Ang Kinomisyong Salin bilang Pagtatanghal: mga Tala at Paghihimay Vladimeir B. Gonzales

Unibersidad ng Pilipinas Diliman

Dula-Laro: mga Pagsubok sa Pagsasalin

Lagi kong sinasabing ang pagsusulat para sa teatro ay isang di-planadong

direksyon sa aking pagiging manunulat. Isang masayang serye ng mga

pagkakataong naghatid sa akin mula sa pagtatatak sa sarili bilang manunulat ng mga

orihinal na akda patungong manunulat at tagasalin.

Simula 2010, nagkaroon ako ng pakikisangkot sa ilang mga produksyon ng

Dulaang Unibersidad ng Pilipinas, ang opisyal na grupong panteatro ng Unibersidad

ng Pilipinas Diliman. Nag-ugat ang pakikisangkot mula sa pakikipagtrabaho ko kay

Prop. Dexter M. Santos para sa iba-ibang kultural na pagtatanghal sa UP Diliman,

mga palabas gaya ng UP Centennial Kickoff Program noong 2008 at ang dating

taunang faculty variety show na Hagikhikan o UP Diliman Faculty Follies. Mula dito,

naimbitahan ako ni Santos na sumilip-silip sa ilang produksyon ng DUP at tumulong

sa magkakaibang mga maliit na gawain. Naging tagabantay at tagawasto ako sa

bigkas at gamit ng mga salita sa restaging ng Orosman at Zafira noong 2010.

Nabigyan din ako ng pagkakataong magsulat ng orihinal na maikling piyesa o

vignette para sa dulang Rizal X noong 2011. Sa ganitong mga pagkakataon

umusbong ang aking interes sa pakikilahok at pagsusulat sa mundo ng teatro.

Noong Disyembre 2011, sa rekomendasyon pa rin ni Santos, sumangguni sa

akin ang mga mag-aaral na sina Stephen Viñas at Edzfar Allen Diansuy upang

magpasalin ng dulang The Dumb Waiter ni Harold Pinter. Ang dulang ipinapasalin

2

ay bahagi ng kahingian sa Theatre 198 nina Viñas at Diansuy, ang special project na

katumbas ng tesis sa programang Sertipiko sa Sining Panteatro. Si Santos naman

ang isa sa kanilang mga gurong tagapayo para sa proyekto. Itatanghal ang proyekto

sa ilalim ng organisasyong UP Dulaang Laboratoryo, ang organisasyong nakapaloob

sa Dulaang UP na nakatutok sa mga produksyong nilikha ng mga mag-aaral sa Sining

Panteatro.

The Dumb Waiter ang una kong karanasan sa kinomisyong pagsasalin ng dula

sa UP Diliman, pero hindi ito ang unang karanasan sa pagsasalin ng dula sa isang

school-based na organisasyon. Noong 2009, kinausap ako ng direktor at kaibigang

si Geofferson Ting (naging kaibigan dahil din sa nakatrabaho ko siya sa isang

programa para sa UP Diliman) para sa pagsasa-Filipino ng Electra ni Euripides,

upang maitanghal ng organisasyong Art Theatre Clinique ng Far Eastern University.

Pakiramdam ko’y opisyal ito dahil nagtakda kami ng pulong para ibigay ang kopya

ng dula at pagkasunduan ang deadline ng pagbibigay ng salin at iba pang kaugnay na

usapin. Dito sa unang opisyal na pagsubok bilang tagasalin para sa isang

campus-based na organisasyong panteatro, nagkaroon ako ng mga tanong at isyung

maaaring dulot ng aking kawalan ng kahandaan at pati na rin ng mababaw na

oryentasyon tungkol sa pagsasalin. Kailangan bang gawing madulas sa pananalita at

pandinig na Filipino? Paano tutumbasan ang mga partikular na salitang walang

direktang salin? Maaari ba akong magdagdag ng mga bagong linya at eksena, at

maaari rin ba akong magtanggal ng mga bahaging hindi ko gusto? Sa mga nasabing

tanong, pinili ko bilang tugon noon ang gumawa ng saling malapit sa literal, ang

3

pinakamatapat sa pagkakaunawa ko ng “matapat” sa panahong iyon. Hindi

binabago ang mga lugar, tauhan at sitwasyon, pero ginawan ng paraan para maging

madulas ang paggamit ng Filipino nang may paggalang sa makalumang pakiramdam

ng wika sa orihinal.

Isinumite ko kay Ting ang draft ng dula at hinayaan silang maghanda sa

pagtatanghal nang hindi ako kasama. Sa aking isip noon, sapat na ang maisulat ang

salin. Hindi na kailangang magpakita ang nagsalin pagkat nagawa na niya ang

kanyang bahagi. Pwede na siyang/pwede na akong mawala. Hindi na rin

kailangang lumampas sa isang draft at magrebisa, dahil base naman iyon sa orihinal

at walang naging malaking dagdag o bawas (wala, sa aking tantya noon). Sa isip ko,

kaya na namang diskartehan ng direktor, staff at mga artista ang mga natitirang

bahagi ng pagsasadula. Natatandaan kong nakadaan lamang ako sa isang gabi ng

rehearsal, sa gabing walang aktuwal na rehearsal na magaganap kundi pagbantay

lamang sa mga teknikal na kahingian ng produksyon. Ang sunod ko nang punta ay

doon sa gabi ng mismong pagtatanghal. At bagaman marami na akong hindi

matandaan sa isinagawang proyekto, natatandaan kong kinilig ako sa sandaling

napabuntung-hininga ang mga manonood noong sinabi ng tauhang si Orestes ang

linyang “ano ba ang pinakaangkop na paraan na pagpatay sa isang nanay?”

May positibong dating sa akin ang agarang reaksyong nakukuha mula sa mga

tagapanood ng dula, agarang reaksyon sa isang palabas na agad ding matatapos.

Kahit hindi ako ang gumanap sa mga tauhang nagtanghal, kahit hindi ako ang

4

naglapat ng direksyon sa tunog, galaw at liwanag, pakiramdam ko’y kabahagi ako.

Naroon at wala at naroon, sa loob ng ilang saglit ng pagtatanghal.

Dahil sa positibong karanasan sa Electra, maging sa akumulasyon ng mga

karanasan para sa iba’t ibang klase ng pagtatanghal, naging mas aktibo ang aking

pakikilahok sa pagsasaentablado ng dula nina Viñas at Diansuy. Pagdating sa

pagsasalin ng The Dumb Waiter, nagdesisyon akong lumahok sa mga diskusyon para

sa mga kalahok sa produksyon, gayon din sa serye ng mga rehearsal at pagtatanghal.

Pero bago ko nasimulan ang aktibong pakikilahok, una ko munang binuno ang

padedesisyon sa direksyon ng salin sa dula ni Harold Pinter.

Mapaglaro ang wika ni Pinter, may itinatawid sa akin ang mga

patlang/katahimikan/puwang na namamagitan sa bawat maiksing linyang sinasabi

ng mga tauhan. Ngunit nagkaroon ako ng problema sa mga bahaging may

kaugnayan sa dayuhang laro gaya ng mga termino para sa football. Noong isinasalin

ko ang dula, wala akong kahandaan para maghanap ng angkop na pangtumbas para

sa mga terminong may kaugnayan sa dayuhang laro. Walang kahandaan at wala na

ring panahon dahil isang buwan lamang ang ipinangako ko para sa pagsasalin ng

proyekto (alinsunod sa pakikipag-usap sa mga mag-aaral na nagpapasalin). Muling

sumulpot sa isip ang mga tanong na lumitaw sa isip ko noong una akong nagsalin ng

dula. Sa pagkakataong iyon, imbes na gumawa ako ng isang “matapat” na salin,

napagdesisyunan kong gumawa ng adaptasyong tumatalakay sa enforced

disappearances sa Pilipinas, nang may dagdag na detalye tungkol sa mga video

game, habang pinapanatili ang mga orihinal na tauhan at banghay ng dula. Praktikal

5

ang pangunahing dahilan ko sa pagpili sa adaptasyon—may mga salita at

sitwasyong hindi ko kayang hanapan ng direktang katumbas, at sa aking pagtataya’y

magiging hindi madulas ang pananalita ng mga tauhan kapag pinilit ko ang ganoong

direksyon. Pangalawang dahilan sa desisyon ang excitement na naramdaman ko

noong naisipan kong ikabit ang lumang Family Computer game at ang Family

Computer mismo bilang bahagi ng isang dula sa Filipino. May excitement dahil

naisip kong nakakatuwang panooring mabuhay ang mga videogame sa harap ng

entablado. Masayang nostalgia trip, at posibleng maging matagumpay din ang

pagkakabit nito sa ideya ng mga taong pinaglalaho ng lipunan.

Baon ko sa pagsasalin kay Pinter ang mga salaysay na napakinggan ko noong

2009, sa pakikilahok ko bilang facilitator sa isang writing therapy-workshop.

Kalahok sa nasabing palihan ang mga biktima o/at kamag-anak ng mga biktima ng

enforced disappearances at summary executions. Habang nag-iisip ng mga atake

para sa pagsasalin, habang sinusuyod ang teksto ni Pinter, bumalik sa alaala ang

ilang salaysay mula sa nasabing palihan at nakita kong may posibilidad na mabuhay

sila sa anyo ng ilang mga tauhang biktima din ng dahas sa dula. Ang mga biktima ng

mga hired gun na sina Ben at Gus ay may pagkakahawig sa kanilang mga nagbahagi

tungkol sa mga kaso ng pagpapalahong pulitikal sa bansa. Naging malaki ang tatak

sa akin ng karanasan mula sa mga kamag-anak at mismong biktimang nakalahok sa

palihan, kaya naman naging excited ako noong nakaisip ng paraang isingit ang

sariling mga hilig at adbokasiya sa isang proyekto ng pagsasalin. Sa totoo lang, kahit

ang cake ng Mer-Nel’s sa Laguna, isang detalyeng mas personal kesa akademiko o

6

pulitikal ang pinaghuhugutan, ay naisama ko sa ginawang adaptasyon. Subok lang

na maglaro at masunod ang aking mga gusto, baka pumasa sa mga gurong tagapayo.

Inaprubahan naman ni Santos ang draft. Si Ting ang naging direktor, at

bukod sa ilang mga rebisyon sa proseso ng rehearsal, halos walang nabago sa

bersyong ito ng The Dumb Waiter. Pinamagatan kong Elevator Action ang aking

adaptasyon, halaw sa videogame na may kaparehong pangalan. Sa aking isip,

“adaptasyon” siya dahil malayo sa orihinal.

Naitanghal noong 31 Mayo hanggang 2 Hunyo 2012 ang Elevator Action.

Itong bersyon ni Pinter ay gumagamit ng mga pamilyar na lugar sa Laguna at

Bulacan, may pagtalakay sa mga balitang sa Pilipinas naranasan, at gumagamit ng

Filipinong nauunawaan at may aliw sa mga batang manonood. Sa pagitan ng mga

eksenang hinugot kay Pinter, may pagsisingit ng mga bagong eksena—mga piraso

ng pagtatanghal ng mga laro at tauhan sa Family Computer. Sa tantya ko, positibo

ang reaksyon ng mga nakanood. Malakas ang halakhak sa mga eksena ng

katatawanan, nag-uumapaw sa tensyon ang katahimikan para sa mga mas

seryosong pangyayari. Nasuportahan pa ito ng ilang mga mensahe ng suporta mula

sa mga kaibigan at katrabaho, kasama na rin ang mangilan-ngilang online review.

Halimbawa nito ang isinagawang review ni Joanna Lerio, isang estudyante ng MA

Theatre Arts sa UP Diliman:

Sa totoong buhay, bawat laro ay pagsubok. Gayun din naman sa

computer game at tumitindi ang mga balakid at pagsubok habang nakakaani

ka ng kapangyarihan at points sa bawat target na nasisipa mo, nasusuntok

7

mo, nababaril mo, napapasabog mo at napapalusaw o napapa-disappear

mo sa screen. Mapapa-engganyo ka sa dahas dahil ang cute-cute lang

tingnan ng kalaban o kaya’y ang tatanga-tanga nila’t ang sarap- sarap

pagbabarilin o pasabugin at ikalat ang bituka, mata at dugo sa screen.

Ang kaibahan lamang sa tunay na buhay, kapag may natamaan, hindi

siya animation o graphics na maaaring mabuhay muli sa isang reset kundi

siya ay isang totoong tao na maaaring sa isang tagos ng bala sa dibdib ay

deklaradong dead-on-arrival sa PGH: hindi na naghihingalo, wala nang

tibok ang pulso, patay na siya at ang kanyang katawang-tao ay talagang

patay na magpakailanpaman. Walang reset. Walang extra life.

Mga Dagdag at Bawas

Dala ko ang excitement para sa maraming posibilidad noong nakausap ko si

Mary Jeane Egloso para sa isang proyektong pagsasalin noong Agosto 2012.

Estudyante si Egloso sa Kolehiyo ng Musika na may major sa Voice, at naghahanap

siya ng manunulat na makakagawa ng isang bersyon sa Filipino ng The Impresario ni

Wolgang Amadeus Mozart. Nais ni Egloso na maging mas malapit sa mga

tagapanood na Pilipino ang opera ni Mozart (mas “masa,” ayon sa aming inisyal na

pulong), at kinausap niya ako base sa rekomendasyon ni G. Ohm David, isa rin sa

mga gurong tagapayo nina Viñas at Diansuy sa dulang Elevator Action. Sa aming

pag-uusap, ibinase ni David ang rekomendasyon sa akin mula sa nakita niyang

kakayahan kong gumamit ng pagpapatawang naitatahi sa mga karanasang madaling

8

makilala ng Pilipinong manonood, lalo’t humuhugot ako sa mga tauhan at salaysay

sa Pilipinong kulturang popular. Gaya ng nangyari sa Elevator Action, maluwag na

maluwag ang mga katrabaho ko sa mga paglalarong sinubukan ko para sa

proyektong salin. Ang The Impresario ay sinubukan kong isulat sa ilalim ng pamagat

na Walang Kuyugan, isang pamagat na laro ng titulong Walang Tulugan na isang

popular na late-night variety show sa Pilipinas. Ang opera ni Mozart tungkol sa mga

bata at matandang mang-aawit ay hinulma ko patungo sa mga tauhang may hawig

sa popular na star-maker na si German Moreno o Kuya Germs, at naging pasaring sa

teleserye at showbiz culture ng bansa ang isinaling materyal. Maliit na mga

pagbabago lamang ang hiniling nina Egloso sa aking isinumiteng draft—isang

pagpapalit lamang ng pangalan at peg ng tauhan (imbes na nakabase sa host na si

John Knight ay hiniling ni Egloso na ibase sa co-host na si Shalala ang isang tauhan),

mga maliit na mungkahi kaugnay sa salin ng mga awit mula sa Ingles na bersyon

patungo sa Filipino. Sa pangkalahatan, sa aking pagkakatanda, ako bilang

tagapagpasalin ang naging mapagpasya sa pupuntahan ng proyektong ito.

Ipinalabas ang Walang Kuyugan noong 10 Oktubre 2012 sa Dalisay Aldaba Hall, at

sa pangkalatahan ay napanood ko ang bersyong hiniraya ko habang isinasagawa ang

pagsasalin. Sa isang banda, may pakiramdam ng pagpapalaya ang karanasang ito

dahil natutuhan kong mayaman ang mga maaaaring mangyari kung lilihis ako sa

balangkas ng pagiging matapat sa orihinal; sa kabilang banda, iniisip kong naging

sanhi din ang danas ko sa Walang Kuyugan at Elevator Action para maging

masyadong komportable bilang malayang tagasalin. Napalabo sa aking kamalayan,

9

kahit sa umpisa lamang at kahit pansamantala, na hindi lahat ng proyektong salin ay

bibigyan ako ng ganitong klaseng luwag at laya.

4 Marso 2013 naman ako nagsumite ng draft ng Pitong Patibong, isang

pagtatangkang humalaw ng isang piyesa mula sa dulang The Seven Deadly Sins of the

Petty Bourgeoisie ni Bertolt Brecht. Nakausap ako nina Francelle Fetalvero at

Marynor Madamesila, mga estudyante rin ng Sertipiko sa Sining Panteatro, isang

buwan ang nakaraan upang tulungan silang gumawa ng salin para sa kanilang

Theatre 198. Sa pagkakataong ito, ang kanilang gurong tagapayo ay si Prop. Josefina

Estrella, isang direktor na hindi ko pa nakakatrabaho noon at hindi rin personal na

kilala. “Kailangang magpa-impress,” iyon siguro ang naisip ko dati. Bagong

katrabaho kasi, kailangang maipakita na dapat akong pagkatiwalaan. Na dahil

“trabaho” ito, maipapakita kong magagawa ko nang maayos ang trabaho. Ibinalita

rin sa akin nina Fetalvero at Madamesila na inimbitahan ni Estrella para maging

direktor si G. Ed Lacson, Jr., na kilala ko lang din dahil alam kong naging assistant

director siya sa isang dula ni Estrella. Pareho ko silang hindi pa nakakatrabaho

noon, kaya naging proseso din ng pagkapa at pagsubok ng mga atake ang

pagtatangkang isalin ang dula ni Brecht.

Sa inisyal na plano, isang malawakang pagpuna sa magkakaibang sining ang

naisip kong bersyon ng pitong kasalanan ng mga petiburges. Ang paglalakbay ng

mga tauhan sa aking bersyon ay paglalakbay din mula sa mga gusali ng Cultural

Center of the Philippines hanggang sa mga studio ng variety show ni Willie

Revillame. Balak kong ilapat sa salin ang karamihan sa mga paksang itinuturo ko sa

10

kursong Panitikan ng Pilipinas 17 (Panitikan at Kulturang Popular). Natatandaan

kong ipinabasa ko ang draft na nabuo sa dalawang mag-aaral at pati kay Lacson.

Nagkaroon kami ng reading ng draft at nagbigay si Lacson ng ilang mga komento.

Natatandaan kong sinabi niyang gamitin ko ang paparating na Holy Week break

para magnilay at magsagawa ng mga rebisyon. Itinala ko ang mga komento at

pinag-isipan ang mga rebisyon ng may pagsasaalang-alang din sa paalala ng

dalawang estudyante na may mga kasanayan din silang nais nilang maitampok sa

pagsasalin—kay Madamesila, ang kanyang kasanayan sa pagkanta, kay Fetalvero

naman ang kasanayan sa pagsasayaw.

Kung ikukumpara ang Pitong Patibong sa Elevator Action at sa Walang

Kuyugan, mas maraming naging rebisyon sa pagsasalin kay Brecht alinsunod sa mga

rekomendasyon ng direktor. Naging marami ang paglihis ko sa tagpo, background,

at mga sitwasyon mula sa orihinal, kaya marami rin ang naging reaksyong may

kaugnayan sa rebisyon. May pagkakataong ang hiling sa rebisyon ay dulot ng

teknikal na pangangailangan—halimbawa’y kailangan ng dagdag na mga linya para

makapaghanda ang ibang artista sa kasunod na eksena. Habang may hiling sa

dagdag, may ilang mga linyang ibinawas. May mga eksenang natanggal dahil sa

pagtatasa ng direktor ay masyado nang mahaba at nasabi na ang punto sa ilang

naunang linya, o kaya naman ay hindi naipapaliwanag ng ibang eksena ang pagkilos

ng ilang mga tauhan sa isang eksena kaya kailangang burahin at baguhin.

Nagdagdag si Lacson ng isang eksenang may videoke na base sa kanta ni

Sampaguita, na nagmula rin naman sa paglalagay ko sa mang-aawit na ito sa unang

11

bahagi ng isinagawang salin. Mas litaw ang kolaboratibong katangian ng dula sa

pagsasalin ng dula ni Brecht. At kahit nagmukhang malayo na sa orihinal ang salin,

may mga nakapanood din ng dula na napahalagahan ang mensaheng nais itawid ng

dula, malayo man ito o malapit sa orihinal na teksto:

Sa direksyon ni Ed Lacson, hindi opera-ballet (ballet chanté) ang

pagtatanghal ng Dulaang UP Laboratoryo. Bagkus, ang mga karakter na Anna

1, Anna 2, Pamilya at Korus ay binigyang-buhay ng pag-arteng realistiko at

animasyon, sayaw-aliw at awit-karaoke ng mga artistang-UP kabilang sina

Virgilio Balanon, Greg de Leon, Erika Estacio, Teetin Villanueva, Christine

Vinarao, Miguel Bongato, Cheska Cartativo, Arvy Dimaculangan at Ysmael

Mendoza.

Sa unang sabak sa lungsod, ang dalawang probinsiyana ay naging

manggagawang kontraktwal na tagapasinungaling ng mga produktong

kapitalista sa ngalan ng kapital. Itinuring na unang patibong ang trabahong di

desenteng magpasahod at di nag-uudyok ng kaunlaran sa kabuuan ng isang

tao, isang realidad na nararanasan ng mga manggagawang Filipino. (Lerio)

Marso 2014 naman noong nilapitan ako ng panibagong set ng mga

estudyanteng kumukuha ng Theatre 198. Itong set ng mga mag-aaral ay binubuo ng

walong acting majors at ilan pang estudyanteng nasa teknikal na track mula sa

Sertipiko sa Sining Panteatro. Sa ilalim muli ni Santos bilang tagapayo, hiniling

nilang makapagsulat ako ng pagsasalin ng Trojan Women ni Euripides. Sa bersyong

hinihiling nila, ang orihinal na anim na pangunahing tauhan ay dapat maging walong

12

pangunahing tauhang sasakto sa walong estudyanteng aktor. Hanggang sa

kasalukuyan, masasabi kong ang hamong ito ang “pinakamapanghamong” hamon

para sa akin bilang tagasalin ng dula. Ang naisip kong solusyon ay umimbento ng

panibagong kuwento, na bahagya na lamang ang paghalaw sa istruktura at

nilalaman ng orihinal. Dito nag-umpisa ang proseso ng pagbuo at pagbuno sa

dulang Mal.

Hinugot ko ang Mal mula sa ideya ng malware o malicious software—mga

software na nakadisenyong makapinsala sa isang computer system habang

nagtatago sa ibang anyo. Ikinabit ang inspirasyong ito sa halimbawa ng malware na

“Trojan Horse,” na isang litaw na hugot naman sa salaysay sa mitolohiyang Griyego.

Ang mga nabanggit na inspirasyon ay tinangka kong iugnay sa kultura ng

pagtambak at pagbura ng impormasyon sa panahon ng Internet. Digmaang birtuwal

na itinatambal sa digmaang nangyayari sa pisikal na mundo. Digmaan ng alaala at

pag-alala. Muli, tinangka kong ibalik ang paksa ng enforced disappearances, nang

may mas matingkad na pagtukoy sa militar at estado bilang tagapagpalaganap ng

dahas at paglimot. Isa sa maraming realisasyon ko sa pagbuo ng dulang ito ay ang

realisasyong napakahalaga sa akin ang pagtatampok sa isyu ng mga pinaglalaho ng

estado.

Bilang proyektong may pinakamalaking paglihis mula sa orihinal, paglihis na

itinakda rin ng teknikal na pangangailangan ng mga mag-aaral, naging masalimuot

ang proseso ng paglikha ng dula. Masalimuot dahil ayon nga kay Santos, sa esensya

ay magtatanghal kami ng bagong trabaho. Parang binura na ang Trojan Women,

13

bagaman may mga bahaging hinuhugot dito pa rin dito kahit halos hindi na

mababakas para sa iba. Ang Mal ay hindi pa nasusubukang itanghal sa entablado,

samantalang ang Trojan Women ay palagian nang nagagamit sa mga recital sa klase

at iba pang mga pagtatanghal. Malaki ang tulong ng direktor na si Mara Paulina

Marasigan sa pagsiguro na nauunawaan ng mga mag-aaral ang mga motibasyon at

intensyon ng itinalaga sa kanilang mga papel at dayalogo. Gaya rin ng nangyari sa

Pitong Patibong, nagkaroon din ng pangangailangan para magrebisa habang

dumaraan ang teksto ng dula sa rehearsals. Ilan sa mga mahalagang rebisyong

natatandaan ko ay ang hiling nina Santos at Marasigan na magdagdag ng mga

eksenang may koro upang maipaalala sa mga manonood na nanggaling pa rin ito sa

isang klasikong Griyegong teksto, at ang pagpapaalalang kailangan ding magkaroon

ng rurok o climactic na eksena ang dula, katulad sa daloy ng orihinal.

Bukod sa mga nabanggit, ang naging pinakamatingkad na paalala sa akin

mula sa Mal ay ang sinabi nina Santos at Marasigan na anuman ang mangyari,

ginagawa namin ang dula para itampok ang mga mag-aaral ng Sining Panteatro. Sila

dapat ang maging bida sa palabas, ang mga estudyanteng itatanghal para ipamalas

ang kanilang mga natutuhang kaalaman at kasanayan mula sa kanilang ilang taon ng

pag-aaral. Naroon lamang kami upang tulungan silang maisakatuparan ito. Sa

ganoong pagtingin, nayanig ang sarili ko. Isinaloob ko ang pananaw na hindi lamang

sariling estetika at pulitika, hindi lang sariling trip ang nakasalalay. Hindi lamang ito

tungkol sa tagasalin.

14

Pagsasalin bilang Kinomisyong Gawain

Para kay Hans Vermeer, ang gawain ng pagsasalin ay isang pagkilos na

nakabase sa isang source text o simulaang teksto, at ang bawat pagkilos patungo sa

pagsasalin ng simulaang tekstong ito ay may partikular na “skopos” o layunin sa

pagsasalin. Ang “translational action” na ito ang magdadala sa tagasalin sa kanyang

target text o tunguhing teksto, na kakatawanin ng isang “translatum” o ang isinaling

tekstong resulta ng layuning itinakda mula simulaan patungong tunguhing teksto.

Ang skopos ng gawaing salin maging ang inaasahang magiging anyo ng pagsasalin

ay dumadaan sa negosasyon sa pagitan ng tagasalin at ng isang “kliyenteng”

nagkokomisyon ng gawaing saling ito (221).

Sa teorya ng skopos ni Vermeer, may mataas na pagtingin sa tagasalin:

The translator is “the” expert in translational action. He is responsible

for the performance of the commissioned task, for the final translation.

(222)

As regards the translator himself: experts are called upon in a given

situation because they are needed and because they are regarded as

experts. It is usually assumed, reasonably enough, that such people “know

what it’s all about”; they are thus consulted and their views listened to.

Being experts, they are trusted to know more about their particular field

than outsiders. (222)

May pagdidiin din ang teorya ng skopos kaugnay sa papel ng transcoding—o

ang “replacement of SL units (at the level of word, phrase of clause) with equivalent

15

units in the TL (Palumbo 121)—sa proseso ng gawaing salin. Ang translatum ayon

sa teorya ng skopos, sa maraming pagkakataon (bagaman hindi sa lahat ng

pagkakataon), ay hindi makukuha mula sa simpleng transcoding ng simulaang

tekstong nakasulat sa source language o simulaang lenggwahe. May pagkakataong

ang tunguhing kultura ng translatum ay lumilihis sa simulaang kultura, lalo’t may

mga pagkakataong ang simulaang teksto ay may taglay na kultura, mga pananda at

oryentasyong naiiba sa kultura, mga pananda, at oryentasyon ng tunguhing teksto at

ng translatum (222-223). May mga pagkakataong itatakda ng skopos na gumawa ng

transcoding ng simulaang teksto, at kailangang isagawa ng tagasalin ang pagtatapat

ng salin sa istruktura at kulturang mas malapit sa orihinal na teksto. Maaaring

itakda ng skopos na gayahin ang eksaktong pagkakasunud-sunod ng mga

linggwistikong unit mula sa orihinal, o anumang pagtutumbas sa istruktura na mas

nalalapit sa orihinal na istruktura ng simulaang teksto. Sa teorya ng skopos, malaya

itong gawin basta malay ang tagasalin sa layunin ng gawaing salin, at ano ang

magiging implikasyon ng mga ilalapat na limitasyon sa magiging translatum (223).

Maaaring ilapat ang skopos sa tatlong paraan at maaaring tumukoy sa tatlong

senses o saysay nito: 1. translation process o proseso ng pagsasalin, na magtatakda

ng layunin ng proseso; 2. translation result o resulta ng pagsasalin, ang magtatakda

ng silbi ng translatum; 3. translation mode o moda ng pagsasalin, na magtatakda ng

intensyon ng modang gagamitin (224). Kung ilalapat sa aking mga naunang

halimbawa, maaaring suriin ang skopos sa proseso ng pagsasalin ng mga dulang

bahagi ng kurikulum o kahingiang nakabase sa istruktura ng akademya, na tutukoy

16

sa mga layunin ng mga kaukulang organisasyon na kailangang katawanin ng

gagawing pagsasalin. Maaaring dito iuugat ang mga kaalaman at kasanayang dapat

nang natutuhan ng mga mag-aaral, at dapat na maipakita sa kanilang mga

pagtatanghal. Kung translatum naman ang tutok ng skopos, mas pragmatikong

detalye ang hahanapin bagaman maaari pa ring iugat sa proseso. Ano ang silbi ng

pagtatanghal ng dula? Sa konteksto ng special project o thesis, nagsisilbi ang salin

ng dula bilang susi para makapagtapos ang mga mag-aaral ng kanilang programang

sertipiko o batsilyer. Sa usapin ng moda, maaaring negosasyon na ito sa pagitan ng

nagkomisyong institusyon at ng kinomisyong pagsasalin. Anuman ang kalabasang

anyo at nilalaman ng translatum, inaasahang naging bunga na ito ng negosasyon ng

mga naging kalahok sa pagbuo ng dula—ang mga gurong tagapayo, ang mga

mag-aaral, ang mga propesyunal na manggagawang panteatrong kinomisyon din

kasama ng tagasalin, ang tagasalin mismo. Ang iba-ibang antas ng negosasyon sa

pagtatakda ng skopos ang magiging tagapagtakda ng lapit o layo ng translatum sa

tekstong pinagmulan nito.

Kay Vermeer, ang pagsasaalang-alang sa skopos ng isang gawaing salin ang

magsisiguro na ang anumang kinomisyong salin ay magluluwal ng “optimal” na

translatum (230). Kinakailangan ng malinaw na pag-uusap sa pagitan ng tagasalin at

ng nagkokomisyon ng salin tungkol sa mga layunin at tunguhin ng gawaing salin.

Kinakailangang maging hayag ang nagkomisyon at ang tagasalin sa lahat ng

kinakailangang detalye upang maitawid nang matagumpay ang layunin at silbi ng

gawaing salin. May kahalagahan ang simulaang teksto, dahil walang translatum

17

kung walang tekstong isasalin, pero hindi ito ang magtatakda sa direksyon ng salin

(230). At bukod sa mga nabanggit na, makatwirang teorya sa pagsasalin ang teorya

ng skopos dahil naglalagay ito ng malaking pagtitiwala sa papel ng tagasalin sa

pagkumpleto ng proseso:

If a commission cannot be realized, or at least not optimally, because

the client is not familiar with the conditions of the target culture, or does not

accept them, the competent translator (as an expert in inter cultural action,

since translational action is a particular kind of intercultural action) must

enter into negotiations with the client in order to establish what kind of

“optimal” translation can be guaranteed under the circumstances. (Vermeer

230)

Skopos ang magtatakda sa magiging anyo at nilalaman ng translatum. Sa

isang kinomisyong proyekto, napakahalaga ng hayagan at malinaw na pagtatakda ng

mga layunin ng pagsasalin at ang negosasyon sa mga parametrong kailangang

tugunan para maabot ang pinakaangkop na translatum nang naaayon sa skopos.

May pagkiling sa tunguhing kultura ang teoryang ito, dahil sa pagsasaalang-alang sa

ano ang layunin at silbi ng translatum ay nagiging mas mabigat ang pagtampok sa

mga posibilidad ng tunguhing teksto, pero hindi palaging ganito ang kaso. Kung

itatakda ng nagkomisyon ang skopos na mas malapit sa simulaang lenggwahe at

kultura, kung nailinaw sa negosasyon ng nagkomisyon at tagasalin kung para saan

ang nasabing direksyon, kailangang isagawa ito ng tagasalin sa abot ng makakaya

niya (230-231).

18

Kung iuugnay sa teorya ng systems ang teorya ng skopos, nagiging mas

masalimuot bagaman mas malaman ang diskusyon. Ginagamit ni Andre Lefevere,

halimbawa, ang ideya ng mga system bilang ang pagsasala-salabat ng mga

elementong may magkakaugnay at magkakabahaging katangiang nagbibigay sa

kanila ng identidad na hiwalay sa iba pang system (12). Kung ilalapat sa panitikan,

pwedeng isiping ang pagsusulat ng mga tula, kuwento at dula ay isang grupo ng mga

system na nakapaloob sa mas malaking set ng mga system na kinikilala natin bilang

kultura, habang gumagalaw naman ang kultura sa kaligiran ng lipunan nito (14).

Kay Lefevere, ang panitikan ay kombinasyon ng nabubuong teksto at ang mga taong

nagbabasa, nagsusulat, at muling sumusulat nito (12). “Contrived” ang literary

system para kay Lefevere, may ideya ng pagiging non-neutral pagkat hindi umiiral

ang isang teksto nang mag-isa. May panahon at sitwasyon itong pinanggagalingan,

at hindi ito umiiral nang walang umiiral ding pagtatangkang basahin ang mga

kahulugan nito at himay-himayin, patungo sa isang panibagong anyo ng pagsusulat

(12).

Tulad sa teorya ng skopos ni Vermeer, kinikilala rin ni Lefevere ang tagasalin

bilang isang eksperto sa kanyang larangan. Kay Lefevere, ang tagasalin ay “usually

meticulous, hard working, well-read, and as honest as humanly possible” (13).

Kumikilos ang manunulat na nagsasalin nang may pagtatangi na makaambag sa

ebolusyon ng kanyang kultura (13), at para magawa ito ay kailangan niyang itrato

ang panitikang isasalin bilang isang system na may magkakaibang limitasyon o

“constraint” (12). May mga magsasalin nang may paggalang sa pinagmulang teksto,

19

kaya susunod siya ayon sa itinakdang mga constraint. Sa ilang pagkakataon,

maaaring kumilos ng labas sa constraints ng nasabing system:

For instance, by reading works of literature in other than the received

ways, by writing works of literature in ways that differ from those

prescribed or deemed acceptable in a particular time and a particular place,

or by rewriting works of literature in such a manner that they do not fit in

with the dominant poetics or ideology of a given time and place. (Lefevere

13)

Ang tinutukoy na poetics ay may dalawang bahagi: ang isa ay may patungkol

sa mga bagay na may kaugnayan sa anyo ng teksto—literary devices, genres, motifs,

mga sitwasyon at simbolo; ang pangalawa ay ang pagtukoy na sa papel ng panitikan,

o kung ano dapat maging ang panitikan, sa loob ng isang sistemang panlipunan

(Lefevere 27). Sa kaso ng pagsasalin, interesante ang poetics pagkat may

posibilidad na ang pananaw ng manunulat sa pinagmulang teksto tungkol sa papel

ng panitikan sa kultura at lipunan ay maiba sa intensyon at pananaw ng nagsasalin

sa nakaplano niyang papel ng isasaling teksto sa kanyang sariling kultura. Maaari

ring humarap ang isang tagasalin sa mga hamon dulot ng pagkakaiba sa wika, mga

atake sa pagsulat ng panitikan, at pagkakaiba-iba sa simbolismo ng pinanggalingan

at pagsasalinang teksto. At gaya na rin ng nasabi sa umpisa, ang literary system ay

isang masalimuot na sistemang umiiral sa loob ng iba pang sistema sa lipunan, na

may posibleng impluwensya sa direksyon ng magiging salin.

20

Dito pumapasok ang diskusyon ng “patronage” ni Lefevere. Ang patronage

ang mga tao, grupo o institusyong may kapasidad na isulong o kitlin ang pagbasa,

pagsulat at muling pagsulat ng panitikan (Lefevere 15). Maaaring may mga

isinusulong na agenda ang tagasalin (kasama ang mga manunulat, kritiko, at iba

pang nasa linya ng produksyon ng kultura) ngunit may mga patrong may access sa

mga malaking institusyon—media, simbahan, edukasyon—na may isinaalang-alang

na ugnayan ng panitikan sa iba pang mga sistema sa lipunan, kaya may

tendensiyang isailalim ang pagsasalin sa mga regulasyong itataya ng mga patron

bilang naaayon sa kanilang ideolohiya. May pagbasa si Lefevere na ang tagasalin

bilang propesyunal na kinomisyon ng isang patron ay tumutugon sa panawagan ng

mga patrong iayon ang sistema ng panitikan sa kung ano ang ideolohiyang hindi

nawawala sa linya ng patron (15-16).

Ang patronage ay may tatlong elementong nakikipagtalaban sa bawat isa sa

magkakaibang mga kombinasyon. May ideolohikal na bahagi, na nakakaapekto

hindi lamang sa mga pananaw kundi sa kalalabasang anyo at kumbensyon ng

isasalin. May ekonomikong bahagi, pagkat sa isang propesyunal na ugnayan ay may

kaukulang bayad para sa tagasalin. May status component din na ibinibigay ang

pagpapatron, na nangangahulugang ang akto ng pagsasalin at iba pang anyo ng

pagsulat/ muling pagsulat ay magbubukas ng paglalahok sa tagasalin sa isang grupo

o institusyong may mataas na pagtatangi sa lipunan (Lefevere 16).

Bilang halimbawa, ibabahagi ko ang isa pang karanasan para sa isang

proyektong salin.

21

Noong Disyembre 2014, kinomisyon ako ng isang opera singer na gumawa

ng isang script para sa konsiyertong pinagsama-sama ang mga sikat na kanta para

sa opera, isang adaptasyon ng mga kanta mula sa opera patungo sa iisang

naratibong pandula. Ang pagsasalin ng mga kanta sa opera patungo sa isang bagong

istorya sa dulang pang-entablado ay pinamagatan kong “Seasons of Desire” at

ipinalabas noong 7 Pebrero 2015:

It is a tribute to the Filipino Asianovela craze, as well as an attempt to

extend the love for opera to a broader audience. Using selected opera pieces

from Wolfgang Amadeus Mozart and Giuseppe Verdi, the one-night only

opera concert shall feature tropes from local and international dramas—the

sudden tragedy, a betrayal of trust, a plot of revenge, a redemption—and

incorporates these tropes to songs from famous operas such as “Le Nozze de

Figaro,” “Magic Flute,” “La Traviata” and “Rigoletto.” (Inquirer.net)

Inirekomenda ako ng isang kaibigan sa proyektong ito dahil naghahanap ang

patron ng isang manunulat na may kapasidad para sa pagpapatawa. Sa inisyal na

pag-uusap sa pamamagitan ng text message, nailatag na may professional fee na

14000 pesos akong sisingilin para sa kabuuan ng proyekto. Sisimulan ang

pagsusulat ng script kapag natanggap ko na ang 50 percent ng bayad, at

makakapagbigay naman ang ako ng draft pagdating ng huling linggo ng Disyembre.

Sa pagtatapos ng palabas inaasahan kong ibibigay ang natitirang bayad. Nakiusap

ang patron na babaan ko ang aking singil dahil wala raw silang malaking budget

para sa proyekto at ito’y personal na proyekto lamang. Pumayag ako na maging

22

12000 pesos na lamang ang bayad. Ang negosasyon para sa professional fee ay

idinaan muna sa production manager ng proyekto, at noong napagkasunduan na

ang bayad ay nakausap ko na mismo ang producer sa pamamagitan din ng text at

nakapag-set ng pulong.

Sa araw ng pulong, naibigay ng producer ang 6000 pesos, pati ang kanyang

mga nais na maitawid sa palabas—sana’y magamit ang mga elemento mula sa sikat

na telenovelas, dapat ay mailapit sa popular audience ang sining ng opera, dapat ay

maitahi nang maayos sa isang istorya lamang ang mga ibibigay niyang kanta mula sa

mga sikat na opera. Nagsabi ako na magbibigay ako ng mga proposal na storyline

para maaprubahan niya.

Sa proseso ng pagpapalitan ng mga komento sa mga ibinigay kong storyline,

binanggit ng producer ang isang karagdagang hiling na hindi niya sinabi sa inisyal

naming pulong:

May I request that this be written in English? I'm not sure if the

attendees can totally understand straight tagalog. Or we can do it in Tag-lish.

(Modified Storyline)

Pumayag ako na isusulat ang script na magkahalong Filipino at Ingles. Mula

sa mga komento sa mga naunang story proposal, nakabuo ako ng draft kung saan

ang isang tauhan ay nagtatrabaho sa pagawaan ng hopia—isang ideyang nanggaling

din mula sa usapan namin ng producer patungkol sa kantang “La donna è mobile” na

kakabit ng lumang Pilipinong biro tungkol sa “hopiang di mabili.” Mababasa sa

e-mail ng producer ang pag-aalinlangan sa nagawang storyline:

23

The story in Act 2 is good. I just feel that the hopia factory might not

work unless the script you'd create has a light & funny beginning.

Otherwise, we can use a different industry like real estate or owner of a big

supermarket like S&R. Just a thought. (RE: Modified Storyline)

Habang wala namang mali sa paghiling ng mga rebisyon sa pangkalahatan,

naging red flag sa akin ang lumilitaw na pagkailang ng producer sa mga detalyeng

itinataya niya bilang marka ng pagiging hindi epektibo—paggamit ng Filipino,

paggamit ng mga tauhan mula sa hopia factory imbes na real estate owner o may-ari

ng malaking Supermarket. Nakakaalarma lalo’t napagkasunduan namang

popularisasyon ng opera ang habol niya sa kanyang proyekto, bukod pa sa

inirekomenda ako ng aking kaibigan sa kanya dahil sa aking mga nagawa nang

dulang may tono ng pagpapatawa. Lumilinaw din na may tendensiya ang producer

na mangialam sa pagsusulat ng mismong kuwento nang lampas sa simpleng anyo

lamang ng dula. Nagbibigay na rin siya ng direksyon sa magiging pananaw ng

kuwento, na nagiging repleksyon ng pananaw ng producer sa usapin ng uri.

Ang huling hirit ng producer na naging dahilan ng pag-alis ko sa proyekto ay

ang paghiling niya ng panibagong rebisyon pagkatapos ng una naming reading. Sa

araw ng pagbabasa ng script, minor notes lamang ang ibinigay niya at ng mga

kasamahan sa produksyon. Sa pangkalahatan, pasado ang script—sinabi ng

grupong nakakatawa ito at maayos ang pagkakatahi ng mga kanta alinsunod sa

gusto ng producer. Pagkauwi ko sa bahay, nakatanggap ako ng text mula sa

producer na sinasabing alisin ko ang mga bahaging may mura at malaswang salita sa

24

Filipino. Nabasa raw kasi ito ng kanyang kapatid at naisip ng kapatid niyang hindi

angkop ang wika sa mga dadalo sa palabas. Sinabihan ko siyang hindi ko na

gagawin ang rebisyon, na maghanap siya ng ibang susulat at hindi na niya ako

kailangang bayaran ng 50 percent. Sa huli, parehong script pa rin ang ginamit.

Naging positibo ang reaksyon ng mga tao base sa feedback ng kaibigang

nagrekomenda sa akin at nagsilbi rin bilang direktor ng palabas. May isang online

review din na naging positibo ang pagsipat sa dula:

It is a shame if I don’t mention our storytellers. You see, the Narrators

bring in a new look and feel for Opera. Jacqui Amper and Ruth

Alferez are high-spirited tellers of the story’s narrative. While Amper talks

to the audience in English, Alferez incredibly delivers a vernacular

commentary. Yes, she talks in Filipino! She even translates some of the songs

for her audience.

That’s what I’m talking about. That’s what makes the difference!

(Agawin)

Interesante para sa akin na ang mga elementong iginigiit na alisin ng patron

ang naging mga elementong kinilala rin ng isang tagasipat ng dula, na maaari rin

namang basahin bilang isang alternatibong anyo rin ng patronage:

This production offers a new form for Opera. It comes with a familiar

language for something we normally brush off as boring, unnecessary, overly

cultured, limiting, and not to mention sleep-inducing. Lee’s production

presents a clear path for an alternative future for the genre. It still comes

25

with the same sound and taste; and yet it is crisp, contemporary and

surprisingly accessible. (Agawin)

Makikita sa halimbawa na ang patron na nagkomisyon ng salin ay may

aktibong interbensyon o pangingialam sa ideolohiyang tataglayin ng translatum,

ideolohiyang isinasakatawan sa anyo ng salin. Nakikipaglabanan sa maraming

pagkakataon ang tagasalin upang magsulong ng kanyang poetics nang hindi

kumakalaban sa patron, pero may mga pagkakataong kailangang maggiit ng

tagasalin lalo sa mga pagkakataong dahil sa patronage ay tila naisasantabi ang

pagkilala sa kakayahan ng tagasalin. Sa kabilang banda, anuman ang adbokasiyang

taglay ko bilang tagasalin, kailangan kong maglaro sa loob ng constraint na nailatag

sa skopos ng proyekto. Anuman ang sangkap na inilahok sa proyektong nabanggit,

kinailangan kong maglaro sa loob ng parametro ng magkahalong Ingles at Filipino,

sa format na gumagaya sa mga Koreanovela na sikat sa panahong iyon, habang

sinisigurong hinding-hindi mawawala ang mga awit na malinaw na inilista ng

nagkomisyon bilang non-negotiable elements ng proyekto. Nagkakaroon din ng

pagkakataong hindi lamang iisa ang patron na magsusulong sa pag-aangat at

pagpapalaganap ng iginawang salin.

May ekonomikong bahagi ang proyektong salin, kaya naman kailangan kong

tumugon sa mga deadline at kahingiang napag-usapan sa umpisa. Noong nagkaroon

ng pagkakataong lumilihis ang patron sa mga naitakdang pagkakasundo, nakita

kong may puwang ako para umalis sa proyekto. Maaaring status component na rin

ang nagbigay ng katwiran sa pag-alis ko sa paggigiit na ang nagawang salin ay

26

nasusunod sa napagkasunduan. Bilang manunulat na may naipon nang mga dulang

saling nasa tono ng pagpapatawa at pagkutya, nagkaroon ako ng tindig na ang

karagdagang hiling ng patron ay wala na sa linya o kalabisan. Dahil sa ginamit pa rin

nila ang script at nagkaroon naman ito ng positibong review, masasabi kong

nakatulong ang pagtindig na bilang manunulat, sa pagkakataong iyon ay mas angkop

ang mga desisyong ginawa ko sa salin, kahit pa ang taong nagbabayad ay

nagsasabing hindi ito angkop. Naging pananggalang ko rin ang pagbalik sa proseso

at mga layuning napagkasunduan.

Mula sa isang proyekto para sa indibidwal na patrong may personal na

skopos gaya nitong Seasons of Desire, maaaring iugnay ang mga karanasan at tala sa

pagsasalin ng mga dulang nasa konteksto ng akademya.

Ang Dula at ang Akademya bilang Institusyon

Sa disertasyong Dulaang UP (1976-2006): Theatre in the Academe in the

Philippine Setting, sinipi ni Alexander C. Cortez ang depinisyon ng mga school-based

theatre group mula sa CCP Encyclopedia of Philippine Art: may grupong academic o

akademiko, na nangangahulugang may suportang pinansyal ng paaralang

tinutuluyan ng grupo o/at may mga guro mula sa paaralang nangangasiwa sa

pagpapatakbo ng mga pagtatanghal kasama ang pagtuturo sa mga mag-aaral ng

teatro; may grupong sociopolitical o sosyo-pulitikal na may pagkiling sa mabilisang

pagtugon sa mga sitwasyong lokal o pambansa; may grupong general o panglahat, o

ang grupong panteatrong bukas para sa lahat ng tatangkilik, na maaaring kaakibat

27

din ng programang kurikular at maaari ding ihubog patungong grupong akademiko

(79).

Umusbong ang UP Dulaang Laboratoryo—ang organisasyong nagtampok ng

karamihan sa mga dulang naisalin ko—mula sa Dulaang Unibersidad ng Pilipinas o

Dulaang UP/ DUP. Sa pagtatasa ni Cortez sa kasaysayan ng Dulaang UP bilang grupo

o organisasyong panteatro, nakita niyang ito ay kombinasyon ng akademiko at

panglahat na anyo imbes na sosyo-pulitikal. Iniaangkla ni Cortez ang pagtatasa sa

apat na susing elemento: 1. Ang bisyon ng isa sa mga tagapagpataguyod—si

Mabesa—na nais magkaroon ng isang teatrong hindi nakasentro sa isang tao o

tagapagtaguyod lamang; 2. Ang panawagang bumalik sa mga klasikong teksto “to

balance the prevailing theme at that time which was the sociopolitical viewpoint;” 3.

Ang pangangailangan ng Department of Speech Communication and Theatre

Arts/DSCTA ng isang co-curricular theatre group; 4. Ang pangarap na

makapagtanghal ng “quality theatre productions” sa loob at labas ng UP (79-80).

Sa inisyatiba ni Amelia Lapeña sa Department of Speech and Drama simula

pa noong 1960s, nahubog ang programa para sa batsilyer sa Sining Panteatro.

Pumasok naman sa Department of Speech and Drama noong 1975 si Antonio

Mabesa, at noong 1976 ay itinatag ang Dulaang UP, na may dalawang

pangkalahatang layunin: magtanghal ng mga orihinal na dula at mga salin mula sa

kalipunan ng “world’s dramatic literature,” at ipalaganap ang mga akdang

pampanitikan hindi lamang sa komunidad ng Diliman kundi sa ibang mga mag-aaral

at tagahanga ng teatro sa Pilipinas. Naglatag din si Mabesa ng mga tiyak na layunin

28

ng organisasyon, na nakaangkla naman sa mga programang panteatro ng

Department of Speech and Drama:

1. To produce and perform translations of world drama in order to

supplement classroom situation.

2. To include a repertoire of original Filipino plays which can serve

as models for budding playwrights.

3. To serve as training ground for students of the DSCTA enrolled in

the Theatre program and other Theatre enthusiasts.

4. To expose the student body to a variety of styles in production by

inviting theatre practitioners who have excelled in their respective

fields, both here and abroad.

5. To bring choice productions to other schools outside Metro Manila

by way of tours and lecture workshops. (Cortez 85)

Halos sabay na nabuo ang Dulaang UP at ang UP Dulaang Laboratoryo.

Nag-ugat ang Dulaang UP sa pagtatanghal ng dulang Ang Tatlong Panahon ng

Pag-ibig: Tag-sibol, Tag-araw at Tag-ulan ni Amelia Lapeña Bonifacio noong 28

Agosto 1975, at opisyal na ipinakilala ang organisasyon sa pagtatanghal ng salin ng

Much Ado About Nothing ni Shakespeare noong 1976. Si Dr. Lilia F. Antonio ang

nagsalin ng dula, at pinamagatan itong Pagkahaba-haba Man ng Prusisyon, sa

Simbahan din ang Tuloy. Ikalawang semestre naman ng akademikong taong

1975-1976 nabuo ang UP Dulaang Laboratoryo. Si Propesor Antonio Mabesa ang

founding artistic director ng Dulaang UP at UP Dulaang Laboratoryo (Cortez 80-82).

29

Ang UP Dulaang Laboratoryo, sa bisyon ni Mabesa, ay nakalaan para sa mga

mag-aaral ng teatro na nagnanais itampok ang kanilang natutunan nang hindi

sumasabay sa mga propesyunal na artista ng Dulaang UP. Ayon sa tala ni Cortez,

ang Dulaang Laboratoryo ay naglalayong maging “experimental theatre vehicle that

would test the skills and knowledge of theatre students in the various aspects of

theatre production in a smaller scale.” (83)

Noong 1978 nabago ang pangalan ng Department of Speech and Drama

patungong Department of Speech Communication and Theatre Arts. Sa taon ding ito

opisyal na nabuo ang BA in Theatre Arts (85). Sa antas sertipiko at batsilyer,

kinakailangang kumuha ng Theatre 198 (Special Project) o Theatre 200

(Undergraduate Thesis Production) upang makumpleto ang programa (285-286).

Makikita sa maikling tala sa kasaysayan ng Dulaang UP at UP Dulaang

Laboratoryo ang mahalagang papel na ginagampanan ng isang institusyon sa

magiging hubog ng mga dulang itatanghal nito. Malinaw na layunin ng nasabing

mga organisasyon ang magtanghal ng mga dula sa Filipino, sa anyo ng mga orihinal

na dula at sa mga salin ng dulang bahagi ng “world literature.” May ambag ang

pagsasalin pagkat isa ito sa mga konkretong panawagan ng mga itinakdang layunin

ng Dulaang UP na kakatawanin din ng UP Dulaang Laboratoryo. Magandang

pansinin din na ang papel ng mga dulang klasiko, kung isaalang-alang ang nailatag

na mga layunin ng Dulaang UP, ay upang magsilbing “pambalanse” sa namumuong

sosyo-pulitikal na klima ng panahong iyon.

30

Sa pagsipat sa mga layunin ng isang institusyon napapalitaw at nagagawang

lantad ang mga isyung ideolohikal at pulitikal na kaakibat ng salin. Makakatulong,

kung gayon, kung palagiang sisipatin ang iba’t ibang layunin ng iba pang mga

sistema o institusyong magkokomisyon ng salin. Halimbawa, noong 2015 ay

kinausap ako ni G. Nazer Salcedo ng De La Salle University – Dasmariñas para

tanungin kung may salin ako ng dula na pasok sa kategorya ng klasikong “world

literature.” Iminungkahi kong gamitin nila ang naisalin ko nang script ng Electra, at

itinanghal ang dula sa ilalim ng organisasyong Teatro Lasalliana noong 5-9 Oktubre

2015. Ang Teatro Lasalliana ang nag-iisang opisyal na grupong panteatro ng DLSU –

Dasmariñas na naitatag noong 1988. Ayon sa press release ng palabas, dumaan

muna ang dula sa pagtatasa at pag-apruba ng Cultural Arts Office, Office of Students

Services, University Advancement Office, Student Development and Activity Office at

Vice Chancellor for Academic and Research ng unibersidad bago ito maitanghal

(Covar). Ang serye ng mga pagpapahintulot ay iniluluwal ng itinatag na bisyon at

misyon ng nasabing grupong panteatro:

VISION

● To stimulate cultural awareness of the Lasallian community

● To provide the community with excellence in Theater Productions

● To support academic programs

● To promote the Religio, Mores, and Cultura of the University

MISSION

● To provide an alternative venue for self-expression and creativity

31

● To expose the community with quality production (musical, straight and

street plays) expressed in the native language in order to cultivate Filipino

Heritage (Teatro Lasalliana)

● To provide relevant Filipino classical and musical plays

● To open the doors and to stimulate the minds of the young people into the

theatrical world

● To work hand in hand with the faculty, non-teaching staff and student

organizations

● To entertain while inculcating right conduct and values

● To develop the management skills of the students

Ang vision-mission na ito ang naging batayan para sa pag-apruba ng isa pang

proyekto kasama ang Teatro Lasalliana—ang pagsasalin ng dulang a Midsummer

Night’s Dream ni William Shakespeare noong 2016. Malinaw na may puwang sa

DLSU - Dasmariñas ang pagtatanghal ng mga dula sa Filipino, basta tumutugon sa

mga tatak ng “relevance,” “classical” at “cultural awareness.” Ang salin ni

Shakespeare, na itinatrato ng institusyong nabanggit bilang repleksyon ng klasiko at

mataas na antas ng kultura, ay pinahihintulutang isalin sa Filipino kasama ang mga

guro, mag-aaral, at iba pang kasapi ng unibersidad. Mula sa mga inilatag na

constraints ng institusyong tagapagpaganap, may karagdagang hiling si Salcedo para

sa akin bilang tagasalin—nais niyang lahukan ang dula ng mga popular na kantang

bahagi ng Original Pilipino Music o OPM, at nais din niyang maglahok ng mga tauhan

at isyung may kaugnayan sa sektor ng Lesbian, Gay, Bisexual at Transgender o

32

LGBT. Habang niluluto ko pa ang posibleng tahakin ng proyektong salin, nagsumite

ako ng buod ng salin sa Teatro Lasalliana—isang kahingian ng DLSU – Dasmariñas

para maaprubahan at maitanghal ang dula. Isinumite ko ang buod nang hindi

binabanggit ang bahagi tungkol sa LGBT at paggamit ng OPM, kalakip ang pamagat

na agaran ko ring naisip para makatugon sa deadline:

Deliryo sa El Nino

Halaw mula sa A Midsummer Night’s Dream ni William Shakespeare

Mainit ang mga eksena sa isang hacienda sa Gitnang Luzon.

Pinagkakasundo ang anak ng mayor sa anak ng isang panginoong maylupa,

samantalang ang mga nasabing anak ay may magkakaiba ring iniibig mula sa

hanay ng mga magsasaka at alta-sosyedad. Kinokontrata ang ilang

magbubukid na maging extra para sa isang episode ng pinakabagong remake

ng isang sikat na fantaserye ng isang popular na television network. Bibisita

ang mga artistang taga-Maynila’t mapapaso sa init at paghihirap ng

kabukiran. Samantala, nagtatalo ang mga diwatang tagapagbantay ng mga

pananim, nababanas sa tagtuyot at sa mga nag-aalab na damdamin ng

magkakaibang tauhan. Ang kanilang solusyon—ang lapatan ng mutyang

pampaibig ang mga nakikita nilang nararapat para sa pag-ibig. Ngunit ang

mga diwata ay nagkakamali rin, at sa nakahihilong init ng El Nino,

magkakaroon sila ng maraming mintis na mag-iiba sa buhay ng lahat ng

33

tauhan sa istorya, hindi man sila sigurado kung ang lahat ay nangyari o

ilusyon lamang ng nagbabagang panahon ng tagtuyot at taggutom.

Mabilis man ang itinakdang oras para sa pagbibigay ng ilang kahingian para

sa maaprubahan ang dula, tinangka kong maglagay ng puwang sa posibilidad ng

paglahok sa usapin ng lupa at magsasaka. Isa itong pagtatangkang maging magalang

sa layunin ng organisasyong panteatro at ang institusyong nagpapatakbo dito,

habang nagtatangkang makipaglaro at maglaan ng puwang sa usaping maaaring

hindi mababakas mula sa orihinal. Ang ganitong pagtatangka ay may kaukulang

tagumpay at pagkabigo, na makikita sa dominanteng feedback na lumilitaw mula sa

paggamit ng produksyon ng opisyal na hashtag para sa dula, ang

#TSLDeliryosaElNino:

34

35

Mula sa mga halimbawa ng naging feedback, makikitang nagtagumpay ang

dula sa pagtatawid ng aliw at katatawanan, gayon din sa pagtatangkang bigyan ng

pansin ang ugnayang may kaugnayan sa relasyong homosekswal. Samantala, hindi

makikitaan ng pagkilala sa pagtatangka ng dulang magtampok ng usapin ng

pang-aagaw ng lupa at pang-aabuso sa mga magsasaka. May mga layuning

napagtagumpayan at may mga intensyon ding hindi natugunan, kung sa online

feedback dedepende. Maaaring imungkahi ang pagbasang may mga umiiral sistema

ng patronage ang akademya, at makikitang nakikipagtalaban ang tagasalin sa mga

sistemang ito para marating ang pagsasaling optimal sa lahat ng panig. Mahalagang

imbestigahan ang ideya ng pagiging “optimal,” pagkat base sa mga naibahagi ko

36

nang karanasan ay masasabi kong maaaring himayin ang pananaw na palaging

nagkakaroon ng saling optimal sa lahat ng panig. Bago maging Deliryo sa El Niño

ang A Midsummer Night’s Dream, dumaan na ito sa magkakaibang proseso ng

negosasyon, ng mga pagtanggap at pagtangging nakapaloob sa mga umiiral na

layunin ng mga mga kalahok sa produksyon. Maaaring sa proseso ng negosasyon,

may ilang mga kalahok at bahagi ng saling kailangang bawasan o alisin, baguhin sa

puntong napapatungan na ito ng ibang presensya.

Pagsasalin, Teatro at ang Kaligiran ng Akademya

Sa akademikong institusyon, naitala bilang pangunahing tagapagtaguyod ng

pagsasalin ng mga dula patungo sa Filipino si Rolando S. Tinio at ang Ateneo

Experimental Theatre na naitatag noong 1969. Kahit nakapadron ang Ateneo de

Manila University sa kolonyal na disenyo ng sistemang pang-edukasyon,

nakapagpasimula pa rin ang Ateneo Experimental Theatre sa pagsasalin ng mga

klasikong dulang dayuhan patungo sa Filipino (Cortez 49). Sa disertasyong

Philippine contemporary theater, 1946-1985; (with special emphasis on theater in

Manila) a materialist analysis, sinipi ni Priscelina Patajo Legasto ang realisasyon ni

Tinio na “…(that) classics are still the best stage materials as long as they are

translated into a language the audience is familiar with” (311). May mga

limitasyong teknikal din ang mga gumaganap sa mga dulang nasa akademikong

institusyon. Sinipi ni Doreen Fernandez ang pananaliksik ni Bienvenido Lumbera

kaugnay ng kakayahan ng mga mag-aaral sa wikang Ingles. Ani Lumbera, may

37

deteryorasyon sa kakahayan ng mga mag-aaral sa pagsasalita ng Ingles kaya naman

hindi naging madali ang pagkuha ng mga aktor para sa mga dulang nasa dayuhang

wikang ito. Ang teknikal na limitasyon ay nagkaroon din ng ideolohikal at kultural

na dimensyon—ang paghahanap ng isang dulang may bakas ng pagka-Pilipino mula

sa mga dulang may dayuhang pinagmulan. May realisasyon ang mga

tagapagpaganap sa akademikong teatro—mga direktor, aktor at manonood—na ang

kanilang kanluraning edukasyon din ang naghiwalay sa kanila sa mga umiiral na

tradisyon ng dula bago ang pagpasok ng Ingles. Ang isang naging tugon dito ay ang

pagsasalin at adaptasyon (Fernandez 106).

Maalab din ang mga dulang protesta simula noong 1960s na tumawid

hanggang 1970s, at kalakhan ng mga mahalagang pagtatanghal ay naganap hindi sa

loob ng akademya kundi sa labas ng mga paaralan at entablado. Nagtanghal ang

mga grupong pangkultura gaya ng Kamanyang Players, Kalinangang Anak-Pawis,

Panday-Sining, Gintong Silahis at Tanghalang Bayan, sa mga plaza, palengke,

pabrika, at iba pang komunidad. Palagiang paksa sa mga pagtatanghal ang mga

di-pagkakapantay-pantay sa lipunan, pyudalismo, korupsyon at imperyalismo

(Fernandez 107). Ang UP Mobile Theater na itinatag ni Wilfrido Ma. Guerrero noong

1962—isa rin sa mga mandudulang nagkaroon ng malaking ambag sa pagtatag ng

Dulaang UP—ay naglakbay sa iba-ibang rural at urban poor communities kasama ng

kanilang mga dula. Kabilang sa mga dulang itinampok ng grupo ang mga dulang

isinulat ni Guerrero na nakasalin sa kumbersasyunal na Tagalog. Nakaikot din ang

UP Mobile Theater sa mga komunidad sa Ilocos, Dumaguete, Iloilo at Roxas City

38

(Legasto 320-321). Ang UP Repertory Company na itinatag ni Behn Cervantes noong

1968 ay nagsimula bilang isang tradisyunal na akademikong teatro, na naglalayong

turuan ang mga mag-aaral sa UP ng mga batayang kaalaman tungkol sa drama sa

pamamagitan ng taunang theater season at mga palihan. Noong idineklara ang

Martial Law noong 1972, pansamantalang itinawalag ang grupo ngunit agad na

nabuong muli at nagpasimulang magbigay ng karagdagang pokus sa mga dulang

nakasulat sa Filipino. Bukod sa pagtatanghal sa loob ng unibersidad ng mga orihinal

na dulang Filipino at mga salin mula ng lokal at dayuhang mandudula, nagtatanghal

din ang UPRC sa mga lugar ng rally, sa kalye, at sa iba pang mga campus sa labas ng

UP. Sumusunod ang UPRC sa kontekstong RPN—Repleksyon ng Pangangailangan ng

Nakararami (Carbayas 88-89). Binabanggit ni Cortez ang UPRC bilang halimbawa

ng sosyo-pulitikal na teatro, isang anyo ng teatrong iniaayon ang mga pagtatanghal

sa takbo ng pulitikal na klima, at gaya ng nabanggit sa umpisa, ang panawagan ni

Mabesa na bumalik sa mga klasikong teksto nang may pagdidiin sa pagsasalin nito

sa Filipino ay pambalanse sa mga proyekto ng ibang grupo gaya ng UPRC na

nakatutok sa sosyo-pulitikal na pagtatanghal. Nakikita ni Cortez na ang pagsasalin

sa Filipino ng mga dulang klasiko ang isang ambag ng Dulang UP sa mga

sosyo-pulitikal na pagkilos noong 1970s (80). Ang mga dulang naitatanghal sa

dekadang ito ay hindi na nagdadala o nagsusulong ng dominanteng ideolohiya ng

makapangyarihan. Ang mga dulang nakasulat sa Filipino o ang salin sa Filipino, lalo

iyong mga hindi nakabase sa sentro, sa pangkalahatan, ay may agenda ng

pagpapalaya (Legasto 317).

39

Sa mas malawakang iskema ng lipunan sa panahong iyon, pagsasalin ang

tugon upang ilapit sa masa ang genre ng dula, isang genre na inilayo ng dayuhang

edukasyon at wika. Isa itong paraan ng mga artista ng “testing the waters” sa

hangganan ng kayang gawin sa teatro sa panahon ng bagong lipunan (Fernandez

108). Sa inisyal na basa, ganoon ang lumilitaw na skopos ng Dulaang UP at ng

kaakibat nitong UP Dulaang Laboratoryo. Pagsasalin patungo sa pagpapakilala ng

daigdig, pambalanse sa mga pangkat na may sosyo-pulitikal na oryentasyon,

pagsubok na manatiling umiiral sa panahon ng Batas Militar. Pero maaari pang

himayin ang mga nabanggit na layunin, maaari pang ipagpatuloy ang imbestigasyon.

Bakit kailangang ituring bilang pagbabalanse sa sosyo-pulitikal na tema ang

pagsasalin ng mga klasikong dula (o, bakit hindi magsalin ng mas maraming

sosyo-pulitikal na dula kung ito pala ang panawagan ng panahon)? Ano ang mga

posibleng ugat ng tila malay na paghiwalay sa isang mapangahas na kategorya ng

teatro (sosyo-pulitikal) at pagsuot sa isang identidad na akademiko at panglahat,

lalo sa konteksto ng Martial Law? Bakit ang mga naitaling pagsasaling may

sosyo-pulitikal na adyenda ay naikakabit sa mga organisasyong lumalabas sa

akademya? Anuman ang sagot, malinaw na ang akademya bilang espasyo, at ang

teatrong iniluluwal ng espasyong ito, ay batbat na batbat sa mga constraint na

pinalalaganap at pinananatili ng mga namamayaning kapangyarihan at patron.

Makikita ang mga bakas ng iba’t ibang tunggaliang mula sa mga talang

pangkasaysayan kaugnay ng pagsasalin sa espasyo ng paaralan, lalo’t kung

ikinakabit sa mga organisasyon at karanasang nasa paligid nito.

40

Sa online na panayam kay Dexter M. Santos, na kasalukuyan ding Artistic

Director ng Dulaang UP, sinabi niyang ginagabayan pa rin ang UP Dulaang

Laboratoryo ng mga layuning itinakda ng DUP. Malawak ang saklaw ng mga

produksyon ng UP Dulaang Laboratoryo dahil bukod sa Theatre 198 at 200 ay sakop

din nito ang mga final production ng ibang kurso sa kursong sertipiko at batsilyer,

kaya naman ang ginagawa na lamang ng mga gurong tagapayo ay magtakda ng

kanya-kanyang skopos o layuning sa tingin nila’y angkop sa kursong kinukuha ng

mag-aaral. Kay Santos, ang special project o tesis ang magpapakita ng mga

kakayahan at kagalingang natutuhan ng estudyante mula sa unibersidad. Ang

kakayahan at kagalingang ito ang magpapakita sa mga manonood at sa mga theatre

practitioner na handa na ang mga mag-aaral na magtrabaho sa mga propesyunal na

organisasyong panteatro.

Sa usapin ng pagsasalin sa UP Dulaang Laboratoryo, umaayon ang mga

pahayag ni Santos sa mga talang historikal at ang kaakibat na intensyon nito.

Malaking salik ang kahandaan at kakayahan ng estudyante sa pag-unawa at

pagbigkas ng mga dula sa wikang Ingles. Ang pagsasalita sa Ingles ay kakayahang

hindi bihasa ang lahat kahit ang mga mag-aaral sa UP. Pumipili ng mga materyal na

nasubukan na sa pandaigdigang akademya at entablado, ang mga trabahong tried

and tested na, para gawing accessible ang produksyon sa kapwa magtatanghal at

manonood na Pilipino. Inaayon ang pagpili ng materyal sa aspekto ng teatrong

inaaral ng estudyante maging ang taglay niyang kalidad, personalidad at abilidad.

Inaayon, pero sinisiguro pa rin ng tagapayong may sapat na antas ng hirap ang mga

41

isasaling dula, upang malubos o ma-saturate ang buong creative process ng

mag-aaral na magsasagawa ng produksyon. Pero sa huli, maaari ring itulak ang

usapin sa antas-ideolohikal bukod sa praktikal na resulta—kung magtatapos ang

isang estudyante sa Sining Panteatro, bukod sa mga kasanayan sa pagtatanghal ay

anong mga pananaw tungkol sa kanyang lipunan at mundo ang inaasahan niyang

matutuhan at dalhin sa kanyang pagtatapos? Responsibilidad din ba ng tagasalin

ang siguraduhing sa bawat kinomisyong salin, maitatawid niya sa mga kalahok sa

produksyon ang mga pananaw-pandaigdig na itinataya niya bilang mahalagang

sangkap ng pagkatao?

Pagsasalin sa Akademya bilang Pagtatanghal: Isang Interogasyon

Mula sa mga danas at saliksik tungkol sa pagsasalin ng dula, lumilitaw na ang

pagkomisyon ng pagsasalin para sa entablado ay pagsisiwalat din ng magkakaibang

mga antas ng katahimikan at pagpapatahimik. Ipinapalabas din--itinatanghal--ng

pagsasalin ng dula ang iba’t ibang antas ng kapangyarihan sa akademikong

institusyon, na minsan ay pumapabor at minsan ay tumutuligsa sa tagasalin o/at sa

ibang mga kalahok sa translation process. May mga umiiral ding hindi

pagkakapantay-pantay na hindi agarang nalalantad sa proseo ng pagsasaentablado

ng salin. Nagiging lantad lamang ito kapag nagkakaroon na ang tagasalin ng

akumulasyon ng mga karanasan mula sa kinomisyong salin. Sa maraming

pagkakataon, ang mga padron na makikita sa nasabing akumulasyon ay hindi

naisisiwalat, pagkat itinuturing ito bilang normal o bahagi ng natural na kalakaran

42

ng pagsasalin. Mga normal o natural na katangian katulad ng pagiging eksakto,

matapat, kawangis ng orihinal. Anumang bakas ng paglihis sa mga nasabing bakas

ay dadaan muna sa iba’t ibang antas ng pagkilatis na siyang magpapaganap o

hahadlang sa pagpapatuloy ng proseso ng salin. Bukod sa mga pamantayan ng

tumbasan, may iba pang layuning kailangang pagkasunduan, laruin sa iba’t ibang

anyo at pagkakataon.

Sa kaso ng UP Dulaang Laboratoryo, halimbawa, ang pagkumpleto sa mga

kursong Theatre 198 at Theatre 200, ang pagsasaentablado ng isang dulang

magtatampok sa lahat ng mga natutunan ng mag-aaral, ang pagkakaroon ng tatak na

makukumpleto na ang programang sertipiko o/at batsilyer, ay pagtatanghal din ng

iba’t ibang serye ng pangsang-ayon mula sa magkakaibang antas ng patronage. Sa

pagyaman ng pansarili kong karanasan sa kinomisyong salin ng dula, nakatukoy ako

ng iba’t ibang mga puwersang maituturing bilang patrong may kaukulang mga

papel:

1. Gurong tagapayo – pag-apruba ng tekstong isasalin,

pagrekomenda ng tagasalin, pagsiguro at pag-apruba sa bawat

yugto ng produksyon, pagbibigay ng sertipikasyon sa pagtatapos

ng pagtatanghal na nakatugon ang mag-aaral sa kahingian.

2. Propesyunal na creative at technical staff – pagsiguro sa kalidad ng

produksyon (“kalidad” sa antas na maaari itong ihambing sa isang

komersyal na pagtatanghal), pagbalanse sa mga posibleng blind

spot ng mga mag-aaral na bahagi ng produksyon, pagtawid ng

43

pag-usad o pag-atras ng mga mag-aaral sa bawat bahagi ng

produksyon at sa mga tagapayo.

3. Pinagmulan ng tekstong isasalin – pagbigay ng kontrata para sa

performance rights, pagtakda ng mga hangganan ng salin at

mismong produksyon.

Isinama ko ang pangatlong item dahil sa karanasan sa pagsasalin ng mga dula

para sa UP Dulaang Laboratoryo noong 2016. Sa pagsasalin ng mga mas bagong

dula, may kaakibat nang kasulatan na nagsasaad ng terms and conditions para

ibigay ang translation rights at performing rights ng palabas. Ilan sa mga nakalagay

sa kontrata ang kaukulang bayad para sa simulaang teksto, bayad sa pagtatanghal,

karapatang-ari ng salin, dami ng pagtatanghal, paglalayo o paglalapit ng salin sa

kultura ng simulaang teksto. Sa maraming pagkakataon, ang pagsasalin ng dulang

mula sa ibang bansa, mula sa mandudulang itinuturing bilang “kontemporaryo,” ay

sadya o di-sadyang pagtatanghal din ng pagiging hindi pantay ng manunulat na

Pilipino at ng manunulat na dayuhan. Sa kaso ng dulang Ang Paglaladlad (Gonzales

2016), salin ng The Unraveling ni Finn Kennedy, nakasaad sa kontrata na tataglayin

na ng may-akda ng orihinal ang lahat ng karapatan sa dula; sa Ang Puting Ahas

(Gonzales 2016) naman na isinalin mula sa The White Snake ni Mary Zimmerman,

ang nakadiin lamang sa kontrata ay performance rights lamang o pag-aari/

pagpapaalam na itanghal ang salin. Sa dalawang proyekto, malinaw na isinasaad sa

mga kontrata ang kahingiang maging matapat ang salin sa orihinal. Hindi maaaring

ibahin ang pangalan ng mga tauhan at lugar, hindi maaaring baguhin ang panahon at

44

lokasyon. Kung kaya, madulas na salita-sa-salitang salin ang dapat ilabas; hindi

pinahihintulutan ang mga saling nagbabago ng mas mataas na linggwistikong unit, o

mga pagsasaling patungo na sa antas ng adaptasyon.

Kung sa mga lumang klasikong akda ay maaaring maging malaya sa salin, sa

mga dula mula sa mas bago at buhay pang manunulat ay kailangang magpakulong sa

usapin ng pagiging matapat. Kung hindi magiging matapat sa anyo at nilalaman ng

orihinal, hindi papahintulutang maitanghal ang salin. At kung walang saling

maitatanghal, hindi makakatugon ang mga mag-aaral sa kahingian sa pagtatapos sa

kanilang asignatura o sa buong kursong di-gradwado. Kung nais ng mga mag-aaral

na magtanghal ng “bagong” dula, maaaring isiping kailangang maglaho ng tagasalin

kasabay ng pagtatanghal. Nahihirapang lumaban ang tagasalin sa ilang pagkakataon

dahil nagkakaroon ng prayoritisasyon sa mga layunin. Kailangang sumunod dahil

kailangang makapagtapos ng nagkokomisyon. Natatali ang tagasalin sa magkaibang

pagtingin sa halaga ng sariling wika’t kultura mula sa wika’t kultura ng dayuhang

nakakahon sa tatak ng “world literature.” Ang magkaibang pagtingin ay nagiging

lantad habang umuusad ang tagasalin sa kanyang sariling danas at praktika sa

pagsasalin.

Sa mga itinatanghal na tunggalian mula sa pagsasalin, maaaaring ilapat ang

mga pag-aaral ni Lawrence Venuti kaugnay sa “invisibility.” Sa kanyang The

Invisibility of the Translator, ang usapin ng katapatan, pagiging natural, at pagiging

madulas sa pagsasalin ay usaping pulitikal na may kaukulang pagbubura, sa

puntong hindi na mapag-iba ang orihinal at salin.

45

A translated text, whether prose or poetry, fiction or nonfiction, is

judged acceptable by most publishers, reviewers, and readers when it reads

fluently, when the absence of any linguistic or stylistic peculiarities makes it

seem transparent, giving the appearance that it reflects the foreign writer’s

personality or intention or the essential meaning of the foreign text—the

appearance, in other words, that the translation is not in fact a translation,

but the “original.” (1)

Sa pagtalakay ng invisibility, binabalikan ni Venuti ang mga nauna nang

teorya kaugnay sa mga lapit sa pagsasalin. Binabanggit niya si Friedrich

Schleiermacher para talakayin ang mga pagsasaling inilalapit ang tagabasa sa

kultura ng dayuhan (foreignizing translation) at ang pagsasaling inaangkin naman

ng tagasalin ang isinasalin patungo sa sariling danas (domesticating translation),

kung saan mas pumapabor si Schleiermacher sa “pagsasadayuhan” ng salin upang

maging mas pamilyar ang mambabasa (o manonood, kung sa kaso ng dula) sa mga

partikular na pagkakaiba ng dayuhan sa lokal na kultura, sa usapin ng anyo at

nilalaman. May ambag ang foreignizing translation lalo sa konteksto ng pagsasalin

patungo sa Ingles, dahil ginagawa nitong lantad ang tendensiya ng Ingles na ituring

bilang sentro ng kapangyarihan. Kapag gumawa ng saling hindi umaayon sa natural

at madulas na daloy ng Ingles, naitatampok ang posibilidad na may iba pang wikang

mahalaga bukod sa Ingles, at isang anyo ng dahas ang pagpipilit na sa madulas na

Ingles lamang dapat maunawaan ang isang teksto (19-20).

46

Foreignizing translation signifies the difference of the foreign text, yet

only by disrupting the cultural codes that prevail in the target language. In its

effort to do right abroad, this translation method must do wrong at

home, deviating enough from native norms to stage an alien reading

experience—choosing to translate a foreign text excluded by domestic

literary canons, for instance, or using a marginal discourse to translate it.

(20)

Sa kaso ng mga pagsasaling papunta sa domesticating, binabanggit ni Venuti

ang teorya ni Eugene Nida tungkol sa dynamic equivalence, isang lapit sa pagsasalin

na may pagpapahalaga sa “complete naturalness of expression” (21). Ikinakabit ni

Venuti ang mga pag-aaral ni Nida sa naging silbi nito sa pagtuturo ng mga aral mula

sa bibliya. Pinupuna ni Venuti ang ilusyon ng demokrasya sa dynamic equivalence,

parang demokratiko dahil may pagpaparamdam na inilalapit ang dayuhan sa lokal

na danas, pero sa likod nito ay may agenda ng pagpapalaganap ng isang partikular

na pananampalataya—ang Kristiyanismo (21-23). Inilalantad ni Venuti na ang

bawat lapit sa pagsasalin ay may motibasyon, may nakakubling agenda (23). Sa

pagbusisi sa mga proseso ng pagsasalin nagiging lantad ang mga agendang ito.

Isang agenda na nabigyan na ng ilang mga halimbawa ay ang pagkiling sa

kanluraning mga modelo ng pagkapanitikan. Ang mga halimbawang itinuturing

bilang klasiko at bahagi ng world literature ay maaaring basahin bilang set ng mga

tekstong iniluluwal ng makakanlurang kapangyarihang nagtatago sa ilusyon ng

pagiging isang mundo. Isinisiwalat ni Emily Apter sa kanyang Against World

47

Literature: Towards a Politics of Unranslatability, ang pag-usbong ng pagsasalin

bilang panakip-butas sa ginagawang pagpatay sa Humanidades sa Amerika at

United Kingdom, isang sistematikong pagkitil na nararanasan din ng Pilipinas sa

anyo ng mga panibagong reporma sa edukasyon:

Unfortunately though, translation studies and World Literature, even

in their renewed and best-intentioned guises, inevitably fell short of such

objectives. Their institutional forms could not escape being too pluralistic,

too ecumenical, insufficiently hard-line in the face of appropriation by

universities seeking to justify the downsizing of national literature

departments or the cutting of “foreign” language instruction. A course in

translation—carrying a distinguished imprimatur as a professional training

that could even produce measurable “outcomes”—was often deployed as a

patch for “humanities lite” and for literary education that was politically

appauvri in its amenability to soft diplomacy and its default to models of

oneworldedness freighted with the psychopolitical burden of delusional

democracy. (29-30)

Itong “appauvri” na maaaring kahawig ng “pagdarahop” sa usapin ng

edukasyon at panitikan ay minamana ng ating bansa dahil sa pagyakap nito sa

ilusyon ng pagiging kaisa sa daigdig. Ang pagiging kaisa ay nahahawig sa sinasabing

“oneworldedness” ni Apter:

“Oneworldedness” is an Untranslatable that I have coined to refer to

planetary paranoia marked by cyber-surveillance, cartographies of cartels,

48

and webs of international relationality within and outside the nation and on

the edges of legality. (169-170)

Sa pinakamadaling paliwanag, tinatangkang baklasin ni Apter ang pananaw

na palaging may direktang pagtutumbas ang isang kultura sa iba pa. Ang

pinakamainam na hakbang imbes na maghanap ng pagtutumbas ay tumukoy ng mga

salita/ konsepto/ pananaw mula sa isang partikular na kultura at himayin ito base

sa kaligiran o konteksto nito. Sa paghihiwalay, naisisiwalat ang iba’t ibang antas ng

dominasyon at pagsasagilid. Sa kaso ng paghahanap sa panitikan (at mga dulang) na

tumutugon sa “klasiko” o “bahagi ng mundo,” hindi lamang ito simpleng usapin ng

mga modelo at kanong umiiral nang basta-basta lamang. Ang mga akda at dulang

babasahin at aaralin ng isang tagasalin ay produkto ng mga puwersang nagtataas ng

mga kanluraning bansa sa pedestal ng kultural na pagpapahalaga. Sa maraming

kaso, nababakas ang mga epekto nito sa direksyon at kalidad ng mga salin, gayon

din sa mga ugnayang kaakibat nito.

May sentro at may nasasagilid. Sentro ang nagtatakda ng presensya ng salin,

kung ano ang mga lalamanin at tatahakin nito. Sa kaso ng Pilipinas, hindi lamang

Filipino at dayuhang wika ang kumakatawan sa ganitong tunggalian. May nakikita

ring presensya ng sentro at pagsasagilid sa mga wika sa loob ng Pilipinas. Kaya

naman sa pagsasalin ni Rosario Cruz Lucero ng mga akdang Hiligaynon patungong

Tagalog, tinukoy niya ang Maynila bilang sentrong kailangan niyang tugunan ng

pagiging madulas o matatas:

49

Isang paghamon sa kakayahan ng tagasalin ang paghahanap ng

katumbas na salitang Tagalog para sa salitang panrehiyon…Samakatwid, ang

tradisyunal na sukatan ng matagumpay na pagsasalin ay ang kakayahan

nitong makapagbigay ng impresyon sa mambabasa na hindi salin ang

kanyang binabasa kundi isang sulat orihinal sa kaniyang wika. (179)

Ginamit ni Lucero bilang halimbawa ang pagbabago ng isang editor sa

Tagalog ng salin ni Lucero sa ilang linya ng sarsuwelang Hiligaynon. Ang mga linya

ng saling “Sa sakadang naubusan ng pasensya/ Espading ay sandata laban sa

asyenda” ay pinalitan ng “Ang maralita pag nagipit/ sa patalim kakapit.” Ginawa

ring katatawanan ng isang makatang Tagalog ang salitang “espading” dahil parang

“espadang bading” daw ito (180-181). Tinatrato ni Lucero ang pagpapanatili sa

“espading” bilang isang malay na adbokasiya ng isang tagasaling nasa wikang

nasasagilid na baklasin ang pamamayani ng isang sentro.

Kapwa Tagalog at rehiyunal na wika, kapwa Filipino, Ingles at iba pang wika,

ay mababakasan ng mga ganitong bahid ng kultura at kapangyarihan sa paggamit ng

wika. Para kay Venuti, “remainder” ang maitatawag sa mga bakas na ito. Ang

sinasabing remainder ay potensyal para sa maramihang pagpapakahulugan sa panig

ng teksto’t wikang isasalin at ang teksto’t wikang pagsasalinan (216).

Maaaring ang susi sa mas komprehensibong pag-unawa sa proseso ng

pagsasalin ay ang pagpapatuloy sa paghahanap ng mga bakas ng paglalaho at ang

pagsisikap na umugnay sa mga puwersang posibleng sanhi ng mga paglalahong ito,

patungo sa isang estado ng pagiging mas malay, isang pagmumulat. Sa akumulasyon

50

ng iba’t ibang mga proyektong salin, sa kaso ko’y mga kinomisyong pagsasalin ng

mga dula sa espasyo ng akademya, maaaring makita ang bakas ng mga sadya at di

sadyang paglalaho at pagpapalaho. Ang mga bakas na ito ay maaaring nasa genre ng

dula mismo, nasa institusyong nagkokomisyon ng pagsasalin, sa mga dulang

isinasalin, maging sa poetika ng tagasalin:

The translator’s invisibility today raises such troubling questions

about the geopolitical economy of culture that a greater suspicion toward

translation is urgently needed to confront them. Yet the suspicion I am

encouraging here assumes a utopian faith in the power of translation to make

a difference, not only at home, in the emergence of new cultural forms, but

also abroad, in the emergence of new cultural relations. To recognize the

translator’s invisibility is at once to critique the current situation and to hope

for a future more hospitable to the differences that the translator

must negotiate. (Venuti 313)

Samantala, ginagawang lantad ni Susan Bassnet ang di-pantay na relasyon ng

tagasalin kung ikukumpara sa iba pang kalahok sa produksyon. Inilalarawan sa

“Translating for the Theatre: The Case Against Performability" ang tagasalin bilang

hiwalay at mas mababa sa isang mandudula:

Translation is, and always has been, a question of power relationships,

and the translator has all too often been placed in a position of economic,

aesthetic and intellectual inferiority. In the theatre this is often seen at its

most extreme; the contemporary British policy, as practised by the National

51

Theatre, for example, is a case in point, for translators are commissioned to

produce what are termed 'literal' translations and the text is then handed

over to a well-known (and most often monolingual) playwright with an

established reputation so that larger audiences will be attracted into the

theatre. The translation is then credited to that playwright, who also receives

the bulk of the income. (101)

Interesanteng ilapat ang sipat ni Bassnet sa pansariling danas bilang

tagasalin ng dula, kung saan nakabase sa akademya at madalas ay estudyante ang

mayorya ng mga katrabaho sa komisyon. May ilang napuputol sa proseso—ang

tagasalin ay gumaganap na rin bilang tagapagsaliksik at mandudulang magbibigay

ng mga babasahin at lecture sa mga kalahok sa produksyon, madalas ay walang

bayad o kaya’y maliit na halaga lamang ang makukuha mula sa kinomisyong gawain,

may malay na pagkukubli ang tagasalin sa ilang pagkakataon dahil nakapakete ang

mga proyekto bilang pagtampok sa mga natutuhan ng mga mag-aaral, at may mga

yugto sa pagsasalin na kailangang gawing mas mabilis para makatugon sa mga

partikular na petsa ng akademikong kalendaryo.

Ang pagsasalin ng dula ay proseso din ng paghahanap at pagsisiwalat sa mga

nawala/pinawala/nawawala: sino at ano ang mga tao at paksang pinaglalaho sa

isang lipunan, at ano ang papel ng tagasalin sa Filipino para isiwalat ito; ano ang

papel ng akademikong institusyon at ano ang mga nawawala sa istrukturang

kurikular nito para makabuo ang tagasalin ng produktong tumatalakay sa mga kaso

ng pagpapalaho sa kanyang lipunan; ano ang nawawala at nadaragdag sa

52

pagdedesisyon ng isang tagasaling ilapit o ilayo sa kulturang dayuhan ang

proyektong salin, at vice versa; sa anong mga kaso pipiliin ng tagasaling hindi

madama ang kanyang presensya, at sa paanong paraan; paano maipapakita sa

pamamagitan ng proyektong salin ng dula ang madalas na hindi mahanap o hindi

makitang bigkis-ugnayan ng paaralan at ng mundo sa labas nito; ano ang ambag ng

pagtatanghal sa entablado—isang anyong umaandar sa pagdating at pag-alis sa

espasyong pangtanghalan—sa pagtatanghal ng iba’t ibang mga paglalaho sa

kanyang lipunan? Sa pamamagitan ng pagtatala at paghihimay sa mga salin ng

dulang nalapatan ng iba’t ibang negosasyon at pagdedesisyon, iniisip kong magiging

mas malinaw ang mga pagpapalabong ito.

Noong Marso 2017, nakausap at kinomisyon ako ni Prop. Jeremy dela Cruz na

magbigay ng isang salin ng dula na magagamit ng kanyang mga klase sa Thea 114

(The Dynamics and Aesthetics of Community Theatre) at Thea 107 (Theater

Communication) as UP Los Baños. Isa sa dalawang klaseng nabanggit ay may

kasamang immersion sa isang komunidad, na kung saan inaasahang ibabase ang

kahingian ng dulang itatanghal. Napili ng mga klase ni Prop. dela Cruz na isagawa

ang immersion sa Sitio Buntog, Hacienda Yulo, Canlubang Laguna. Mula sa mga

nakalap nilang salaysay tungkol sa mga magsasakang sapilitang pinaalis mula sa

kanilang mga lupa, ang mga bahagi ng komunidad na pinangakuan ng resettlement

areas na hindi makita-kita sa mapa, naisipan kong balikan muli ang script ng Mal.

May ilang narating na rin ang nasabing salin pagkatapos nitong maitanghal noong

2014— nagwagi ito ng isang pambansang gawad noong 2015, at nailahok din ito sa

53

antolohiyang inaasahang ilimbag ng isang university press ngayong 2017. Dala ng

Mal ang karagdagang kultural na kapital na inaasahang nakapagpataas ng aking

status bilang mandudula at tagasalin. Mula sa naranasang antas ng pagpapatron ng

Mal mula sa mga akademiko’t pambansang kultural na institusyon, ibinalik siya sa

isang kinomisyong proyekto para sa institusyon sa labas ng Diliman. Ang paglalaho

ng Mal noong 2014 at ang pagtatanghal nito ngayong 2017 upang magtanghal ng

panibagong kaso ng paglalaho ang naging pantulak din sa sarili na himayin ang mga

nakalap kong salin ng dula sa lente ng paglalahong kaugnay ng skopos at rewriting.

Pagsasalin bilang Pagtatanghal

Sa mga naitalang danas sa pagsasalin ng dula, mga pagsasalin para sa mga akademikong

institusyon, angkop na ilapat ang pagbasa ni Rolando Tolentino kaugnay ng pagtatanghal.

Ang nasabing pagtatanghal ay may dalawang direksyon—ang formal na pagpapalabas,

iyong gumagamit ng mga kumbensyon at espasyong maikakabit sa ideya na ito ay

“palabas lamang” tulad ng mga dulang pang-entablado; ang informal, na mas tumutukoy

sa mga pang-araw-araw na gawi, kung paano inaasahang kumilos ang tao, ang

pagtatanghal ng pagkatao (92). Magkaugnay ang dalawang klase ng pagtatanghal, na

pinag-iiba lamang ng kanya-kanyang estetika. Sa estetika ng formal na pagtatanghal,

binibigyan ng pansin ang pagtukoy sa porma, paraan ng paghahayag at kalakaran ng

pangkalahatang gamit sa medium, patungo sa pagpaparanas ng isang di-ordinaryong

karanasan. Ang estetika ay paraan ng sosyalisasyon sa pagiging kulturati sa sining (93).

54

Ibig sabihin, may kahingian ang pormal na pagtatanghal sa manonood o babasa nito, may

kahingian ng kahandaan, pananaliksik, at kaalaman sa mga kondisyon at prosesong may

kaugnayan sa estetika. Kung kulang o walang kahandaan ang manonood, hindi niya

magagamit ang pagtatanghal.

Samantala, ang estetika ng pang-araw-araw ay nasa direksyon ng pagkilos para

maging isang mabuting mamamayan. Mga karaniwang gawain katulad ng pagtawid sa

tamang tawiran o pagbabayad ng buwis (93). Estado ang nagtatakda ng estetikang ito.

Gumagawa ng mga mekanismo ang estado upang mabantayan at mapanatiling

sumusunod ang mga mamamayan nito, binibigyan ang mga kasapi ng lipunan ng

kanya-kanyang mga pribilehiyo at responsibilidad, na sapat lang para hindi yanigin ng

mga mamamayan ang dominanteng kaayusan. May demokrasya, may kalayaan pero may

mga restriksyon. May pagkukuhaan ng salapi, pero may sapat na mga limitasyon upang

kumilos at magtrabaho, gayon din para malimitahan ang mga serbisyo at produktong

kayang bilhin. Ang hindi pumaloob sa nasabing estetika ay isinasantabi at tinatanggalan

ng kapangyarihan ng estado (93).

Sa pagtatanghal, may isang elementong nagbibigay-reperensiya sa kanyang sarili.

Tinatawag itong performatibo. Tumutukoy ang performatibo sa motibasyon na ang

palabas ay palabas lamang (95). May antas ng kamulatan ang performatibo, maaaring

malay ang nagtatanghal na may mga nanonood sa kanyang pagtatanghal, kaya ang mga

sinadyang kilos ay bahagi ng ganitong kamalayan. May mga pagkakataong ang

performatibo ay hindi mulat, kung saan kumikilos ang isang tao na parang karaniwan sa

55

kanyang pananaw, hindi malay na kung susuriin, may mga puwersang nagbabantay para

masigurong aarte ang isang tao/tauhan ayon sa mga dikta ng palabas.

Maaaring malubos ang potensyal ng performatibo kung sa isang formal na

palabas ay makapagtawid ng mga pananaw na mai-internalize ng mga tagatanggap (96),

isang klase ng pagprosesong magagamit sa aktuwal na buhay kahit may kabatirang

“palabas lamang” ang kanilang pinapanood. Maaari ring makapagpakilala ng mga

usaping maaaring hindi natatalakay sa mga pormal na palabas, isang kontra-ideolohikal

na pagtatanghal na tatawag din sa atensyon ng manonood tungkol sa mga di-malay na

pagtatanghal na sinasaligan nila bilang normal o karaniwan; sa mga pagkakataong ang

performatibo ay itinakda ng naghaharing puwersa, maaaring malay o di malay na makita

ang mga pagkabigo ng naghaharing puwersa kung susuriin ang proseso ng performatibo

(96).

Sa madaling sabi, maaaring isalin ang mga formal na patatanghal, tukuyin ang

mga pormal na elementong bumubuo rito, himayin ang mga posibleng implikasyon,

patungo sa pagtukoy ng mga informal na pagtatanghal na ihinaharap ng formal bilang

tama/mabuti/nararapat, habang natutukoy din ang mga isinisiwalat bilang

mali/masama/di-nararapat. Ang mga implikasyong mababasa ay inaasahang

kukumpirma o hahamon sa mga informal na pagtatanghal na ginagawa ng tagasuri,

posible ring para sa sa mga tiyak na tagatanggap na matutukoy nito. Isinasalin ang mga

dula sa mga espasyong hindi neutral. May mga usapin ng hindi pagkakapantay-pantay at

panunupil sa magkakaibang mga panig. Ang paglubog ng tagasalin sa mundo ng dula,

ang pagtatangkang isalin ang isang dayuhang teksto mula sa dayuhang wika patungo sa

56

sariling wika, ay pag-usbong din ng kamalayan sa mga puwersang tagapagpagmulat at

tagapagpalaho. Lumilitaw ang hamon ng pagpapatuloy--sa pagiging malay sa mga

ideolohikal at pulitikal na bagahe ng pagsasalin ng dula sa akademya, para sa kaninong

mga institusyon at interes magsisilbi ang tagasalin at isinasalin? Ang pag-unawa ng

tagasalin sa mga kumplikasyong pinagdadaanan ng kinomisyong proyekto ay

pagkakaroon ng kapangyarihan para lumikha ng mga pagsasaling itatanghal ang mga

kulang at nawawala sa usapin ng wika, sining, ideolohiya, institusyon at lipunan. Mula

sa pagtukoy ng mga pinaglalahong elemento at proseso, nagkakaroon ng mga bakas ng

pag-asa--ang pagtatanghal ng posibilidad na mapunuan ang mga kulang at maging hayag

ang mga hindi pa nailalantad.

57

Mga Sanggunian

Agawin, Orly. “A New Language For Opera (SEASONS OF DESIRE).” Jellicle Blog, 9

February 2015, http://www.jellicleblog.com/2015/02/seasonsofdesire/.

Accessed 8 December 2016.

Bassnet, Susan. "Translating for the Theatre: The Case Against Performability." TTR:

traduction, terminologie, redaction. Vol. 4, No. 1, 1991. 99-111

Carbayas, Rene V. The Theater at the University of the Philippines in Diliman: a

Chronicle of Events from 1951 to 1997. Dissertation, University of the Philippines

Diliman, 1999.

Cortez, Alexander C. Dulaang UP (1976-2006): Theatre in the Academe in the

Philippine Setting. Disertasyon. Unibersidad ng Pilipinas Diliman, 2006.

Covar, Nickea Kylle Xyza. “TEATRO Lasalliana stages Elektra.” Rappler, 4 October

2015, http://www.rappler.com/move-ph/community/campus/108034-

teatro-lasalliana-stages-elektra. Accessed 28 June 2017.

Fernandez, Doreen G. Palabas: Essays in Philippine Theater. Quezon City: Ateneo De

Manila University Press, 1996.

58

Gonzales, Vladimeir B., trans. Ang Paglaladlad. Mula sa The Unravelling. Ni Fin

Kennedy. Dir. Stephen Viñas. Wilfrido Ma. Guerrero Theater Lobby. 28- 29

May 2016.

---. Ang Puting Ahas. Mula sa The White Snake. Ni Mary Zimmerman. Dir. Charles

Yee. Amelia Lapeña Bonifacio Teatro Papet Museo. 24-25 September 2016.

---. Deliryo sa El Niño. Mula sa A Midsummer Night’s Dream. Ni William Shakespeare.

Dir. Nazer Salcedo. Severenio de las Alas Hall, De La Salle University, Dasmariñas,

Cavite. 21-26 November 2016.

---. Electra. Mula sa Electra. Ni Euripides. Dir. Joey Ting. Far Eastern University. 17-

19 September 2009.

---. Electra. Mula sa Electra. Ni Euripides. Dir. Nazer Salcedo. Severenio de las Alas

Hall, De La Salle University, Dasmariñas, Cavite. 5-9 October 2015.

---. Elevator Action. Mula sa The Dumbwaiter. Ni Harold Pinter. Dir. Joey Ting.

Teatro Hermogenes Ylagan, 31 May – 2 June 2012.

59

---. Mal. Mula sa Trojan Women. Ni Euripides. Dir. Jeremy Reuel dela Cruz. Makiling

Ballroom Hall, Student Union Building, UP Los Baños. 9 May – 10 May 2014.

---. Mal. Mula sa Trojan Women. Ni Euripides. Dir. Mara Paulina Marasigan. Teatro

Hermogenes Ylagan. 17 May – 18 May 2014.

---. Pilandok. Mula sa seryeng Pilandok. Ni Virgilio S. Almario. Dir. Stephen Viñas.

Wilfrido Ma. Guerrro Theater Lobby. 28-29 May 2016.

---. Pitong Patibong. Mula sa The Seven Deadly Sins of the Petty bourgeoisie. Ni

Bertolt Brecht. Dir. Ed Lacson, Jr. Teatro Hermogenes Ylagan. 10-12 May 2013.

---. Walang Kuyugan. Mula sa The Impresario. Ni Wolfgang Amadeus Mozart. Dir.

Nazer Salcedo. Dalisay Aldaba Hall. 10 October 2014.

Lefevere, Andre. Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame.

London: Routledge, 1992.

Legasto, Priscelina Patajo. Philippine contemporary theater, 1946-1985 ; (with

special emphasis on theater in Manila) a materialist analysis. Dissertation,

University of the Philippines Diliman, 1988.

60

Lerio, Joanna. “Elevator Action: No Reset. No Extra Life (Review).” Islang Malaya, 3

June 2012, https://juanalily.wordpress.com/2012/06/03/elevator-

action-no-reset-no-extra-life/. Accessed 23 September 2016.

---. “Pitong Patibong, adaptasyon sa Filipino ng dulang The Seven Deadly Sins of the

Petty- Bourgeoisie ni Bertolt Brecht .” Islang Malaya, 14, May 2013,

https://juanalily.wordpress.com/2013/05/14/pitong-patibong-

adaptasyon-sa-filipino- ng-dulang-the-seven-deadly-sins-of-the-petty-

bourgeoisie-ni-bertolt- brecht/. Accessed 24 September 2016.

Lucero, Rosario Cruz. “Ang Pitong Buhay ni Anabella: ang Tagasalin bilang

Malikhaing Manunulat, Kritiko at Literary Historian. Salin-Suri: Panimulang

Pagmamapa ng mga Larangan ng Pag-aaral ng Pagsasalin sa Filipinas (Ikatlong

Sourcebook ng Sangfil). Ed. Galileo S. Zafra. Quezon City: UP Sentro ng

Wikang Filipino, 2009. 177-188.

“Modified Storyline.” Received by Vladimeir Gonzales, 13 December 2014.

Palumbo, Giuseppe. Key Terms in Translation Studies. New York: Continuum

International Publishing Group, 2009.

61

“Re: Modified Storyline.” Received by Vladimeir Gonzales, 17 December 2014. E-

mail.

“‘Seasons of Desire,’ a story of love, treachery, vengeance.” Inquirer.net, 21 January

2016, http://lifestyle.inquirer.net/183095/seasons-of-desire-a-story-of-

love-treachery-vengeance/. Accessed 8 December 2016.

---. “Si Rolando Tinio at ang Pagmimina ng Dulang Banyaga (o Kung Paano Isinalin ni

Tinio ang St. Joan?).” Salin-Suri: Panimulang Pagmamapa ng mga Larangan

ng Pag-aaral ng Pagsasalin sa Filipinas (Ikatlong Sourcebook ng Sangfil). Ed.

Galileo S. Zafra. Quezon City: UP Sentro ng Wikang Filipino, 2009. 65-80.

Santos, Dexter M., Facebook Messenger conversation, 13-14 December 2016.

Teatro La Salliana. Screencaps ng mga komento sa Deliryo sa El Nino. Facebook, 26

Nobyembre 2016.

https://www.facebook.com/TEATROLasalliana1988/posts/10154179519136139.

Accessed 7 February 2018.

Tolentino, Rolando B. Pag-aklas, Pagbaklas, Pagbagtas: Politikal na Kritisismong

Pampanitikan. Quezon City: University of the Philippines Press, 2009.

62

Venuti, Lawrence. The Translator’s Invisibility: A History of Translation. London:

Routledge, 1995.

Vermeer, Hans J. “Skopos and Commission in Translational Action.” The Translation

Studies Reader. Ed. Lawrence Venuti. London: Routledge, 2000. 221-232.