Analiza kretanja strukture i obima stanovništva opštine ...scindeks-clanci.ceon.rs/data/pdf/0350-0373/2008/... · Stipendist Ministarstva nauke Srbije ... Reljef je mešovitog ravničarskog

Stručni članak∗∗∗∗ UDK: 711.13(497.11)

Marija Pavlović∗∗ Nikola Radivojević **

Jelena Lazić∗∗∗

Analiza kretanja strukture i obima stanovništva opštine Vrnjačka Banja∗∗∗∗∗∗∗∗∗∗∗∗∗∗∗∗

Rezime: Opština Vrnjačka Banja se može svrstati u red privredno relativno razvijenijih opština u zemlji. Pored dominantno zastupljene industrijske proizvodnje, prisutna je u manjoj meri poljoprivredna proizvodnja, zatim saobraćajne usluge i turizam kao tradicionalna delatnost opštine, grañevinarstvo, trgovina i druge uslužne delatnosti. Meñutim, negativan prirodni priraštaj, pad stope fertiliteta, migracioni procesi, nepovoljna starosna struktura aktivnog stanovništva odnosno deficitarnost mladih generacija potrebnih za obnavljanje radnog kontigenta stanovništva jasno ukazuju da odreñeni aspekti radne snage u narednom periodu mogu predstavljati jedan od problema i jedno od značajnih ograničenja u razvoju opštine. Težište razvoja opštine Vrnjačke Banje u narednom periodu neophodno je staviti u funkciju rešavanja ovih problema.

Ključne reči: demografska statistika, stanovništvo, natalitet, mortalitet,prirodni priraštaj.

Summary: The municipality of Vrnjacka Banja, in economic terms, is one of the relatively developed municipalities in the country. The manufacturing industry is dominant. There are also, but in a less degree, the agricultural production, the transportation services, the tourist industry as Vrnjacka Banja’s traditional activity, the construction industry, the trading activities, etc. There are some elements indicating that certain labour force aspects can be problematic in the next period and can limit the municipality development.These indicators are: the negative population growth , decline of the fertility rate, the migration processes, an adverse age structure of the active pupulation, i.e deficiency of the young generations needed for labour force regeneration etc. It is necessary to put a focus of Vrnjacka Banja’s development for the incoming period, into the function of these problems solving.

Keywords: demographic statistics, population, birth rate, mortality, population growth

∗ Rad je primljen 4. septembra 2007. godine i bio je dva puta na reviziji kod autora

∗∗ Stipendist Ministarstva nauke Srbije ∗∗∗ Ekonomski institut, Beograd, e-mail: [email protected] ∗∗∗∗ Rad predstavlja deo rezultata istraživanja na projektu 149011 „Determinisanje

dimenzija organizacione strukture u funkciji kvantifikacije uticaja najvažnijih kontingentnih faktora preduzeće“ finansiranog od strane MN

MM .. PP aa vv ll oo vv ii ćć ,, NN .. RR aa dd ii vv oo jj ee vv ii ćć ,, JJ .. LL aa zz ii ćć AA nn aa ll ii zz aa kk rr ee tt aa nn jj aa ii ss tt rr uu kk tt uu rr aa .. .. ..

98

1. UVOD

dolini zapadne Morave, na severnim padinama Goča, u zaleñu južnih obronaka Gledićkih planina, Kopaonika, Željina i Stolova prostire se opština Vrnjačka Banja, najpoznatije banjsko lečilište u Srbiji. Na prostoru

od 239 km2 u 14 naselja, prema popisu iz 2002.godine živi 26.492 stanovnika. Ova opština se nalazi na infrastrukturnom koridoru Kraljevo-Kruševac i pripada grupi manjih opština u Srbiji i u neposrednom je teritorijalnom kontaktu sa opštinama Kraljevo, Trstenik i Aleksandrovac sa kojima je i infrastrukturno veoma dobro povezana. Reljef je mešovitog ravničarskog i brdsko-planinskog karaktera. Prosečna nadmorska visina Vrnjačke Banje je 230 mnv. Sami topli izvori Banje leže na 255mnv. Veoma značajna je razgranata hidrografska mreža. Kompletno područje opštine je bogato vodom. Vodotoci (Gračanka, Novoselska, Vrnjačka, Lipovačka i Popinska reka) pripadaju slivu Zapadne Morave, Ibra i Rasine. Svi tokovi imaju bujični karakter, posle otapanja snega i povećanog priliva padavina dolazi do višestrukog povećanja proticaja u njima. To je veoma nepovoljno sa aspekta rezervi vode za piće i zbog toga, posledica poplava, ali su pozitivni efekti u pogledu obnavljanja voda i ispiranja eventualnih zagañenja. Sama banja poseduje tri vrste vode: toplu i hladnu mineralnu vodu i planinsku pijaću vodu, dovedenu sa više izvora planine Goč. Do sada je istraženo šest izvora mineralnih voda Vrnjačke Banje, od kojih su četiri izvora poznata širom Evrope: topli izvor i tri hladna izvora (Snežnik, Jezero i Slatina). Svi ovi izvori su istog vulkanskog porekla i imaju skoro iste mineralne sastojke, ali u različitim odnosima.

Zbog spečifične konfiguracije terena i bujne vegetacije područje opštine Vrnjačke Banje ima karakteristike kontinentalne i umereno kontinentalne klime (temperaturne amplitude nisu velike, kratak sušni period, prosečno dugotrajan kišni period). U Vrnjačkoj Banji nema jačih vrućina, a konfiguracijom terena i bogatom vegetacijom Banja je zaštićena od vetrova tako da vetrovi nisu karakteristični za ovo područje. Arheološki nalazi na lokalitetima svedoče o naseljenosti ovog kraja još iz praistorije. U ataru sela Vrnjci, na mestu Lañarište nalazi se višeslojno arheološko nalazište većeg značaja. Najznačajniji su nalazi iz rimskog perioda, koji su po mišljenju naučnika koristili vrnjačku toplu mineralnu vodu. Rimljani su mineralnu vodu koristili 300 godina (od kraja I do druge polovine IV veka) i jedan izvor im je služio za piće, a drugi, topao izvor koristili su za kupanje. Usled burnih istorijskih promena, ratova i podele Rimskog Carstva mineralni izvori su napušteni , prekriveni rečnim nanosom i zaboravom punih XV vekova. Banja nije postojala ni tokom vizantijske uprave, niti u doba srednjevekovne države kao ni za vreme turske vladavine. Na poziv kneza Miloša Obrenovića 1835.godine stručnjaci su obišli vrnjačke tople vode i uporedili je sa lekovitom vodom u Karlovim Varima, u Češkoj, najčuvenijom banjom u Evropi. Ministarstvo zdravlja je još 1924.godine proglasilo Vrnjačku banju za prirodno lečilište prvog reda.

Danas, Vrnjačka Banja se nalazi na samom vrhu srpskog turizma. Sa veoma dugom lečilišnom tradicijom, vrhunskim zdravstvenim ustanovama i kadrovima,

U

II nn dd uu ss tt rr ii jj aa 11 // 22 00 00 88 ..

99

izuzetnim prirodnim i klimatskim faktorom, savremenim smeštajnim kapacitetima predstavlja vodeći centar banjskog, klimatskog i zdravstvenog turizma u Srbiji.

2. LJUDSKI RESURSI Opština Vrnjačka Banja obuhvata prostor od 239 km2 na kome živi 26.492 stanovnika ili 111 stanovnika na km2, što je neznatno iznad republičkog proseka. U poslednje četiri decenije prisutan je blagi trend povećanja gustine naseljenosti (1971.godine iznosila je 91,8; 1981.godine 102,4 i 2002.godine 111 stanovnika na km2).

Tabela br.1: Porast – pad stanovništva opštine Vrnjačke Banje

Godina Broj stanovnika Lančani indeks Indeks porasta

(1961=100)

1971 21.940 116,6 137,8 1981 24.768 112,9 155,6 1991 25.875 104,5 162,6 2001 26.492 102,4 166,4

Izvor:[6] Kretanje stanovništva na području opštine Vrnjačka Banja, pored apsolutnog povećanja karakterišu tri osnovne determinante: a) mehanički priliv, b) negativni prirodni priraštaj i c) demografsko pražnjenje brtsko-planinskog područja. Period od 1971.godine do danas karakteriše pozitivan trend (sa 21.940 u 1971.godini broj stanovnika na području opštine Vrnjačka Banja se povećao na 26.492 u 2001.godini). Meñutim, u periodu od 1971-1981.god. i 1991.-2001. opština beleži smanjenje stope prirasta ukupnog stanovništva (12,1 i 4,3 na 1000 stanovnika). Takoñe, vrednosti lančanih indeksa opadaju (sa 116,6 u 1971. na 102,4 u 2001.godini). Područje ove opštine obuhvata sam opštinski centar Vrnjačka Banja i 13 seoskih naselja, tako da stanovništvo prema urbano-ruralnoj strukturi čini 37,3% gradskog i 62,7% seoskog stanovništva. Uočljivo je povećanje broja stanovnika u pojedinim naseljima, pri čemu sam opštinski centar beleži najveći porast broja stanovnika (sa 6.520 u 1971.god na 10.273 u 2001.godini). Najveći odliv stanovništva u periodu 1971.-2001.godine zabeležen je u naseljima Goč, Stanišinci, Otroci. Opština Vrnjačka Banja dobija karakteristike monocentrične opštine.

Osnovno obeležje demografskih kretanja opštine Vrnjačka Banja jeste nizak prirodni priraštaj, tako da više nije osigurana ni prosta reprodukcija stanovništva. Situacija je na granici koja upozorava da se na ovom području moraju preuzeti odgovarajuće društvene mere ili akcije. Poslednje dve decenije, stopa prirodnog priraštaja beleži negativan trend od 1991.godine sa izuzetkom 1992. i 1996. kada je bila pozitivna. Negativna stopa prirodnog priraštaja u dužem vremenskom periodu ukazuje na problem depopulacije odnosno “bele kuge”. Mehanički priraštaj je bio vrlo značajan izvor populacionog rasta.


100

80

90

100

110

120

130140

150

160

170

180

1971 1981 1991 2002

Lančani indeks Indeks porasta (1961=100)

Grafikon br.1: Porast – pad stanovništva opštine Vrnjačke Banje

3. KRETANJE UKUPNOG STANOVNIŠTVA Stanovništvo predstavlja osnovni izvor proizvodnih snaga jedne nacionalne privrede. Ekonomske vrednosti u privredi stvaraju se radom radnog dela stanovništva i one će biti veće ukoliko je ovaj deo stanovništva veći. Nauka o stanovništvu naziva se demografija i ona ima široko interesovanje, ali nas ovde zanima kvantitativna demografija koju nazivamo demografskom statistikom koja za predmet proučavanja ima stanovništvo kao skup ljudi koji naseljavaju jednu odreñenu teritoriju. Dok demografija u proučavanju uzima u obzir razne aspekte stanovništva, demografska statistika sagledava isključivo kvantitativne strane stanovništva. Demografska statistika na osnovu brojčane analize stanovništva i njegovog kretanja proučava opšte zakonitosti koje regulišu razvoj stanovništva. Demografska statistika proučava one procese koji dovode do promena u broju i u sastavu stanovništva. Te promene sastoje se u tome što pojedine grupe stanovništva prelaze iz jednog u drugo stanje i to uglavnom pod delovanjem osnovnih faktora kretanja stanovništva, tj. rañanja i umiranja, unutrašnje i spoljne migracije. Demografska statistika u svom proučavanju može da obuhvati: stanje stanovništva i njegovo kretanje.

Pod uticajem stanovništva podrazumeva se broj i sastav stanovništva u momentu posmatranja. Sprovodi se pravljenjem snimaka stanja-popisa, pomoću kojih celokupno stanovništvo popisujemo s obzirom na njegova obeležja i prema stanju u tzv.kritičnom momentu. Osnovna obeležja na osnovu kojih posmatramo stanovništvo jesu: pol, starost, zanimanje, jezik, kultura, bračno stanje i slično. Ovaj deo demografske statistike naziva se populaciona statistika. Kretanje stanovništva ukazuje na tekuće promene koje se odigravaju u toku posmatranog perioda. Promene mogu biti izazvane prirodnim uzrocima (rañanje i umiranje) i tada govorimo o prirodnom kretanju stanovništva, a njegovim proučavanjem se bavi vitalna statistika. Promene mogu nastati i usled dejstva drugih uzroka, kao


101

što su promene mesta stanovanja unutar granica posmatrane teritorije (unutrašnje migracije) ili iseljavanjem odnosno useljavanjem stanovništva u njegovom meñunarodnom kretanju (spoljne migracije). Ovu migraciju nazivamo mehaničkim kretanjem stanovništva kojom se bavi statistika migracije.

3.1. Izvori podataka o stanovništvu Da bi smo mogli da pratimo kretanje stanovništva u njegovim vidovima neophodno je koristiti različite statističke metode od kojih se najčešće koriste:

1. Popisi stanovništva, pomoću kojih se celokupno stanovništvo popisuje. Ovaj metod predstavlja najkrupniju statističku akciju koja treba da obuhvati celokupno stanovništvo u zemlji, od najzabačenijih krajeva i potreban je angažovanje velikog broja personala za njegovo izvoñenje. Popisi stanovništva pružaju podatke o ukupnom broju stanovništva, kao i različitu strukturu stanovništva (pol, bračno stanje, nacionalnost, školska sprema, starost). Popis se sprovodi svakih deset godina i za svaki popis se donosi nov zakon. Zakonom se obuhvataju metodologija popisa, organizacija i troškovi popisa. Metodologijom se definišu karakteristike (modaliteti) stanovništva koje se posmatra, a organizacijom se utvrñuje ko sprovodi istraživanje i kako se sprovodi. Ono što je značajno kod popisa je takozvani kritički momenat popisa 31.03., kada anketar gleda popis samo tog dana jer se smatra da su tada fluktuacije stanovništva najmanje.

2. Registri roñenih, umrlih i venčanih – predstavlja glavni izvor statistike prirodnog kretanja stanovništva. U Londonu se još od 1517.godine zavode podaci o kretanju roñenja, umiranja, krštenja i venčanja. U Parizu se koristi od 1670.godine a kod nas od 1946.godine (izuzetak je Vojvodina gde je i pre rata voñena ovakva evidencija)

3. Registri stanovništva – predstavljaju izvor podataka o stanovništvu i mehaničkom kretanju stanovništva. Malo je država u svetu koje vode potpunu evidenciju o svim nastalim promenama o licima u svim naseljima i koji bi mogli dati podatke o mehaničkom kretanju celokupnog stanovništva.

4. Ostali izvori.

3.2. Ukupno stanovništvo kao faktor razvoja Ukupno stanovništvo se definiše kao broj lica koja naseljavaju odreñenu teritoriju. Ukupno stanovništvo je osnovni podatak demografske statistike na osnovu koga se izvode svi ostali pokazatelji. Kod utvrñivanja ukupnog broja stanovništva moguća su dva metoda:

1) metod prisutnog stanovništva (obuhvata sva lica koja se u momentu popisa nalaze na popisivanoj teritoriji);


102

2) metod stalnog stanovništva (stanovništvo koje se nalazi na konkretnom području, tu redovno živi, bez obzira gde se u momentu popisa nalazi).

Sa tehničke strane, lakše je obuhvatiti prisutno stanovništvo ali stalno stanovništvo predstavlja važniji podatak za posmatranje. Promene koje su se desile u posleratnom periodu i izgradnji novog društva i nove privrede u čitavoj zemlji, pa samim tim i u Vrnjačkoj Banji uticale su na promene kako u ukupnom, tako i na samu strukturu stanovništva.

Tabela br.2: Kretanje ukpnog stanovništva opštine Vrnjačka Banja

1971. 1981. 1991. 2001. Opština 21940 24768 25875 26492 Vraneši 1487 1550 1529 1437 Vr.banja 6520 9699 9812 10273

Vrnjci 2729 1569 1846 2199 Vukušica 320 310 283 247

Goč 224 155 79 68 Gračac 2129 2012 2045 2059 Lipova 640 762 954 1004 N.Selo 2651 3168 3619 3854 Otroci 761 698 627 400

Podunavci 1070 1815 1365 2166 Rsovci 424 424 410 413 Ruñinci 1335 1468 1826 1842

Stanišinci 772 665 473 398 Štulac 878 973 1007 1021

Izvor:[7] Sasvim je jasno je da se broj stanovnika u opštini Vrnjačka Banja uvećao, odnosno broj stanovnika povećao se sa 21.940 iz 1971.godine na 25.875 u 1991.godini, tj. 26.492 u 2001.godini. U posmatranom periodu, stanovništvo se uvećalo za 284%. Možemo uočiti i da povećanje broja stanovnika nije pratilo ravnomerno sva područja. Naime,došlo je do smanjenja pre svega u seoskim područijima, kao npr., Goč, Otroci, Vukušica i Stanišnci. Ova pojava smanjenja stanovnika nije iznenañujuća, s obzirom da se radi o planinskim selima, gde su relativno lošiji uslovi za život, pa je došlo do premeštanja stanovništva u samu Vrnjačku Banju.

Taj porast ukupnog broja stanovnika opštine Vrnjačka Banja možemo prikazati i vizuelnom metodom, pomoću sledećeg grafikona:


103

9000

11000

13000

15000

17000

19000

21000

23000

25000

27000

Bro

j sta

no

vnik

a

1971 1981 1991 2001

Godina

Grafikon br.2: Kretanje ukupnog stanovništva u opštini Vrnjačka Banja Rast stanovništva izračunat je pomoču aritmetičke stope rasta:

R = P2 – P1 / t Gde je: P1 – broj stanovnika na prvom popisu P2 – broj stanovnika na drugom popisu t – broj godina R – porast stanovništva izmeñu dva popisa

Tabela br.3: Prosečni godišnji porast i gustina naseljenosti stanovništva 1971. 1981. 1991. 2001. Ukupno stanovništvo 21940 24768 25875 26492 Proseč. god.porast +312 +282 +110 +105 Gustina naseljenosti 92 103 108 111

Izvor:[7] Uočljivo je da je dolazilo do stalnog godišnjeg porasta stanovništva, ali je poražavajuća činjenica da se taj porast iz decenije u deceniju smanjivao, tj. izražena je opadajuća trend linija prirasta stanovništva. Izuzetak je period od 1961.-1971.godine kada prosečni godišnji prirast iznosi 312 stanovnika, da bi u narednim decenijama opet došlo do pada prirasta. Posle Drugog svetskog rata nastale su znatne promene u geografskom razmeštaju stanovništva i gustini naseljenosti, naročito usled industrijalizacije, migracionih kretanja selo-grad, povećanog mortaliteta i smanjenog nataliteta i drugo. Posledica toga je stalni porast gustine naseljenosti (prema podacima iz 1921. u ovoj opštini živelo je svega 38 stanovnika na km2 da bi u 2001.godini. imali 111 satnovnika na km2). 3.3. Sastav stanovništva prema polu i starosti u opštini Vrnjačka Banja Sastav stanovništva prema polu je polazna osnova za analizu ostalih struktura stanovništva. Statistička proučavanja su pokazala da izmeñu muškog i ženskog


104

stanovništva postoji izvesna ravnoteža, ali isto tako i da ove dve polovine nisu jednake već da postoji izvestan višak ženskog nad muškim stanovništvom. Polna struktura zavisi od:

1. odnosa roñenog muškog odnosno ženskog stanovništva, pri čemu statistika ukazuje da se više raña muške nego ženske dece;

2. diferencijalne smrtnosti po polu, smatra se da je veća smrtnost muškog stanovništva osim u nekim populacionim grupama;

3. vanredene situacije (ratovi), koje u većoj meri pogañaju muško stanovništvo;

4. migraciona kretanja, gde u emigracionim područjima ima manje muškaraca jer se smatra da oni više emigruju od žena.

Starosna struktura stanovništva sastoji se u grupisanju celokupnog stanovništva po starosnim grupama. Ekonomski smisao ovakvog grupisanja leži pre svega u pronalaženju izvora radne snage sa jedne strane i utvrñivanju ukupnog potrošačkog stanovništva sa druge strane. Grupisanje stanovništva po starosti retko se izvodi po jednogodišnjim grupama. Obično se uzimaju širi intervali i kao najgrublji način grupisanja stanovništva po starosti može se uzeti njegova podela na tri starosne grupe gde prva grupa obuhvata do 19 godina starosti, druga od 20-59 godina, a treća od 60 godina pa na više. Ovakvo grupisanje odgovara osnovnom ekonomskom kriterijumu, jer prva grupa sadrži decu i omladinu (lica koja žive na teret roditelja), druga grupa sadrži radno sposobno stanovništvo koje je uglavnom jedini nosilac ekonomske aktivnosti zemlje, dok treća grupa obuhvata stare ljude koji su se povukli iz svake aktivnosti.

Veliki je broj faktora koji utiče na starosnu strukturu meñu kojima su najvažniji:

1. natalitet – bez obzira kakva je smrtnost stanovništva ako je veći natalitet u starosnoj strukturi veći je udeo mladog stanovništva;

2. migracije – emigraciona područja imaju veći udeo starog stanovništva, dok imigraciona imaju veći deo mladog stanovništva.

Na osnovu starosne strukture moguće je izdvojiti tri tipa stanovništva:

1. progresivni tip – odlikuje se veoma visokom stopom nataliteta, visokom stopom mortaliteta, veliki je udeo mladog stanovništva i visokim prirodnim priraštajem;

2. stacionarni tip – karakteriše se ne tako velikim udelom mladog stanovništva, a stopa prirodnog priraštaja jednaka je nuli;

3. regresivni tip – odlikuje se opadajućom stopom nataliteta i opadanjem udela mladog stanovništva u ukupnom.

Kada je reč o starosnoj strukturi stanovništva opštine Vrnjačke Banje na njeno formiranje veliki uticaj je imalo stanovništvo koje je došlo sa strane. Starosna struktura je vrlo povoljna, dok se povećao procenat starog stanovništva sa tendencijom njegovog daljeg porasta. Ako se uzme u obzir kretanje nataliteta i mortaliteta, starosna struktura će i dalje imati negativne posledice.


105

Tabela br.4: Polna i starosna struktura stanovništva 1971. 1981. 1991. 2001. 0-4 М 645 720 752 618 Ž 663 692 718 549 5-9 М 649 753 867 688 Ž 667 783 828 667 10-14 М 798 846 845 805 Ž 777 813 814 791 15-19 М 1.092 929 826 840 Ž 1.063 894 789 843 20-24 М 903 866 718 892 Ž 927 833 752 862 25-29 М 593 632 731 788 Ž 609 656 765 853 30-34 М 812 895 949 793 Ž 834 930 994 807 35-39 М 1.025 1.110 1.220 846 Ž 1.053 1.154 1.186 847 40-44 М 1.032 1.259 982 942 Ž 1.061 1.211 938 969 45-49 М 791 598 603 1111 Ž 813 576 631 1134 50-54 М 487 713 810 917 Ž 500 686 849 998 55-59 М 428 928 955 560 Ž 439 964 999 662 60-64 М 553 772 973 779 Ž 568 801 1.019 870 65-više М 1.064 1.350 1.642 856 Ž 1.094 1.404 1.720 944 UKUPNO: 21.940 24.768 25.875 26.492

Izvor:[7] Procenat mladog stanovništva (do 19 godina) je znatno nepovoljniji nego ranijih godina, dok je procenat radno sposobnog stanovništva i dalje povoljan. Povećao se procenat starog stanovništva sa tendencijom daljeg porasta. Predstavljanje starosne strukture stanovništva vrši se i na osnovu njenog grafičkog prikaza. Kao uspešno sredstvo pokazale se starosna piramida koja se zasniva na koordinatnom sistemu na čijoj Y – osi su obeležene godine starosti a na X – osi frenkvencija svake starosne grupe. Pri tome se na desnoj strani koordinatnog sistema daje starosna struktura ženskog a na levoj starosna struktura muškog stanovništva. Kako po pravilu, niža godišta imaju veću a viša manju frekvenciju, tako normalna starosna struktura prikazana grafički dobija oblik piramide sa širokom osnovom koja se prema vrhu sve više sužuje.


106

Starosna struktura stanovništva opštine Vrnjačka Banja sve više ima karakteristike regresivnog, odnosno starijeg tipa stanovništva budući da se smenjuju fertilni i omladinski kontigent stanovništva, što se može uočiti iz oblika starosne piramide za 2002.godinu.

-1200 -1000 -800 -600 -400 -200 0 200 400 600 800 1000 1200

0_4

5_9

10_14

15_19

20_24

25_29

30_34

35_39

40_44

45_49

50_54

55_59

60_64

65_69

70_74

75_79

80_84

85_89

90_94

95+

star

ost

muško žensko

Grafikon br. 3: Polna i starosna struktura stanovništva u 2002. godine

Takoñe, promene u broju stanovnika po pojedinim starosnim grupama u meñupopisnom periodu 1991.-2002. ukazuju na proces starenja stanovništva, pa se tako kontigent starog stanovništva iznad 65 godina u posmatranom periodu povećao za oko 54%.

Posmatrajući stanovništvo po velikim starosnim grupama zaključujemo da se inače nisko učešće mladog stanovništva i dalje smanjuje. U skladu sa tim, može se reći da na 100 stanovnika uzrasta do 15 godina dolazi 115 stanovnika starijih od 65 godina.

Pad nataliteta i starenje stanovništva su izazvali i promene u polnoj strukturi čija je osnovna odlika smanjenje udela muškog u ukupnom stanovništvu (koeficijent feminiteta 107).


107

Grafikon br. 4: Pad-porast stanovništva po starosnim grupama

3.4. Kretanje stanovništva Pod kretanjem stanovništva podrazumeva se promena stanja u toku vremena. Uzroke koji utiču na kretanje stanovništva delimo na:

1. prirodne (rañanje i umiranje) – vitalna statistika;

2. mehaničke (unutrašnje i spoljne migracije) – statistika migracije.

3.4.1. Stopa nataliteta i mortaliteta Rañanje (natalitet) i umiranje (mortalitet) predstavljaju dva osnovna pokazatelja prirodnog kretanja stanovništva. Natalitet utiče na brojno stanje stanovništva u pozitivnom pravcu, dok je dejstvo mortaliteta negativno jer utiče na smanjenje broja stanovnika. Statistika rañanja stanovništva zasniva se na obuhvatnju svih slučajeva rañanja dece, bez obzira da li se radi o živoroñenoj ili mrtvoroñenoj deci. Natalitet stanovništva najbolje se izražava stopom nataliteta koja pokazuje broj roñenih na 1.000 stanovnika.

nv =N/P x 1000

nv - stopa nataliteta

N - ukupan broj roñenih

P- ukupan broj stanovnika


108

Pod mortalitetom podrazumevamo broj smrtnih slučajeva koje je stanovništvo imalo u toku jednog vremenskog perioda. Pod smrtnim slučajevima treba podrazumevati samo umiranje živoroñenih ali ne i mrtvoroñenih. Mortalitet se najčešće izražava relativnim pokazateljem odnosno stopom mortaliteta koja pokazuje broj smrtnih slučajeva u toku jedne godine na hiljadu stanovnika. Stopa mortaliteta je pod velikim uticajem starosne strukture stanovništva:

m = M/P x 1000

m –stopa mortaliteta

M-broj smrtnih slučajeva

P-ukupan broj stanovnika

Mortalitet se može i grafički prikazati preko krive mortaliteta koja uvek ima isti oblik (jer je pod uticajem istih bioloških faktora) i pokazuje nam da je visoka kod odojčadi, zatim opada dostižući minimum u dvanaestoj godini starosti stanovništva da bi potom prešla u ulaznu fazu. Smrtnost se može pratiti posebno za muškarce i za žene. Uvek je veća smrtnost muškaraca osim u nekim starosnim grupama, a to su žene u fertilnom periodu.

Tabela br.5: Ukupan broj stanovništva-br.roñenih, umrlih (stope nataliteta i

mortaliteta) 1971. 1981. 1991. 2001. Broj roñenih 186 332 287 263 Broj umrlih 210 240 267 363 Ukupan broj stanovništva 21.940 24.768 25.875 26.492 Stopa nataliteta 8,48 13,40 11,09 10,0 Stopa mortaliteta 9,57 9,69 10,32 13,9

Izvor:[7] Stopa nataliteta od 8,48% pokazuje da je 1971. godine na svakih 1.000 stanovnika ove opštine roñeno 8,48 beba, dok je u 1991.godini roñeno 11,09 dece a u 2001.godini 10 dece. Od 1981.godine natalitet opada iz godine u godinu pri čemu se nastavak ove tendencije očekuje i ubuduće. Opadanje stopa nataliteta u velikoj meri opredeljeno je padom životnog standarda, sve težim uslovima dolaska do zaposlenja i rastom opšte nesigurnosti i nestabilnosti u zemlji. Uprkos padu stope nataliteta, stopa mortaliteta pokazuje da je na svakih 1.000 stanovnika umiralo 9,57 a 1991. godine na svakih 1000 stanovnika umralo je 10,32 što pokazuje da je došlo do porasta stope mortaliteta. To potvrñuju i podaci iz 2001.god. gde taj podatak iznosi 13,9.

Na osnovu prethodnih podataka zaljučujemo da je sedamdesetih godina došlo do rasta stope nataliteta ali se ovaj trend nije nastavio u osamdesetim. Nasuprot tome, imamo rast mortaliteta u celokupnom posmatranom periodu. Ove činjenice trebalo bi da budu ozbiljan pokazatelj čitavoj opštini da se adekvatnom populacionom politikom trebaju što hitnije zaustaviti ovi negativni trendovi.


109

Grafikon br.5: Prirodni proiraštaj stanovništva opštine Vrnjačka Banja

3.4.2. Prirodni razvoj stanovništva Pozitivni faktori prirodnog kretanja stanovništva sadržani u kompleksu pojava vezanih za njegov natalitet i negativni faktori vezani za njegov mortalitet, svojim dejstvom utiču na krajnje stanje prirodnog razvoja stanovništva. Prirodni razvoj će pokazati tendenciju porasta samo ako su faktori nataliteta jači od mortaliteta. Prirodni razvoj stanovništva u jednom periodu možemo meriti u njegovom apsolutnom i relativnom izrazu. Apsolutan razvoj je ravan razlici izmeñu broja roñenih i broja umrlih u jednom periodu. Ako je ta razlika pozitivna govorimo o porastu, a u slučaju negativne razlike o opadanju stanovništva. Prirodni priraštaj u relativnom izrazu predstavlja se stopom prirodnog priraštaja stanovništva. Pruža nam prirast stanovništva na 1.000 stanovnika. Ovaj kraj je dosta zahvaćen intenzivnim procesom imigracije stanovništva, posebno u meñupopisnom periodu 1991.-2002. (3.375 doseljenika), što pokazuje da postoje odreñeni uslovi za zadržavanje stanovnika u opštini. Meñutim, ovaj zaključak odnosi se samo na nekoliko naselja u opštini, što se odražava na opštinu kao celinu. Treba naglasiti i to da su migracije uglavnom usmerene ka opštinskim i banjsko-lečilišnom centru. Najveći deo selidbenog stanovništva u Vrnjačkoj Banji je sa područja Republike 55,6% dok je sa iste opštine 23,6%, a iz drugih Republika 20,8%.


110

0 1000 2000 3000 4000

1971

1981

1991

2001

Grafikon br.6: Stanovništvo doseljeno u Vrnjačku Banju

Od izuzetnog ekonomskog značaja za stanovnike opštine Vrnjačka Banja su i turističke migracije. Nacionalnu strukturu stanovništva čine Srbi (96%), Romi (0,8%) i Crnogorci (0,6%).

Na teritoriji opštine Vrnjačka Banja registrovano je oko 877 (3,3%) izbeglih lica što se nameće kao bitan socijalni problem. Važno je istaći da popisom nisu obuhvaćena raseljena lica sa Kosova i Metohije, a kojih na ovom području ima prema poslednjoj evidenciji 2.816.

3.4.3.Mehaničko kretanje stanovništva (statistika migracije) Migracije predstavljaju svako kretanje ili preseljavanje stanovništva iz mesta roñenja ili stalnog boravka na dalje ili bliže distance. Uzroci migracija su brojni i različiti. Tako da ratni pohodi i progoni, bune i ustanci, poplave i suše, nemaština i bolesti su često bili uzroci masovnih migracija. Prenaseljenost i teški uslovi života u manje razvijenim, planinskim krajevima jesu najčešći uzroci prenaseljavanja stanovnika u reñe naseljena i ekonomski razvijena područja ili gradove. Migracijama se uspostavlja regionalno – geografska i ekonomska ravnoteža izmeñu gusto naseljenih i manje razvijenih i reñe naseljenih, ali razvijenijih područja.

Moguće su različite podele migracija:

А) prema vremenu trajanja:

1. dnevne, koje obuhvataju svakodnevno putovanje velikog broja radnika koji žive na selu a rade u gradu;

2. nedeljne, označavaju kretanje od petka do ponedeljka radnika koji stanuju daleko od radnog mesta i kojima se ne isplati svakodnevno putovanje na posao;

3. sezonske, vezane za posao koji se obavlja samo u toku letnje sezone;

4. stalne, koje označavaju iseljavanje grañana iz naše zemlje u inostranstvo i doseljavanje u Srbiju iz drugih država.


111

B) sa aspekta državne pripadnosti:

1. spoljne (pokretljivost van državnih granica);

2. unutrašnje (unutar zemlje).

Posle Drugog svetskog rata unutrašnje migracije su se dosta razvijale u našoj zemlji. Obnova i izgradnja ratom opustošene zemlje pokrenuli su ogromnu masu stanovništva bez obzira na pol i starost. Tokovi migracija su usmereni iz sela u gradove, iz planinskih gusto naseljenih u bogatije ravničarske krajeve, prema gradilištima, fabrikama i industrijskim centrima. To kretanje podseća na reke koje se neprekidno spuštaju niz planine ili na strujanje stalnih vetrova iz viših prema nižim krajevima. Ovakvo kretanje nije zaobišlo ni vrnjačku opštinu, gde je stanovništvo došlo sa raznih strana. Iz okolnih sela naselilo se 9% a iz okoline Rasine, Aleksandrovačke Župe, Gruže, Lepenice, Levča i Temnića 11,6%. Iz naselja sa ostalog dela uže Srbije 25,4%, iz Vojvodine 15%, sa KiM 6,8% i BiH 13,2%, Hrvatske 11,2%, Slovenije 2,2% Makedonije 4,6% Crne Gore 7,5% dok oni koji su radili u inostranstvu pa su se doselili ima 2,5% (podaci su iz 1961.) Osnovni razlog masovnog naseljavanja stanovnika u ovu opštinu do šezdesetih godina jeste izuzetan geografski položaj i razvoj turizma u Banji, što je uslovilo nagli razvoj ove opštine. U to vreme, Vrnjačka Banja kao opština u razvoju bila je privlačna za mnoge ali sporiji tempo zapošljavanja i zapostavljanje turizma kao pokretačke snage opštine izazvalo je smanjenje broja doseljenog i povećanje broja stanovnika koji se iseljavaju iz Vrnjačke Banje.

4. STRUKTURA STANOVNIŠTVA Pri razmatranju strukture stanovništva polazimo od obrazovne strukture jer sistem obrazovanja zauzima jedno od centralnih pitanja teorije i politike privrednog razvoja, kako sa aspekta nacionalne privrede tako i sa aspekta regionalnih privrednih celina. Sistem obrazovanja je ključno pitanje ekonomskog rasta i jedan od glavnih dimenzirajućih činilaca privrednog razvoja. 4.1. Stanovništvo prema stepenu obrazovanja Analiza stanovništva prema stepenu obrazovanja pokazuje nam kvalitativnu stranu radne snage na jednom području. Analizom zaposlenih prema školskoj spremi možemo doći do podataka sa kakvim radnim potencijalom raspolaže opština. Za obeležje obrazovanja stanovništva karakteristično je da se ne popisuje celokupno stanovništvo, nego samo onaj deo koje je dostiglo odreñeni broj godina starosti i od koga se moglo očekivati da bude pismeno odnosno da je završilo neku školu. Na osnovu opšte priznate kvalifikacije o završenoj školi dobija se struktura po stepenu stručnog obrazovanja. Radnici koji nemaju odgovarajuće dokumente o završenom školovanju smatraju se nekvalifikovanim radnicima, a ostali se svrstavaju u jednu od preostalih sedam grupa: polukvalifikovani, kvalifikovani, visokokvalifikovani, niže, srednje, više i visoko stručno obrazovanje. Osnivanje industrije i razvijanje turizma naglo su zamenili nekadašnju kvalifikacionu strukturu u ovoj opštini, a samim tim i prosvećenost


112

stanovništva ne samo banje već i ostalih naselja. Prilikom puštanja u rad pojedinih fabrika, grañevinskih preduzeća i turističko-ugostiteljskih organizacija glavnu i jedinu visokokvalifikovanu radnu snagu činili su radnici iz same banje. Polukvalifikovana i nekvalifikovana radna snaga tih prvih godina bila je uglavnom iz banje ili njenih sela. Meñutim, iz godine u godinu ta slika se menjala pa je stanovništvo koje je bilo zaposleno postepeno sticalo više stručne kvalifikacije tako da je broj visokokvalifikovanih radnika stalno rastao, dok je broj nekvalifikovanih opadao.

Analizom radne snage opštine Vrnjačka Banja došlo se do odreñenih zaključaka koji nisu naročito ohrabrujući. Više od polovine stanovništva opštine je bez školske spreme ili sa osnovnim obrazovanjem što odreñuje položaj radne snage kao faktora privrednog razvoja. Postoje pozitivne tendencije ali su one ipak male i nedovoljne da bi se popravila globalna obrazovanost stanovništva. Takoñe, analizom stanovništva starog 15 i više godina, prema školskoj spremi dolazimo do podataka o kvalitativnoj strani stanovništva raspoloživog u opštini. Učešće nepismenih meñu onima preko 15 godina beleži značajnu tendenciju pada ali ono ipak postoji. Nepismenost je najveća kod starog stanovništva i veći je procenat kod ženskog. Iako je procenat nepismenih smanjen u poreñenju sa procentom nepismenih za užu Srbiju (6,9%), taj procenat je veliki.

Kada posmatramo obrazovni nivo stanovništva možemo zaključiti sledeće:

- obrazovni nivo stanovništva ima tendenciju rasta,

- obrazovni nivo poklapa se sa stepenom razvijenosti privrede datog područja.

Učešće nepismenih meñu onima sa preko 15 godina starosti beleži tendenciju pada, ono je sa 48,6% koliko je bilo 1981. godine palo na 38,28% u 1991.godini, mada je ovaj podatak nepovoljan i poražavajući za ovu opštinu. Obrazovna struktura stanovništva ima poseban značaj u demografskim istraživanjima, s obzirom na uticaj koji ima prirodno i migraciono kretanje stanovništva.

0 1000 2000 3000 4000 5000 6000

Nepoznato

Više i visoko obrazovanja

Srednje obrazovanje

Osnovno obrazovanje

Nepotpuna osnovna škola

Bez školske spreme

žensko muško

Grafikon br.6: Stanovništvo staro 15 i više godina prema polu i školskoj spremi 2001. godine


113

U obrazovnoj strukturi stanovništva starog 15 i više godina na području Vrnjačka Banja (2002.) završena srednja škola je najčešći vid obrazovanja kod oba pola (43% stanovnika). Na drugom mestu je osnovno obrazovanje (23% uglavnom starijeg stanovništva) dok je 10% odnosno 2.326 stanovnika sa višom i visokom stručnom spremom. Značajno je napomenuti da je skoro 50% stanovništva opštine na nivou osnovnog i nižeg obrazovanja, što zahteva veće angažovanje kroz dokvalifikaciju, prekvalifikaciju i programe permanentnog obrazovanja. Iako je zabeležen trend smanjenja broja nepismenih u poslednjih deset godina i dalje je prisutan značajan procenat nepismenog stanovništva (790 stanovnika), posebno ženskog (5,7% starog stanovništva). 4.2. Učešće i kretanje poljoprivrednog stanovništva u ukupnom u

opštini Vrnjačka Banja Statistika mnogih zemalja sve više primenjuje klasifikaciju stanovništva na poljoprivredno ii nepoljoprivredno. Prva kategorija sadrži isključivo stanovništvo koje se bavi i živi od poljoprivrede, dok nepoljoprivredno stanovništvo obuhvata sve ostale izvore za život. Ova klasifikacija prestavlja klasifikaciju stanovništva po mestu u kome ono živi, tj. stanovništvo koje živi na selu i u gradu. Time ona nosi obeležje jedne vrste teritorijalne klasifikacije. Učešće poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu koristi se kao pokazatelj stepena razvijenosti opštine.

Brži privredni razvoj znači veću zaposlenost, a veća zaposlenost omogućava brži transfer radne snage iz poljoprivrde. Pomeranje radne snage od primarnog ka tercijalnom sektoru omogućava povećanje opšteg nivoa produktivnosti rada. U uslovima nerazvijenosti privrede dominira poljoprivredno stanovništvo u strukturi stanovništva. To je bio slučaj i sa opštinom Vrnjačka Banja. Razvoj proizvodnih snaga doveo je do smanjenja poljoprivrednog stanovništva u ukupnom. Sa izgradnjom i širenjem Vrnjačke Banje i njenim pretvaranjem u turističko naselje došlo je i do promene zanimanja njegovog stanovništva, što je uticalo na izgled i značaj poljoprivrede kao privredne grane. Ukupan broj poljoprivrednog stanovništva u posmatranoj opštini opada ukazujući da ova delatnost nije primarna u Vrnjačkoj opštini. Analizom strukture aktivnog poljoprivrednog stanovništva zaključuje se da nju čini veći broj žena nego muškaraca. Uporeñujući strukturu dobija se odnos 1:1,24 u korist žena.

4.3. Stanovništvo prema aktivnosti Podela ukupnog stanovništva na aktivno i neaktivno izvršena je na osnovu toga da li ono učestvuje ili ne u procesu rada. Aktivno stanovništvo je sinonim radne snage. Učešće u društvenom radu priznaje se samo onima koji obavljaju društveno koristan rad iz koga dobijaju sredstva za život. Sva druga lica smatraju se neaktivnim. Udeo aktivnog u ukupnom stanovništvu opredeljuje opštu ekonomsku i drugu aktivnost zemlje, gde svako povećanje tog udela znači i novu mobilizaciju proizvodnih snaga zemlje.

Obim aktivnog stanovništva zavisi od:


114

1. starosne strukture (aktivno stanovništvo se formira iz radnog kontigenta, ali to ne znači da nema aktivnog stanovništva pre ili posle tih godina). Mada je sve manje aktivnog stanovništva u mladim i starim godinama, tako da može se zaključiti da izrazito mlada populacija nema velikog udela u aktivnom stanovništvu;

2. socioloških faktora, pri čemu povećano aktiviranje žena značiće veći broj aktivnog stanovništva;

3. ekonomske strukture, učešća poljoprivrednog i nepoljoprivrednog stanovništva, gde poljoprivredno ostaje aktivno i posle šezdesete godine pa su stope aktivnosti visoke kod zemalja koje imaju visoko učešće poljoprivrednog stanovništva u ukupnom.

Kritična masa aktivnog stanovništva opštine Vrnjačka Banja iznosi 44,2% ukupnog stanovništva pri čemu prednjači stopa aktivnog muškog stanovništva sa 50,5%, dok je 34,4% izdržavanog stanovništva. Posmatrajući kroz period od popisa 1971.godine evidentno je opadanje udela izdržavanog stanovništva, a porast udela aktivnih i lica sa ličnim prihodom. Navedene tendencije u kretanju stanovništva ove opštine prema aktivnosti najbolje ilustruje koeficijent ekonomske zavisnosti (odnos broja lica sa ličnim prihodima i izdržavanih i broja aktivnih lica) koji pokazuje tendenciju smanjenja u posmatranom periodu (sa 129,2 u 1971.godini na 125,7 u 2002.) Učešće poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu iznosi 5,1% dok je učešće njegovog aktivnog dela u ukupnom aktivnom stanovništvu 8%

44.2%

21.2%

34.4%

0.2%

Aktivno stanovništvo Lica sa ličnim prihodom

Izdržavano stanovništvo U inostranstvu kraće od 1 god.

Grafikon br.7: Stanovništvo Vrnjačke Banje prema aktivnosti u 2001.

godini


115

4.4. Zaposlenost i nezaposlenost Ljudski resursi i tržište radne snage mogu se posmatrati višestruko kroz prizmu zaposlenosti i nezaposlenosti. Radni kontigent stanovništva, kao izraz starosne strukture i aktivno stanovništvo (radna snaga) kao izraz ekonomske strukture stanovništva su kvantitativni pokazatelji čiji obim prevazilazi privredne mogućnosti ove opštine.

Stepen zaposlenosti ukupnog stanovništva opštine je 32,8% i radno sposobnog 52,8%. Visoko učešće zaposlenih u prerañivačkoj industriji (36% zaposlenih u privredi) i vanprivredi (27,5%). Na birou za zapošljavanje registrovano je 4.154 nezaposlenih lica i to uglavnom ženske populacije (2.258), a nesporno je da ovaj problem može biti relativiziran samo kroz ekonomski razvoj.

Negativan prirodni priraštaj, pad stope fertiliteta, migracioni procesi, demografsko pražnjenje brdsko-planinskog područja, nepovoljna starosna struktura aktivnog stanovništva odnosno deficitarnost mladih generacija potrebnih za obnavljanje radnog kontigenta stanovništva jasno ukazuju da se odreñeni aspekti radne snage u narednom periodu mogu predstavljati jedan od problema i jedno od značajnih ograničenja razvoja opštine.

5. PROJEKCIJE STANOVNIŠTVA ZA 2010.GODINU Potrebe za izradom projekcija stanovništva postaju sve veće. Jedan od glavnih razloga ovoj potražnji je relevantnost demografskih projekcija u izradi većine ekonomskih planova i projekata. Tako, za planiranje novih radnih mesta neophodno je znati ne samo budući ukupan broj stanovnika u radnom dobu starosti, već i njihovu distribuciju po polu, starosti, aktivnosti, stručnoj spremi, zaposlenosti i sl. Tridesetih i četrdesetih godina prošlog veka verovalo se da se budući broj stanovnika može realno predvideti, ukoliko se prostudiraju pažljivo sadašnji statistički podaci i prošla iskustva. Meñutim, neočekivane promene koje donosi rat dovode do toga da se mnogi analitičari pitaju vredi li uopšte davati bilo kakva predviñenja. Danas preovaladava stav da iako ne postoji nikakva sigurnost u oceni budućeg stanovništva, projekcije treba raditi jer omogućuju ocenu bar aproksimativnog broja stanovnika. 5.1. Metode za prognozu stanovništva Klasifikacija metoda demografskih projekcija može se vršiti prema nekoliko principa: prvi, gde prikupljamo sve metode koje služe ocenjivanju specifične karakteristike, bez obzira na to kakvi se podaci traže. Zatim, metode koje se ocene grupisati prema obimu i tipu potrebnih podataka i treći, najpogodniji metod, odnosno princip klasifikovanja metoda je klasifikovanje prema logičkim principima na kojima se njihova upotreba zasniva. Po ovom principu postoje matematički i analitički metod projekcije. Matematički metod, kao najjednostavniji metod ocene budućeg stanovništva, polazi od broja lica odreñenog popisom u nekom skorijem periodu, na koji se primenjuje stopa porasta kao funkcija vremena. Stopa se odreñuje posmatranjem prošlog porasta


116

cilja jednačine u kojoj su stope porasta kao funkcija vremena i gde se nekada koriste zakoni porasta stanovništva. To i jeste jedno od glavnih razloga zašto je ovaj metod nazvan matematički. Glavna karakteristika ovog metoda po čemu se bitno razlikuje od drugih metoda, jeste njegova primena u dobijanju budućeg broja ukupnog stanovništva, a ne njegova struktura obzirom da se bazira na pretpostavkama o ritmu porasta ukupnog stanovništva tokom vremena. Dakle, upotreba ovog metoda predstavlja konstantnost, odnosno postepenu evoluciju karakteristika stanovništva (demografskih, ekonomskih, socijalnih) u vremenu. Zbog toga, njegova primena nije pogodna kada postoje nagle ekonomske ili socijalne promene u društvu i kada strukture stanovništva pokazuju velike nepravilnosti. Analitički metod se sastoji u posebnom proučavanju dosadašnjih promena i davanja hipoteza o budućim promenama komoponenata kretanja stanovništva – fertiliteta, mortaliteta i migracije. Dakle, ovaj metod se zasniva na odnosu starosne strukture, fertiliteta, mortaliteta i migracija. Pošto je poznato da je sadašnja starosna strukrtura stanovništva rezultata delovanja ovih faktora u prošlosti, tako oni takoñe odreñuju i budući obim i strukturu stanovništva. U ovom radu biće korišćen matematički metod a korišćena funkcija aritmetička, obzirom na raspoloživost podataka i karakter prognoze (kratkoročna) demografske pojave. Kod aritmetičkog metoda koristi se jednačina:

Pn+t = Pn+ t x R

U ovoj formuli Pn predstavlja broj stanovnika prema drugom popisu, t broj godina do godine za koju se vrši prognoza u odnosu na baznu godinu, R predstavlja prosečni godišnji porast a dobija se:

R= (Pn – Po) / n

Gde je Po broj stanovnika prema prvom popisu, a n broj godina koji je proistekao izmeñu dva popisa. U vezi prognoze stanovništva postavlja se hipoteza koja može biti pesimistička, optimistička i realna. Pesimistička hipoteza polazi od dominacije uticaja negativnih trendova. Optimistička podrazumeva ostvarenje svih pretpostavki predviñanja dok realna smatra da će se neke pretpostavke ostvariti a neke ne, odnosno pretpostavlja umanjene vrednosti pesimističke i optimističke varijante.

5.2. Projekcija ukupnog stanovništva na teritoriji opštine Vrnjačka

Banja Kod projekcije ukupnog stanovništva polazi se od pretpostavke da će budućnost ličiti na prošlost jer su demografske pojave obično dugoročne. Ukoliko raspolažemo podacima sa dva zadnja popisa, metodom linearne ekstrapolacije (za period posle poslednjeg popisa stanovništva) vrlo lako ćemo doći i do projekcije stanovništva u budućnosti. Ako pretpostavimo da će stanovništvo rasti isto kao izmeñu zadnja dva popisa, pomoću aritmetičke stope rasta dobijamo:

R = (P2-P1)/n = (26.492-25.875)/10 = 61,70

P2010= P2+ txR= 26.492 + 10x61,70 = 27.109


117

Pošto je prosečan godišnji prirast pozitivna veličina i iznosi 61,70 stanovnika, to će 2010.godine biti 27.109 stanovnika na teritoriji opštine Vrnjačaka Banja.

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

1971 1981 1991 2001 2010

Projekcija ukupnogstanovništva

Grafikon br.9: Prikaz projektovanog stanovništva za 2010.godinu

Realna hipoteza predviña da će stanovništvo u opštini Vrnjačaka Banja u desetogodišnjem periodu 2001.-2010.godine rasti godišnje za 61,70 stanovnika tako da bi ukupan broj bio 27.109 stanovnika 2010.godine. Meñutim, prilokom projekcije ne možemo se zadovoljiti samo realnom hipotezom već moramo uzeti u obzir i optimističku i pesimističku varijantu. Na osnovu analize faktora koji bi doveli do ostvarivanja neke od ove tri hipoteze moguće je odrediti koja će se hipoteza i ostvariti. Optimistička hipoteza predpostavlja da će u 2010.godini opština Vrnjačka Banja imati još veći broj stanovnika, odnosno da će stanovništvo rasti još više nego što je predviñeno. Ova hipoteza će biti ostvarena samo uz poboljšanje materijalne osnove života u opštini. Da bi do toga došlo neophodno je pokretanje celokupne turističke privrede kao osnovnog nosioca privrednog života, a koji bi uzrokovao i porast svih ostalih aktivnosti u opštini. Pokretanje turističke privrede značilo bi da turistička sezona ne traje dva do tri meseca kao sada već tokom cele godine. Vrnjačka Banja za to ima potencijala i mogućnosti i to treba iskoristiti što pre. Za razliku od optimističke varijante, pesimistička predviña dalje širenje ekonomske krize i pad životnog standarda, što će povećati broj emigranata i smanjiti stanovništvo ove opštine. 5.3. Projekcija stanovništva prema polu Ukoliko pri projekciji stanovništva prema polu koristimo aritmetički metod, kao i u prethodnom predviñanju dolazimo do sledećih rezultata. Projekcija ženskog stanovništva:

R = (P2-P1)/n = (13.665-13.235)/10= 43


118

P2010= P2+ txR=13.665+10x43=14.095 Projekcija muškog stanovništva:

R = (P2-P1)/n = (12.827-12.640)/10=19

P2010= P2+ txR= 12.827+10 x19= 13.014 Na osnovu realnog predviñanja uočavamo da će se u budućnosti nastaviti tendencija većeg učešća ženskog u ukupnom stanovništvu u opštini Vrnjačka Banja. To je posledica dogañaja iz prošlosti (Nato agresija iz 1999.godine). 5.4. Projekcija starosne strukture stanovništva opštine Vrnjačka Banja Pri izradi projekcije stanovništva po starosnim grupama radi lakše analize polazi se od grupisanja ukupnog stanovništva u tri starosne grupe: 0-14, 15-64, 65 i više. Koristeći kao i do sada isti metod analize u 2010.godini treba očekivati sledeće stanje stanovništva. Stanovništvo od 0-14.godina starosti:

R = (P2-P1)/n =(4.118-4.824)/10= -71

P2010= P2+ txR=4.118 + 10x(-71)= 3.408 Prema dobijenim podacima realno je očekivati da će u 2010.godini biti zabeležen pad broja stanovnika od 0-14 godina i to sa 4.118 na 3.408 stanovnika. Pošto se predviña da će doći do pada broja stanovnika u ovoj starosnoj grupi u 2010.godini da bi se sprečilo takvo kretanje potrebno je preduzeti radikalne poteze koji bi doveli do porasta novoroñene dece. Stanovništvo od 15-64 godina starosti:

R = (P2-P1)/n =(17.313-17.689)/10= -38

P2010= P2+ txR=17.313 + 10 x(-38)=16.933 Pri predviñanju realne hipoteze stanovništvo doba starosti 15-64.godine trebalo bi biti 16.933. Ako bi pošli od činjenice da upravo ova starosna grupa učestvuje u stvaranju društvenog proizvoda, njeno učešće od 68,53% u ukupnom stanovništvu je zadovoljavajuće. Sa druge strane, ako bi pogledali neke druge realne podatke možemo doći do drugačijih zaključaka. Godine 2010. stanovništvo starosti 5-14 godina ima 2.951 stanovnika, ta grupa prelazi u sledću dobnu grupu 15-64.godina i ova starosna grupa prelazi u sledeću 64 godina i više. Na osnovu ovih podataka može se primetiti da će doći do smanjenja broja stanovnika u većem iznosu nego što to predviña realna hipoteza. Stanovništvo staro 65 i više godina starosti:

R = (P2-P1)/n =(3.788-3.362)/10= 42,6

P2010= P2+ txR=3.788 + 10 x(42,6)=4.214 Realna hipoteza predviña 4.214 stanovnika 65 i više godina u 2010.godini. Zabrinjavajuća je činjenica koja pokazuje da stanovništvo koje nije radno sposobno sve više postaje zastupljenije u ukupnom stanovništvu. Ovakvo kretanje nije karakteristično samo za vrnjačku opštinu već se slobodno može


119

reći da ono važi za celu Srbiju. Na osnovu tih podataka realno je postaviti pesimističku hipotezu.

0

5000

10000

15000

20000

1971 1981 1991 2001

godinе

bro

j sta

no

vn

ika

0-14 god.

15-64 god.

65 i više

Grafikon br.9: Projekcija stanovništva prema starosti

5.5. Predviñanje starosne strukture radnog kontigenta Analizu starosne strukture radnog kontigenta izvršavamo podelom stanovništva na tri grupe. Prvu grupu čini stanovništvo 15-24 godina starosti, drugu grupu od 25-49 i treću od 50-64 godina starosti. Stanovništvo staro 15-24.godine:

R = (P2-P1)/n =(3085-3522)/10=-43,70

P2010= P2+ txR=14.387+10(-43,70)=2.648

Stanovništvo staro od 25-49 godine:

R = (P2-P1)/n =(8.999-9.021)/10=-2,20

P2010= P2+ txR=14.387+10(-2,20)=8.977

Stanovništvo staro 50-64.godine:

R = (P2-P1)/n =(5.605-4.868)/10=74,10

P2010 = P2+ txR=14.387+10(74,10) = 6.346 Na osnovu prethodno dobijenih podataka dolazimo do veoma zabrinjavajućih činjenjica. Stanovništvo iz prve grupe je generacija koja je dospela u doba kada traži zaposlenje i predstavlja važan potencijal zemlje. Negativan trend koji se odražava još od 1971.godine se nastavlja i dalje. Razlog smanjenja ove starosne grupe je i smanjenje nataliteta u opštini Vrnjačka Banja. Stanovništvo starosne grupe 25-49.godina takoñe ima pad. Ova dobna grupa najviše doprinosi razvoju i unapreñenju opštine, pa ovako veliko smanjenje ove grupe stanovništva sigurno ne ide u korist privrednom razvoju opštine. Kada je reč o


120

trećoj grupi, većina stanovništva iz nje nije više radno sposobna. Ovaj podatak nam pokazuje da je sve manje stanovnika koji treba da budu zaposleni i koji treba da doprinesu većem razvoju opštine, dok je sve više stanovnika koji nisu radno sposobni.

0

2000

4000

6000

8000

10000

1971 1981 1991 2001

godinе

bro

j sta

no

vn

ika

15-24

25-49

50-64

Grafikon br.10: Prikaz realne hipoteze radno sposobnog stanovništva

6. ZAKLJUČAK Većina u ovom radu korišćenih podataka publikovana je od strane zvaničnih institucija ove zemlje, mada mnogi od njih nisu realni. U skoro svim oblastima vezanim za stanovništvo, koje su prikazane u ovom radu, izražene su negativne tendencije. Razlozi ovakvih kretanja su veoma teški uslovi života koji su karakterisali većinu našeg posleratnog razvoja, a koji su dostigli vrhunac u poslednjoj deceniji XX veka (desetine hiljada ljudi je poginulo ili je obogaljeno, stotine hiljada ljudi je moralo trajno da napusti svoj dom, doživeli smo drugu po veličini hiperinflaciju u svetu, drastično je povećan broj obolelih kao i smrtnost stanovništva). Sve je to uticalo na kretanje stanovništva u opštini Vrnjačka Banja tako da su se tendencije izražene u ovoj opštini uklopile u opšte tendencije u celoj Srbiji. Pred Vladom Srbije postavljen je važan problem, rešavanje pitanja vezanih za stanovništvo, za povećanje broja stanovnika, za poboljšanje uslova života. Neophodno je adekvatnom populacionom politikom podstaći rast stanovništva i podizanje kvaliteta življenja, jer se samo na taj način može postići i ekonomski razvoj zemlje, gde će svi grañani biti zadovoljni. Do povoljnije strukture stanovništva opštine Vrnjačka Banja treba doći preko jačanja turizma i podizanja kvaliteta ugostiteljstva na viši nivo, daljoj izgradnji i sa više ulaganja. Potencijal Vrnjačka Banje je širom poznat, kako u zemlji tako i u inostranstvu. Treba opet postići nivo turističke posećenosti iz 1989.godine što predstavlja zlatnu godinu turističe posećenosti, kada je zabeleženo preko milion i petstotina hiljda noćenja u toku godine.


121

LITERATURA: 1. Breznik, D., Demografija, Analiza metodi i modeli, Naučna knjiga, Beograd

1990.god.

2. Todorović, G., Projekcije stanovništva – teorijsko metodološka studija,, Indtitut društvenih nauka, Beograd 1978.god.

3. Rosić, I., Čobeljić, N., Strukturne promene i funkcionisanje privrede, Komino trade, Kraljevo, 2000.god.

4. Sotirović, M., Vrnjačka Banja i okolina, opština Vrnjačka Banja 1989.god.

5. Opštine u Srbiji, Republički zavod za statistiku, Beograd 1991.-2001.god.

6. Program razvoja opštine Vrnjačka Banja 2005-2015., Rebublički zavod za razvoj, Beograd, 2005.god.

7. Razne publikacije Skupštine Opštine Vrnjačka Banja

8. Statistički godišnjak Srbije, Republika Srbija, Republički zavod za informatiku i statistiku, Beograd, 2001.god.

9. Uporedni pregled broja stanovništva, Republički zavod za statistiku, popis stanovništva, domaćinstava i stanova, Beograd, 2002.god.

Documents

Analiza kretanja strukture i obima stanovništva opštine ...scindeks-clanci.ceon.rs/data/pdf/0350-0373/2008/... · Stipendist Ministarstva nauke Srbije ... Reljef je mešovitog ravničarskog