An Córas Imshruthaithe 26&27

???? Cén fath go bhfuil Córas Imshruthaithe ag teastáil uain????

Coras ‘taisteal’ do orgánaighCén fáth??1.Ocsaigin & cothaigh ag gach ceall 2. Fáil réidh le fuíollábhar ó cealla

• ORGÁNAIGH AONCHEALLACH (Amoeba/Baictéar) tarlaíonn sé trí idirleathadh

• ORGÁNAIGH ILCHEALLACH níos coimpléascaí (ainmhithe móra)

tá chóras im shruthaithe speisialta ag teastáil

Bíonn na cuidanna seo a leanas i córas imshruthaithe:

1. Leacht, an fuil2. Caidéal (pump), ar a dtugtar an chroí3. Fuileadáin, feadáin chun an fuil a iompar go dtí na cealla go léir

http://video.about.com/heartdisease/How-the-Heart-Functions.htm

Córas Imsruthaithe an duineCóras Dúnta Dúbailte – 1. Córas na scamhóga

(bailaíotar an O² anseo & cuirtear an CO² amach as an fuil) &

2. Córas Sistéamach don corp cuirtear an fuil lán do O² timpeall an choirp...

Tá 2 córas (scámhóga & sistéamach) & MAR SIN 2 thaobh don chroí (clé& deis).

• TAOBH DEIS- lán de fhuil dé-ocsaiginithe (fuil gan O²)a théann go dtí na scamhóga & ansin ar ais go dtí an croí

• TAOBH CLÉ- lán de fuil

ocsaiginithe (fuil le O²) a théann timpeall an chorp & ar ais go dtí an chroí.

Ach….Cén fath go bhfuil OCSAIGIN (O²) ag teastáil ag cealla do chorp?

Riospráid- Chun Glucóis a bhrise síos chun an fuinneamh a scaoileadh as.

1. NA FUILEADÁINIompraíonn na fuileadáin fuil timpeall an chorp. Is iad na:

1. Artairí, 2. Féitheacha & 3. Ribeadáin na fuileadáin sa córas

(a) ARTAIRÍFeidhm:• Iompar fuil ón gcroí• Iompar fuil ocsaiginithe* Structúir: • Níl chomhlaí (valves) acu• Balla tiubh, láidir • Tá cuisle (pulse) de bharr brú

fola mór

An líneáil istigh- intéiliamSraith lár – matán & snáithíní leaisteacha

Lúman– áit a ritheann an fuil

(b) FÉITHEACHAFeidhm:• Iompar fuil dé-ocsaiginithe (seachas

féith scamhógach)• Iompar fuil ar ais go dtí an croí Structúir:Chomhlaí (valves) nach ligean don fhuil ach ghabháil treo amháin• Balla tanaí• Cóngarach do dromchla an craiceann• Níl cuisle (pulse) acu

comhla

Trasghearradh fiocháin fola

Ainmnigh 2 príomh difríochtaí idir artairí & feitheacha????

(c) RIBEADÁIN (capillaries)• Fuileadáin is lú Feidhm:• Chun substaintí riachtanach

m.sh. O₂, glúcós, fuíollábhar gabháil isteach/amach tríd na chealla.

m.s. Ailbheolais clúdaithe I ribeadain fola.

2. An Fhuil• Páirt leachtach – an plasma, (55% toirt)• Páirt sholadach – na fuilchealla, (45%) (a) Fuil cealla bána (b)Fuilchorpíní dearga & (c) Pláitíní.

Is é 7.4 pH an fhuil*

Plasma• (Leacht buí 90% uisce & 10% d’ábhair tuaslagtha). Feidhm: Méan iompair do fuilchealla & do substaintí tuaslagtha: cothaithigh (glúcós), Hormóin (inslin, aidréanailín..), Gáis , Salainn, Fuíollábhair…

• Chun an fhuil a chosc ó théachtadh nuair a bhíonn sí á stóráil baintear an fibrinigin aisti. Tugtar séiream ar fhuil gan fibrinigin.

Plasma: An chuid leachtach den fhuil.Séiream: Plasma na fola gan fibrinigin ann.

(a)Fuilchealla Dearga

• Cruth diosc= achar dromchla mór= (níos mó ocsaigine)

• Déantar iad smior dhearg cnámha• Ní bhíonn núicléas/miteacoindrí• Maireann siad 120 lá & bristear síos

sa Liathán (spleen) & san Ae (iarann iontu a athúsáid).

• Bíonn lí (pigment) haemaglóibín acuFeidhm: Iompar O₂

(b) Fuilchealla Bána• Níos mó ná dearg & bíonn núicléas iontu• Déantar iad i smior na gcnámh & aibíonn siad

sa chóras limfeachFeidhm: Trid in aghaidh galair srl.

Dhá chineál fuilchealla bána:

(i) Limficítí agus (ii) Monaicítí.

Limficítí & Monaicítí (fuilchealla bána)

• Limficítí: Déantar iad i smior na gcnámh, aibíonn sa chóras limfeach. Cuireann siad antashubstaintí ar fáil in aghaidh baictéir & víris. Ionsaíonn na hantashubstaintí cealla eachtrannacha, loiteann siad iad.

•Monaicítí:Feidhm cosantach- ionsaíonn siad baictéir &cealla marbha ‘fagaicíteach’.

(c) Pláitíní Fola• Iarsmaí beaga de chealla móra• Ní bhíonn aon núicleas iontu• Cabhraionn na pláitíní le

téachtadh na fola (clotting)• Fuilchealla is lú.

Feidhmeanna na Fola (achoimire)

1. Iompar:2. Cosaint:

• Fuilchealla bána- antashubstainti ar fáil • Pláitíní fola- téachtadh na fola.

3. Rialú:

• Méid uisce & salainn sna cealla.• Teocht an choirp a rialú.

Fuilghrúpaí- O, A, B, AB• Ar na fuilchealla dearga bíonn

gliceapróitéiní.• Feidhmíonn siad mar antaiginí

& spreagann foirmiú antashubstaintí sa bhfuil.

• 2 chineál antaiginí: antaigin A &

antaigin B. • Dá bharr seo bíonn 4 chineál

fuilghrúpaí ann bunaithe ar na hantaiginí a bhíonn ar na fuilchoirpíní

Grúpaí Fola • fuil ghrúpa A – antaigin A

ar dromchla• fuil ghrúpa B – antaigin B

ar dromchla• fuil ghrúpa AB –antaigin

A & B ar dromchla• fuil ghrúpa O - Níl aon

antaigin ar dromchla.

Fachtóir Rhesus & do fuilghrúpa• Cineál grúpáil fuil eile. • Daoine le fachtóir D deirtear go

bhfuil siad Rh+ (rhesus deimhneach) -Timpeall 85% daoine.

Daoine gan fachtóir D deirtear go bhfuil siad Rh- (rhesus diúltach)• Chun fuil daoine a aicmiú úsáidtear

na dhá chóras. M.s grúpa O+

Fachtóir Rhesus- fabhanna….• Le linn toirchis- bean atá Rh-

le linbh atá Rh+, d’fhéadfadh roinnt de antaiginí an linbh trasnú isteach i gcóras fola na máthar.

• Spreagann na hantaiginí seo foirmiú antashubstaintí I fuil na máthar a cuireaann isteach ar forbairt fuilchealla dearga an featas. Ní fadhb í seo de ghnáth ar an gcéad toircheas.

An Chroí• Orgán matánach Suíomh: taobh thiar den steirneam, beagán ar chlé sa tóracs, idir na scamhóga • Tugann an peireacairdiam

(scannán timpeall croí) cosaint – cosc ar frithcuimilt nuair a bhíonn sé ag bualadh I gcoinne an cliabhán.

• Balla- Matán cairdiach (Ní tuirsaíonn sé).

• Foinse fuil féin: ionas gur féidir le cealla na croí ocsaigin a fháil – Na Fuileadáin Corónacha (coronary).

An Chroí- Lasmuigh:

Struchtúr Inmheánach4 seomraí sa chroí: • 2 uachtarach le

bhallaí tanaí na t-aitriam.

• 2 seomraí íochtarach le bhallaí tiubha na méadailín

• Roinnte ag an seipteam

Tá feidhmeanna difriúla ag an dhá taobh.

Aitriam deas – faigheann sé fuil déocsaiginithe ón gcorp tríd an vena cava íochtarach & ón ceann tríd an vena cava uachtarach.• Méadailín deas- faigheann sé

fuil ón aitriam deas & cuireann sé é amach dul go dtí na scamhóga trí an artaire scamhógach.

• Aitriam clé -faigheann sé fuil ocsaiginthe óna scamhóga tríd na féitheacha scamhógach

• Méadailín clé – faigheann sé fuil ón aitriam clé & cuireann sé é go dtí an corp tríd an aorta)

Seipteam

Uachtarach

Vena CavaÍochtarach

Comhlaí– struchtúr nach ligean do fuil cúl sreabhadh (backflow) sa chroí.Comhlaí sa chroí:• Bíonn comhlaí le fáil idir an t-aitriam & an

mhéadailín.Ar an taobh deis - 1. Comhla ThríchuspachAr an taobh clé- 2. Comhla Dhéchuspach• Tá na comhlaí seo ceangailte go ballaí an

méadailín le na chordae tendinae.• Tá 3. comhlaí chorránach idir an méadailín dheis

& an artaire scamhógach ceann eile idir an méadailín chlé & an aorta.

Comhlaí (Valves) an Chroí

Comhla Thríchuspach

Comhla Déchuspach

comhlaí chorránach Scámhógach

comhlaí chorránach an Aorta

Chordae Tendinae

Timthriall Cairdiach: (Céimeanna i mbuaile an chroí)

• Tógann buaille chroí amháin 0.8 s. Buaileann an chroí timpeall 70 uair gach nóiméad.

1. TÉANN AN FUIL ISTEACH SA CHROÍ• Tá na aitriam & na méadailín scoilte (diastól). Téann an fuil isteach sna

aitria (tríd na venae cavae & féitheacha scamhógach). Bíonn na comhlaí dúnta. (0.4 sec)

2. PUMPÁLANN AN FUIL Ó NA AITRIA GO DTÍ NA MÉADAILÍN.• Osclaíonn na comhlaí déchuspach & thríchuspach. Téann an fuil isteach

sa méadailín. Dúnann chomhlaí an Venae cavae & na féitheacha scamhógach. Níl an fuil in ann dul isteach sna aitria. (0.1 sec)

3. FÁGANN AN FUIL AN CHROÍ. • Bíonn na aitria scaoilte. Crapann na méadailín & brúitear an fuil amach

ón gcroí. Leis an brú seo osclaíonn na chomhlaí corónach & dúnann na comhlaí déchuspach & thríchuspach. (0.3 sec)

Seadaire- ‘pacemaker’ a thosaíonn buille an chroí.Suíomh- balla an aitriam dheis.

Cuireann an séadaire amach ríoga a scaipeann ar fud ballaí an aitria. De bharr sin crapann na matán aitirach (siostól) & brúitear an fuil isteach sna méadailín…

SA- seadaire

AV

Obair an chroí- athbhreithniúcháin

• http://video.about.com/heartdisease/How-the-Heart-Functions.htm

Trg: Dioscadh an Chroí

Cúlra:• An cosúil le chroí na mámaigh (4 seomrín).• Tá an méid & structuir croí an muc comh cosúil le croí anduine go rabhadar úsáidthe I trasphlandú do daoine sa 20ú aois. Ach toisc go rabhadar diultaithe go minic ní úsáidtear iad a thuille.Samhradh 2001- an céád trasphlandú croi saorga.

Dioscadh an ChroíModh (a): Feach ar structúir eismhéánach an chroí & sainaithin:1. An tosach do chroí (níos maolaithe & bíonn na artarí ann)2. An Aorta3. An Vena Cava4. An Meidhlín deis & clé (clé níos tiubhadh).5. Na artairí Corónach (tosaíonn siad in aice an aorta & ritheann síos dromcla ar chroí.

Cúl an chroí

Tosach an chroí

(b) An Chroí inmhéanach.1. Glan an croí & cuir ar an bórd. 2. Gearr an balla tanaí os comharAn atriam deis & sainaithin na: chordae tendonae & comhla trécuspach.4. Gearr balla an meidhlín deis 5. Gearr meidhlín clé anois.6.Aithin na comhlaí coránach(semi lunar)istigh I oscailtí an aorta & artairí scamhógach go dtí na atriam.

CUISLE (pulse)• Is é crapadh mhatáin an chroí, rud a bhrúnn an

fuil isteach sna hartairí gur cúis leis.• Is é méadú & cúngú ar sraith leaisteach bhalla

na n-artairí, rud a bhrúnn an fuil timpeall an chorp.

BRÚ FOLA

• Is é an fuil ag dul isteach san aorta de bharr crapadh an méadailín clé (brú siostól) an áit leis an brú fola is airde.• Tógtar an brú fola ón artaire sa lámh uachtarach.

Scríobhtar crapadh & socracht na matán mar chodán m.sh. 110/75

• Hipearteannas – brú fola ró-ard• Hipeateannas- brú fola ró-íseal.

An Chóras LimfeachCad é? chuid den córas imshruthaithe & cosainte & díléa. • (an dara córas imsruthaithe sa

chorp).• Sa córas tá soithí limfe líonta le

limfe. Córas aon slí de limfigh. • Tá comhlaí iontu & balla tanaí

neamhleaisteach le lúman mór.

Feidhm: Bailíonn limfe sreabhán & iompraíonn sé é go dtí an fuil.

Tarlaíonn sé seo i dhá slí:• Ar ais sa fuil(ribeadáin na

féitheacha). Nó:• Isteach i bhfeadáin

limfe/lifmigh). • Braitheann an córas limfe ar

crapadh matán an corp chun an sreabhán a bhogadh

Is leacht é atá an cosúil leis an bplasma fola é (gan roinnt do na fuil cealla & gan mórán próitéiní fola) . Tagann sreabhán ó na ribeadáin.

Nóid Limfe• Déantar cealla

limfeacha(limficítí) sna smíor(marrow) &

stóráiltear iad anseo. Feidhm: Déantar antashubstaintí (antibodies) sna nóid.• Scriosann siad na baictéir a thagann tríd.

Feidhmeanna an Córas Limfeach1. Sreabhán fíochánach a bhailiú & a iompar ar ais go dtí an fuil.2. Chun lipid díleáite ó na stéigeacha a ionsú isteach.

(lachtachán na Villis)3. Cosaint ó galar trí antashubstaint & limficítí.

http://www.livescience.com/11351-top-10-amazing-facts-heart.html

Turg: Chun tionchar na haclaíochta ar bualadh chroí an duine a fhiosrú (cuisle).

MODH:1. Suigh síos & lig do scíth. 2. Faigh do cuisle tríd dhá méar do lámh deis ar an taobh istigh do do rosta clé.. (Má brúnn tú do méara gheobhaidh tú cuisle níos láidre.) 3. Comhair do cuisle ar feadh 15 soicind. Méadaigh an uimhir sin faoi 4 chun an ráta cuisle sa nóiméad a fháil. • HINT: Cabhróidh sé leat má úsáidfidh tú

staduaireadóir/ comhairíonn duine eile an 15 soicind nuair a comhairíonn tú na frithbhuaileadh

4. Athdhéan é seo faoi dhó. Breac síos na torthaí do gach nóim. Faigh an mean cuisle/nóim. 5. Seas suas agus “rith ar an spota”. Lean ort ag rith ar feadh 2 nóiméad.6. Suigh síos agus tosaigh láthaireach ar do cuisle a thomhais ar feadh 15 soicind . Méadaigh an uimhir sin faoi 4 chun an ráta cuisle sa nóiméad a fháil. Léan ort ag tógáil do chuisle go dtí go théann do cuisle ar ais go dtí an ráta cuisle scíth.

http://www.livescience.com/11351-top-10-amazing-facts-heart.html