UNIVERZITET U SARAJEVU GRAEVINSKI FAKULTET

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA:

Prostorno planiranje i okoliTEMA:

Opina Visoko

Profesor: Student: V.prof.dr. Mehmed Bublin Ugarak Anel Muinbegovi Armin

Sarajevo, 2012.godina1

SADRAJ

I PRIRODNI USLOVI.........................................................................................3 1. Poloaj.....................................................................................................3 2. Reljef.......................................................................................................4 3. Klima.......................................................................................................44. Mineralne sirovine..................................................................................5 5. Prirodni resursi......................................................................................5 5.1 5.2

ume.............................................................................................6 Vode..............................................................................................6

II STVORENI USOVI.........................................................................................7 1. Kulturno nasljee..................................................................................7 2. Stanovnitvo...........................................................................................93. Privreda.................................................................................................12 4. Ingrastrukturni sistem.........................................................................13 4.1

Saobraajni sistem....................................................................13

4.1.1 eljezniki saobraaj............................................................14 4.1.2 Javni saobraaj.....................................................................14 4.1.3 Avionski saobraaj...............................................................16 4.2 4.3

Elektro sistem............................................................................16 Gasni sistem...............................................................................16

5. Vodoprivreda........................................................................................16 6. Zatita sredine......................................................................................17

III RAZVOJNI CILJEVI....................................................................................18 SWOT ANALIZA.........................................................................................182

1. Opi ciljevi............................................................................................19 2. Posebni ciljevi......................................................................................20

IV KONCEPCIJA RAZVOJA...........................................................................26

I PRIRODNI USLOVI

1. Poloaj

Opina Visoko se prostire na povrini od 232 km . Nalazi se u sredinjem dijelu Bosne i Hercegovine u ZenikoDobojskom kantonu i industrijskog regiona Sarajevo-Zenica. Granii sa opinama Kiseljak, Busovaa, Kakanj, Vare, Breza, Ilija i Ilida. Povezana je sa putevima, magistralnim putem Sarajevo-Zenica prema sjeveru i regionalnim putevima sa susjednim opinama, eljeznikom prugom u pravcu Jadranskog mora.2

SLIKA 1: POLOAJ OPINE VISOKO Opina Visoko kroz cijelu historiju drave Bosne i Hercegovine imala je specifian poloaj. Opina Visoko i Grad Visoki imali su jo u Srednjem vijeku veliki znaaj za BiH jer su imali centralni poloaju podruju tadasnje Srednjovjekovne Bosne. Grad Visoki je bio i glavni grad.

3

Poloaj grada Visoko u sklopu Sarajevsko-Zenike makro-ekonomske regije je izrazito povoljan. Dva privredno razvijena urbana centra Sarajevo i Zenica povoljno djeluju na ovu opinu. Povoljan poloaj uslovljen je i postojanjem magistralne putne mree, eljeznike mree, PTT mree, elektro-energetskog i plinskog sistema, te uticajem energetskih potencijala opina Kakanj i Breza. Prihvatanjem transportnog koridora Sjever-Jug na dijelu BiH (mac-Ploe, koridor Vc) i Sjeverozapad-Jugoistok ( Zagreb- Srajeveo Skoplje, koridor Xe), Visoko ponovo dobiva na znaaju kao vano saobraano sredite.

2. RELJEFPrirodna sredina opine je determirana dolinama rijeka Bosne i Fojnice, Morfolokim diferencijacijama dolina sa padinama podbrda i vijencem visokih planina Srednje Bosne - Ozrena, Vranice i Zvijezde. Prostor opine dosee relativno niske nadmorske visine i to od 399 do 1050m nadmorske visine, to je veoma povoljno sa stanovita razvoja poljoprivredne proizvodnje, industrije, graenja i odravanja saobraajnica i drugih sistema komunalne infrastrukture. Teritorija opine Visoko naziva se jo Sarajevsko-Zenikim bazenom. U ovom bazenu pojavljuju se stijene koje sainjavaju grau mlaih miocenskih sedimenata, dok se samo na krajnjem zapadu pojavljuju se i najstarije paleozoiske stijene. Stabilni tereni su na ravniarskim podrujima, a uslovno stabilni na sjevernim podrujima opine. Seizmotektonska svojstva u najveem dijelu ovog podruja odreuju zone izgraene od neogenih sedimenata. Analiza geolokih, hidrolokih, seizmikih, morfolokih i morfogenetskih karakteristika tla, svrstava ovu opinu u veoma kvalitetnu sredinu.

3. KLIMAPoruje opine Visoko spada u kontinentalan tip klime,u kojoj se pjavljuju uestala strujanja vazdunih masa u sjevernom i sjevernozapadnom pravcu. Prosjeno velika relativna godinja vlanost poveava oblanost,magle,to pogoduje stvaranju smoga.Vrlo je karakteristino za ire podruje Visokog da se mikro klimatski elementi javljaju u dosta velikim rasponima. Recimo, znatno se razlikuje mikro klima u dolini rijeke Bosne od mikro klimata u podruju pobra. 2000. god. 2001. god.4

SREDNJE GODINJE VRIJEDNOSTI Pritisak zraka, mb Temperatura zraka, oC Relativna vlanost zraka, % GODINJE VRIJEDNOSTI Apsolutna max temperatura zraka, oC Apsolutna min temperatura zraka, oC Koliina padavina, l/m3

976,7 11,9 68,0 40,2 -21,5 561,3

975,7 11,1 72 36,6 -14,1 1050,5

4. MINERALNE SIROVINEMeu mineralnim resursima prisutnim na podruju opine Visoko izdvajaju se:glina,gips,ugalj i razliite vrste stijena. Prisustvo ugljevih slojeva se podrazumijeva na itavom prostoru opine. Pojave i nalazita gline poznati su na vie lokaliteta,ali se iskopavanje vri na Golom brdu,kod Motra. Analogija razvoja i statigrafskog poloaja ugljenih slojeva u Kaknju i Brezi se odraava i u podruju opine Visoko. Jedino se mora naglasiti da su ovdje slojevi znatno dublji to je uzrokovano strukturom terena. Gline ovog sastava podobne su za proizvodnju cigle i crijepa,pa se i uvrtavaju u skupinu ciglarskih glina.Eksploataciju vri IGMd.d -Visoko. Vapnenci Kondila i Lisova su jo u fazi istraivanja s ciljem da se utvrdi mogunost proizvcodnje graevinskog kamena.Ukupna im je debljina oko 300m. Slinog su sastava i naslage u Podvincima,koji su udaljeni oko 16,5 km od Kondila. Kvalitet sirovina se moe posmatrati po hemijskom sastavu: SiO2 61,13 % Al2O3 18,1% FeO3 6,63% NaO2 0,8% K 2O 2,35% CaO 1,59% TiO2 _MgO 1,60% G 7,52%

5. PRIRODNI RESURSIUkupna povrina Opine prema zvaninim statistikim podacima iznosi 230,84 km2. Poljoprivredna podruja prema katastarskim podacima angauju 10,073 ha ili 43,64% opinske teritorije. To su uglavnom povrine u dolini rijeka Bosne i Fojnice,te zaravnjene povrine uz Kraljuticu,Goduicu i Goruu.5

Kvalitetna poljoprivredn azemljita smjetena su u ravniarskim dijelovima,te u zoni najintenzivnijeg naseljavanja.To je razlog zbog ega je u proteklom periodu na tom podruju izgraeni veliki graevinski objekti. Zemljini resurs stvara osnovu za razvoj ratarstva i stoarstva. Dispozicija kvalitetnog prostora koncentrisana je u dolinama rijeka Bosne i Fojnice te njihovih pritoka,to omoguava navodnjavanje.

Struktura zemljita prema namjeni: Zemljite Njive Vrtovi Vonjaci Livade Panjaci ume Neplodno Ukupno : Meutim, sva ova bogatstva ugroavaju oteenja zemljita. Oteenja se manifestuju kroz kontaminaciju, deagrarizaciju i destrukciju. Zatita tla je strateko pitanje opine Visoko kome treba posvetiti posebnu panju. Povrine ha 7,476 10 541 966 1.080 11.991 1.020 23.084 Povrine u % 32,39 0,04 2,34 4,18 4,68 51,95 4,42 100,00

5.1.umeOd cijele povrine Opine na ume otpada 11.991 ha,to je 51,95% povrine.Kvalitet umskog fonda je neodgovarajui,jer su uglavnom zastupljene najloije ume.S obzirom da su u toku rata ime veimdjelom unitene ,njihovom dajljnjem razvoju treba se posvetiti posebna panja. Prije svega trebalo bi se prei na poumljhavanje,uz odabir odgovarajueg sadnog matewrijala,koji bi omoguio rast kvalitetnijih uma. U nardnom periodu bi trebalo bi posvetiti panju razvoju kvalitetnih uma na veim kompleksima, a neke nekvalitetne ume osposobljavati za poljoprivrednu proizvodnju.

5.2 Vode6

Pored poljoprivrednog i umskog zemljita,znaajan prirodni resurs predstavljaju vodna bogastva rijeka Bosne i Fojnice,te vrela podzemnih voda u aluvijalu pomenutih vodotoka.Zbog zagaenosti rijeke Bosne veoma je ogranieno koritenje vodnih resursa. Grad Visoko i njegova industrija neposredno zagauju rijeku Bosnu.Na podruju Opine Visoko najznaajnije vrelo je Vrutak,koje je kapitirano za potrebe snadbijevanja vodom potroaa u gradskom jezgru. Njegova izdanost nije dovoljna za naredni period, to dodatno stvara problem.

II STVORENI USLOVI

1.Kulturno nasljee

PodujeVisoko naseljavano je od najstarijih vremena,tanije po,posljednjim podacima smatra se da su ova podruja naseljavana prije 7000 godina. Na ovom podruju je registrovano veliki broj arheolokih nalazita,potencijalnih nalazita,veliki broj nekropola steaka,grobalja sa nadgrobnim spomenicima,vjerskih sakralnih objekata itd. Locirano na raskrsnici putova, u sreditu regiona Sarajevo Zenica, Visoko je grad sa znaajnom kulturno-historijskom prolou Naziv Visoki nosio je srednjovijekovni grad na Visoici, dominantnom brdu iznad grada, njegovo podgrae (trgovite) zvalo se Podvisoki, a Visoko je naziv za grad koji se poeo razvijati od poetka Osmanlijske uprave 1463. godine i do danas. SLIKA 2: SREDNJOVJEKOVNI GRAD VISOKI U srednjovijekovnom periodu ono to danas zovemo opinom Visoko inili su lokaliteti koji su bili od ogromne vanosti za dravu Bosnu: Visoki, Podvisoki, Mile (danas Arnautovii), Motre i Biskupii. Ruevine srednjovjekovnog grada Visoki nikada nisu sistematski arheoloki istraene. U ljeto 1994. godine, meu bedemima grada na Visoici, prilikom zemljanih radova, sluajno su naeni dijelovi ukraenih doprozornika, dovratnika i kamene plastike. Radi se o materijalu od izuzetne likovnohistorijske vrijednosti, veoma znaajnom za naunu obradu u smislu pruanja do7

sada nepoznatih podataka u pogledu izgleda i znaaja ovog grada i za stilsko i kronoloko odreenje. Izdavanje sveanih isprava u Visokom potvruje da je i sam grad sluio kao vladarska rezidencija. Tako je povelja bana Tvrtka (kasnije kralja Tvrtka I Kotromanjia) iz 1355. godine izdata u Visokom "in castro nostro Vizoka vocatum". Najstariji pisani izvori o Visokom ne pominju ovo ime, ali se iz konteksta da zakljuiti da se radi upravo o njemu. Izmeu 1060. i 1075. godine u jednom katalogu Rimske crkve tvz. "Provinciale vetus", meu gradovima u kojima stoluju biskupi i prema kojima se i zove pojedina biskupija, spominje se i grad (civitas) Bosna. Bosanski ban Kulin 29. augusta 1189. godine izdaje Dubrovanima povelju o slobodi i prijateljstvu. Povelja je pisana na latinskom jeziku - latinicom i bosanskom jeziku bosanicom, bosanskom varijantom irilice. Poto vie i nema sumnje da je sjedite Kulina bana bilo u aralu Visokog polja, to je i ovaj najstariji pisani spomenik bosanskog jezika pisan ili u Visokom, ili Podvisokom odnosno Motru ili Milima.

SLIKA 3: PLOA KULINA BANA IZ 1193. god.

SLIKA 4:POVELJA KULINA BANA IZ 1189. god. Na podruju Arnautovia nalaze se ostaci neolitb, rimskog grada, srednjovjekovni objekti i crkva Svetog Nikole, gdje je kralj Tvrtko krunisan i sahranjen. Na Goduama se nalazi praistorijski neolit, antika, srednji vijek, staro muslimansko groblje. U lunicama tekija sa grebljem, zatim na podruju Stuparia, Kula Banjer, Donje Motre, Hlapevia, Biskupia, ajnog, Vratnice nalazi se vrijedno graditeljsko nasljee od neolita do novijeg doba.8

U lapridijumu Franjevake gimnazije nalazi se veliki broj rimskih spomenika i njihovih dijelova u okolini. Najvrijednija je Batanova ploa od kristalnog dolomite kod sela upe. U 23 nekropole nalaze se 334 steka. Kod sela Malo ajno nalazi se nekropola sa 11sanduka. Hadi-Ibrahimova damija sa kamenom munarom smatra se najstarijom meu devet te vrste u Visokom. Tabaka damija obnovljena je poslije poplave 1871.godine, U centru grada nalazi se kosturnica palih boraca NOR-a,a isto nedavno je poodignut spomenik palih boraca Armije BiH. Zaviajni muzej osnovan je 1951.godine. Visoko sa okolnim podrujima ulo je u sastav Osmanskog carstva prije definitivnog pada srednjovjekovne bosanske drave pod osmansku vlast 1463. godine. Visoka nahija sa izvjesnim teritorijalnim promjenama kao i promjenama u broju stanovnika egzistirala je sve do 1895. godine kada je dolo do nove administrativno-teritorijalne organizacije u Bosni. Bez obzira na sve administrativno teritorijalne podjele, Visoko je bilo i ostalo privredni, administrativni i kulturni centar ire regije sa sjeditem odreenih institucija, te sa popularnim amaterskim pozoritem- Teatar Total, Zaviajnim muzejom, bogatom bibliotekom i dr. Potrebno je izdvojiti da Teatar Total, kojeg je osnovao veliki bosanskohercegovaki glumac rahmetli Zaim Muzaferija spada u sami vrh amaterskih pzorista u naoj zemlji, a biblioteka koja se nalazi u sklopu Franjevakog samostana u Visokom je jdena od najveih biblioteka u Bosni i Hercegovini. Kao centar religijskog ivota tri konstitutivna naroda u gradskom podruju Visokog postoji 9 damija, Franjevaki samostan, te Pravoslavna crkva.

2. Stanovnitvo

Prema popisu iz 1991. godine opina Visoko imala je 44.130 stanovnika to na povrini od 232 km2 dostie 197,32 stanovnika na km2. Od toga na gradsko podruje otpada 14.140 stanovnika ili 30%, a na vangradska podruja 31.990 stanovnika ili 69,4%. Na jedno domainsvo dolazi 3,6 stanovnika na opini, od ega u gradskom podruju 3,3, a u vangradskom 4,0 stanovnika na jedno domainstvo. Prisutna je tendencija9

laganog rasta stanovnitva u gradskom podruju to je rezultat prirodnog prirataja uz neznatan mehaniki priliv. Starosna kategorija stanovnitva predkolskog i kolskog uzrasta (do 19 godina) ini jednu treinu ukupnog stanovnitva, dok na stanovnitvo od 19. do 60. godina otpada 55% ukupnog stanovnitva.

Najvei broj naselja ine aglomeracije patuljastog tipa,ispod 500 stanovnika. Ukupno je evidentirano 65 naselja ,u kojima je ivjelo 16.772 stanovnika,to predstavlja 36,36% stanovnitva opine.Opinu Visoko ine primarno naselje Visoko, sekundarna naselja,prigradska naselja,poluurbana naselja i zaseoci. Rangirajui urbana podruja prema znaaju,funkciji i karakteru djelatnosti smjetenih unutar njegovih granica,struktuirane su u tri kategorije: Visoko,ije urbano podruje ima regionalni i opinski znaaj Sekundearni centri i centri mjesnih zajednica,koji kao urbana podruja imaju opinski znaaj Ostala urbana podruja koji imaju lokalni znaaj i sadre uglavnom stanbene objekte i elementarne pratee sadraje.

3.PrivredaU privrednoj strukturi opine Visoko karakteristino je istai da su vodee oblasti privrednog razvoja industrija i trgovina (podaci 1991.god).

10

Pored intenzivnog razvoja industrije i trgovine, znaajan doprinos u razvoju opine Visoko je dala poljoprivreda,graevinarstvo, zatim saobraaj i zanatstvo.

privreda je bila organizirana u 20 preduzea od kojih su najvea "KTK", "Sua", "Prevent", "Kovina", "Vispak", GP "Zvijezda", "IGM", "Asfaltgradnja Ugarak-produkt i druga u kojima se zapoljavalo preko 7.000 radnika. Od ukupnog broja zaposlenih 11.500, u privredi je bilo zaposleno 88%, u vanprivredi 7% Agresijom na nau zemlju privredne aktivnosti odvijaju se oteano. Poveani su trokovi i koriste se postojee zalihe sirovina i repromaterijala. Fiziki obim proizvodnje ostvarivan je kako je to ratna situacija dozvoljavala. Asortiman roba je desetkovan i sveo se na one proizvode koji su od interesa , prije svega, Armije BIH. Uprkos tekim oteenjima, koja se procjenjuju na oko 400 mil. DEM privredni kapaciteti su bili u funkciji i nijednog dana nisu obustavljali proizvodnju. Organizovanje industrijske proizvodnje i posebno poljoprivredne proizvodnje pomoglo je u preivljavanju stanovnitva opine i ire regije i dalo ogroman doprinos u odbrani zemlje i opine.NAZIV Industrija Trgovina Poljoprivreda umarstvo Graevinarstvo Saobraaj Ugostiteljstvo i turizam Zanatstvo Komunalna djelatnost 1991.g 51,0% 30% 6,0% 0,4% 4,0% 3,0% 1,6% 3,0% 0,4%

11

Teh. i poslovne usluge

0,3%

4. Infrastrukturni sistemi 4.1 Saobraajni sistemNa podruju Opine Visoko postoji relativno dobro razvijena mrea magistralnih, regionalnih i lokalnih puteva. Podruje Opine Visoko nalazi se na pravcu multimodalnog transportnog koridora Vc (amac-Sarajevo-Ploe). Duina magistralnih puteva na podriju Opine Visoko je: -Magistralni put M5-4 14,867 km -Regionalni put R- 443 11,00 km -Regionalni put R-445 12,00 km Ukupna duina kategorisanih puteva iznosi 97,17 km, a stepen modernizovanosti je 100%. Gustina kategorisane mree Opine Visoko je neto vea od kategorisane mree BiH, koja iznosi 10,8 km/100 km2, dok je gustina za Visoko 21,5 km/100 km2. Meutim, ako uzmemo pokazatelje kvaliteta putne mree kao to su: irina puta, kvalitet kolovoza, usponi i padovi, onda je kvalitet putne mree Opine Visoko dosta nepovoljan.

4.1.1 eljezniki saobraajNa podruju opine Visoko duina eljeznike pruge iznosi 13,4 km. eljeznika stanica Visoko ima veliki znaaj za razvoj eljeznikog saobraaja, kako za samu opinu, tako i ire.

4.1.2. Javni saobraajKvalitet javnog saobraaja mjeri se brojem linija, brojem polazaka na dan, brojem autobusa i sl. Prema podacima prosjeno dnevno se obavi 0,0097 vonji po stanovniku. Popis autobusnih linija koje svakodnevno prolaze kroz stanicu Visoko: OPINSKI CENTAR Sarajevo Fojnica Kiseljak Biha Oraje Mostar Graanica UKUPNO BROJ LINIJA 36 5 7 3 1 2 1 55 MEUKANTONALNE LINIJE: KANTONALNE LINIJE: OPINSKI CENTAR Zenica Teanj Zavidovii Vare Breza Kakanj UKUPNO BROJ LINIJA 7 4 2 2 10 21 46

12

4.1.3 Avionski saobraajOpina Visoko se nalazi u dometu sarajevskog aerodroma. Na podruju opine Visoko (Motre) nalazi se sportski aerodrom ija lokacija omoguava razvoj internacionalnog aerodroma klase 4E.

4.2 Elektro- sistemU neposrednoj blizini opine nalaze se znaajni energetski izvori, srednjebosanski rudnici i termoelektrana atii. Rat je uzrokovao velika oteenja na primarnim, prenosnim, napojnim i niskonaponskim mreama. Mrea 10 KV je zrane duine 82 km i kablovske duine 22 km. Kablovi su stari i zahtijevaju zamjenu. Niskonaponska mrea je duine 580 km, uglavnom na drvenim stubovima. Preduzimaju se brojne mjere da se obnovi, tako da je sada stanje dosta poboljano.

4.3 Gasni sistem13

Podruje Opine Visoko se nalazi na glavnom tranzitnom vodu Federacije, odnosno BiH. Izgraen je gasovod od 50 bara ija je duina 2,5 km, te gasovod od 3 bara i dio gasovoda od 0,1 bara duine oko 10 km. Danas, gas stvara dosta velike probleme, jer se koriste raznliita goriva te tako zagauju zrak i stvara se smog.

5. VodoprivredaHidrografska mrea je dosta razvijena, s obzirom da kroz ovo podruje protiu rijeke Bosna i Fonica te njihove pritoke. Reim vode je nepovoljan. Prosjeni protok Bosne u Dobrinju, na izlazu iz Visokog iznosi 53,8 m3/s, to znai da godinje protee oko 1.70 milijardi m3 vode. Iz ovog slijedi da je podruje relativno bogato vodom i da nedostatak vode ne moe ograniavati razvoj privrede. Najsiromaniji mjesec u godini je august, kada protee samo 39% od prosjenog godinjeg protoka. Najvie vode protie u aprilu. Do sada nisu vrena sistematska hidroloka osmatranja i mjerenja vode pritoka rijeke Bosne na podruju Visokog, te se i ne raspolae pouzdanim podacima o hidrolokom reimu. Na podruju Opine nema izvora veeg kapaciteta. Za ovo podruje je karakteristina i pojava valova velikih voda to dovodi do poplava u dolinama Fojnice i Bosne, ali jo uvijek nije izgradjena adekvatna zatita. Vodosnabdijevanje grada se ostvaruje putem zahvata podzemne vode Buci u priobalju rijeke Fojnice oko 2,5 km uzvodno od Visokog. Izgraena su 3 bunara prenika 450 mm dubine od 65 do 85 prema poloaju vodonepropusnog sloja. Dezinfekcija vode se vri klorisanjem. Kvalitet vode je dobar. Neposredno nizvodno od grada, blizu lijeve obale rijeke Bosne, nalazi se izvorite Oazi koje osigurava potrebne koliine vode za industriju. Na irem podruju Visokog nalazi se vei broj seoskih vodovoda, vrlo malih kapaciteta bez tehnike strune kontrole. Prema izvrenim globalnim analizama na irem podruju Visokog, trebalo bi navodnjavati 800 ha poljoprivrednih povrina. U dolini rijek Bosne izgraena su naselja iprivredni objekti, tako da je ravniarski dio prilino zauzet. Navodnjavanje se vri od juna do septembra, te ima veliki uticaj na bilans vode u ljetnom periodu.

6. Zatita sredineOpina Visoko je locirana u sarajevsko-zenikoj kotlini, koja predstavlja jedno od najnaseljenijih podruja BiH sa velikim brojem izvora zagaenja. Zbog toga pitanje zatite ivotne sredine predstavlja jedan od najkrupnijih problema i Opine Visoko. Prema podacima iz prijeratnog perioda o stepenu zagaenosti okoline dobiveni su slijedei podaci:14

ZRAK: u okviru kojeg su mjerno uee SO2 dima, NOx, taloni prah, teki

metali, letee estice itd. VODA: u okviru koje je utvrivano bakterioloko stanje, sadraji tekih metala BILJKE: uticaj zagaenja zraka na odbrane biljne vrste ZEMLJITE sa utvrivanjem mehanikih i hemijsko-fizikih svojstava, radioaktivnosti, sastav pedo faune itd. Zagaenje otvorenih podzemnih tokova uslovljeno je zbog nepostojanja, ali i neadekvatne funkcije kanalizacionog sistema i ureaja za preiavanje otpadnih voda. Grad ne posjeduje ureaj za preiavanje gradskih otpadnih voda, pa se upotrijebljene vode bez ikakvog tretmana uputaju u rijeku Bosnu i Fojnicu. Neka industrijska preduzea posjeduju postrojenja za proiavanje otpadnih voda, ali ga u posljeratnom periodu ne koriste. S obzirom da je zatita sredine postala univerzalni problem, u tom kontekstu nuno je posebnu panju posvetiti na: Zatitu otvorenih podzemnih tokova Odstranjenje krutih otpadaka, otpadaka od industrije i stambenih naselja Zatita od buke Proirenje, uljepavanje i zatitu zelenih povrina Higijenski i drugi uslovi na podruju javnih gradskih objekata

III RAZVOJNI CILJEVI SWOT ANALIZA

POTENCIJALI: Mesna industrija Koa i tekstil Drvna industrija Historijske vrijednosti Infrastruktura Prirodne vrijednosti Mineralni resursi Graevinska industrija

OGRANIENJA: Nedostatak sredstava Nedostaci infrastrukture Nedostatak razvijenih programa Ne postojanje agencija za razvoj

15

MOGUNOSTI Proizvodnja hrane Turizam Kulturne vrijednosti Eksploatacija gline Eksploatacija kamena i krea Razvoj infrastrukture Trgovina Vei razvoj poljoprivrede Razvoj drutvenih delatnosti

OPASNOSTI: Nepovoljni uslovi za priliv stranog kapitala Nedostatak dugoronog opredjeljenja privrednog razvoja Nedostatak obrazovanog kadra Politika stabilnost Demografske turbulencije stanovnitva

1. Opi ciljevi

Svim mjerama demokratskog drutva, neophodno je stvoriti pretpostavke da se na irem podruju Opine Visoko u praksi ostvaruje: Nova vrijednost, nova opredjeljenja bosanskohercegovakod drutva, koju je neophodno obogaivati vlastitim spoznajama, uvaavajui pri tome preporuke i dostignua savremenog svijeta u organizaciji ivota i rada na cjelokupnom podruju opine Strukturna zatita prirodnih i stvorenih vrijednosti, povrat izgubljenog stanovnitva uz stimulisanje racionalnog i koordiniranog usmjerenja svih aktivnosti u prostoru Striktne promjene u privredi, stimulie rast proizvodnje sa viim fazama prerade, uz upotrebu domaih sirovina i savremenijih nauno-tehnikih i tehnolokih dotignua Poveanje uea malih i srednjih preduzea, stimulie razvoj privrednih oblasti sa brzim obrtom kapitala i ekoloki nekodljivim proizvodnim procesima Usmjeravanje investicionih aktivnosti ka razvoju stratekih djelatnosti stvarajui uslov za odrivi razvoj i humanizaciju cjelokupnog podruja Opine Posebna panja odrivom razvoju16

Usmjerenje privredih aktivnosti ka tehnologijama racionalizacije potronje energije i poboljanog koritenja materijalnih resursa, kako bi se Opina pribliila nultom otpadu, a u okviru tehnolokog koritenja humanih resursa, a smanjiti potronju prirodnih Meunarodnoj suranji kao preduslovu i cilju zavoja: preduslov je i prihvatanje svjetskih standarda predvianja i kavliteta proizvoda; kao i ukljuivanje Visokog u tehnoloku saranju na podruju odrivih tehnologija kroz razliite oblike ulaganja Opredjeljenja data u prostornim i drugim planovima e sluiti kao odreene u cilju podsticanja partnerstva izmeu privatnog i javnog biznisa, te blagovremenog koncenzusa putem ukljuenja graana u ove aktivnosti, kako bi se zajedniki kreirala odgovarajua razvojna i druga opredjeljenja. Politika tijela u finalnoj fazi donoenja odluka treba da odigraju znaajniju ulogu, ali i a snose odgovornosti za ukupan razvoj Investicionom politikom podsticati ostvarenje adekvatne politike prostornog ureenje, kako bi se privredni subjekti i prostorne strukture meusobno harmonino usklaivale. Shodno trinim uslovima i privatnoj incijativi, vodit e se rauna o postizanju optimalnog odnosa izmeu proizvodnih i potronih podruja kako bi se djelovalo na harmonizaciju prostora, smanjenje potronje i izjednaavanje uslova ivota i rada.

2. Posebni ciljevi

Stanovnitvo (demografski oporavak) Opina Visoko je uspjela da sa relativno malim investicijama dostigne u BiH nadprosjean nivo drutveno-ekonomske razvijenosti. Pod demografskim oporavkom stanovnitva podrazumijeva se dostizanje prijeratnog broja stanovnitva, ili priblino tom broju sa odreenom strukturom. Opina treba da i dalje obezbijedi povratak. Proces demografskog konsolidovanja na Opini Visoko je jako spor. Oekivati je da e se tek 2010. godine stabilizovati stanovnitvo, odnosno da e se te godine dostii predratni nivo i dalje nastaviti sa rastom.

Izmjene i dopune projekcije prostornog ureenja Pri zajednikom radu na izmjeni prostornog plana, polo se od opredjeljenja da je nuno posebnu panju posvetiti zatiti poljoprivrednog zemljita i odrivom razvoju. Ukazala se potreba da se neka urbana podrija proire, neka objedine u jedinstvenu cjelinu, te da se za neke cjeline utvrde nove granice, odnosno da dobiju tretman urbanih podruja.17

Unutar urbanog podruja, pored graevinskog, nalaze se zemljita druge namjene: zelenilo, parkovske i sportske povrine, vodene povrine, saobraajne i industrijske povrine, povrine za stambene i javne zgrade itd. Osim opinskog centra, znaajnu ulogu u sistemu naselja treba da odigraju sekundarni opinski centri, te cenetri mjesnih zajednica koji treba da rasterete pritisak na opinski centar. Prostorna organizacija Visokog mora biti kompatibilna sa prostornom organizacijlom susjednih opina Mogue je sagledati hijerarhijske nivoe centara koje konstruie: PRVI NIVO Visoko razvijene urbano sredite opinski centar, subregionalni centar ireg podruja, sekundarni centar i pol razvoja Zeniko-Dobojskog kantona. DRUGI NIVO Predstavljaju sekundarni opinski centar, koji ostvaruje funkciju od znaaja za stanovnike vie mjesnih zajednica: -Buzi Mahala -areni Hanovi -Veliko ajno -Buci TREI NIVO Predstavljaju grupacije naselja koja u svom okviru sadre funkcije koje zadovoljavaju potrebe stanovnitva mjesne zajednice. ETVRTI NIVO Predstavlja 46 seoskih naselja sa minimalnim brojem funkcija, uz savremen princip otvorenosti i prijem sadraja u skladu sa trinom ekonomijom i privatnim poduzetnitvom.

Podruje aerodromaTeka odbrambena situacija sarajevsko-zenike kotline i drugih dijelova BiH uzrokovala je potrebu da se hitrno pristupi izgradni aerodroma, kako bi se pomou ovog objekta poveala odbrambena sposobnost drave, obezvijedio dotur razliizih vrsta materijala i robe. Pina Visoko je u januaru 1993. godine donijela odluku o izmjeni koritenja zemljita po namjeni za podruje Lisovo, Dobro Selo, Lijeeva,Oraac, areni Hanovi, dio Hlapevia i Maurovia. Danas taj aerodrom slui kao sportski aerodrom. Da bi se mogao oekivati dalji razvoj ovog aerodroma nuno je izviti uklanjanje fizikih struktura i zmijeniti namjenu postojeem zemljinom fondu. Razumljivo je da e se, ako dodje do izgradnje aerodroma pojaviti veoma sloeni polotiki, socijalni, ekonomski, socioloki i drugi odnosi. Zatieno podruje povrine 168 ha bi se svelo18

u granice koje danas aerodrom angauje. U okviru ovog podruja predvia se dio za namjenu Sportski aerodrom Visoko.

Radna zona OzrakoviiU skaldu sa opredjeljenjem strunih slubi Opine Visoko da imaocima domaeg ili stranog kapitala nude adekvatne prstore za privredni razvoj. Prema prijedlogu formirala bi se kompaktna radna zona povrine oko 27,22 ha koja bi pratila: -lijevu i desnu stranu prikljunog regionalnog puta R 443 koji ide do mosta na rijeci Bosni do petlje -radna zona se u kontinuitetu produava planiranom obilaznicom istono od petlje, desnom stranom saobraanice do Vispaka -od Vispaka i Veleprometa, radna zona sa lijeve i desne strane prati postojeu saobraanicu koja ide paralelno sa prugom prema jugu

Nuditi razliite oblike stambene izgradnjeOrgani opine moraju ravnopravno tretirati sve graane i sve oblike stambene izgradnje, nuditi lepezu razliitih mogunosti da ljudi, shodno svojim mogunostima, potrebama i eljema rjeavaju svoj stambeni problem. -Budua opredjeljenja se moraju bazirtai na nuenju prostora za realizovanje raznovrsnih oblika stambene izgradnje. -U cilju afirmacije novog koncepta u oblasti stanovanja i stambene izgradnje, nuno je ponuditi odgovarajue komunalno opremljenje prostore za stambenu izgradnju. -Industijalizacija indivisualne i kolektivne izgradnje zahtijeva usvajanje takvih tehnolokih postupaka, koji treba da iniciraju i stimuliu brojne procese na podruju Zeniko-Dobojskog kantona, ili nekoliko susjednih opina. -Novi koncept zahtijeva novi pogled, novu filozofiju, novi nain organizovanja i novi nain djelovanja u ovoj oblasti.

PrivredaOpina Visoko se suoava sa nekoliko krupnih zahtijeva: -Rjeavanje problema nastalih destrukcijom privredne osnoce i dugogodinjim razvojnim vakuumom, koji izaziva krupne socijalne, politike i druge posljedice. -Promjena privredne strukture i formiranje izvozno propulzivnih grana, koje bi na osnovu domae sirovinske baze usvajale savremene tehnologije. -Uz restruktuiranje nuno je obezbijediti i mnoge kreativne kadrove u fazi promjene vlasnitva.19

Privatizacija privrede sa podruja Opine morala bi poivati na usklaivanju savremenog menaderstva koje bi se stimulisalo politikom, nuenjem raznovrsnih projekata. -Nova razvojna vizija i strategija morala bi se bazirati na novoj filozofiji, novim mislima i novoj praksi koja destimulie neracionalne alokacije, a stimulie grane sa multiplikativnim efektima. -Obezbjeivati striktnu zatitu okolia, uvaavajui filozofiju odrivopg razvoja. -Uvaavati brojne konvencije usvojene od strane Ujedinjenih nacija i Evropske Zajednice. -Stavljati u funkciju razvoja domae resursne potencijale. Nakon 2006. godine dolo je do dinamikog razvoja koji se nastavlja i dalje i koji e postaviti najmanje dva krupna zahtijeva u vezi sa prostorom. Jedan e se ispoljavati u potrebi za novim prostorima, a drugi za racionalnom homogenizacijom ponude i potranje za prostorom pojedinih poslovnih djelatnosti i uoe ponudaa, potroaa i korisnika. Razmjeta industrije podlijee razliitim kriterijima s obzirom da se radi o specifinim industrijskim granama. Mora se striktno voditi rauna o zatiti okolia. To znai izbjegavati koncetraciju i neadekvatne industrije, obezbjeivati ravnomjerniji razmjetaj sa pribliavanjem sirovinskim osnovama. U principu, na podruju Opine Visoko bitno je kod usmjerenja industrijskog razvoja: -Obezbijediti intenzivnije koritenje postojeih lokacija i izgraenih struktura na tim lokacijama. -Pogone iste industrije prostorno disponirati sa drugim gradskim sadrajima. Tehnoloki napredak u industriji disponiraju ak i u stambene zone. -Razvijati industriju u centrima gdje postoje pretpostavke za njeno brzo efektuiranje. -Usmjeravati razvoj na ona podruja gdje je mogue aktivirati faktore razvoja. -Uvaavati prirodn, ali i drutvene faktore: prirodni resursi, prirodni uslovi, stanovnitvo, saobraaj, energetika, voda itd.

Mineralni resursiOni su predhodnom sistemu imali navei uticaj na prostorni raspored industrije. U narednom periodu uticaj resursa nee biti toliko opredjeljujui za razvoj industrije jer je mogu i razvoj drugih djelatnosti na osnovu turistikih, saobraanih i drugih uslova. Vode su jedan od opredjeljujuih faktora za razvoj. Voda je bitan faktor u redistribuciji industrije, jer je njen znaaj velik. On je najznaajniji sa tehnolokim naprecima. Razvoj industrije i u isti mah ouvanje kvaliteta je jedan od najvanijih faktora. Vode su danas osnovna resursna vrijednost.20

Kulturne djelatnostiPotrebno je programirati razvoj objekata i sadraja za zadovoljenje potreba iz oblasti kulture, programirati kulturne manifestacije i razliite obike rada koji bi zadovoljili stanovnike svih dobnih i obrazovnih nivoa. Razvoj turizma neodvojiv je od prirodnog i kulturnoh nasljea, raznih kulturnih manifestacija koje djeluu na poveanje turizma.

Infrastrukturni sistemiPrognoze transporta baziraju se na: -dosadanjme razvoju transporta -razvoju ekonomije -razvoju transporta u Evropi

MobilnostProcjena mobilnosti bazirana je na poveanju mobilnosti sa 5000 km u 2000.godini na 10.000 km u 2010. godini ili po stopi od oko 7% prosjene godinje. Stopa rastatransporta putnikih vozila procjenjuje se na 5-6% u periodu do 2010. godine, dok stopa rasta teretnog transporta se procjenjuje odd 9-6,5% godinje.

MotorizacijaMotorizacija u Opini Visokorazvijala se bre nego ekonomija. Broj preenih kilometara se procjenjuje kao dosta nii u odnosu na prijeratni nivo.

Putna mreaAutoput predstavlja osnovnu saobraajnu arteriju na podruju BiH, pa tako i na podruju Opine Visoko i omoguava integrisanje u evropske saobraajnice, drutvene i privredne tokove. Prema dosadanjim sagledavanjima neophodno je pored modernizacije postojeih lokalnih puteva, jo ppoveati duinu lokalnih puteva. Na regionalnim putevima pored poboljanja elemenata puta, potrebno je realizovati planiranu obilaznicu u duini od 3735 m kroz grad Visoko.

Javni saobraaj21

U narenom periodu javni saobraaj treba da postane dominantan vid prevoza stanpvnitva Opine. Procjenjuje se da e trebati obaviti 0,50 kretanja po stanovniku prosjeno dnevno. Moe se konstatovati da od kapaciteta i kvaliteta funkcionisanja javnog prevoza u velikoj mjeri zavisi planirana organizacija koritenja prostora Opine Visoko.

Avionski saobraajAvionski saobraaj prema dugoronim prognozama ima velike stope rasta u budunosti. Sarajevski aerodrom je presjekao grad na dva dijela pa je time limitiran dalji razvoj Grada i aerodroma. Oito je da e ovaj aerodrom u buduem periodu morati premjestiti na drugu lokaciju. Prema dosadanjim istraivanjima najpogodnija je lokacija aerodroma (Internacionalni aerodrom klase 4E) u Visokom. Za Bliskoistone i Dalekoistone zemlje bio bi interesantan aerodrom Visoko, naroito za kargo saobraaj i boravak i servisiranje letjelica na ovim destinacijam pogotovo to nijedan od etiti aerodroma u BiH ne zadovoljavaju uslove za internacionalni aerodrom klase 4E.

IV KONCEPCIJA RAZVOJA

Prema popisu iz 1991. grad Visoko sa 13.663 stanovnika zauzimao je 24. poziciju na rang veliinskoj listi gradova i opinskih centara. Prostorno-lokaciona specifinost predstavlja izuzetnu povoljnost za dinamian razvoj centra, kao pola razvoja Opine, odnosno pola rasta ili sekundarnog pola razvja u kantonalnom sklopu. U Opini Visoko najvie pozitivnih razvojnih efekata mogu da alimentiraju putem snane prostorne interakcije sa Sarajevom i Zenicom. Dananje stanje Opine namee potrebu da se vre pripreme, obezbjeuju agregatni drugi pokazatelji, ostvaruju kontakti sa domaim i inostranim partnerima, organima Bosne i Hercegovine i Kantona, kako bi se stvarale neophodne pretpostavke za izradu Strategije privrednog razvoja Opine Visoko, odnosno razvoja privrednih oblasti i djelatnosti. Strategijom je nuno uvaiti promjene u drutveno-politikom, imovinsko-pravnom, geografsko-prostornom i drugim segmentima i obezbijediti prilagoavanje cjelokupnog privrednog ambijenta trinom nainu privreivanja koji namee potrebu da se svi razvojni procesi uslauju sa evropskim i svejtskim trinim, urbanim, okolinskim i drugim standardima. Visoko, pol razvoja, razvijena urbana sredina, sekundarni kantonalni centar, centar opinskog podruja, koji posjeduje razvijenu22

primarnu infrastrukuturu koristit ce postojee i nove okolnosti kako bi ubrzao svoj ekonomski razvoj autnomnim izvoznim proizvodima i uslunim sektorima, koji e obezbijediti novostvorenu vrijednost. Industrija je glavni generator razvoja svih ostalih djelatnosti. U indudtriji se vri prerada poljoprivrednih proizvoda, mehanikia i hemijska prerada drveta, investicijska izgradnja u graevinarstvu omoguena je industrijom graevinskog materijala, saobraaj, trgovina, ugostiteljstvo i turizam su generisani rastom standarda i potranje za robom i uslugama. Razvoj poljoprivrede, umarstva i turizma e zahtijevati ne samo racionalnije koritenje prostora za te namjene nego i njihovu maksimalnu zatitu. Ishodite privrednog razvoja Opine Visoko treba traiti u: tazvoju savremene poljoprivrede, razvoju turizma i razvoju moderne prestruktuirane trino orjentisane privrede. Nuno je koncipirati i provoditi razliite oblike zatite kulturno-historijske graditeljske batine.

23