Milan M. Ćirković

Astronomska opservatorija Beograd

Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Novom Sadu

Future of Humanity Institute, Oxford University

e-mail: mcirkovic@aob.rs

17. V 2012.

ASTRONOMSKE NOBELOVE NAGRADE:

ADEKVATNO PREDSTAVLJANJE NAJSTARIJE ZNANOSTI ?

ASTRONOMIJA I ASTRONOMSKE ZNANOSTI• Dvije grupe srodnih disciplina:

• „Tradicionalni“ partneri: meteorologija, klimatologija, geodezija, geofizika, spektroskopija, matematička kosmologija...

• Interdisciplinarne oblasti: nuklearna astrofizika, astrokemija, astrobiologija, planetarna geologija...

• Istinska povijest znanosti ne priznaje disciplinarne granice

• Specifična epistemologija i metodologija

• Organizacijski klasificirane u fizičke

ili matematičko-fizičke oblasti

NOBELOVE NAGRADE• Alfred Nobel (1833-1896)

• Originalne nagrade: fizika , kemija , medicina, književnost, mir

• Prve dodjeljene 1901: Vilhelm Rendgen, Jakobus van‘t Hof, Emil fon Bering, Sili Pridom, Anri Dinan

• Propozicije: najviše 3 dobitnika, po najviše 2 osnove , ne dodeljuje se posthumno

• Novčana nagrada jako varira (posljednjih godina oko 10 miliona kruna ≈ 1 miliona eura)

• Pozitivna diskriminacija empirijske znanosti

• Brojne predrasude...

1936: KOZMIČKE ZRAKE

• Victor Franc Hess (1883-1964): “za otkriće kozmičkog zračenja“

• Ključna otkrića između 1911 i 1913

• Usavršeni instrumenti za detekciju zračenja

• Letovi u balonu do 5,3 km visine (često i noću, uz veliki rizik)

• Rješenje misterije poijrekla jonizujućeg zračenja!

• Miliken: „kozmičke zrakei“

• Nakon Anschluss-a 1938, Hess emigrira u SAD gdje do kraja života radi na Fordham sveučilištu

• Hans Albrecht Bethe (1906-2005): “za doprinos teoriji nuklearnih reakcija, a posebno za razjašnjenje stvaranja energije u zvijezdama”

• Rođen u Strasburu, u nemačkoj židovskojj porodici

• Učenik Arnolda Somerfelda u Munchenu

• 1933. emigrira najprije u V. Britaniju, a potom u SAD

• Na Sveučilištu Cornell predavao skoro 70 godina (!)

• Nuklearna astrofizika, teorija polja, „Beteova biblija“, αβγ...

• SN1987A

• Analiza nesreće u Černobilju...

• Brojne parodije, popularni članci...

1967: IZVOR ENERGIJE ZVIJEZDA

BETEOV (CNO) CIKLUS

1974: RADIO ASTRONOMIJA• Martin Ryle (1918-1984) i Antony Hewish (1924-): „za njihov

pionirski rad u radio astronomiji: Ryle za izum tehnike aperturne sinteze, a Hewish za odlučujuću ulogu u otkriću pulsara“

• Aperturna sinteza omogućava korištenje velikih interferometara (od 1950-tih radio, a od 2000-tih i optičkih)

• Jedan od velikih skandala u istoriji nagrade...

OPTIČKA APERTURNA SINTEZA

• Otkriće pulsara učinila je Jocelyn Bell Burnell .

• Ser Fred Hoyle (i drugi): nagrada Hewishu je skandalozni No-Bell...

• Hewish čak nije ni vjerovao da je signal autentičan!

• Objavljeni rad ima 5 autora, Hewish bio prvi, a Bellova drugi autor

• Primjer zloupotrebe rukovođenja i mentoriranja, diskriminacije prema ženama u znanosti

KONTROVERZA

1978: KOZMIČKA MIKROVALNA POZADINA

• Arno Allan Penzias (1933) i Robert Woodrow Wilson (1936) za „otkriće kozmičkog mikrovalnog pozadinskog zračenja“

• Kontroverza: slučajno otkriće bez adekvatne interpretacije?

• Diki i Pibls 1965. objašnjavaju stvar• Svako može da čuje mikrotalasno

pozadinsko zračenje!• Ostatak epohe rekombinacije, oko

380 tisuća godina nakon Velikog praska...

• Gamov? Diki i Pibls?

1983: ZVIJEZDE I NUKLEOSINTEZA• William Alfred "Willy" Fowler (1911–1995) „za teorijske i

eksperimentalne studije nuklearnih reakcija koje dovode do nastanka kemijskih elemenata“ i Subrahmanyan Chandrasekhar ( சுப்பிரமணியன் சந்திரசேசகர்) (1910–1995) „za teorijske studije fizičkih procesa ključnih za strukturu i evoluciju zvijezda“

• Značajna nepravda (Fowler potvrdio): izostavljanje ser Freda Hoyla

• Čandra(šekar): najuniverzalniji astrofizičar ikada

• Čandra vs. Edington

• Bijeli patuljci, hidrodinamika, crne rupe, povijest znanosti...

• Izvrstan organizator: urednik ApJ 20 god.

• Karl Segan: „Šta znači istinska elegancija naučio sam od Chandrasekhara.“

B2FH TEORIJA

CHANDRASEKHAROVA GRANICA: KLJUČ ZA SUDBINU ZVIJEZDA

1993: BINARNI PULSAR• Joseph Hooton Taylor, Jr. (1941) i Russell Alan Hulse

(1950) „za otkriće nove vrste pulsara koje je otvorilo nove mogućnosti za proučavanje gravitacije“

• 1974: PSR B1913+16

• Period 0.05902999792988 sekundi... i raste!

• Emisija gravitacionih valova

2002: NEUTRINSKA I RENDGENSKA ASTRONOMIJA• Rikardo Đakoni (1931): „za pionirske doprinose

astrofizici, koji su doveli do otkrića kozmičkih rendgenskih izvora“

• Masatoši Košiba ( 小柴 昌俊 ) (1926) i Rejmond Dejvis (1914–2006) „za detekciju kozmičkih neutrina„

Neobično uspješni graditelji instrumenata!

CHANDRA X-RAY OBSERVATORY

• Za “otkriće spektra crnog tijela i anizotropija kozsmičke mikrovalne pozadine”

Džon Mater (1945) Džordž Smut (1945)

2006: COBE

2011: TAMNA ENERGIJA!

• Za “otkriće ubrzanog širenja svemira kroz promatranja udaljenih supernovih”

Sol Perlmuter (1959)Brajan Šmit (1967)

Adam Ries (1969)

“PROŠIRENI” HABLOV ZAKON

SVE U SVEMU...

• 18 astronomskih laureata iz fizike ( 9,4%)

• Poslije 2. svj. rata: 11,8%

• Posljednjih 25 godina: 16%

• U posljednjih par decenija godina trend od približno 1 u 5 godina.

• Manje od ulaganja, više od personala!

• Favorizirani promatrači (15/18)

• Brojni drugi nobelovci „usput“ dopriijneli astronomiji: Einstainn, Pol Dirac, Lav Landau, Hans Alfven, Stiven Weinberg...

NAGRADE IZ KEMIJE RELEVANTNE ZA ASTRONOMIJU

Harold C. Urey (1934): „za otkriće deuterija“

Paul Crutzen, Mario Molina i Sherwood Rowland (1995): „za rad u atmosferskoj kemiji, sa naglaskom na formiranje i raspad ozona”

Gerhard Herzberg (1971): „za doprinos spektroskopiji“

JURI: PIONIR PLANETARNIH ZNANOSTI I ASTROBIOLOGIJE

• Otac astrokemije i paleoklimatologije• Doprinio razvoju teorija nastanka planeta i satelita• Sudari Zemlje sa kometama i asteroidima?• Sa Mullerom prvi sintetirao aminokiseline u simuliranoj

primordijalnoj atmosferi Zemlje

NOBELOVAC ZA MIR ZNAČAJAN ZA ASTRONOMIJU

• Андрей Дмитриевич Сахаров (1921–1989), laureat 1975

• „za ubjedljivu odbranu neotuđivih ljudskih prava kao temelja istinske i trajne međunarodne saradnje“

• „Otac sovjetske hidrogenske bombe“

• 1967-1986 u zatvoru, kućnom pritvoru ili progonstvu

• Izumitelj tokamaka

• Prva teorija bariogeneze (1967): objašnjenje asimetrije materije i antimaterije

• Habl: otkriće galaksija, širenje svemira

• Edington: struktura zvezda

• Lemetr, Gamov: Veliki prasak

• Oort: galaktička dinamika

• Zeljdovič, Ostrajker, Pibls: stvaranje strukture

• Bekenštajn, Hoking i Penrouz: termodinamika crnih rupa

• Gut, Linde: kozmološka inflacija

TKO JE ZASLUŽIVAO, A NIJE DOBIO?

HVALA NA PAŽNJI!