Andrzej Kojder1

POSTDYSCYPLINARNOŚĆ SOCJOLOGII?

Streszczenie

Autor artykułu twierdzi, że pod koniec drugiej dekady XX w. socjologia była dys-cypliną rozpowszechnioną na całym niemal świecie oraz instytucjonalnie zintegrowaną.Po stu latach ekspansji i rozwoju status socjologii wyraźnie się zmienił. Tożsamość so-cjologii jako dyscypliny akademickiej nie tyle się skrystalizowała, co stała się bardziejamorficzna niż dawniej. Słyszy się nawet opinie, że socjologia znalazła się na rozdro-żu: wszelkie jej ustalenia i procedury są kwestionowane. Przede wszystkim tworzonaz wielkim trudem perspektywa interdyscyplinarności przestała wystarczać, bowiem no-wo powstające dyscypliny nie tylko wkraczają na obszary zajmowane dotychczas przezsocjologię, lecz bez niej świetnie sobie radzą. Najwyraźniej więc zbliża się kres socjolo-gii uprawianej według dotychczasowych wzorców i procedur. Wyjściem z kryzysu możeokazać się, jak głoszą niektórzy socjologowie, postdyscyplinarność, a więc zakwestio-nowanie dotychczasowych granic socjologii, jej podstaw, założeń, metod badawczych,języka i celów poznawczych. Zdaniem autora postulaty postdyscyplinarności, podobniejak ponowoczesności, są ambiwalentne. Szczególnie negatywnym aspektem postdyscy-plinarności jest epistemologiczny eklektyzm połączony z narracją niepodporządkowa-ną żadnym rygorom i regułom. Artykuł kończy się pytaniem, czy ci, którzy optują zapostdyscyplinarnością i witają jej nadejście z nadzieją, nie przypominają budowniczychwznoszących dom na piasku.

1 Profesor Andrzej Kojder kieruje Katedrą Socjologii Prawa w Instytucie Nauko Państwie i Prawie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

16 Andrzej Kojder

Towards the post-disciplinarity of sociology?Abstract

We claim that at the end of the second decade of the 20th century, sociologyas a scientific discipline was spread almost all over the world and institutionally inte-grated. However, after one hundred years of expansion and development, the statusof sociology has definitely undergone some changes. The identity of sociology as anacademic discipline has not only become more defined but also more amorphous thanever. There appear claims that sociology has come to its crossroads because all of itsfindings and procedures are being questioned. First of all, the perspective of interdis-ciplinary, built with such great efforts, is no longer sufficient enough, especially thatemerging disciplines go beyond the traditional areas of sociology and at the same timecan perfectly do without it. Apparently, sociology practiced according to existing mod-els and procedures is coming to its end. The solution to this crisis may, as it is claimedby some sociologists, come from post-disciplinarity, i.e. the questioning of the existingboundaries of sociology, its foundations, assumptions, research methods, language andaims. In our opinion the claim for post-disciplinarity, as it is the case of post-modernity,is rather ambivalent. A major negative aspect of post-disciplinarity is its epistemologicaleclecticism combined with the narrative not subject to any rigor or rules. The paperends with the question of whether those who opt for post-disciplinarity and welcome itwith hope do not resemble constructors who build houses on the sand.

Zanim dziwoląg językowy w postaci nazwy „socjologia”, którejautorstwo do dzisiaj nie jest pewne2, się upowszechnił, minęło ponadpół wieku. Nieco dłużej trwało instytucjonalizowanie się socjologii ja-ko dyscypliny akademickiej. Pierwsze bowiem publikacje książkoweprzedstawiające nową dziedzinę wiedzy, jej przedmiot, główne zagad-nienia i procedury badawcze zaczęły się pojawiać pod koniec XIX w.,

2 W większości podręczników, leksykonów i haseł encyklopedycznych podaje się,że nazwę „socjologia” wymyślił August Comte i po raz pierwszy użył jej w trzecim tomieswego dzieła Cours de philosophie positive (Wykłady z filozofii pozytywnej), który ukazałsię w 1838 r. Spotyka się wszakże wskazania na innych „ojców” nazwy „socjologia”. Taknp. Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych dla studiujących filozofię chrześcijańskąw opracowaniu Antoniego Podsiada i Zbigniewa Więckowskiego (Instytut WydawniczyPAX, Warszawa 1983, s. 360) powiadamia, że: „Nazwa [socjologia — przyp. A. K.]użyta w 1836 r. przez J. Ch. L. Simonde’a de Sismondi [1773–1842], rozpowszechnionaprzez A. Comte’a na określenie nauki o społeczeństwie […]”. Z kolei EncyklopediaWikipedia (http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_sociology z 5 lutego 2012 r.) podaje,że: „Termin (sociologie) został po raz pierwszy utworzony przez francuskiego eseistęEmanuela Jospeha Sieyèsa (1748–1836) […]. Termin ten został niezależnie powtórniewynaleziony i wprowadzony jako neologizm przez francuskiego myśliciela AugustaComte’a (1798–1857) w 1838 roku”. Tę ostatnią wiadomość podają także inne źródła,np. Sociology. Study Guide (version 1.0 Developer: ArcticGerbil, Brighthouse Labs.Released 16, February 2010; program dla iPad 2).

Postdyscyplinarność socjologii? 17

a ich autorami byli m.in. Herbert Spencer (The Study of Sociology,1872–1873; Principles of Sociology, t. 1–3, 1876–1886), Lester FrankWard (Dynamic Sociology, 1883), Ludwik Gumplowicz (Grundriss derSoziologie, 1885), Gabriel Tarde (Les lois de l’imitation. Études socio-logique, 1890; Essais et mélanges sociologiques, 1895), Georg Simmel(Zur Problem de Soziologie, 1894) i Emil Durkheim (Les regles de lamethode sociologique, 1895). Dowodem na to, że ci, którzy uważalisię za przedstawicieli nowej nauki — socjologii — zostali zaakcepto-wani przez społeczność uczonych zajmujących ustabilizowane miejscew strukturach oficjalnej nauki, było ustanowienie wykładów uniwersy-teckich z socjologii3, utworzenie katedr i instytutów socjologicznych4,powstanie czasopism socjologicznych5, a wreszcie utworzenie socjolo-gicznych towarzystw naukowych6. Potwierdzeniem zaś tego, że nowadziedzina wiedzy stała się pełnoprawną, autonomiczną dyscypliną na-ukową, było powołanie studiów wyższych i ustanowienie doktoratówz socjologii, a także wyższych niż doktorat stopni i stanowisk nauko-wych.

Wszystkie przytoczone wyżej okoliczności wskazują, że po pierw-szej wojnie światowej, a więc pod koniec drugiej dekady XX w., so-

3 W 1890 r. w Kansas University rozpoczął wykłady z socjologii Frank Blackmar,a w 1895 w Yale University William G. Sumner. W 1894 r. Franklin Giddens zostałmianowany profesorem socjologii w Columbia University, a w 1907 Charles HortonCooley w University of Michigan.

4 Wydział Historii i Socjologii zorganizowany został w Kansas University w 1891 r.Rok później wydział socjologii powstał w University of Chicago. W 1893 r. we Fran-cji został założony Institut international de sociologie. Wtedy też powstała pierwszakatedra socjologii w Japonii, w Tokyo Imperial University. Pierwszy europejski wy-dział socjologiczny został uruchomiony, staraniem Emila Durkheima, w Uniwersyteciew Bordeaux w 1895 r. (w kwietniu 1918 r. Leon Petrażycki objął pierwszą w PolsceKatedrę Socjologii, usytuowaną na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych UniwersytetuWarszawskiego).

5 W 1893 r. René Worms założył „International Review of Sociology”. W tymsamym roku zaczął się ukazywać „American Journal of Sociology” (redaktorem byłAlbion Small). W 1896 r. Emil Durkheim powołał „L’Anée Sociologique”, a od 1907 r.zaczęło się ukazywać czasopismo „Rivista Italiana di Sociologia”.

6 Sociological Society of London powstało w 1903 r. The American SociologicalAssociation w 1905 (pierwszym przewodniczącym był Lester Frank Ward), DeutscheGesellschaft für Sociologie w 1909 (przez 24 lata, do 1933 r., jego przewodniczącym byłFerdinand Tönnies). Szczegółową informację o światowych stowarzyszeniach socjolo-gicznych można znaleźć po adresem: www.sociosite.net/associations.php

18 Andrzej Kojder

cjologia była dyscypliną ustabilizowaną, w pełni zinstytucjonalizowanąi rozpowszechnioną w całym niemal świecie. Jej bujny rozkwit nastąpiłpo drugiej wojnie światowej7. Nie tylko został stworzony panteon kla-syków, lecz socjologia niepomiernie się rozpowszechniła i pod każdymniemal względem wzbogaciła — publikacyjnym, badawczym i organi-zacyjnym8.

Współcześnie, tj. w pierwszej i drugiej dekadzie XXI w., rozwójsocjologii wyraża się m.in. w tym, że jej tożsamość dyscyplinowa stajesię coraz bardziej amorficzna. Różnice między poszczególnymi dzie-dzinami socjologii szczegółowych są coraz mniej wyraziste, zacierająsię między nimi nie tylko granice poznawcze i metodologiczne, którezresztą nigdy nie były zbyt wyraźne, lecz przede wszystkim różniceprzedmiotowe. Te same zagadnienia są podejmowane przez przedsta-wicieli różnych dziedzin socjologii, lecz sposób ich ujmowania bywaz gruntu odmienny i prowadzi do zupełnie innych rezultatów. Sytuacjaniektórych socjologii szczegółowych jest szczególna w tym znaczeniu,że „od zawsze” charakteryzowała je interdyscyplinarność, a przynaj-mniej duodyscyplinarność, czego — co dość osobliwe — przez wielelat zdawali się nie dostrzegać główni przedstawiciele tych dziedzin wie-dzy. Typowymi przykładami są socjologia prawa, socjologia medycyny,socjologia polityki, socjologia religii, socjologia sztuki. W latach insty-tucjonalnego kształtowania się socjologii prawa próbowano odróżnićjej orientację socjologiczną od orientacji prawniczej. Pojawiła się na-wet propozycja, by tę pierwszą nazwać socjologią prawa, a drugą —socjologią prawną, ale ta propozycja się nie przyjęła. Działo się to w la-tach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w., a więc w czasie, kie-

7 Zob. Howard Becker, Alvin Boskoff: Modern Sociological Theory in Continuity andChange, The Dryden Press, New York 1957; Sociology Today. Problems and Prospects,Robert K. Merton, Leonard Broom, Leonard S. Cottrell Jr. (red.), Basic Books, NewYork 1959; Harry M. Johnson: Sociology: a Systematic Introduction, Harcourt, Braceand Company, New York 1960.

8 Zob. Lewis A. Coser: Masters of Sociological Though. Ideas in Historical and SocialContext, wyd. 2, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1977; Donald N. Levine: Visionsof the Sociological Tradition, The University of Chicago Press, Chicago 1995; JohnUrry: Sociology Beyond Societies, Routledge, London 2000; Jerzy Szacki: Historia myślisocjologicznej. Wydanie nowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002; GerardDelanty: Social Science: Philosophical and Methodological Foundations, wyd. 2, OpenUniversity Press, Buckingham 2005; Fifty Key Sociologists. The Formative Theorists, JohnScott (red.), Routledge, New York 2007.

Postdyscyplinarność socjologii? 19

dy ambicją każdej nowej dziedziny socjologii, takiej która aspirowałado suwerenności, było uzyskanie statusu akademickiej odrębności, cooznaczało włączenie jej do programu dydaktycznego w postaci wykła-dów, ćwiczeń, seminariów lub konwersatoriów, oraz do przedsięwzięćorganizacyjnych w postaci starania się o utworzenie katedry, zakładu,zespołu badawczego czy choćby pracowni nowej specjalności. Istnie-jąca struktura instytucjonalna placówek naukowych, uniwersyteckichi pozauniwersyteckich uniemożliwiała, albo co najmniej utrudniała,kreowanie interdyscyplinarności, a tam, gdzie pojawiała się w sposóbniejako naturalny — jak w przypadku socjologii prawa — w inte-resie uprawiających badania interdyscyplinarne było negowanie tegofaktu i twierdzenie, że uprawia się konkretną, „twardą” dyscyplinę.Prawdopodobnie takie względy zadecydowały o tym, że np. AdamPodgórecki zaliczył w 1971 r. socjologię prawa do dyscyplin prawni-czych9.

Abstrahując od perypetii szczegółowych dziedzin socjologii, wy-raźnie jest widoczne, że zmienia się status samej socjologii. Kwestiata była m.in. przedmiotem obrad 39 Światowego Kongresu Między-narodowego Instytutu Socjologii w 2009 r. Dyskutowano wtedy o rolisocjologii w studiach interdyscyplinarnych i o ewentualnym łączeniusię socjologii z innymi dyscyplinami na poziomie instytucjonalnym.Niektórzy uczestnicy Kongresu argumentowali, że socjologia rozpły-wa się w innych dyscyplinach, że stanęła na rozdrożu, nie wie, co zesobą począć, a także trudno ocenić, co wnosi do nauki i społeczeń-stwa. Wprawdzie przeważyła opinia, że: „Socjologia może bronić swejtożsamości tylko w warunkach swej instytucjonalnej odrębności”10,ale był to zapewne głos starszego pokolenia socjologów zainteresowa-nych w utrzymaniu instytucjonalnego status quo. Młodsi socjologowieod dość dawna opowiadają się za interdyscyplinarnym rozumieniem(i uprawianiem) socjologii11. Wyrażają również niepokój o przyszłośćsocjologii, która „[…] staje wobec poważnego zagrożenia: wiele nowopowstałych subdyscyplin przyrodoznawstwa i matematyki rości sobie

9 Adam Podgórecki: Zarys socjologii prawa, PWN, Warszawa 1971, s. 5.10 Kazimierz M. Słomczyński: Socjologia na rozdrożu?, „Studia Socjologiczne” 2009,

nr 2, s. 179.11 Pogląd ten dobitnie wyraził Michał Kaczmarczyk w artykule Socjologia dialogu

(„Studia Socjologiczne” 2009, nr 2, s. 13–54).

20 Andrzej Kojder

prawa do niektórych obszarów problematyki społecznej. […] Hipote-tycznie można przyjąć scenariusz, w którym w ciągu kilku dziesięcio-leci dyscypliny inne niż socjologia zaoferują powszechnie przyjmowa-ne i uznawane wyjaśnienia procesów społecznych. […] Musimy sobiejednak uświadomić, że […] czekać nas może koniec socjologii, jakąznamy”12.

Obawa ta łączy się z przeświadczeniem sporej części przedsta-wicieli nauk społecznych, że Kartezjański model nauki stracił domi-nującą pozycję, a może nawet w nowej rzeczywistości się zdezaktu-alizował. Rozumowe widzenie świata, człowieka i stosunków mię-dzy ludźmi okazuje się w XXI w. jednostronne, a nawet anachro-niczne. Taki jednostronny, monocentryczny obraz otaczającej czło-wieka rzeczywistości należy zastąpić modelem pluralistycznym, któ-ry poznanie naukowe (także socjologiczne) poszerza o sferę uczuć,emocji, domniemań, hipotez, wyobrażeń i wartości. Myśleć nauko-wo to znaczy dopuszczać do głosu wszelkie wrażenia, których do-znaje człowiek jako podmiot poznający. Wiarygodny, godny uwa-gi i narracji obraz świata daje nie tylko (i nie tyle) tradycyjna na-uka z jej epistemologicznymi i metodologicznymi rygorami, lecz tak-że swobodny dialog, metaforyzacja opisywanych zjawisk, tworzenieopozycji binarnych, płynne łączenie przeciwstawnych funkcji języ-ka itd.

Postdyscyplinarność, tak jak jest najczęściej rozumiana13, nie za-kłada autonomii dyscyplin ani przewagi jednego typu dyskursu nadinnymi. Postdyscyplinarność przyjmuje natomiast jako sprawę oczywi-stą, że każda nauka nieustannie kwestionuje swoje granice, a nawet

12 Łukasz Afeltowicz, Krzysztof Pietrowicz: Koniec socjologii, jaką znamy, czyli o ma-szynach społecznych i inżynierii socjologicznej, „Studia Socjologiczne” 2008, nr 3, s. 45i 46 (podkreślenie autorów).

13 „By post-disciplinary we mean the following. The word «post» refers to any typeof sociology that goes beyond the discipline’s current institutional arrangements andintellectual divisions. These «post» disciplinary arrangements can be inter-disciplinary(between or amongst disciplines), trans-disciplinary (above and beyond disciplines) oreven anti-disciplinary (without disciplinary boundaries). […] Disciplin exist throughtheir institutional backing, primarily in the form of financial suport. Disciplines alsoexist because of their institutional control over the granting of degrees (in particularthe doctorate) and the conferring of credentials.” (Brian Castellani, Frederic Hafferty:Sociology and Complexity Science. A New Field of Inquiry, Springer, Berlin–Heidelberg2009, s. 162).

Postdyscyplinarność socjologii? 21

swój przedmiot, że podaje w wątpliwość swoje podstawy. Wyrazempostdyscyplinarności jest poszerzający się pluralizm poglądów, stano-wisk, racji, punktów odniesienia, metod badawczych, założeń i celów,o których trudno powiedzieć, czy chce się je osiągnąć, czy tylko nakre-ślić ich wizję.

Pojęciem, które ten stan rzeczy opisuje, jest decentracja. Zda-niem Jacques’a Derridy zachodnia filozofia utrzymywała, że w cen-trum całości (struktury) istnieje autorytatywne znaczenie, sens, obec-ność (presence). „Można by wykazać, że wszystkie nazwy odnoszącesię do podstaw, zasad, czy centrum, zawsze dotyczyły jakiejś stałejobecności — […] istota, substancja, egzystencja, podmiot, transcen-dentalność, sumienie, Bóg, człowiek itd.”14. W narracji współczesnejstwierdza się brak centrum, brak autorytatywnego znaczenia znaku,pojęcia funkcji itp. Obecność jest iluzją. Nie istnieje żaden ponadcza-sowy sens relacji międzyludzkich ani niezmienna prawda o społecz-nych przyczynach i skutkach zachowań. Żadnej dziedziny wiedzy niemożna już scharakteryzować jako zbioru określonych czynności aniteż wytworu tych czynności, nie istnieją bowiem procedury mająceniezmienny stygmat naukowości ani też czynności, które od innychwyraźnie by się wyodrębniały tym, że należą do określonej dyscy-pliny naukowej. Pragmatyczne i apragmatyczne kryteria działalnościnaukowej uległy rozchwianiu i nawet wątpi się, czy mają jakiś sens.Również granice między zróżnicowanymi do niedawna typami danychulegają zatarciu, podobnie jak tradycyjna, scjentystycznie ujmowanaproblematyka ontologii i epistemologii zostaje odesłana do archiwumhistorii nauki. Jak zauważył Hubert Izdebski, wybitny prawnik, a niesocjolog: „Typowa dla scjentyzmu dyscyplinarność (rozumiana jakopodział przestrzeni badawczej na poszczególne dyscypliny, zakłada-jące określoność swojego przedmiotu oraz swoistość swoich metod,a także możliwość wypracowania właściwych im paradygmatów) w na-uce w ogóle i w naukach społecznych w szczególności — jest zja-wiskiem stosunkowo nowym. […] coraz częściej głosi się potrzebęprzejścia do studiów postdyscyplinarnych, rozumianych jako wyjściepoza dotychczasową sieć dyscyplinarną w poszukiwaniu instrumen-

14 Jacques Derrida: Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych. Przekł.M. Adamczyk, „Pamiętnik Literacki” 1986, t. 77, z. 2, s. 253.

22 Andrzej Kojder

tów holistycznego (tj. całościowego) objęcia badanego wycinka życiaspołecznego”15.

Na przełomie XX i XXI w. w wielu dziedzinach nauki wyraźniestawało się widoczne, że podział na odrębne dyscypliny — socjolo-gię, pedagogikę, antropologię, psychologię, prawo, historię, literatu-roznawstwo, językoznawstwo itp. — stanowi coraz większą przeszkodęw prowadzeniu badań nad konkretnymi zagadnieniami. Problem so-cjalizacji, dewiacji, przestępczości, planowania przestrzennego, mło-dzieży, władzy, innowacyjności, feminizmu itp. to nie tylko osobne,autonomiczne zagadnienia socjologii, lecz także wielu innych dyscy-plin. Podobnie problematyka motywacji, emocji, interakcji, adapta-cji, tożsamości, lęku, ekspresji, empatii itp. nie należy współcześniewyłącznie do psychologii. Prawnik, który zajmie się zagadnieniamisankcji, winy, kary, odpowiedzialności i podobnymi kwestiami, rychłozauważy, że są one rozpatrywane zarówno w prawie cywilnym, karnym,administracyjnym, handlowym i zapewne jakimś innym.

Coraz powszechniejsza jest sytuacja, że na pytanie: „Co jestprzedmiotem danej dyscypliny?” albo nie uzyskuje się żadnej odpo-wiedzi, albo odpowiedź niepełną lub arbitralną. Tak np. współcześnisocjologowie wolą nie definiować, choćby dla celów dydaktycznych,czym jest socjologia, jaki jest jej przedmiot, jakimi metodami się po-sługuje, lecz we wprowadzeniach do obszernych, kilkusetstronicowychpodręczników starają się w pierwszej kolejności wyjaśnić, na czym po-lega perspektywa socjologiczna16. Inni, mniej mainstreamowi autorzypodręczników usiłują w rozdziale wprowadzającym wytłumaczyć, naczym polega socjologiczne rozumienie17, lub badanie społeczeństwa18,

15 Hubert Izdebski: Elementy teorii i filozofii prawa, wyd. 2, LexisNexis, Warszawa2011, s. 56 i 57.

16 Zob. John J. Macionis: Sociology, wyd. 14, Pearson, Boston 2012, s. 1–23; JamesM. Henslin: Sociology. A Down to Earth Approach, wyd. 10, Pearson, Boston 2012,s. 2–33; William E. Thompson, Joseph V. Hickey: Society in Focus. An Introduction toSociology, wyd. 7, Pearson, Boston 2012, s. 1–52; Diana Kendall: Sociology in Our Times,Cengage Learning, Wadsworth 2011, s. 2–35; Sociology: Introductory Readings, AnthonyGiddens, Philip W. Sutton (red.), wyd. 3, Polity Press, Cambridge 2010, s. 1–5; HenryL. Tischler: Introduction to Sociology, Cengage Learning, Wadsworth 2006, s. 2–27.

17 Sociology. Making Sense of Society, Ian Marsh, Mike Keating (red.), wyd. 3, Pear-son, Prentice Hall 2006, s. 1–40.

18 David B. Brinkerhoff, Lynn K. White, Suzanne T. Ortega, Rose Weitz: Essentialsof Sociology, Cengage Learning, Wadsworth 2011, s. 1–30.

Postdyscyplinarność socjologii? 23

czym jest „socjologiczna busola”19, jak rozwija się świadomość socjo-logiczna20 lub co to jest socjologia21.

Jeśli socjologia u swego zarania i później, w pierwszej połowieXX w., kształtowała się pod przemożnym wpływem nauk przyrod-niczych, którym próbowała dorównać traktując ideologię scjentyzmujako wzorzec uniwersalny, to kilkadziesiąt lat później, na przełomieXX i XXI w., zdaje się mało troszczyć o swoją autonomię, niezależ-ność i suwerenność. Orientacją, która jej w tym pomaga, jest postdy-scyplinarność. Kwestią do rozstrzygnięcia jest pytanie, czy socjologiadopiero wkracza w fazę postdyscyplinarności, czy od dość dawna w niejtkwi. Niewątpliwie pojęcie postdyscyplinarności jest odpowiedniejszeniż interdyscyplinarności, transdyscyplinarności czy multidyscyplinar-ności, bo te ostatnie sugerują, że socjologia jako dyscyplina naukowama określone granice, że może je przekraczać, że jest autonomiczna,że może się zazębiać z innymi dyscyplinami, że może z nimi pozosta-wać w różnych relacjach, że w stosunku do jednych może być w pozycjiwiodącej, a do innych podporządkowanej itp.

Czy jednakże nie stanowi ona zagrożenia dla całej humanistyki?Czy nie spowoduje, że wiedza humanistyczna zostanie pozbawionamiana naukowej lub sama tego określenia się wyrzeknie? Czy nieokaże się, że postdyscyplinarność razem z antydyscyplinarnością, boi taka tendencja daje o sobie znać, dokona „Kopernikańskiego prze-wrotu” w humanistyce i zupełnie odmiennie wytyczy granice międzydyscyplinami, które po owym przewrocie się ostaną?

Krytyka perspektywy postdyscyplinarności czy też postdyscypli-narnego charakteru nauk społecznych wskazuje, że hołduje ona pro-gramowemu eklektyzmowi w sferze wyboru narzędzi poznawczychi przedmiotów badania. Lansuje też postmodernistyczny stosunek dojęzyka22, od którego nie wymaga się jasności, precyzji, komunikatyw-ności, niesprzeczności, podziału określeń na definiendum i definiensitp. Uznanie, że w narracji naukowej sądy wartościujące mają taką sa-

19 Robert J. Brym, John Lie: Sociology: Your Compass for a New World, wyd. 3,Thomson, Wadsworth 2007, s. 1–30.

20 Michael Hughes, Carolyn J. Kroehler: Sociology. The Core, McGraw Hill, NewYork 2011, s. 2–39.

21 Michael Kimmel, Amy Aronson: Sociology Now, wyd. 4, Allyn & Bacon, Boston2012, s. 2–37.

22 Zob. przypis 16.

24 Andrzej Kojder

mą wartość, co zdania deskryptywne, skłania do postawy relatywizmubądź nawet nihilizmu poznawczego. Propagując wizję nauki jako ni-czym nieograniczonego pluralizmu orientacji teoretycznych, wielościrównoprawnych stanowisk metodologicznych i względności wszelkichracji, dowodów, wyjaśnień i uzasadnień, postdyscyplinarność kwestio-nuje sens uprawiania nauki według dotychczasowych wzorów i proce-dur. Celem dociekań naukowych nie jest dochodzenie do obiektywnejprawdy czy jakiejkolwiek prawdy — jest bowiem złudzeniem, że w na-ukach humanistycznych, a więc i społecznych, ona istnieje — leczstwarzanie szerokiej płaszczyzny dialogu między różnymi racjami podkażdym względem równoprawnych orientacji.

Jednym z charakterystycznych przejawów postdyscyplinarnościjest nie tylko zacieranie się granic między dyscyplinami, lecz także wy-mazywanie — intencjonalne lub wynikające z ignorancji — przeszłościdyscypliny lub nawet unieważnianie znacznej części jej historii. Kla-sycznym przykładem tej praktyki jest zawartość numeru 2 „StudiówSocjologicznych” z 2007 r. poświęconego socjologii prawa. Otwierago wstęp „Od Redaktorek”. Pisząc o znaczeniu i dokonaniach w świe-cie polskiej socjologii prawa, wskazując, że „nawet w okresie cenzuryi podporządkowania nauki ideologii, polska socjologia prawa cieszyłasię wielkim prestiżem na scenie międzynarodowej, a jej przedstawi-ciele międzynarodowym uznaniem”, panie z Krakowa23 „przeoczyły”,że inicjatorem i autorem wielu publikacji, badań i organizatorskichprzedsięwzięć z zakresu socjologii prawa był Adam Podgórecki. W li-ście protestacyjnym przeciwko praktyce zafałszowywania przeszłości23 pracowników naukowych z Polski i zagranicy zwróciło uwagę, że:„Choć przedstawiciele socjologii prawa na świecie uznają Adama Pod-góreckiego za czołowego i ogromnie zasłużonego współtwórcę tej dys-cypliny […], jego zasługi zdają się być starannie usuwane z socjologicz-nej pamięci w Polsce. Jego wykluczenie, zapoczątkowane za czasówkomunistycznych, zdaje się trwać nadal”24.

Notabene uznawanie pewnych okresów w dziejach socjologii zaniebyłe ma szerszy wymiar. Dotyczy przede wszystkim socjologii mark-sistowskiej w Polsce i w innych państwach tzw. realnego socjalizmu.Jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, socjologia ta przestała ist-

23 Grażyna Skąpska i Kaja Gadowska.24 List do Redakcji, „Studia Socjologiczne” 2007, nr 4, s. 167.

Postdyscyplinarność socjologii? 25

nieć po zmianie ustrojowej 1989 r. Ci, którzy zajmowali się tropieniembłędów i mankamentów socjologii burżuazyjnej, stali się znawcami so-cjologii zachodniej. Nikt im nie wytykał nagłej przemiany, nikt ich niepytał, dlaczego porzucili socjologię marksistowską (czy jej wyższy po-ziom zideologizowania: leninowską), nikt nie starał się dowiedzieć,jakie przemiany intelektualne, ideologiczne i duchowe towarzyszyłyporzuceniu socjologii partyjnej. Jej aktywiści też nie kwapili się dojakichkolwiek wyznań, do rozrachunków z przeszłością itp. Krótkomówiąc, obie strony — dawni partyjni (socjologowie marksistowscy)i dawni bezpartyjni — uznali, że rezygnując z „polowania na czarow-nice”, dowiedli swej etosowości25. Wiadomo, że socjologia nie mogłabyć uprawiana poza istniejącym podówczas ładem instytucjonalnymi systemem ustrojowym. Była w ten system wpisana z wszystkimi wyni-kającymi stąd ograniczeniami. Pod tym względem wszyscy socjologo-wie byli w takiej samej sytuacji. Różnili się między sobą tym, że jedninależeli do rządzącej partii, a inni do niej nie należeli, a poza tym jedniuprawiali apologetykę istniejącego ustroju i byli strażnikami obowią-zującej ideologii, a inni tego nie czynili. Pierwsi byli w różny sposóbnagradzani (szybszym awansem naukowym, przydziałem mieszkania,talonem na samochód, zgodą na wyjazd zagraniczny), drudzy byli conajwyżej tolerowani. Te dwa kręgi przynależności (i chyba także toż-samości) przecinały się ze sobą, co oznacza, że nie wszyscy partyjnisocjologowie byli apologetami i zarazem wśród bezpartyjnych był nie-jeden apologeta tzw. linii partii26.

25 Do nielicznych polskich socjologów, którzy podejmowali rozrachunek z przeszło-ścią rodzimej socjologii, należy zaliczyć przede wszystkim Zdzisława Krasnodębskiego,Jerzego Kwaśniewskiego, Daniela Wicentego i Andrzeja Zybertowicza. Sporo istotnychinformacji na ten temat można znaleźć w monumentalnym Słowniku biograficznym so-cjologii polskiej Włodzimierza Wincławskiego (tomy 1–4, Wydawnictwo Naukowe PWN,Warszawa 2001–2011) oraz w książce Niny Kraśko Instytucjonalizacja socjologii w Polsce1970–2000 (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010).

26 Oczywiście, faktyczne podziały były znacznie bardziej złożone. Wśród socjolo-gów czasu minionego byli np. tacy, którzy wierzyli, że ludzi władzy należy oświecaći przekonywać, iż w ich własnym interesie jest podejmowanie racjonalnych decyzji.Współpracowali więc z aparatem władzy, szli na rozmaite ustępstwa, w różnym stop-niu angażowali się w taką pozytywistycznie motywowaną kolaborację. Byli także czynnioponenci władzy, którzy jednak wcześniej czy później wypadali z oficjalnych instytucjinaukowych i odsyłani byli do instytucji penitencjarnych. Wreszcie byli też emigranci,którzy z różnych powodów, także politycznych, decydowali się na wyjazd z kraju oj-

26 Andrzej Kojder

Czy jednakże programowa amnezja niedawnych dziejów socjo-logii polskiej nie była zwiastunem postawy sprzyjającej rodzącej siępostdyscyplinarności? Czy nie okazała się z nią kompatybilna? Skorotak wiele, jako socjologowie, gotowi jesteśmy zapomnieć, skoro takwiele potrafimy wybaczyć, skoro każdą postawę potrafimy zrozumieći zaakceptować, to czyż powinniśmy się upierać przy autonomii socjo-logii, czy wypada nam bronić scjentyzmu, skoro ze wszystkich stronjest atakowany?

Wedle nieco innej optyki: „My, socjologowie polscy, nie mamy sięna ogół czego wstydzić […], dorobek naukowy «peerelowskiej» socjo-logii był więcej niż przyzwoity. […] ta względna przyzwoitość polskiejsocjologii z lat PRL dała nam — jako środowisku zawodowemu —prawo i możliwość pewnej wstrzemięźliwości w zakresie rozliczeń poroku 1989. U nas, w środowisku polskich socjologów, «czyny zostałyspisane», a w każdym razie zapamiętane, ale nie było w zasadzie ko-nieczności dokonywania, a tym bardziej upubliczniania jakiegoś śro-dowiskowego rachunku sumienia”27.

Za nieco inny przejaw postdyscyplinarności można uznać propo-zycję zerwania z narodowym określaniem socjologii. Jak dowodzi PiotrSztompka, „odróżnianie socjologii narodowych traci powoli sens”, al-bowiem taka kwalifikacja o niczym istotnym nie powiadamia. Okre-ślenia takie, jak „socjologia polska”, są albo trywialne, albo nieupraw-nione. W socjologii chodzi głównie o to, by tworzyć „uniwersalnąwiedzę o mechanizmach i prawidłowościach życia społecznego”. Od-rzucenie stempla narodowego wynika m.in. z „hybrydowego statusu”socjologii28. Być może autor tego postulatu zgodziłby się z tezą, żeekwiwalentem owego „hybrydowego statusu” jest — mutatis mutandis— postdyscyplinarność socjologii.

Zacieranie granic między dyscyplinami, o czym już wzmiankowa-łem, przybiera rozmaite formy i w różny sposób może być ewidencjo-

czystego (notabene losy tej wcale niemałej emigracji socjologów polskich po II wojnieświatowej nie doczekały się dotąd opracowania).

27 Piotr Gliński: Socjologia polska i Polskie Towarzystwo Socjologiczne w roku 2007,„Studia Socjologiczne” 2007, nr 4, s. 23 (wszystkie podkreślenia A.K.).

28 Piotr Sztompka: Czy istnieje socjologia polska? „Studia Socjologiczne” 2011, nr 2,s. 43–54. Szczególnie dyskusyjna wydaje się teza autora, że „w sztuce narodowe korzeniesą istotne” (s. 43).

Postdyscyplinarność socjologii? 27

nowane. Zjawisko to wyraża się m.in. w tym, że zasięg problemowydyscypliny naukowej przesuwa się tak bardzo, że jest sprawą arbitral-nej decyzji uznanie, czy dany tekst (artykuł, rozprawa, studium przy-padku, raport z badania itp.) mieści się w profilu redakcyjnym czaso-pisma mającego w tytule nazwę dyscypliny. Kto zgadnie, który z niżejwymienionych artykułów ukazał się w czasopiśmie socjologicznym,a który w czasopiśmie antropologicznym, demograficznym, etycznym,historycznym, kryminologicznym, medycznym, oświatowym, politolo-gicznym lub prawniczym? Oto tytuły:

• Nowe ogniwa nierówności edukacyjnych.• Cudowne lekarstwo czy utopijna terapia.• Wyjazdy do Niemiec.• Zrozumieć stres.• Wyzwania demograficzne.• Metodologiczne rozterki współczesnych metodologów.• Represje i wojna w narracjach biograficznych Polaków.• Sprawiedliwość naprawcza w służbie wspólnoty.• Wzory współczesnych emigracji zarobkowych.• Głód czasu w kulturze przyspieszenia.• Wyobraźnia ekonomiczna w Polsce.• Lewicowość–prawicowość autoidentyfikacji politycznych.• Głosowanie jako nawyk w nowych demokracjach.• Fakty, wartości i „panika moralna”.• Strategie przechodzenia na emeryturę.• Marzenie o wspólnocie.• Globalne społeczeństwo obywatelskie.• Struktura wizerunku kraju.• Zarządzanie konfliktami.• Choroba jako hybryda.• Przedsiębiorczość w perspektywie koncepcji zakorzenienia dzia-

łania ekonomicznego.• Zbrodnicza przemoc sadomasochizmu.Czyżby nikt nie udzielił poprawnej odpowiedzi? Otóż wszystkie

wymienione artykuły ukazały się w czterech losowo wybranych nume-rach „Studiów Socjologicznych”, dwóch z 2010 r. i dwóch z 2011 r.29.Czyż nie jest to dowód, że zagadnienia, którymi zajmuje się współ-

29 Tytuły niektórych artykułów zostały skrócone.

28 Andrzej Kojder

czesna socjologia polska, uległy daleko idącej dywersyfikacji? Nie jestto, oczywiście, zarzut pod adresem redakcji i redaktora naczelnego(„tak krawiec kraje, jak mu materii staje”). O każdym z wymienio-nych artykułów mogą oni zapewne powiedzieć, że porusza bardzodoniosłe zagadnienie, jest bardzo dobrze napisany, a poza tym jestwysoce socjologiczny, bo w przeciwnym razie nie ukazałby się w wio-dącym czasopiśmie socjologicznym, którego edycję sygnują trzy wielceszacowne instytucje naukowe30. Patrząc jednakże z zewnętrznej per-spektywy na całą tę sprawę, ma się nieodparte wrażenie, że redakcjauprawia postdyscyplinarność jeszcze, być może, o tym nie wiedząc.

Takie same zresztą wnioski nasuwa przegląd zawartości zagra-nicznych czasopism socjologicznych. Gdyby na tej podstawie ktośchciał wyjaśnić osobie niezorientowanej, czym zajmuje się w dobieobecnej socjologia, to niechybnie miałby wrażenie, że przedstawia mi-xta composita, czyli skład towarów mieszanych, osobliwą mieszaninęrzeczy zasadniczo różnorodnych31.

30 Jeśli w tej argumentacji zawarty jest błąd circulus vitiosus, można go zignorować,bo być może logika także wkracza w okres postdyscyplinarności i jej tradycyjne regułynie mają zastosowania do postnowoczesnej narracji.

31 W „The British Journal of Sociology”, w numerach z 2010 i 2011 r., można m.in.przeczytać następujące artykuły: The Afghan war and „post modern” memory; BritishMuslims and the UK „war on terror”; When was securalization?; Differentiating amongpenal states; Boat race; Darfur and European Court of Human Rights. „European So-ciological Review” prezentuje w tym samym czasie teksty na temat: Life outcomes ofchildless men and fathers; The legacy of equality and weakness of law; Economic marginal-ization; Selectivity and flexibility in German secondary school system; Pooling of economicresources. „American Sociological Review” oferuje czytelnikowi teksty pt.: Economicoutcomes in the great migration; Who benefits most from college? Gastronationalism: foodtradition and authenticity politics; Predicting bishops’ votes at the Second Vatican Council;Worldwide trends in the criminal regulation of sex, 1945 to 2005; Organizational deter-minants of diversity programs. Ale są także wyjątki. W „Japanese Sociological Review”oraz w „International Journal of Japanese Sociology” tytuł niemal każdego artykułuzawiera słowo „sociology”, „sociological” lub podobne. Nie przesądza to, rzecz jasna, żewedług kryteriów czy gustów europejskich lub amerykańskich socjologów publikacje ichazjatyckich kolegów są z gruntu socjologiczne, ale przynajmniej w granicach socjologiipróbują się utrzymać. To samo można powiedzieć o cenionym kwartalniku „Journal ofClassical Sociology”. Wprawdzie w numerach z 2010 i 2011 r., w których omawiane sąi analizowane różne aspekty twórczości R. Arona, E. Durkheima, N. Eliasa, E. Fromma,N. Luhmanna, G. H. Meada, T. Parsonsa, G. Simmla, H. Spencera, G. Tarde’a i A. deTocqueville’a, „wdarł się” Jean Paul Sartre, ale w kontekście społecznych zagadnieńantysemityzmu.

Postdyscyplinarność socjologii? 29

Skoro współczesna socjologia nie zna granic albo jej graniceustawicznie się zmieniają, przeto redaktorzy czasopism z nazwy so-cjologicznych nie muszą się zastanawiać, czy dany tekst należy dosocjologii (bo któż to może wiedzieć?), tylko muszą zadecydować, czyjest dobrze napisany, na tyle dobrze, by warto go opublikować dru-kiem. Ta okoliczność przypomina sytuację publiczności, która przy-szła na koncert ballad i romansów, a serwuje się jej tanga, walce,hardcore techno, sonaty, kantaty, rock’n’rolle i menuety. Na pre-tensje publiczności, że miał być inny koncert, dyrektor konserwa-torium odpowiada: powinniście państwo wiedzieć, że granica mię-dzy gatunkami i stylami muzycznymi zupełnie już się zatarła i praw-dziwy meloman nie rozróżnia muzyki tanecznej, rozrywkowej i kla-sycznej.

W tym porównaniu jest, co oczywiste, ogromnie dużo przesady.W dziedzinie bowiem muzyki podziały na rodzaje, gatunki i style sąnadal wyraziste i względnie trwałe. Każdy, kto choć trochę zna się namuzyce, potrafi odróżnić sonatę od kantaty i symfonię od koncertu.Utwór muzyczny może być lepiej lub gorzej wykonany, lecz sposóbwykonania nie sprawi, że sonata stanie się symfonią, a symfonia sona-tiną. Również reakcje publiczności nie zmienią rodzaju utworu mu-zycznego. W dziedzinie natomiast nauk humanistycznych jest zupełnieinaczej. Podział na dyscypliny nie ukształtował się 300 lub więcej lattemu, lecz jest znacznie świeższej daty. Trudno więc zakładać, że jestto podział trwały. Niektóre domeny „zagarnięte” przez daną dyscy-plinę próbują uzyskać autonomię, inne rozpływają się w jej głównymnurcie, a jeszcze innym udało się zmienić dyscyplinową przynależ-ność.

Pojawiło się także inne od przedstawionego wyżej uzasadnienienieuchronnej postdyscyplinarności socjologii. Odwołuje się ono dowiedzy o systemach, cybernetyce i naukach kompleksowych. Socjolo-gia głównego nurtu ignorowała dotychczas badania systemowe prowa-dzone w naukach przyrodniczych i analizach komputerowych (SACS,czyli Structural Analysis Computer System, to dziedzina socjologomniemal nieznana). Socjologowie nie dostrzegają i nie rozumieją, dla-czego myślenie systemowe upowszechnia się w fizyce i biologii, a takżedlaczego może się ono okazać bardzo użyteczne w ich własnej dys-cyplinie. Z tego m.in. powodu postdyscyplinarność postrzegają jakopomysł marginalny, absurdalny lub wręcz poroniony. Zupełnie się

30 Andrzej Kojder

jednak mylą, twierdzą Brian Castellani i Frederic Hafferty32. Możli-we jest bowiem stworzenie socjologii jako postdyscypliny usytuowanejw ramach systemów złożonych. Argumenty za takim stanowiskiem sąnastępujące: 1) w ostatnich dwóch dekadach złożoność społeczeństwzachodnich osiągnęła punkt krytyczny; 2) spowodowało to zmianęw organizacji globalnego społeczeństwa; 3) zmiana ta jest w znacznejmierze funkcją rewolucji komputerowej, postindustrializacji i globa-lizacji; 4) konsekwencji tej fazy zmiany (załamanie się środowiska,globalna gospodarka, konflikt kulturowy i polityczny itd.) nie możnaadekwatnie odzwierciedlić za pomocą normalnych narzędzi socjologii;5) potrzebne są nowe narzędzia, takie które są stosowane w analizachsystemowych, a także w modelowaniu komputerowym i w matematy-ce; 6) przyszłością socjologii jest nauka kompleksowa (complexity sci-ence)33. Poza tym, jak argumentuje przywoływany John Urry, w społe-czeństwie globalnej sieci (global network society) i w dobie wzrastającejzłożoności (complexity) pracy socjologicznej narzędzia kompleksowejnauki powinny być podstawą nowej socjologicznej wyobraźni34.

Zjawisko nazywane postdyscyplinarnością, niezależnie od tego,jak jest ujmowane, z reguły jest sytuowane w czasie równoległymz ponowoczesnością albo nieco później jako jeden ze skutków po-nowoczesności. Podobnie jak ponowoczesność, również postdyscypli-narność jest przedstawiana ambiwalentnie. Z jednej strony mówi sięo nieuchronności tego zjawiska, z drugiej — o jego negatywnych impli-kacjach, z trzeciej — o skutkach pozytywnych. Wedle pierwszej opcjizglobalizowany świat wkroczył w epokę postdyscyplinarności. Najwy-raźniej widać to w sztuce. Nie istnieje już „czyste” malarstwo anigrafika, ani rzeźba, lecz instalacje, czyli hybrydy wizualne albo audio-wizualne utworzone z różnych mediów35. Otaczający człowieka światnie jest już światem analogowym, lecz zglobalizowanym światem cy-frowym z wszystkimi tego konsekwencjami. Przyjmuje się przeto, żepostdyscyplinarność jest już istniejącym stanem rzeczy albo nieuchron-

32 Castellani, Hafferty: Sociology…, s. 164.33 Tamże.34 John Urry: Sociology Beyod…35 Zob. Nigel Whiteley: „Creativity in a Post-Disciplinary World”. Referat przed-

stawiony w trakcie The Sixth International Conference on New Directions in the Hu-manities, Fatih University, Istanbul 15–18 July 2008.

Postdyscyplinarność socjologii? 31

nie zbliżającą się przyszłością, do której powinna się przygotowywaćkażda dyscyplina naukowa.

Z kolei negatywna narracja o postdyscyplinarności jest — w więk-szej lub mniejszej mierze — obroną pozytywistycznego wizerunku so-cjologii. Uznaje się wprawdzie, że wielość ujęć teoretycznych, zało-żeń metodologicznych i metod badawczych jest korzystna dla rozwojusocjologii, lecz zarazem wyrażane jest przekonanie, że granice socjo-logii powinny być dość wyraźnie wytyczone i respektowane, że język,w którym się prowadzi narrację socjologiczną, powinien być w miaręjednoznaczny i komunikatywny, że powinno się odróżniać wypowiedziopisowe od ocennych, perswazyjnych i aksjologicznych itp. Postdyscy-plinarność wszystkie te zasady kwestionuje, uznając, że ich stosowaniedoprowadziło do obecnego kryzysu humanistyki, a zwłaszcza naukspołecznych.

W próbach ukazania pozytywnych skutków postdyscyplinarno-ści na ogół dowodzi się, że projekt stworzenia socjologii jako naukibędącej intelektualną syntezą zmieniających się obrazów społecznegoświata się nie powiódł. Wiedza socjologiczna ulega coraz większej frag-mentaryzacji. Poza tym, jak kilka lat temu trafnie zauważyła Elżbie-ta Hałas: „Otóż, paradoksalnie, ponowoczesna era informacjonizmui społeczeństwa wiedzy nie sprzyja autonomii nauki, a w konsekwen-cji narusza szczególnie wątłą i delikatną autonomię nauk społecznych.[…] w naukach społecznych i szerzej w humanistyce obserwować moż-na podyktowane przez różne czynniki pozanaukowe niwelowanie do-tychczasowych dyscyplin naukowych na rzecz podporządkowania róż-nym formom praktyki, czego przykładem są rozmaite studia społeczneczy kulturowe. Zagraża to profesjonalizacji ról uczonych w naukachspołecznych i ich przemieszaniem oraz łatwym dostępem do nich zestrony nieprofesjonalistów”36.

W stanie, który zaistniał w socjologii, proponuje się dokona-nie „dialogowego zwrotu (the dialogical turn), czyli wypracowanietakiego socjologicznego podejścia, które wielość orientacji perspek-tyw uczyni zasadniczą podstawą twórczego, owocnego dialogu37.

36 Elżbieta Hałas: Stare i nowe wyzwania dla autonomii nauk społecznych, „StudiaSocjologiczne” 2005, nr 4, s. 102 i 107.

37 Zob. The Dialogical Turn: New Roles for Sociology in the Postdisciplinary Age,Charles Camic, Hans Joas (red.), Rowman & Littlefield, Lanham 2004.

32 Andrzej Kojder

Punktem wyjścia tego zwrotu proponuje się uczynić idee DonaldaN. Levine’a na temat form i funkcji intelektualnego dialogu, któ-ry doprowadzi — z aktywnym udziałem wybitnych uczonych — dozasadniczej strukturalnej i pojęciowej rekonstrukcji nauk społecz-nych38.

Remedium na istniejący stan rzeczy może być wyjście poza pro-blemowe ramy dyscypliny, ściślejsze powiązanie poczynań socjologówz codziennym życiem współmieszkańców oraz myślenie o sprawachspołecznych w postdyscyplinarny sposób. Twierdzi się również, że bezprzyjęcia perspektywy postdyscyplinarności niemożliwe byłyby bada-nia nad kulturową tożsamością płci (gender studies), nad wykluczeniemspołecznym, konsumeryzmem, zagospodarowaniem przestrzeni i wie-lu innymi kwestiami.

W skrajniejszej postaci stanowisko to przybiera postać apolo-gii postdyscyplinarności. „Wierzę — mówi Andrew Sayer — że po-winniśmy raczej świętować niż opłakiwać upadek dyscyplin. Powin-niśmy popierać nie tylko rozwój studiów interdyscyplinarnych, lecztakże studiów postdyscyplinarnych”39. Zrozumieniu społeczeństwa —kontynuuje — nie służy identyfikacja z rodzimą dyscypliną. Ma onabowiem parafialny charakter, tłumi wszelkie teoretyczne innowacjei ma skłonności do imperialistycznego zagarniania cudzych teryto-riów. „Przyjmuję — powiada Sayer — że dyscypliny zadają ważnepytania. Lecz są one abstrakcyjne, tzn. jednostronne, np. na tematporządku społecznego lub relacji między społeczeństwem a środo-wiskiem. Są to z pewnością godne uwagi pytania. Aby jednak donich się ustosunkować, potrzebujemy konkretnych odpowiedzi, któ-re wykraczają poza granice jednej dyscypliny; np. problem porząd-ku wymaga rozważenia m.in. kwestii psychologicznych, działającychrynków, przestrzennej organizacji społeczeństwa. Musimy wykroczyćpoza socjologię, aby odpowiedzieć na jej najbardziej podstawowe py-tania”40.

38 Levine: Visions…, zwłaszcza fragment pt. „Epilogue: Dialogue as an Antidote toFragmentation?”

39 Andrew Sayer: „Long Live Postdisciplinary Studies! Sociology and the curseof disciplinary parochialism/imperialism”. Praca przedstawiona w czasie konferencjiBrytyjskiego Towarzystwa Socjologicznego w Glasgow, w kwietniu 1999 r.

40 Tamże.

Postdyscyplinarność socjologii? 33

W takich konstatacjach zawarte jest przeświadczenie, nie popartejednak wystarczającą argumentacją, że postdyscyplinarność okaże sięskutecznym remedium na słabości współczesnych dyscyplin humani-stycznych i społecznych. Przyjmuje się zarazem, że pojawi się, w wielupostaciach, jakiś Novus Homo Doctus, który w rozwiązywanie tradycyj-nych problemów społecznych — wielości kultur, porządku społeczne-go, modernizacji, socjalizacji, kontroli społecznej, marginalizacji itp.— będzie się posługiwał rozległą wiedzą nie tylko socjologiczną, lecztakże psychologiczną, filozoficzną, antropologiczną, ekonomiczną i hi-storyczną. Jak jednak będzie to możliwe, skoro postdyscyplinarnośćoznacza m.in. zanik granic między dyscyplinami? Skąd, na jakiej pod-stawie będzie wiadomo, że w studiach nad jakimś zagadnieniem zo-stały uwzględnione perspektywy innych dyscyplin, skoro de facto jużich nie będzie? Analogicznych pytań nasuwa się wiele. Jak np. w do-bie postdyscyplinarności zorganizowana będzie edukacja na poziomiewyższym?41

Czy zachęta, by optować za postdyscyplinarnością oraz witaćjej nadejście z nadzieją, nie przypomina starań tych, którzy wznosi-li dom na piasku? Los takiej budowli łatwo przewidzieć: „…i wia-try wiały i uderzyły na on dom, i upadł, a wielki był upadekjego”42.

41 Wstępnie zgłaszam propozycję następującą. Uniwersytet zostaje podzielony natrzy kierunki: matematyczno-fizyczny, przyrodniczy i humanistyczny. Studenci zosta-ją przyjęci na wybrane dwa lub wszystkie trzy kierunki studiów. Wybierają te przed-mioty, które ich interesują, np. socjologię, psychologię, ekonomię, geofizykę i astro-nomię, i składają z nich egzaminy. Na zakończenie studiów piszą pracę dyplomową,w której wykorzystują uzyskaną wiedzę, rozwiązując określony problem naukowy. Pro-ste, prawda? Absolwenci tak zreformowanych studiów wyższych będą torowali dro-gę postdyscyplinarności, podobnie jak od pewnego czasu czyni to czasopismo Sło-wackiej Akademii Nauk „Human Affairs”, które afiszuje się dumnym podtytułem:Posdisciplinare Humanities & Social Sciences Quarterly”. Notabene zaczątki postdy-scyplinarności pojawiły się już w połowie lat siedemdziesiątych XX w. w Universityof California w Santa Cruz. Jak wspomina Elliot Aronson: „Przez pierwsze trzy latapracy miałem gabinet między pokojami filozofa i fizyka, naprzeciwko pracował hi-storyk, dwoje zaś drzwi dalej poeta” (Przypadek to nie wszystko. Moje życie psycholo-ga społecznego. Przekł. Agnieszka Chrzanowska, Piotr Żak, Charaktery, Kielce 2011,s. 235).

42 Ewangelia św. Łukasza 7: 26, Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne, War-szawa 1985.

34 Andrzej Kojder

Bibliografia

Afeltowicz, Łukasz i Krzysztof Pietrowicz. 2008. Koniec socjologii, jaką znamy,czyli o maszynach społecznych i inżynierii socjologicznej. „Studia Socjolo-giczne” 3.

Aronson, Elliot. 2011. Przypadek to nie wszystko. Moje życie psychologa społecz-nego. Przekł. Agnieszka Chrzanowska, Piotr Żak. „Charaktery” 10/2011.

Becker, Howard i Alvin Boskoff. 1957. Modern Sociological Theory in Conti-nuity and Change . New York: The Dryden Press.

Brinkerhoff, David B., Lynn K. White, Suzanne T. Ortega i Rose Weitz. 2011.Essentials of Sociology. Wadsworth, Cengage Learning.

Brym, Robert J. i John Lie. 2007. Sociology: Your Compass for a New World.Wyd. 3. Wadsworth, Thomson.

Camic, Charles i Hans Joas (red.). 2004. The Dialogical Turn: New Roles forSociology in the Postdisciplinary Age. Lanham: Rowman & Littlefield.

Castellani, Brian i Frederic Hafferty. 2009. Sociology and Complexity Science.A New Field of Inquiry. Berlin–Heidelberg: Springer.

Comte, August. 1938. Cours de philosophie positive. [1830–1842]. T. 3.Coser, Lewis A. 1977. Masters of Sociological Though. Ideas in Historical and

Social Context. Wyd. 2. New York: Harcourt Brace Jovanovich.Delanty, Gerard. 2005. Social Science: Philosophical and Methodological Foun-

dations. Wyd. 2. Buckingham: Open University Press.Derrida, Jacques. 1986. Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych.

Przekł. M. Adamczyk. „Pamiętnik Literacki” 77(2).Ewangelia św. Łukasza. 1985. Warszawa: Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo

Biblijne.Giddens, Anthony i Philip W. Sutton (red.). 2010. Sociology: Introductory

Readings. Wyd. 3. Cambridge: Polity Press.Gliński, Piotr. 2007. Socjologia polska i Polskie Towarzystwo Socjologiczne w ro-

ku 2007. „Studia Socjologiczne” 4.Hałas, Elżbieta. 2005. Stare i nowe wyzwania dla autonomii nauk społecznych.

„Studia Socjologiczne” 4.Henslin, James M. 2012. Sociology. A Down to Earth Approach. Wyd. 10.

Boston: Pearson.Hughes, Michael i Carolyn J. Kroehler. 2011. Sociology. The Core. New York:

McGraw Hill.Izdebski, Hubert. 2011. Elementy teorii i filozofii prawa. Wyd. 2. Warszawa:

LexisNexis.Johnson, Harry M. 1960. Sociology: a Systematic Introduction. New York:

Harcourt, Brace and Company.Kaczmarczyk, Michał. 2009. Socjologia dialogu. „Studia Socjologiczne” 2.

Postdyscyplinarność socjologii? 35

Kendall, Diana. 2011. Sociology in Our Times. Wadsworth, Cengage Learning.Kimmel, Michael, Amy Aronson. 2012. Sociology Now. Wyd. 4. Boston: Allyn

& Bacon.Levine, Donald N. 1995. Visions of the Sociological Tradition. Chicago: The

University of Chicago Press.List do Redakcji. 2007. „Studia Socjologiczne” 4.Kraśko, Nina. 2010. Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1970–2000. Warsza-

wa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.Macionis, John J. 2012. Sociology. Wyd. 14. Boston: Pearson.Marsh, Ian i Mike Keating (red.). 2006. Sociology. Making Sense of Society.

Wyd. 3. Pearson, Prentice Hall.Merton, Robert K., Leonard Broom i Leonard S. Cottrell Jr. (red.). 1959.

Sociology Today. Problems and Prospects. New York: Basic Books.Podgórecki, Adam. 1971. Zarys socjologii prawa. Warszawa: PWN.Podsiad, Antoni i Zbigniew Więckowski (oprac.). 1983. Mały słownik terminów

i pojęć filozoficznych dla studiujących filozofię chrześcijańską. Warszawa:Instytut Wydawniczy PAX.

Sayer, Andrew. 1999. Long Live Postdisciplinary Studies! Sociology and thecourse of disciplinary parochialism/imperialism. Praca przedstawionaw czasie konferencji Brytyjskiego Towarzystwa Socjologicznego w Glas-gow, w kwietniu 1999 r.

Scott, John (red.). 2007. Fifty Key Sociologists. The Formative Theorists. NewYork: Routledge.

Słomczyński, Kazimierz M. 2009. Socjologia na rozdrożu? „Studia Socjologicz-ne” 2.

Szacki, Jerzy. 2002. Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe. Warszawa:PWN.

Sztompka, Piotr. 2011. Czy istnieje socjologia polska? „Studia Socjologiczne” 2.Tischler, Henry L. 2006. Introduction to Sociology. Wadsworth, Cengage Le-

arning.Thompson, William E. i Joseph V. Hickey. 2012. Society in Focus. An Intro-

duction to Sociology. Wyd. 7. Boston: Pearson.Urry, John. 2000. Sociology Beyond Societies. London: Routledge.Whiteley, Nigel. 2008. Creativity in a Post-Disciplinary World. Referat przedsta-

wiony w trakcie The Sixth International Conference on New Directionsin the Humanities. Fatih University, Istanbul 15–18 July 2008.

Wincławski, Włodzimierz. 2001–2011. Słownik biograficzny socjologii polskiej.T. 1–4. Warszawa: PWN.