36 Amasya Tarihi, 71, 120 Anadolu, VIII, 2, 5, 6, 7, 9, 11, 12, 14,

15, 17-22, 24-30, 32, 33, 35, 36, 39, 49, 50, 52, 53, 57-60, 62, 63, 69-76, 80, 82, 83,86-88, 101, 104, 106-108, 111, 115, 118, 120-125

Anadolu Aleviligi, 9 Anadolu Selc;uklu devleti, 11, 17, 19 Anadolu Selc;uklu sultaru, 80 Anadolu Tiirkmenleri, 86 Ankara, XI, XII, XIII, )(rV, 2, 3, 6, 7,

10, 11, 13-15, 18, 23, 28, 37,49-52, 62, 67-69, 72, 86, 87, 100, 103-105, 109, 115-125

Ankara sav<l§l, 87 Antalya, 22, 23 Antere b. ~eddad, 8 Aritonio Pigafetta, 4, 95, 96 Arabistan, 8 Arafat dagl, 36 Arap islam kaynaklan, 70, 80 Arap kahramanlan, 8 Arap kronikleri, 70 Arap rnisyonerleri, 80 Arap tiiccarlan, 85 Arap ulemas1, 7 3 Argun Han, 68

128

AJnavudar, 14, 101, 103 Arnavuduk, 11, 14,46,49,66, 101,102,

103 Arsamosat, 81 Arslandogmu§, 18 Aljkar, 38 Atayi, 3, 61, 116 Aurel Decei, VII, XI, 2, 13, 26, 27, 31 Avarlar, 28 Aya Dimitri, 41,43 Aya Muson, 43 Ayasofya, XIII, 30, 70, 71, 117 Aybek Baba, 71 Aydm yi.iresi, 28 Aydm-eli, 28 Aydmoglu Gazi Umur Bey, 55 Ayn Cilut mevkii, 22 Azi Dah:lka, 51

B

Baba (Babad~), 96 Baba ilyas-1 Horasani, 115 Baba ishak, 87 Baba kasabas1, 61, 62, 94 Baba Perende, 9 Baba Salt!k (Babadaj9.), 83, 91 Baba Saluk kasabas1, 94 Baba Salt!k tekkesi, 91 Baba §ehri, 3 Baba Tapduk, 69 Babad~, 5, 8, 12, 14, 15, 55, 56, 61,63-

65, 76,83,88,89,91-94,96,99,103 Babad~ kad!S!, 93 Babad~ zaviyesi, 63 Babaeski, 6, 8, 14, 15, 54-56, 61, 62, 94,

97, 101, 104, 125 Babaeski tiirbesi, l 04 Babai hareketi, 69, 70, 87, 89 Babai isyarn, VIII, IX, 17, 86, 87 Babai §eyhleri, 71,87 Babailer, 9, 11, 14, 59, 85, 87, 108, 113,

122 Babailerisyarn, 9, 14, 59, 85,87 Baba-YI Atik, 62, 95 Babil,50,5l Babil efsaneleri, 50 Bagdad,21 Bahaeddin Erzincani, 18 Bal'>Ikhisan, 48 Bal1m Sultan, 107, 108

DiZiN

Balkan Aleviligi, I 08, 109, 113 Balkan Bekta§iligi, 84 Balkan harbi, l Ol Balkan Hiristiyanlan, 42 Balkan ucu, 28 Balkanlar, VII, VIII, IX, 4, 8, 12-14,27,

31,32,53,58,63,65,66, 76-80,82-86, 88, 98, 101, 103, 108, 109, 111, 112, 118, 123

Balkanlar tarihi, VIII, 76 Banaz suyu, 48 BarakBaba, VIII, 2, 7, 13, 38, 58,67-74,

87, 107, 116, 119, 120, 123 Barak Baba dervi§leri, 72 Barak el-Krrimi, 71 Bartholomaeus Petz, 96 Ba§krrdar, 80, 84 Battal Gazi, XII, 35-38, 40, 41, 66, 76,

82,112,115,123 Battal Gazi-Melik Dani§mend-Saint

George, 112 BatiabWnu,5,6,8,9,37,40,41,66, 76,

78, 123 Batu Han, 19, 84 Baybars, 23, 30 Baycu Noyan, 20, 21 Bayrfuni §eyhleri, 5 Begce (veya Pak'>a) Sultan, 97 Bek~i, VITI, l, 4, 9, II, 14, 39, 42, 44,

46,48,53,62,65,66,85,92-94,96-98, 101,105-108, 113, 122,125

Bek~i babas1, 97 Bek~i evliyasi, 4, 42, 48, 105, 107 Be~i gelenegi, VIII, l, 4, 10, 11, 97,

107 Bek~i panteonu, l 06 Bekta§i propagandas1, 46, I 0 I Bekta§i tarikan, 98, 101, 106, 107 Bekta§i tekkesi, 4, 65, 93, 96, 97, 105 Bekta§iler, 49, 85, 94, 97, 98, 101, 107,

108 Bek~ilik, XII, 11, 46, 75, 78, 85, 86, 89,

93, 101, 107-109, 117, 120, 122 Bek~ilik tarikan, 75, 78 Belgrad ki.iyleri, 48 · Belgrad pazan, 48 Berberiler, 57 Berke Han, 29-32, 60, 62, 94 Bertos, 40 Beyilla (Pavlakiler), 81 el-Birzili, XI, 58, 70, 73, 115

Bivani11e (?), 56 Bizans, 2, 13, 17, 23, 25-29, 31, 32, 41,

58-63, 75, 80-83, 94 Bizans b3.§kenti, 23 Bizans hakimiyeti, 62, 83 Bizans imparatoru, 23, 27, 29, 31, 60, 82 Bizans kaynaklan, 13, 26, 27, 29, 31, 58 Bizans kronikleri, 27, 58 Bizans tarih($ileri, 58 Bizans topraklan, 29, 31, 32 Bizans u($lan, 59 Bizanshlar, 28 B1agaj (Blagay) kasabas1, 98 Bogomilizm, 80, 82, 83, 86 Bogomiller,80,82,83,86 Bogazki:iy Ar§ivi, 50 Bogdan, 55, 56,74,91 Bogdan meliki, 55 Bor, 6, 15, 105, 123 Bor kiitiiphanesi, 105 Boris, 82 Bosna,55, 74,82,83,98,120 Bosna krah, 55 Bosna-Hersek, 98 Bozova kalesi, 56 Bi:irkliice Mustafa, 88 Budape§te, 84 Bulgar Boyarlar, 82 Bulgar krah, 29, 82 Bulgaristan, 7, 11, 13,25,49,66, 74,82,

83,85,86,89,93, 102,107,121,122 Bulgar1ar,28,31,32, 101 Burhan Abdal, 48 Bursa, 37,45

c C. Cahen, 26 Candaroglu Ali Bey, 9 Carl Brockelmann, 5 Cedid Ali P3.§a Carnii, 100 CelaJ.eddin Karatay, 17, 18, 19 Cern Sultan, 5, 6 Cemal-perestlik, 68 Cengiz Han, 35, 60 Cezayir, 8 Chendaoun Panaym (Saint Naum

Panaym), 102 cihad,8,36,38-40,54,60,65, 74,75 cihad hikayeleri, 8 cihad ideolojisi, 36, 75

DiZiN

cihaz-1 fakr, 45 cinler, 8, 39, 40, 54

Qar§ambah, I 08 Qeh,45,55,56 Qeh 11esarlan, 55 Qekoslovakya, 8

Q

Qelebi I. Mehmed, 88, 89 Qepni,28,59,85,87 Qepni <L§ireti, 87 Qepni boyu, 28, 59, 85 Qepniler, 59, 78, 85, 120, 124 Qin, 8, 48, 51, 52, 119, 123 Qin inan($lan, 52 Qinnen sanca~, 60 Qorum-Mecidi:izii, 47, 50

D

Dahhak, 38, 40

129

Dti:nipnendndme, XIT, 5, 6, 8, 35-37,48, 76, 78, ll9, 122

Deliorman, 14, 28, 86, 89, 108, 118, 121, 122

Deliorman Alevileri, I 08 Deinir Baba, 49, 85, 107, 108, 117 Dersim, 106 Dervi§ler, 45, 46, 56 Deryanos Manastin, 48 De§t-i Klp($ak, 8, 25, 28, 29, 31, 32, 58,

60, 61,68 De§t-i Klp($ak step1eri, 32 Drm<L§k (i)am), 71 Dimetoka, 61 Divrigi (Tephrike), 81 Diyarbabr, 15, 105, 118 Diyar-1 Bulgar, 74 Diyar-1 Moskov, 56 Diyar-1 Rum, 37 Djakovica, 102 Dobra Han, 44 Dobruca, 2, 11-13, 15,25-29 31-33 45

46, 55-64, 74-76, 78-8o, 8s, 85-8a, 9'r, 94, 96, 97, 112, 121, 124

Dobruca bozkrrlan, 58 Dobruca gi:i($ii, 2, 25-27, 29, 58 Dobruca iii, 32, 46, 57 Dobruca islci.ru., 25 Dobruca Kin, 64 Dobruca krah, 45, 46, 55

130

Dobruca ovas1, 45 Dobruca sahras1, 45 Dobruca step1eri, 60 Dobruca-Babadag, 15 Dobruca-eli, 28 Dobru<;: iii, 43 Dogu Anado1u, 30, 101 Dogu Bulgaristan, 13, 107, 121 Dogu Karadeniz sahilleri, 7 Druidler, 79 ed-Dilreru'l-Kamine, XII, 70, 116

E

Ebu Gazanfer, 8 Ebfr Hirnid el-Garnati, 84 Ebu Miislim-i Horasini, 40 Ebamilslimnti.me, 40 Edime, 6, 8, 54-56, 61, 76, 95, 101 Edime havalisi, 76 Edirne meliki, 55 Eflak,55, 74,88 Eflak beyi, 88 Eflak meliki, 55 Ehl-i Siinnet, 73, 93, 94 Ehl-i Siinnet mezhebi, 73 Ejder, 52 Ejder killtii, 52 Ejderha,43,45,48,51,52 Elie (ilyas Peygamber), 49 Elizabeth Zachariadou, 26 Elvan Qelebi, 47, 50, 71, 87, 115, 119 Elvan<;:elebi Koyii, 50 Emel Esin, 52 Emir, 18,22 Emir Yavta§, 18, 22 Emirci Sultan, 48 Enderiyye (Edime) §ehri, 95 Endilliis, 9 Enez (Ainos) kalesi, 29 Erdel seferi, 64 Erenler serdan, 57, 91 Ermeni, 81, 82 Ermeni Pav1os<;:ular, 82 Ermenistan, 81, 82 Ermenistan Samosatl, 81 Erzincan, 21, 81 Erzurum, 20, 81 Eski Baba (Baba-)'1 Atik), 96 Eski Baba Tekkesi, 94 Eski Baba Tiirbesi, 100

DtztN

Etiler, 50 Eukhaita, 50 Eurasya, 28 Evhadeddin-i Kirmani, 111 Evliya, XII, 1, 4, 5, 11, 35-38,41,42,44,

46, 47, 49, 54-56, 62, 64-66, 68, 77, 78,91-100,106,116

Evliya Qelebi, XII, 1, 4, 5, 11, 35, 37, 38, 41,42,44,46,47,49,54-56,62,64-66, 68, 77, 78, 91-100, 106, 116

Evl~yd t;elebi Sryahatnamesi, XII, 4, 35, 38, 42,44,47,62, 77,91,95, 106,116

Evliya menilibnimeleri, 5 Evren,51,52, 106 Ezantamariye (Sainte Marie ?), 62, 94

F

F. Babinger, 12, 26, 89, 116 F.Koprillii,6,26,52,59, 73 F. Taeschner, 26, 89, 116 F. W. Hasluck, XII, 11, 42, 46, 49, 92 Fahir tz, 5, 6, 7 Fahreddin-i Iraki, 111 Fakih Ahmed, 106 Faruk Siimer, 59 Fas,8 Fasilevs, 24, 29 Fatih Sultan Mehmed, 6, 10, 62, 98 Fenike, 98 Feridun, 14,51 Feridun Yllmaz, 14 Fetva, 12, 64, 80, 125 Filibe, 82 Firenk Filyon, 55 Fraetaona, 51 Fransa, 83 Franz Babinger, 12, 88 FuatKoprillu,~,5,59, 76,87,106

G. D. Balas<;:ev, 26 G. Leiser, 14

G

G.M.Srrrith, 15,66,92,98, 101,105 Gagauz, 12 Gagauz Tiirkleri, 12 Gagauz1ar, 12, 26, 28, 33, 118 Gaytas, 40 Gazan Han, 71 Gazi Mehmed Giray Han, 65 Gaziler, 54

Georgios Pachymeris, 3, 26 Germiyan iii, 48 G1yaseddin Mes'ud, 29, 32 Gihi.n el'>iligi, 7 3 Gilan rruntakas1, 71 Gilanhlar, 71,72 Gi:ik Tanns1, 50 Gi:iktiirkler, 52 Gi:iktiirkler devri, 52 Gregoras, XII, 3, 25-27,29,31 , 116 Grek, 20,49 Grek hagiographe'lan (aziz hayatl

yazanlar), 49 Greko-Romen, 28 Gu-tzang, 52 Giil§eni tekkesi, I 05 Gii§tasb, 38

H . Delehaye, 49

H

H. Hiisameddin, 71 H . inalCLk, 26, 87, 89 H. Kaleshi, 15, 68, 102, 103 H.\\'. Duda, 26 Habe§istan, 8, 39 Habib HaCJ, 97 Hace Ahmed-i Yesevi, 45 Hac1 Baba, 1 00 Hac1 Bayram-1 Veli, 104 Hac1 Bekta§ halifesi, 107 Hac1 Bekta§ kiiltii, 107 Hac1 Bekta§-1 Veli, VII, XIII, 4, 9-11 , 33.

36, 38, 39, 42-44, 49, 53-55, 59, 76, 97 , 103, 106,108, Ill, 116

HaC! Hasan, 101 HaC! Mahmud Efendi, 105 HaClm Sultan, 48, 97, 115 Halil Ece, 33, 59 Halvetiler, 98 Hamdullah Suphi Tanni:iver, 99 Hara§na (Amasya), 8 Harcana (Har§ana'>, 36 Harcanavan vilayeti. 36 Harput, 20 Hasan Kaleshi, H, 46, 102 Hasan Mill, 68 Hasani (§erif), 35 Hatireddin Zekeriyya, 18 HayTan Emirci. 72 Hazret-i Hamza. 38

DiZiN

Henri Gregoire, XII, 81 He§dek, 45 Heterodoks, 80 Heterodoks islam, 80 H1drellez, I 02

131

H1ristiyan, VIII, 4, 12-14. 19-21,24,26, 33,40,49,53,58, 62-67. 75,76, 79, 80, 84, 88, 89, 92, 94. 96.99, -103, 111, 112, 123, 125

lliristiyan azizi, 63, 64. 92. 112 lliristiyan azizleri, VIII. 12-14,49, 53,

65-67,99, Ill, 112 lliristiyan feodalleri , 88 lliristiyan Gagauzlar. 12 lliristiyan rahipler, 79 H1ristiyan Tiirkler, 33 H1ristiyanlar, 41, 84, 96. 100, 102 lliristiyanhk, 42, 50, 66. 77. 79.,·80, 103 Hlristiyanhk propagandasi. 79 lliz1r Aleyhisselam, 39 HlZ!r-ilyas, 62, 94, !00. 122 Hilmi Ziya (Dlken), 73. 120 Hindistan, 8, 39 Hozat, 13, 106, 108 Hunlar, 28, 52 Hurma agac1, 39 Hiilagu, 20-22, 30 Hiiseyni (seyyid), 35 Hz. Ali, 38, 74 Hz. Hamza, 40 Hz. Meryem, 82 Hz. Muhammed, 95

I. MelikoiT, 36, 37, 6Ct. 78, 85,.87_ 118 I§ik (Kalenderi), 68

ibn Battuta, XII, I. 3. 3. 61.8 liS, 83, 92, 116

ibn Bibi, XII, 2, I 7- :21. 23-!J 2)..31, 116

ibn Kemal, 64, 65, 74 ibrani, 98 ilhanh hiikiimdan, 70 ilhanh saraYJ, 71, 72 inuyanka, 50 ilya (Elie, ilyas) Peygamlxr, lili:_ ilyas Peygamber, 40. 49. 100 ilyas-1 Rumi, 36

132

imam Cifer-i Sachk, 99 imam ismail, 99 incil,40,41,65 ~ran, 7,8, 19,20,40,51,52, 70,72,82 Iran dinleri, 51 iran mitolojisi, 40 irlanda, VII, 67, 79 ishak, 43, 87 iskandinavya, 77 islam, VII, VIII, XIII, 6, 9, 10, 12, 14,

22, 30, 38-40, 42, 51, 54, 59, 62-66, 70, 75, 77-80, 83-87, 93, 95, 100, 112, 113, 122, 123

islam ilemi, 77 isliim Ansiklopedisi, XIII, 12 islam diinyas1, 22, 51 islam gelenegi, 40, 85 islam heterodoksisi, 86 islam inam,:lan, 86 islam kaynaklan, 30, 70, 80 islam misyoneri, VIII, 77, 78, 80 islam miicahidi, 23 islam propagandas1, 78, 79, 85, 112 islam velisi, 64, 66 islami T iirk kiiltiirii, 77 islamiyet, 11, 70, 73, 74, 78, 80, 87, 121 islaml~ma, VIII, IX, 12, 74-77, 80, 83,

120 isliml~ma hareketi, VIII, 12 7 5 isliml~ma projesi, 77 ' ismail, 13, 55, 59, 72, 84, 85, 87, 95, 97,

99, 115, 117, 118, 120, 121 124 ismaili, 84-98 ' ismaili baklyyeleri, 86 ~smaili kolonileri, 84, 85, 98 lsmaililer, 84-86, 99 ismailiye mezhebi, 84 ispanya, 8 istanbnl, XI-XIII, 3, 4, 6, 9-11, 13, 14,

17, 18, 28, 31, 39, 40, 48, 49, 51-53, 59, 61, 69, 71, 83, 86-89, 95, 96, 101, 104, 105, 108, 115-124

istefan, 95 isvet Nikola (Saint Nicolas), 45 i§fet (i:svec,:), 56 iznik, 15, 23, 57, 88, 104

J J. von Hammer, VII, 2, 11, 26, 88 Janos Karacsony, 84

DiZiN

Jean Deny, VII, XI, 2, 12, 102 Jean-Panl Roux, 52 John Covel, 4, 97

K

Kakum,40 Kalenderi, 10, 46, 53, 62, 66-68, 73, 74,

88,89,93,95,97, 107 Kalenderi (Hayderi) §eyhi, 7 4 Kalenderi dervi§leri, 46, 53, 88, 89, 95,

97 Kalenderi §eyhi, 10, 53, 62, 68, 97 Kalenderi §eyhleri, 53, 107 Kalenderiler (l§:tklar), 93 Kalenderilik,68, 107 Kaligra, 9, 37, 43-46, 53, 55, 56, 61, 76,

93,94,102 Kaligra kalesi, 45, 46, 55 Kaligra Snltan, 37, 45, 93 Kaligra tekkesi, 55 Kaligra yoresi, 76 Kalliakra, 14, 93, 100 Kalliakra Kalesi Mezan, 100 Kanuni Snltan Siileyman, 2, 64 Kara Ath Pergen, 51 Kara Bogdan (Moldavya, 7 4 Kara ~emseddin, 91 Karaca Ahmet Snltan, 101 Karadeniz, 3, 7, 14, 25, 28, 31, 43, 45,

59, 93, 125 Karadeniz sahili, 45 Karadonlu Can Baba, l 0 l Karaferye, 29 Karakurum, 20 Karasispa (Ger§asp), 51 Karesi, 27, 33, 59, 60, 95 Karesi (Ballkesir) yoresi, 60 Karesi havalisi, 95 el-Kalk~andi, 84 Kaydafan, 40 Kaygusuz Abdal, 107 Kayseri, 18-21 Kazak e§hyas1, 61 Kazaklar, 61 Kazvini, 84 Kefe, 8, 32, 55, 60-62, 74, 94 Kelirn.dt-z Barak Baha, 69 Kemal Yiice, VII, 5-7, 14 Kemalp~azade, 3, 116 KenanP~a, 5

Kerimeddin Aksarayi, 19 Kqef N ehri, 51 Kqi§, 44 K!demli Baba, 85, 99, 107, 108 K!demli Dede (yahut Baba), 92 K!p~ak,3,8,25,28,29,31,32,58,60,

61, 68, 70 K!p~ak leh~esi, 70 Kmm, 2, 14, 32, 45, 59-62, 65, 67, 76,

79,80, 92,94,99 K!nm ham, 65,99 K!nm §ehri, 32, 67 K!rnata meliki Said, 55 K!qehir, 20, 46 K!z1hrmak, 48, 81 Ki~i Abdal, 104 Kili (Kilia), 91 Kili havalisi, 7 4 Kiligrad, 44 Kir Haye, 21, 23 Kir Kedid, 21, 23, 25, 29 Konstantin, 29 Konstantiniye, 8, 30 Konstantinopolis, 23-25, 29, 31, 41, 60,

61,70,82 Konstantinopolis bogaz1, 60 Konya,8, 18,20,24 Korfu, 47, 66, 102 Korfu adas1, 4 7, 66, 102 Kosova, 102, 103, 123 Kosova- Metochia, 102 Koyun Baba, 48, 49, 117 Kiik-luu, 52 Kiikii~e, 60 Kiipriiliizade Mehmed Fuad, ll Kiisedag muharebesi, 17 Kiistendil sanca~, 60 Krahn klzlan motifi, 4 7 Kruja, 13, 14, 46, 77, 102, 103, 121 Kruja klral1, 46 Kuman, 28 Kurban Bayram1, 97 Kutlu§ah, 71 Kii~iik Abdal, XIV, 10, 43, 44, 62, 116 Kii~iik iskitya (Scytllia Minor), 28 Kiitahya, 97

L

Ladik (Laodice), 81 Lankaza nahiyesi, 61

DiZiN

Latinler, 23 Laz oglanlan, 43 Lefke Kap1s1, l 04 Leh,45,55,56,65 Leh diyan, 45 Leh Vilayeti, 65 Lehistan, 8 Libya, 8 Lipka taifesi, 45

M. Eliade, 50 Macaristan, 84

133

M

Machiel Kiel, VII, IX, 3, 10, 13, 33, 77, 88, 92, 108

Madra kasabas1, 62 Magrip, 39 Mahbub-perestlik, 68 Makedonya, 82, 103, 123 Malatya, 20, 81 Mali i San Saltukut, 102 Maniheizm, 81 Marduk, 50 Maria Bat~a, l 00 Markionizm, 81 Mehmed ArifBey, ll Mehmed Buhari, 3 7 Mehmet Demirci, 14 Melik Dani§mend Gazi, 35, 37, 41, 76,

112 Mendktb-t San Saltzk, 5 Menglii Giray, 99 Mengfr Han, 18 el-Menhelu's-Sdfi, 70 Mente§e, 97 Meri~ nehri, 29 Mevlana Celaleddin-i Rumi, Ill Mezopotamya, 50 M1Slr, 8, 22, 30, 73, 104 M1s1r Memluk Sultam Baybars, 22 Milan Adamovic, VII, 4, 15, 96 Minas, 43 Minu~ehr, 40 Mir~a, 88 Mogol, 2, ll, 17-22, 30, 60, 63, 71, 84 Mogol ham, 19, 20, 30 Mogol imparatorlugu, 20 i'vfohacndme, 3, 64, 74 Moldavya, 74 Moldova, 33, 91

134

11oskov,45,49,56,62,68, 74,94 11oskov diyan, 45, 49, 62, 68, 74, 94 11oskova, 39 11ostar, 98 116ngke (Mengii) Temiir han, 32 Muhammediye, 5 Muhlis Pap, 87 Muineddin Silleyman, 21-24 Musa Qelebi, 88 11usa Peygamber, 8 11utaf<;iev, 26 Mulk-i Rum, 54 11iineccimb3.§I Dervi§ Ahmed, XIII, 3,

116 murid,47,48,68-70, 72, 78,106,107 miir§idler, 107 11iis1iiman, 14, 51, 53, 58, 63, 66, 77, 89,

94, 112 Miis1iiman S1av1ar, 77 Mus1iiman Tiirkler, 77 Miis1iimanlar, 54, 62, 100

N

Nahiye-i Has, 102 Nak§ibendi §eyhi, 105 Nak§ibendiler, 98 Nazmi Sevgen, 13, 99, 100, 104, 105, 108 Necibeddin, 18 Necip Asnn, 11, 18, 122 Nicephorus Gregoras, 3, 26 Nigde-Bor, 105 Nogay, 32, 60 Nogay ili, 60 Noyan,20-22,35,49, 116,117 Nureddin Erzincani, 30 Nureddin Yakup, 18

0

0. Turan, 17,29-31 Oguz Kagan, 51 Ojf;uzndme, XIII, 2, 12, 17, 28, 117 Ohri, 102, 103 Ohri bo1gesi, 103 Olcaytu Hudabende, 70, 71, 73 Oniki imam (imamiyye) mezhebi, 70 Orhan Gazi, 69, 104 Orhan Koprillii, 5, 6 Orta Anado1u, 1 08 Orta Asya, 51, 59, 77 Orta Avrupa, 77

DiZiN

Orta Dogu, 22, 74 Orta<;ag islam dunyas1, 51 Orta<;ag miis1iiman kaynaklan, 81 Ortodoks ruhban smrli, 82 Ortodoks1uk mezhebi, 82 Osman Gazi, 9, 55 OsmanCik, 48 Osmanh, VIII, 1, 3, 6-11, 18, 20, 26, 28,

36,39,46,59,61-65,68, 74, 78,80, 83, 85-89, 91, 93-95, 97, 98, 101, 102, 115, 117, 122, 124

Osmanh dev1eti, 8, 87, 89 Osmanh fetihleri, 8, 28, 46, 59, 61, 63,

78, 80, 83, 85, 86, 98, 1Q1 Osmanh gazileri, 7, 9, 36 Osmanh Lnparator1ugu, 61, 64, 68, 74,

88, 122, 124 Osmanh topraklan, 1 0 Osmanh uc gazileri, 88 Osmanhlar, 8, 10, 53, 7.7 Osmanp<J.§a Tekkesi, 48 Otman Baba, XIV, 10, 35, 44, 46, 48, 53,

62, 76, 85, 103, 106-108, 116, 120 Otman Baba Vzl4yetndmesi, 10, 120

p

P. Wittek, 12, 26, 27 Pachymeris, XIII, 3, 24-27, 29, 31, 116 Paristrion Eyaleti, 28 P3.§a sanca~, 61 P3.§trik d$, 102 Paul Wittek, VII, XIV, 2, 12, 13, 33 Paulisyanizm (Pav1os<;uluk), 81 Pav1os (Paul), 81 Pav1os<;ular, 81-83 Pazartesili, 108 Pee, 102 Pe<;enekler, 28 Pere Laurent, 99 Pervane Muineddin Silleyman, 21, 23 Petros, 82 Peygamber sillalesi, 37 Po1onya miis1iimanlan, 45 Portekiz, 8 Pravadi kalesi, 45 Pravadi meliki, 55 Prilep koyii, 102 Proni<;e (?), 56

Raba nehri, 65 Radovi§te kazas1, 61 Rafiziler, 7, 65

R

Raf1zilik, 7, 74,89,93,117 Rag:Jp Onen, 105 Rebia, 35 Reinhold Lubenau, 4, 96 Robert Bargrave, 4, 96 Roma, 82 Romanya, 7, 11, 13-15, 25, 61, 82, 84-86,

100, 108, 118, 121 Romanya Bekta§ileri, 86 Rum diyan, 35, 45 Rum erenleri, 1 06 Rum iilkesi, 37,43 Rumeli, 6, 9, 10, 14, 28, 35, 37, 39, 43,

53, 60, 62, 78, 88, 104, 107 Rumeli feneri, 104 Rumlar, 97 Rus istilas1, 100 Rus Kazaklan, 3 Ruslar, 97 Rusya, 8 Riikneddin Keyiimers, 29, 32 Riistem, 51

s Sadreddin-i Konevi, 20, 111 Safevi propagandas1, 86 Sahib Ata Fahreddin Ali, 22 Sahipataogullan, 11 Saint (Sveti) Naum, 102 Saint George, 47-50, 53, 62, 65, 66, 94,

100, 112, 123 Saint George menkabesi, 4 7 Saint Nicolas, 45, 49, 53 65 66 95 96

97, 100 ' ' ' ' '

Saint Patrick, VII, 67, 79, 118, 119 Saint Spiridon (Sveti Spiridon), 103 Saint Spiridon manasurlan, 102 Saint Theodore, 50 Saint Vasilije, 102 Sakarya, VII Sakc1 (:ishak<_;J), 85 Salahaddin Halil b. Aybek es-Safedi, 70 Salih,54 Salnk, VII-IX, 1-15, 17, 25-30, 32, 33,

35-47,49,51,53-72,74-80 83-89 91-109, 111-113. 11s. 121. 12s. 124 '

DiZiN 135

Saluk Ata, 69 SalnkBaba, 15, 36, 61, 91, 93, 96, 100,

103,118 Salnk Baba tekkesi, 61 Saluk Bay, 65, 92 Saluk el-Klrimi, 71 Salnk Gazi, 40 Salnk kiiyii, 106 Saltik Sultan Hazretleri 65 Salnkbay, 37 ' SaltJk-1 RU.mi, 36 Salnk-1 sihir (Biiyiicii Salnk), 42 Saltiklar, 61 Salt!kl1, 78 Sall:lkndme, VIII, 4-9, 12-14, 30, 32, 35-42,

44, 46, 47, 49, 54, 55, 59-62, 65-67, 69, 74-77, 79, 91, 93-95, 99, 100, 104, 106, 107, 112, 115, 125

Saltuk, XI, 3, 6, 7, 12-15,32,47,57, 58, 60,64,66, 77, 78,80,87,92,98, 100, 101, 102, 105, 106, 108, 115, 117, 119-125

Saltuk kiiyii, 105 Saltuklu kiiyii, 101 Sanit Patrick, 79 Sares Soldak (San Saluk), 96 San SadJk, 1 05 San Salnk, VII-IX, 1-15, 17, 25-30, 32,

33, 35-47, 49, 51, 53-56, 58-72, 74-80, 83-89, 91-109, 111-113, 118, 121, 123, 124

San SaltJk Baba, 15, 91, 93, 96, 100, 103, 118

San Saltik Baba zaviyesi, 93 San SaltJk kiiyii, 106 San Salnkkiiltii, 10, 14, 61, 63, 93, 95,

98, 99, 101, 102, 108, 109 San Saltik makann, 104, 105 San SaltJk menakiblan, 2 San Saltik menkabeleri 9 77 San Saltik menkabesi ll '1 03 San Saluk mezan, 102 ' San Saltik Tekkesi, 44 San Saltik tiirbesi, 91, 95, 102-105, 123 San Saluk zaviyesi, 10, 62, 89, 93, 94 San Saltik ziyaretgih1, 1 06 San Saltukut, 1 02 San Selciik, 97 San Selciik Tekkesi, 97 San Sultan, 57, 91, 105 Saruca, 61

136

Sasani, 82 Sebiiktek:in, 36 Selanik, 26, 29, 61 Selanik sanca~, 61 Selc;ukiler, 77 Selc;uklu, XIII, 1-3, 6, 11, 17-24,26,27,

29-32, 39, 52, 58-60, 63, 75, 78, 80, 87, 105

Selc;uklu devleti, 11, 17, 19, 21, 22 Selc;uklu ernirleri, 19, 20, 29, 30 Selc;uklu iktidan, 23 Selc;uklu kaynaklan, 3, 75 Seravil, 36 Serez, 89 es-Serrac, XIII, 4, 38, 57, 58, 67, 77 , 92,

117 Sersem Abdal, 35 Sryahatname, 49 Seyfeddin Torumtay, 18 Seyfeddin Tiirkeri, 18 Seyitgazi, 97 Seyyid Ali Sultan (K1Z11 Deli), 53, 76 Seyyid Battal Gazi, XII, 35-38, 40, 41,

76, 112, 115 Seyyid Behram ~ah el-Hayderi, 38, 57 Seyyid Gazi (Seyyid Battal Gazi), 35 Seyyid Lokman, XIII, 2, 11, 12, 17, 25,

27, 28, 31, 57, 117 Seyyid Seyfullah, 57, 91 Seyyid Sultan, 36 Seyyid ~erif, 36 Seyyid YusufK~gari, 106 S1rbistan, 82 Sinop,8,59, 72,76 Sivas, 19, 20, 21, 68, 108 Slav kavimleri, 77 Slav koylilleri, 82 Slavlar, 28, 77 Sogdak,32,62,94 St. Petersburg, 5 Stephan Gerlach, 4, 96 Sulhad (esk:i Kmm §ehri), 32 Sultan Baba, 36 Sultan Ham, 20 Sultan izzeddin Keykivus, 18 Sultan Silleyman, 2, 36, 64 Sultan-1 Gaziyan, 36 Sultaniye, 71, 72 Sulucakaraoyiik, 36, 43 Suriye, 70, 82, 85 Susuz, 48

DiZiN

Silleyman, 2, 8, 21-24, 36, 64, 121 Siinni, 7, 65 Siinni gizi-evliya, 65 Siinni islam, 65 Siinni miisliiman, 65 Siiryani kaynaklan, 26 Sveti Naum manastm, 102

~ahmaran, 8 ~am, 71,73 ~athiyyat, 73 ~hname, 51, 116 ~emseddin Altun-aba Ham mevkii, 22 ~emseddin Sarni, 10, 117 ~erif, 36, 39, 40, 42 ~erif Gazi, 36 ~erifllizrr, 36 ~eyhBedreddin, Vlli, 87-89,93,111-113 ~eyh Bedreddin ayaklanmas1, 113 ~eyhlii, 97 ~iicieddin Abdurrahman 18 ~iikrii HalUk Akalm, XI,' 7, 15, 115

T

T. Okic;, 12, 77, 84, 106 Tadeusz Kowalski 28 86 Tann Enk:i, 50 ' ' Tannc;a Erechk:igal, 50 Tapduk Baba, 67-69 Tapduk Emre, 13 Tar/h-i Al-i Selyult, 91 Tarilz-i Birzd/1, 70 Tarilz-i Olcaytu Sultan Muhammed, 70 Tatar mirzalan, 68 Tebriz, 21, 22 Tek:iyye-i Kaligra Sultan, 44, 93 Tenasiih., 62 Teviirilz-iAl-i Osman, 89, 115, 116 Tevrat, 40, 41, 51,82 Thierry Zarcone, 14, 86, 97 Tiamatu, 50 Timur, 72 Tokat, 21, 70, 108 Topac;, 71, 72 Topkap1 SaraYJ, XI, XII, XIV, 2, 6, 10,

39, 40, 43, 58, 70, 115-117 Torlak Kemal, 88 Trakya, 7, 14,81,82 Tuna Baba, 55, 61, 91

Tunceli, 15, 106, 108, 109, 120 Tunceli Alevileri, 108 Tunceli yi:iresi, 109 Tunus, 8 Turk destani roman edebiyan, 40 Turk edebiyat tarihi, 5 Turk Edebiyatmda ilk Mutasavviflar, ll, 121 Turk kavimleri, 28 Turk menalabname edebiyat1, 39 Turkistan, 8, 37 Turkiye, VIII, XIII, 10, 14, 17, 88, 89,

94, 104, 117, 119, 123, 124 Turkler, 12, 27, 28, 33, 42,51-54,57,66,

77, 96, 98, 100, 124 Turkmen a§ireti, 25, 26, 28, 29, 58-61,

75, 78,80,85,94,112 Turkmen babas1, VIII, 60, 63, 66, 67, 73,

77, 78, 80, 87, lll Turkmen boyu, 58 Turkmen evliyas1, 63 Turkmen gi:i<;u, 2, 11, 12 Turkmen iskam, VII, VIII, 2, 12, 27 Turkmen isyam, 87 Turkmen kolonisi, 80 Turkmen §eyhi, VII, 70, 71,87

u

Ugurlu, 22, 24, 25, 29, 30 Ulu Abdal, 43, 44, 103 Ulu Arif Qelebi, 72 Uluborlu, 20 Umur Bey, 9, 55 Urbay Hatun, 32 Urfa kaplSI, 105 Uzun Hasan, 6

Ungiirus krah, 55 Uryan HIZlr, 57 Dskudar, 28, 57

V. D. Smirnov, 26 Varna, 14,93 Vasilyus, 23, 25 Vefai, 107 Vefai §eyhi, 107 Velayet, 9

D

v

DiZiN 137

Vildyetndme, XIII, XIV, 9-ll, 35-39,41-44,46,48,49,51,54,55,59,62, 77, 78, 97, 103, 105-107, 115-117

Vildyetndme-i Hacz Bekla.J-I Veli, 9-ll, 35, 36,38,42-44,49,54,55,59

Vildyetndme-i Haczm Sultan, 48, 97, 115 Viltiyetndme-i Otman Baba, XIV, 10, 35, 44,

46, 62, 103, 106, 116 Vlahlar, 28

w Wei sulalesi, 52 Wilhelm Eberhard, 52

y

Yahudi, 40 Y ahya Kemal Beyath, VII Yakut el-Hamevi, 84 Yatan ejder §ehri, 52 Yazicioglu Mehmed, 5 Yazicizade Ali, XIV, 2, 3, 5, 11, 12, 70,

117 Yedi imam Mezhebi, 99 Y eni Sala §ehri, l 03 Y1lan Baba, 55 Yilan Tekiyyesi, 61 Yilchzdag:t mevkii, 21 Yozgat, 48 Yugoslavya, 11, 101-103, 120 Yunan (Anadolu), 35 Yunanistan, 8 Yunus, VII, 6, 8, 12, 69, 72, 73, 108, 111,

119 Yunus Emre, VII, 6, 12, 69, 72, 73, 108,

111,119 Yunus Peygamber, 8 Yusufb. Tagribirdi, 70 YusufZiya Yi:iriikan, 12, 64

Z. Velidi Togan, 59 Zal, 51

z

Zekeriyya b. Mubammed Kazvini, 84 Zemzem Pman, 36 Zerdu§t, 51 Zeus, 50 Zeynel Aga Ovas1, I 03