Immanuel Wallerstein Amerikan

Gcnn Gerileyii Kaotik Bir Dnyada ABDImmanuel Wallerstein 1930 ylnda New York'ta dodu. Columbia niversitesi'nden 1951 ylnda lisans, 1959 ylnda doktora diplomas ald ve ayn niversitenin Sosyoloji Blm'nde retim yesi oldu. 1955-1970 dneminde balca aratrma alan Afrika'yd. 1961'de Africa: the Politics of Independence adl almas, 1967'de ise Africa: the Politics of Unity adl almas yaymland. 1968 ylnda Columbia niversitesi'ndeki reform hareketine etkin bir biimde katld. 1971 ylnda Montreal'de McGill niversitesi'nde grev ald. 1976'dan itibaren Binghamton'daki New York Eyalet niversitesi'nde sosyoloji profesrl yapt ve Fernand Braudel Ekonomi, Tarihsel Sistemler ve Uygarlk Aratrmalar Merkezi'nin mdrln stlendi. Temel yapt niteliindeki ciltlik The Modern World-System kitabn srasyla 1974,1980 ve 1989 yllarnda yaymlad ve sosyal bilimlerde verimli bir damarn ortaya kmasna yol at. "Dnya sistemleri analizi" olarak bilinen bu anlay ve alma tarz mevcut kapitalizm analizlerine geni bir bak as ve tarihsellik boyutu getirdi. 1994-98 tarihleri arasnda Uluslararas Sosyoloji Dernei bakanln yapan yazarn Metis Yaynlar'nda nemli bir koleksiyonunu oluturduk: Tarihsel Kapitalizm (1992), Irk Ulus Snf (1993, E. Balibar ile birlikte), Sistem Kart Hareketler (1995, C. Arrighi ve T. Hopkins ile birlikte), Sosyal Bilimleri An! (1996; Gulbenkian Komisyonu'nun Sosyal Bilimlerin Yeniden Yaplanmas zerine Raporu), Liberalizmden Sonra (1998) ve Bildiimiz Dnyann Sonu (2000). Trke'deki dier kitaplar: Jeopolitik ve Jeokltr ( z, 1993); Sosyal Bilimleri Dnmemek (Avesta, 1999); Gei a, Dnya Sisteminin Yrngesi, 1945-2025 (Hopkins ile birlikte, Avesta, 2000); Gncel Yorumlar (Aram, 2001); topistik ya da 21. Yzyln Tarihsel Seimleri (Avesta, 2001).

Immanuel Wallerstein

Amerikan Gcnn GerileyiiKAOT K B R DNYADA ABDeviren: Tuncay Birkan

indekiler

Giri: Dn ile Yarn Arasnda Amerikan Ryas 9Birinci Ksm

TEZ 1 ABD'nin Gerileyii: Kartal Yere akld 19kinci Ksm

FARKLI RETOR KLER VE GEREKL KLER 2 Yirminci Yzyl: Gnortasnda Karanlk m? 35 3 Kreselleme: Dnya Sisteminin Uzun Vadeli Yrngesi 47 4 Irklk: Bizim Albatrosumuz 67

5 slam: Bat ve Dnya 93 6 tekiler: Biz Kimiz? tekiler Kim? 1137 Demokrasi: Retorik mi, Gerek mi? 135 8 Entelekteller: Deerlerde Tarafszlk Sorunu 153 9 Amerika ve Dnya: Metafor Olarak kiz Kuleler 172nc Ksm

NEREYE G D YORUZ? 10 Sol, I: Bir Kez Daha Teori ve Pratik 195 11 Sol, II: Bir Gei a 220 12 Hareketler: Bugn Sistem Kart Bir Hareket Olmak Ne Demektir? 229 13 Yirmi Birinci Yzyln Jeopolitik Blnmeleri: Dnya in Nasl Bir Gelecek? 241 SONSZLER 1 Adil Sava 261 2 "ok ve Dehet" 266

William McNeill'a Bu kitapta sylenecek olan her eye katlmayacak olsa da hep koruduu geni bak as, insanlk durumu hakknda almalar yapan herkese ilham vermitir, vermeye de devam edecektir.

Giri

Dn ile Yarn Arasnda Amerikan Ryas

11 EYLL 2001 Amerikan tarihinde dramatik ve oke edici bir and. Ama tanmlayc bir an deildi. ok nceleri balam ve daha otuz krk yl srecek olan bir yrnge iindeki, kaotik bir dnyada ABD hegemonyasnn gerilemesi adn verebileceimiz uzun bir dnem iindeki nemli bir olayd sadece. Bu ekilde ifade edildiinde, 11 Eyll birok kiinin inkr ve fke hisleriyle tepki verdii bir oklabilinlendirme olayyd. Amerikallarn bu olaya mmkn olduunca berrak ve ayk bir kafayla cevap vermeleri gerekiyor. En iyi deerlerimizi korumaya ve dnya sisteminin geirdii temel dnmler etkileyebilsek de denetleyemeyeceimiz dnmler- arasnda gvenliimizi azamiletirmeye almamz gerekiyor. Yaamak isteyeceimiz trden bir dnyann inasna, yeniden inasna baka yerlerdeki baka insanlarla birlikte katlmamz gerekiyor. Amerikal siyasetiler Amerikan ryasndan bahsetmeyi severler. Amerikan ryas vardr ve oumuzun ruhunda iselletirilmi durumdadr. yi bir ryadr bu, ylesine iyidir ki dnyann drt bir yanndaki baka birok kii de kendileri iin ayn ryay isterler. Peki nedir bu rya? Amerikan ryas, insann yapabilirlii ryas, iinde herkesin elinden gelenin en iyisini yapmaya, en iyisini baarmaya ve bunun karlnda konforlu bir hayat dln almaya tevik edildii bir toplum ryasdr. Bu tr bir bireysel kendini gerekletirmenin nnde hibir yapay engelin olmayaca ryasdr. Bu tr bireysel baarlarn toplamnn mthi bir toplumsal iyi -bir zgrlk, eitlik ve dayanma toplumu- olaca ryasdr. Byle bir ryay gerekletirememenin strabn eken bir dnyann iaret feneri olduumuz ryasdr.

10

AMER KAN GCNN GER LEY

GR

11

Tabii ki bu bir ryadr ve btn ryalar gibi, gerekliin tam bir temsili deildir. Ama bilinalt zlemlerimizi ve temel deerlerimizi temsil eder. Ryalar bilimsel analizler deildirler. Daha ok bize baz igrler sunarlar. Gelgelelim, iinde yaadmz dnyay anlamak iin ryalarmzn tesine geip tarihimize dikkatle bakmak zorundayz - Amerika Birleik Devletleri'nin tarihine, modern dnya sisteminin tarihine, Amerika Birleik Devletleri'nin dnya sistemi iindeki tarihine. Bunu herkes yapmak istemiyor. Bazen gerekliin kasvetli olacandan ya da en azndan ryalarmz kadar gzel olmayacandan korkuyoruz. Bazlarmz dnyaya, kendi deyimleriyle, pembe gzlklerle bakmay tercih ediyor. 11 Eyll olaylarnn yanlsamalar parampara ettii dnlebilir. phesiz birok kii iin etmitir de. Ama Bush ynetimi, sz konusu olaylardan nce belirlenmi olan bir gndemi takip etme ve bu olaylar sz konusu gndemi zorla yrrle sokmann bir bahanesi olarak kullanma niyetiyle, olup bitenlere ayk bir kafayla bakmamz nlemek iin ok sk alyor. Bu yzden ben burada iki eyi ksaca anlatmak istiyorum: Gemi tarihin nda 11 Eyll'n anlamnn bence ne olduunu ve Bush ynetiminin gndeminin bence ne olduunu. Bana kalrsa 11 Eyll, ABD ile ilgili be gerei dikkatimize sunmutur: ABD'nin askeri gcnn snrlar dnyann geri kalanndaki Amerikan kart hissiyatn derinlii, 1990'larda yaanan ekonomik iret meclisinin verdii akamdan kalmlk hissi, Amerikan milliyetiliinin elikili basklar ve sivil zgrlkler geleneimizin zayfl. Bunlarn hibiri, hayallerimizde yaattmz Amerikan ryasna uymaz. Bush ynetiminin politikalar da bu elikileri iddetlendirmektedir. Askeri durumla balayalm. Amerika Birleik Devletleri -herkesin hakl olarak syledii gibi- bugn dnyadaki en kudretli askeri gtr, hem de ak arayla! Ama epey az paralar ve daha da az askeri ekipmanlar olan bir fanatik mminler etesinin, ABD topraklarnda ciddi bir saldr dzenleyebilmi, birka bin insan ldrebilmi, New York City ve Washington blgesindeki nemli binalar ykp hasara uratabilmi olduklar da bir gerektir. Cretli ve etkili bir saldryd bu. Bu insanlara bir etiket, "terristler" etiketi yaptrmak ve bir "terrizme kar sava" balatmak iyi ho da, ie aslnda 11 Eyll'n askeri adan asla meydana gelmemi olmas gerektiini anla-

yarak balamamz gerekir. Bir yl sonra, olayn failleri yakalanm deil. En byk askeri tepkimiz de 11 Eyll saldrsyla hibir alakas olmayan bir lke olan Irak' igal etmek oldu. Amerikan kart hissiyat yeni bir ey deil. ABD 1945'ten sonra dnya sisteminin hegemonik gc haline geldiinden beri ok yaygn bir hissiyat bu. Byk bir gce sahip olanlara kar ve bu tr bir gce sahip olanlara neredeyse kanlmaz olarak doal gelen kendini beenmilie kar bir tepki. Bu Amerikan kart hissiyat bazen anlalr, bazen de akld ve hakszdr. Bu ikincisi nerede bulunduunuza bakar. Son kertede bu hissiyat ABD'yi uzun bir sre engellememitir. Bir kere, zellikle de ABD'nin mttefik sayd lkelerde, nemli insan gruplarnn u hissiyat bunu dengeliyordu: ABD zorunlu bir liderlik rol oynuyor ve dnya sistemi iinde onlarn deerlerini savunuyordu. Bu insanlara gre, Amerikan iktidar bir btn olarak dnya sisteminin ihtiyalarna hizmet ettii iin meruydu. Dnyann yoksul ve ezilmi blgelerinde bile, ounlukla, Amerikan iktidarnn kendilerince olumsuz grdkleri yanlarna ramen, baz evrenselci deerlerin yerlemesini salayan deerli bir yan da olduu eklinde bir duygu vard. 11 Eyll bu duygulara ramen, fkenin derinliinin ABD'nin hibir zaman kabul etmedii kadar byk olduunu gsterdi. Dnyann drt bir yanndaki birok kiinin dolaysz tepkisi, ABD'ye ynelik sempati ve dayanma hislerini ifade etmek oldu, ama bir yl sonra sz konusu sempati ve dayanma buharlam gibi grnrken, fkeli olanlar hislerini ifade etmeye hi de son vermi deiller. ABD 1990'l yllarda ekonomik adan istisnai denecek lde baarl olmu -yksek retkenlik, patlama yapan bir borsa, dk isizlik, dk enflasyon ve ABD hkmetinin borlarnn ok byk bir ksmnn tasfiye edilmesiyle birlikte dikkate deer bir fazla yaratlm- gibi grnyordu. Genelde, Amerikallar bunu ryalarnn ve liderlerinin ekonomik politikalarnn geerliliinin kant olarak, ihtiam hep artacak bir gelecek vaadi olarak kabul ettiler. Artk bunun bir rya deil, bir yanlsama, hem de tehlikeli bir yanlsama olduu aka ortadadr. 11 Eyll ABD'nin daha sonralar yaad ekonomik glklerin asli nedeni deildi, ama phesiz bu glkleri iddetlendirdi. Amerika'nn ekonomik perspektiflerindeki de neden olan ey, 1990'

12

AMER KAN GCNN GER LEY

GR

13

larn (daha dorusu, 1990'larn sonlarnn) refahnn, aa kan btn o irket yolsuzluklarnn gsterdii zere, birok bakmdan son derece yapay yollarla ayakta tutulan bir balondan ibaret olmasyd. Ama aslnda dn nedeni daha derinde yatmaktadr. Dnya ekonomisi 1970'lerden beri uzun bir nispi ekonomik durgunluk iindeydi. Bu tr btn dnemlerde olduu gibi, bu dnemde de ortaya kan bir ey, gl ekonomik odaklar konumundaki blgenin Amerika Birleik Devletleri, Bat Avrupa ve Japonya- kayplar birbirlerine kaydrmaya almalaryd. 1970'lerde, Avrupa nispeten iyiydi. 1980'lerde Japonya, 1990'lardada ABD iyiydi. Ama bir btn olarak dnya ekonomisi bu dnemlerin hibirinde iyi durumda deildi. Dnyann drt bir yannda feci bir ekonomik sanc sz konusuydu. Artk aa doru inen bu uzun spiralin son safhasndayz ve iflaslar pei sra skn ettikten sonra, dnya ekonomisi tekrar yukarya kmaya balayabilir. Bu nihai yukar k srasnda ABD'nin Bat Avrupa ile Dou Asya'y glgede brakaca hi de kesin deildir, hatta pek muhtemel bile deildir. Bugn Amerikan siyasetine, pek de parlak saylmayacak bir ekonomik gelecekle ilgili korkularn su yzne km olmas biim vermektedir. Drdnc sorun, Amerikan milliyetiliinin tarihsel niteliidir. ABD baka devletlerin oundan ne daha fazla ne daha az milliyetidir. Ama hegemonik g olduu iin, Amerikan milliyetiliinin istikrarszlklar dier lkelerinkilerden daha fazla hasar yaratabilir. Amerikan milliyetilii iki farkl biim almtr. Bunlardan biri geri ekilme, bzp Amerikan kalesine ekilmedir, ounlukla "izolasyonizm" dediimiz eydir. Ama ABD her zaman yaylmac bir g de olmutur - nce ktann drt bir yanna, sonra da Karayipler'e ve Pasifik'e. Yaylma da askeri fethi ierir - Yerli Amerikallar, Meksikallar ya da Filipinlileri. ABD zaferlerden de (Meksika Sava, kinci Dnya Sava, Yerlilere kar yaplan seferlerin ou), yenilgilerden ya da mulak sonulardan da (1812 Sava, Vietnam) payn almtr. Bu bakmdan sicilimiz dier byk askeri glerinkinden ok kt deildir. phesiz hibir lke kanlmaz olmad srece yenilgilerinden bahsetmeyi sevmez. Yenilgiler ounlukla beceriksiz liderlerin zayfl olarak yeniden tanmlanr. Halktan dikkate deer destek alan Amerikan milliyetiliinin mao militarist tarafnn altnda bu "arkadan b-

aklanma" tezi yatyor. zolasyonizm ile mao militarizm ilk bakta ok farkl eyler gibi grnr. Ama dnyann geri kalan, yani "tekiler" karsnda ayn temel tavr paylarlar- korku, hakir grme ve bunlarla birleen u varsaym: Bizim hayat tarzmz saftr ve tekilere "kendi hayat tarzmz" kabul ettirecek bir konumda deilsek, onlarn sefil kavgalarna kararak kirletilmemelidir. Bu yzden, her birinin dolaysz politik almlar belli durumlarda ok farkl olsa da, milliyetilerin izolasyonizm ile mao militarizm arasnda gidip gelmeleri hi zor deildir. 11 Eyll bu elikili duruun iki yann da pekitirmi gibi grnyor. lkenin saldr altnda grnd btn zamanlarda olduu gibi, 11 Eyll baka sesleri byk lde rkekletirdi elbette. Son olarak, sivil zgrlkler geleneimiz var. Bu gelenek teoride pek anl, ama pratikte baya zayftr. nsan Haklar Bildirgesi'ni Anayasa'da yaplan tashihler olarak yasalatrmann hikmeti, bunun sz konusu haklar, onlar umursamayacak ya da fena halde ihlal edecek geici ounluklara kar daha direnli klmasyd. Bununla birlikte bu haklar aralksz ihlal edilmitir - Lincoln'n habeas corpus'u* askya almasnda, Palmer basknlarnda** ya da Roosevelt'in Japon kkenli Amerikallar enterne etmesinde olduu gibi bariz bir biimde, ya da Adalet Bakanl, FBI, CIA gibi federal kurulularn yerel kurululara ise hi girmeyelim- tekrar tekrar yaptklar yasad eylemlerde olduu gibi o kadar bariz olmasa da ayn lde nemli biimlerde. Anayasa Mahkemesi'nin bu anayasal haklarn siperi olarak hizmet vermesi beklenir, ama son derece tutarsz hareket eden ve hi mi hi gven vermeyen bir siper olmutur. Bush ynetimi iin, 11 Eyll bu be mesele hakknda nceden varolan gndemlerini yrrle koymak iin arayp da bulamadklar bir frsat oldu. Bir komplodan dem vuran paranoyak sulamalar yapyor deilim. Sadece kafalarnda ve yreklerindeki gndemi y* Lat. " hzar Emri", tutuklamann yasal yollardan yaplp yaplmadnn tespit edilmesi iin tutuklunun hkim karsna karlmas emrine karlk gelir. Amerikan Sava'nn balangcnda, 1861'de Lincoln bu emri yrrlkten kaldrmtr, (y.n.) ** ABD'de 1918-1921 arasnda sosyalistlere ve komnistlere kar dzenlenen yar-resmi saldrlar. Yaplan kanl basknlarn ardnda A. Mitchell Palmer adnda bir basavc vard, (y.n.)

14

AMER KAN GCNN GER LEY

GR

15

rrle koyabilmek amacyla hemen olayn stne atlayp 11 Eyll' den yararlandklarn sylyorum. Askeri gerileme meselesini askeri harcamalar inanlmaz lde trmandrarak zmeye altlar. Bunun devasa bir israf olup olmad -hatta daha beteri, askeri adan verimlilii azaltp azaltmayaca- henz belli deil. Kesin olan, bu genilemenin makul analizlerin ve dikkatli ulusal siyasi yarglarn rn olmaddr. Bu geniletilmi askeri tehizatmzn ilk nemli kullanm Irak'n igalinde gereklemi oluyor. Ben bu igalin ABD'nin askeri gcn onaylamak ve artrmak yle dursun, ksa, orta ve uzun vadede onu ackl bir biimde baltalayacana inanyorum. Ama mevcut Bush ynetimi bu konularda tartmaya ak deil. Sadece yeniden zuhur eden "McGovern'cilere"* ve "eski Bushulara (yani bakann babas ve onun yakn evresindeki btn danmanlara - Brent Scowcroft, James Baker, Lawrence Eagleburger'a) kmseyerek baktklarn aka ifade ediyorlar. Mevcut ynetimin dsturu "Tam gaz ileri!", nk yavalamak onlar aptal gsterecektir ve sonradan yere aklmak siyasi adan imdi yere aklmak kadar zararl deildir. Bush ynetiminin dnyadaki Amerikan kart hissiyatla baa kma tarz, kabul etmek gerekir ki, baya zgn. zledikleri politikalar bu hissiyat artryor ve imdiye kadar ona direnmi olan btn gruplara -belki de ksa bir sre sonra eski dost ve mttefiklerimiz diyeceimiz dost ve mttefiklerimize- bulatryor. Byk gler bakalarna gerekten nadiren danrlar, ama en azndan ounlukla danyormu gibi yaparlar. Bush ynetimine gre danma unu ilan etmekten ibaret gibi grnyor: te biz bunu yapacaz; bizimle misiniz, yoksa bize kar msnz? Bush ynetimi, belli bir nerinin makull ya da hikmetiyle ilgili sorular gndeme getiren btn cevaplara da unu sylyormu gibi grnyor: Bileini biraz daha m bkeyim? Bush ve danmanlar, ekonomik cephede ise, Polyannacl, hkmetin hibir mdahalede bulunmamas gerektiini ve btn eko* George Stanley McGovern. 1972'de ABD bakanlna adayln koyan, fakat seilemeyen Demokrat Partili reformist senatr. Seim kampanyas srasnda Vietnam Sava'n derhal sona erdirme ve ABD'de geni bir zgrlk toplumsal ve iktisadi reform balatma vaadinde bulunmutu, (y.n.)

nomik savurganlklarn Clinton'n suu olduunu savunuyorlar. 11 Eyll'n bu tavr desteklediini dnyor gibiler. Ekonomik gereklikleri, daha uzun vadeli tarihsel bir perspektiften olmasa bile serinkanl bir biimde deerlendirmekle hi ilgilenmiyormu gibi bir halleri var. Koalisyonlarnn ekonomik muhafazakr parasna nerdikleri tek ey, vergi indirimleri yapmak ve evre koruma nlemlerini kaldrmak. Bu eylemler artk kutsal inek konumundadr, nk ekonomik muhafazakrlar byk lde "eski Bushu" takmdan ve mevcut Bush ynetiminin dier icraatlarndan hi memnun deiller. Onlarn daha fazla dman edilmemesi gerekiyor. Ama, vergi indirimleri de ABD'yi hzla iine srklendii derin deflasyondan karmak iin ihtiya duyulacak New Deal* tr nlemlerin alnmasn imknszlatryor phesiz. Bush ynetimi, izledii mao militarizmin semenlerin gznde ABD ekonomisinin iinde bulunduu ackl durumu telafi edeceini umuyor belli ki. Bush ve danmanlarnn ABD'nin btn "er eksenine kar bayrak amas gerektiine inanmalarnn btn dier nedenleri bir yana, iin galiz denecek lde siyasi bir yan daha var: Sava zaman lkenin banda olan bir bakan hem kendisine hem de partisine oy kazandrr. Bu, Bush'un ba siyasi danman Karl Rove' un dikkatinden kamamtr. Bu siyasi kayglarn karar alma srecinde belirleyici rol oynamay srdreceklerini bekleyebiliriz. Sivil zgrlklere gelince, Harding ynetimindeki o rezil A. Mitchell Palmer'n yaptklarndan beri bir basavcnn sivil zgrlklere bu kadar pervaszca, bu kadar utanmazca saldrdn grmemitik. stelik, mahkemeler tarafndan herhangi bir biimde dizginlenmemekte kararl grnyorlar. Anayasa Mahkemesi 9'a 0 onlar aleyhine bir karar verecek olsa bile, ki bu pek mmkn deil, bu tr kstlamalar umursamamann ve bunlara meydan okumann yollarn bulacaklardr. Feci bir dneme giriyoruz. Bu kitap basit bir biimde dzenlenmitir. ksmdan oluuyor: Birinci Ksm'da u tez sunuluyor: ABD gerileyen bir hegemonik gtr ve 11 Eyll bunun bir baka kantdr. Bu ksm 2002 ylnda yazlm ve ilk kez bu yl iinde yaymlanmtr. kinci Ksm ada* 1933'te ABD bakan Roosevelt tarafndan ekonominin iyiletirilmesi iin balatlan ekonomik ve toplumsal reform program, (y.n.)

16

AMER KAN GCNN GER LEY

siyasi sylemimizin en nemli, en yank uyandran kelimelerini(yirminci yzyl, kreselleme, rklk, slam, "tekiler", demokrasi ve entelekteller) kuatan gereklik ile retorik arasndaki fark ele alan bir dizi yazdan oluuyor. ou konuma ya da konferans metni olan bu yazlarn hepsi 11 Eyll ncesine aittir. Gelgelelim bu nedenle tek kelimesini bile deitirmi deilim bu yazlarn. Olaylardan sonra yazlm, ABD'nin dnyaya nasl baktyla ilgili bir yaz daha var bu ksmda. Dnyaya nasl baktmz konusunda dnmeye ar niteliini tayan bir deneme bu. Son olarak, nc Ksm kendimizi iinde bulduumuz bu zor dnyayla ilgili olarak neler yapabileceimiz konusunu ele alyor. Her ikisi de 11 Eyll'den nce yazlm olan ilk iki yaz bence solun bugn ABD'de ve dnyada ortaya koymas gereken gndemi ele alyor. 11 Eyll'den sonra yazlm olan son iki yaz ise, bence siyasi bir bak asndan merkezi gncel sorunlar olan u sorular ele alyor: Bugn sistem kart olmak ne demektir? Ve insanlk iin nasl bir gelecek sz konusu? Bu kitapta hepimizin l bir grevi olduu yolundaki grme bal kalyorum: Gereklii eletirel ve ayk bir kafayla analiz etmekle ilgili entelektel grev, bugn ncelik vermemiz gereken deerlerin neler olduuna karar vermekle ilgili ahlaki grev ve dnyann, kapitalist dnya sistemimizin u anki kaotik yapsal krizinden kp, mevcut sistemden gzle grlr lde daha kt deil de gzle grlr lde daha iyi olacak farkl bir dnya sistemine gemesi olaslna derhal nasl katkda bulunabileceimize karar vermekle ilgili siyasi grev. ubat 2003

Birinci Ksm

TEZ

1. Blm

ABD'nin Gerileyii: Kartal Yere akld

ABD GER L YOR MU? Bu iddiaya bugn ok az insan inanacaktr. Daha dorusu tek inananlar, gerilemeyi tersine evirecek politikalar amatal bir biimde savunan ahinlerdir. ABD hegemonyasnn sonunun oktan balam olduu inanc, 11 Eyll 2001'de herkes iin aikr hale gelen yaralanabilirliin rn deildir. Aslnda kresel bir g olarak ABD'nin yldz 1970'lerden beri solmaktadr ve terrist saldrlara verdii cevap da bu gerilemeyi sadece hzlandrmtr. Pax Americana denen eyin neden gerilemekte olduunu anlamak, yirminci yzyln, zellikle de yzyln son otuz ylnn jeopolitiini incelemeyi gerektirir. Bu inceleme basit ve kanlmaz bir sonucu aa karr: ABD hegemonyasna katkda bulunmu olan ekonomik, siyasi ve askeri etkenler, kar konmaz biimde gelecekteki ABD gerilemesine yol aacak olanlarla ayn etkenlerdir. ABD'nin ykselerek kresel hegemonyay ele geirmesi aslnda 1873'te dnyada yaanan gerilemeyle balayan uzun bir sreti. O sralarda ABD ve Almanya kresel piyasalardan gittike artan miktarda pay almaya baladlar, bunun zarar da esasen dzenli bir biimde gerilemekte olan Britanya ekonomisine dokundu. Her iki lke de son zamanlarda istikrarl bir siyasi altyap oluturmulard - ABD, Sava' baaryla sona erdirerek, Almanya ise ulusal birliini salayp Fransa-Prusya savanda Fransa'y yenerek. 1873'ten 1914'e kadar ABD ve Almanya baz nc sektrlerde balca retici konumuna geldiler: ABD nce elik, sonra otomobil sektrnde, Almanya da kimya sanayiinde. Tarih kitaplar, Birinci Dnya Sava'nn 1914'te balayp 1918' de sona erdiini, kinci Dnya Sava'nn da 1939'dan 1945'e kadar

20

AMER KAN GUCUNUN GERILEYII

ABD'N N GERILEYII

21

srdn kaydeder. Gelgelelim, bu ikisini Almanya ile ABD arasndaki, aralara atekeslerin ve yerel atmalarn da serpitirildii tek, srekli bir "otuz yl sava" olarak ele almak daha anlamldr. Hegemonyay kimin devralaca konusundaki rekabet, Almanya'da Nazilerin iktidara gelip kresel sistemi btnyle ama, mevcut sistem iinde hegemonyay elde etmektense bir tr kresel imparatorluk kurma arayna girdikleri 1933'te ideolojik bir renge brnd. Nazilerin "ein tausend-jahriges Reich" (bin yllk imparatorluk) slogann hatrlayalm. Bunun karlnda, ABD de merkezci dnya liberalizminin avukat roln stlendi-eski ABD Bakan Franklin D. Roosevelt'in ifade, ibadet, muhta olmama ve korku duymama zgrl olarak ifade edilen "drt zgrlk"n hatrlayalm- ve Sovyetler Birlii ile stratejik bir ittifaka girerek Almanya ve mttefiklerinin yenilmesini mmkn kld. kinci Dnya Sava, Atlantik Okyanusu'ndan Pasifik Okyanusu' na kadar Avrasya'nn her yanndaki altyapnn ve halklarn muazzam ykmyla sonuland; yara almam neredeyse hibir lke yoktu. Dnyada savatan eski haliyle -hatta, ekonomik bir perspektiften bakldnda ok byk lde glenmi olarak- kan tek byk sanayi gc ABD'ydi ve o da hemen konumunu glendirmek zere harekete geti. Ama hegemonyann bu yeni aday baz pratik siyasi engellerle karlat. Sava srasnda Mttefikler, aslen Mihver Devletleri'ne kar koalisyonda yer alm lkelerden oluacak Birlemi Milletler'in kurulmas konusunda anlamlard. rgtn can alc zellii, g kullanm yetkisine sahip tek yap olan Gvenlik Konseyi'ydi. BM Szlemesi, Gvenlik Konseyi'nde aralannda ABD ile Sovyetler Birlii'nin de bulunduu be devlete veto hakk veriyordu ki bu da konseyi pratikte byk lde ilevsiz klyordu. Dolaysyla, yirminci yzyln ikinci yarsnn jeopolitik kstlamalarn belirleyen ey, 1945 Nisan'nda Birlemi Milletler'in kurulmas deil, iki ay sonra Roosevelt, Byk Britanya Babakan Winston Churchill ve Sovyet lider Joseph Stalin arasnda yaplan Yalta toplantsyd. Yalta'daki resmi anlamalar, asl ierikleri ancak sonraki yllarda ABD ile Sovyetler Birlii'nin davranlar gzlemlenerek kestirilebilecek, stnde konuulmayan gayri resmi anlamalar kadar nemli deildi. 8 Mays 1945'te Avrupa'daki sava sona erdiinde, Sovyet ve

Bat (yani ABD, ngiliz ve Fransz) birlikleri belli yerlere yerletiler esas itibariyle, daha sonralar Oder-Neisse hatt ad verilecek olan, Avrupa'nn merkezindeki bir kuzey-gney hatt boyunca. Ufak tefek birka dzenleme haricinde, orada da kaldlar. Geriye dnp bakldnda, Yalta, her iki tarafn orada kalabilecekleri ve ikisinin de brn dar karmak iin zor kullanmayacaklar konusunda anlatklar anlamna geliyordu. Bu st rtl anlama, ABD'nin Japonya'y igalinin ve Kore'nin blnmesinin gsterdii zere, Asya iin de geerliydi. Dolaysyla siyasi adan Yalta, Sovyetler Birlii'nin dnyann yaklak te birini, ABD'nin de geri kalann kontrol ettii statkoyla ilgili bir anlamayd. Washington daha ciddi askeri meydan okumalarla da karlat. Sovyetler Birlii dnyann en byk kara kuvvetlerine sahipti, ABD ynetimi ise zellikle zorunlu askerlii sona erdirerek ordusunu kltmesi yolunda lke iinden gelen basklara muhatap oluyordu. Bu nedenle ABD askeri gcn kara kuvvetleri yoluyla deil, nkleer silahlar zerinde tekel kurarak (art bu silahlar kullanmaya muktedir bir hava kuvveti oluturarak) ortaya koymaya karar verdi. Bu tekel ksa bir sre iinde ortadan kalkt: 1949'a gelindiinde Sovyetler Birlii de nkleer silahlar gelitirmiti. O tarihten beri, ABD baka devletlerin de nkleer silahlar (kimyasal ve biyolojik silahlar da) edinmelerini nlemeye almakla yetindi ki yirmi birinci yzyla gelindiinde bu abann ok da baarl olduu sylenemez. 1991'e kadar ABD ile Sovyetler Birlii Souk Sava'n "dehet dengesi" iinde yan yana varoldular. Bu statko sadece kez ciddi biimde snand: 1948-49'daki Berlin ablukas, 1950'den 1953'e kadar sren Kore Sava ve 1962'deki Kba fze krizi. Her birinde sonu statkonun yeniden tesis edilmesi oldu. Ayrca Sovyetler Birlii' nin uydu rejimleri iinde -1953'te Dou Almanya'da, 1956'da Macaristan'da, 1968'de ekoslovakya'da, 1981'de de Polonya'da- siyasi bir krizle kar karya kald her seferinde, ABD'nin baz propaganda faaliyetlerinden te pek bir ey yapmadna, Sovyetler Birlii'nin byk lde kafasna estii gibi davranmasna izin verdiine dikkatinizi ekerim. Bu pasiflik ekonomik alana uzanmyordu phesiz. ABD Souk Sava atmosferinden, nce Bat Avrupa'da, sonra da Japonya, Gney Kore ve Tayvan'da devasa ekonomik yeniden ina hamleleri balata-

22

AMER KAN GUCUNUN GERILEYII

ABD'NIN GERILEYII

23

cak ekilde yararland. Gereke akt: Dnyann geri kalan etkili bir talepte bulunamadktan sonra bu denli byk bir retim stnlne sahip olmann ne anlam vard ki? stelik, bu ekonomik yeniden ina abalan ABD yardm alan lkelerde himayeciliin getirdii ykmllkleri yaratmaya yardmc oldu; yardm alanlarn tad bu ykmllk hissi, askeri ittifaklara ve daha nemlisi siyasi tabiiyete girme isteklerini de beslemi oldu. Son olarak, ABD hegemonyasnn ideolojik ve kltrel bileeni de azmsanmamaldr. 1945'ten hemen sonraki dnem Komnist ideolojinin belki de tarihte en yksek poplerlik seviyesine ulat dnemdi. Komnist partilerin Belika, Fransa, talya, ekoslovakya ve Finlandiya gibi lkelerdeki serbest seimlerde ald ok sayda oyu, hele Komnist partilerin Asya'da -Vietnam, Hindistan ve Japonya'dave Latin Amerika'nn her yerinde grd destei bugn kolayca unutuyoruz. Kald ki burada, serbest seimlerin yaplmad ya da kstlamalara maruz kald ama Komnist partilerin yaygn bir cazibe tad in, Yunanistan ve ran gibi blgeler hesaba katlmyor. ABD, buna karlk olarak, muazzam bir bir anti-Komnist ideolojik saldr balatt. Geriye dnp bakldnda, bu inisiyatif byk lde baarl olmu gibi grnyor: Washington kendi roln "zgr dnya"nn lideri olarak etiketledi; bunu da en azndan Sovyetler Birlii'nin kendi konumunu "ilerici" ve "anti-emperyalist" kampn lideri olarak etiketlemesi kadar etkili bir biimde yapt. ABD'nin sava sonras dnemde hegemonik bir g olarak kazand baar, lkenin hegemonik knn koullarn da yaratt. Bu sre drt simgeyle zetlenebilir: Vietnam'daki sava, 1968 devrimleri, 1989'da Berlin Duvar'nn yklmas ve 2001 Eyll'ndeki terrist saldrlar. Her simge bir nceki simge zerinde ykseldi ve ABD'nin kendini u anda iinde bulduu durum dodu - gerek gten yoksun, yalnz bir sperg, kimsenin takip etmedii ve ok az kiinin sayg duyduu bir dnya lideri ve kontrol edemedii kresel bir kaos iinde tehlikeli bir biimde srklenen bir lke. Vietnam Sava neydi? Her eyden nce, Vietnam halknn smrge ynetimini sona erdirip kendi devletini kurma abasyd. Vietnamllar Franszlarla, Japonlarla ve Amerikallarla savatlar ve sonuta kazandlar - bu gerekten de ciddi bir baaryd. Gelgelelim, jeopolitik adan bu sava o sralarda nc Dnya damgas vuru-

lan halklarn Yalta statkosunu reddedilerini temsil ediyordu. Washington mcadeleye btn askeri gcn yatracak kadar aptal olduu, ama buna ramen ABD kaybettii iindir ki Vietnam bu kadar gl bir simge oldu. Tamam, ABD nkleer silah kullanmad (sadaki baz miyop gruplar bu karan uzun bir sredir knarlar), ama nkleer silah kullanmak Yalta anlamalarn parampara eder ve nkleer bir soykrma yol aabilirdi, ki ABD bu riski gze alamazd. Ama Vietnam sadece askeri bir yenilgi ya da ABD'nin prestijine den leke deildi. Sava, ABD'nin dnyann baat ekonomik gc olarak kalma yeteneine byk bir darbe indirdi. Sava ok pahalyd ve ABD'nin 1945 sonras hayli bollaan altn rezervlerini neredeyse tketti. stelik ABD bu maliyetleri, tam da Bat Avrupa ve Japonya ciddi bir ekonomik ykseli yaarken karlamak durumunda kald. Bu koullar ABD'nin kresel ekonomi iindeki stnln sona erdirdi. Bu lnn mensuplar, 1960'larn sonlarndan beri ekonomik bakmdan birbirine neredeyse eitti, her biri belli dnemlerde dierlerinden daha iyi bir performans gstermekle birlikte hibiri ok ne kmyordu. Dnyann drt bir yannda 1968 devrimleri patlak verdiinde, Vietnamllara verilen destek ok nemli bir retorik bileen haline geldi. ABD'dekiler de dahil birok sokakta "Bir, iki, , daha fazla Vietnam" ve "Ho, Ho, Ho i Minh" sloganlar atlyordu. Ama 1968'liler ABD hegemonyasn mahkm etmekle kalmyorlar, Sovyetlerin ABD ile yapt dankl dv de mahkm ediyorlard; Yalta'y mahkm ediyorlard ve "iki sperg ve dnyann geri kalan" diyerek dnyay iki kampa ayran inli kltr devrimcilerinin dilini kullanyorlar ya da kendilerine uyarlyorlard. Sovyetlerin yapt dankl dvn itham edilmesi mantksal olarak Sovyetler Birlii'yle sk mttefik olan ulusal glerin de itham edilmesine yol at ki bu gler ou durumda geleneksel Komnist partiler oldu. Ama 1968 devrimcileri Eski Sol'un dier bileenlerine de -nc Dnya'daki ulusal kurtulu hareketlerine, Bat Avrupa'daki sosyal demokrat hareketlere ve ABD'deki New Deal demokratlarna da- saldrarak, onlar da devrimcilerin genel "ABD emperyalizmi" balyla adlandrdklar eyle dankl bir dv iine girmekle suladlar. Sovyetlerin Washington'la yapt dankl dve ynelik saldr ve onun stne bir de Eski Sol'a ynelik saldr, ABD'nin dnya d-

24

AMER KAN GCNN GER LEY

ABD'N N GER LEY

25

zenini zerinde ekillendirdii Yalta dzenlemelerinin meruiyetini daha da zayflatt. Merkezci liberalizmin tek, meru kresel ideoloji olma konumunu da tahrip etti. 1968'deki dnya devrimlerinin dolaysz siyasi sonular asgari seviyede kald, ama muazzam ve geri dndrlemez nitelikte jeopolitik ve entelektel yanklar yaratt. Merkezci liberalizm, 1848 Avrupa devrimlerinden beri igal etmekte olduu ve hem muhafazakrlar hem de radikalleri kendi safna ekmesini salam olan tahttan dt. Bu ideolojiler geri dndler ve bir kez daha gerek birer seenei temsil etmeye baladlar. Muhafazakrlar bir kez daha muhafazakr, radikaller bir kez daha radikal hale geldiler. Merkezci liberaller ortadan kalkmadlar, ama boyutlar kld. Ve bu srete ABD'nin ideolojik konumu -antifaist, antikomnist, antismrgeci- dnya halklarnn gittike artan bir ksmna zayf ve ikna edicilikten uzak grnmeye balad. 1970'lerde uluslararas ekonomik durgunluun balamasnn, ABD iktidar iin iki nemli sonucu oldu. Birincisi, durgunluk o sralarda iktidarda olan Eski Sol hareketlerin balca ideolojik iddias olan "kalknmacln" -devlet uygun eylemlerde bulunduu takdirde her lkenin ekonomik olarak geliebilecei fikrinin- kmesine yol at. Bu rejimler birbiri ardna, i karklklar, den hayat standartlar, uluslararas finans kurumlarna bor bamllnn artmas ve itibar anmasyla kar karya kaldlar. 1960'larda nc Dnya'nn dekolonizasyonunun, smrge durumundan kmasnn ABD tarafndan baaryla ynlendirilmesi olarak grlen ey -karklklarn asgariye indirilmesi, kalknmac olsalar da nadiren devrimci saylabilecek rejimlere przsz biimde iktidar aktarma iinin azamiye ekilmesi- yerini dzenin zlmesine, huzursuzluklarn artmasna ve radikal mizalarn eskisi gibi dzen iine ekilememesine brakt. ABD mdahale etmeye altnda da baarsz oldu. 1983'te ABD Bakan Ronald Reagan dzeni yeniden kurmalar iin Lbnan'a birlikler gnderdi. Sz konusu birlikler sonuta Lbnan' terk etmek zorunda kaldlar. Bunu askeri birlii olmayan bir lke olan Granada'y igal ederek telafi etti. Bakan George H. W. Bush da, askeri birlii olmayan bir baka lkeyi, Panama'y igal etti. Ama dzeni yeniden kurmak iin Somali'ye mdahale ettikten sonra, ABD biraz alaltc bir biimde buradan da kmak zorunda kald. ABD ynetiminin hegemonya konusundaki bu gerileme trendini geri evir-

mek iin gerekten yapabilecei ok az ey olduu iindir ki onu grmezden gelmeyi tercih etti - bu politika Vietnam'dan ekilme kararndan 11 Eyll 200l'e kadar egemen durumdayd. Bu arada gerek muhafazakrlar, kilit nemdeki devlet ve devletleraras kurumlarn kontroln ele geirmeye baladlar. 1980'lerdeki neoliberal saldrya, Thatcher ve Reagan rejimleri ile Uluslararas Para Fonu'nun (IMF) kilit bir aktr olarak dnya sahnesine kmas damgasn vurdu. Bir zamanlar (bir yzyldan uzun bir sre) muhafazakr gler kendilerini daha akl banda liberaller olarak tasvir etmeye almken, artk merkezci liberaller kendilerinin daha etkili muhafazakrlar olduklarn iddia etmek zorunda kalyorlard. Muhafazakr programlar akt. Muhafazakrlar, lke iinde, emek maliyetini azaltacak, evre koruma yasalarnn reticiler zerindeki basksn asgariye indirecek ve devletin sosyal gvenlik harcamalarnda kesintiler yapacak politikalar uygulamaya altlar. Fiilen mtevaz baarlar kazannca da hrsla uluslararas arenaya yneldiler. Dnya Ekonomik Forumu'nun Davos'taki toplantlar sekinler ve medya iin bir buluma zemini oldu. IMF maliye bakanlar ve nde gelen bankaclar iin bir kulp ortam sunuyordu. Ve ABD dnyadaki snrlar zerinden serbest ticaret akn glendirmek iin Dnya Ticaret rgt'nn yaratlmas ynnde bask yapt. ABD oralara bakmazken Sovyetler Birlii kyordu. Tamam, Ronald Reagan Sovyetler Birlii'ne "er imparatorluu" demi ve belagat paralayarak Berlin Duvar'n ykma arsnda bulunmutu bulunmasna ama ABD aslnda bunu istemiyordu ve Sovyetler Birlii'nin gmesinden kesinlikle sorumlu deildi. Aslnda Sovyetler Birlii ve onun Dou Avrupa'daki emperyal blgeleri, halkn Eski Sol'dan duyduu hayal krkl ve Sovyet lider Mihail Gorbaov'un Yalta'y tasfiye ederek ve i liberallemeyi kurumsallatrarak (perestroyka art glasnost) rejimi kurtarma abalar yznden kt. Gorbaov Yalta'y tasfiye etmeyi baard ama Sovyetler Birlii'ni kurtarmay baaramad (ama neredeyse baaracakt). ABD bu ani k karsnda akna dnd, afallad, bunun sonularyla nasl baa kacan bilmiyordu. Komnizmin k aslnda ABD hegemonyasnn ardndaki tek ideolojik gerekeyi (liberalizmin grnteki ideolojik hasm tarafndan rtk biimde desteklenen gerekeyi) ortadan kaldrarak liberalizmin kne de ia-

26

AMER KAN GCNN GER LEY

ABD'NIN GER LEY

27

ret ediyordu. Bu meruiyet kayb dorudan doruya Irak'n Kuveyt'i igaline yol at; Yalta'daki dzenlemelerin yrrlkte olduu koullarda Irak lideri Saddam Hseyin buna asla cret edemezdi. Geriye dnp bakldnda, ABD'nin Krfez Sava'nda harcad abalar, sava ncesindekiyle hemen hemen ayn hat zerinde bir atekes yaplmasn salad. Ama hegemonik bir g, orta boy bir blgesel gle yaplan bir savata berabere kalmakla yetinebilir miydi? Saddam, ABD'yle hr karp sonra da bundan syrlabilineceini gstermi oldu. Saddam'n kstaha saldrs, ABD sann, zellikle de ahin denenlerin iini, Vietnam'daki saldrdan da fazla yedi; bu da sz konusu ahinlerin halen Irak' igal edip rejimi ykmay neden bu kadar ateli bir biimde istediklerini aklyor. Krfez Sava ile 11 Eyll 2001 arasnda dnyada atmalarn younlat en nemli iki blge Balkanlar ve Ortadou'ydu. ABD her iki blgede de nemli bir diplomatik rol oynad. yle bir geriye bakacak olursak, u sorulabilir: ABD btnyle izolasyonist bir konum benimsemi olsayd sonular ne kadar farkl olurdu? Balkanlar'da ekonomik adan baarl bir okuluslu devlet, Yugoslavya paralanarak esasen kendisini oluturan paralara ayrt. On yl akn bir sre boyunca, ortaya kan devletlerin ou bir etnikleme sreci iine girip ok gaddarca iddet olaylar, yaygn insan haklar ihlalleri, hatta dpedz savalar yaadlar. ABD'nin en nde gelen rol oynad d mdahale sonunda bir atekes saland ve en beter iddet olaylar sona erdi, ama bu mdahale artk pekimi ve bir lde merulam olan etniklemeyi hibir surette tersine evirmedi. ABD mdahalesi olmasayd bu atmalar farkl biimde sona erer miydi? iddet daha uzun srebilirdi, ama temel sonular muhtemelen pek farkl olmazd. ABD'nin angajmannn daha derin, baarszlklarnn da daha dikkat ekici olduu Ortadou'da tablo daha da kasvetli. Hem Balkanlar'da hem de Ortadou'da, ABD irade ya da gayret eksikliinden deil gerek iktidar eksikliinden dolay hegemonik nfuzunu etkili bir biimde kullanmay baaramad. Sonra 11 Eyll geldi - ok ve tepki. Amerikal yasa koyucularn ate pskrd Merkezi Haberalma Tekilat (CIA) imdi, Bush ynetimini olas tehditlere kar uyarm olduunu iddia ediyor. Ama CIA haberalma alanndaki uzmanlna ve El Kaide zerinde younlam olmasna ramen, terrist saldrlarn gerekletirileceini n-

gremezdi (dolaysyla bunlar nleyemezdi). En azndan CIA Bakan George Tenet byle diyordu. Bu ifadenin ABD hkmetini veya Amerikan halkn rahatlatmas beklenemez. leride tarihiler ne karar verirlerse versinler, 11 Eyll 2001 saldrlar ABD iktidarna ok ciddi bir biimde meydan okudu. Bu saldrlardan sorumlu kiiler ciddi bir askeri gc temsil etmiyorlard. Yksek derecede bir kararlla, biraz paraya, kendilerini adam bir grup militana ve zayf devletlerden birinde gl bir sse sahip olan devletd bir gce mensuplard. Ksacas, askeri adan bir hitiler. Yine de Amerikan topraklarnda cretli bir saldn gerekletirmeyi baardlar. George W. Bush iktidara geldiinde, Clinton ynetiminin dnya meselelerini ele al tarzn ok eletiriyordu. Bush ve danmanlar, Clinton'n izledii yolun Gerald Ford'dan beri btn ABD bakanlarnn -ki bunlara Ronald Reagan ile George H. W. Bush da dahildiizledii yol olduunu kabul etmiyorlard ama phesiz farkndaydlar bunun. Hatta 11 Eyll'den nce mevcut Bush ynetimi bile bu yolu takip ediyordu. Oyunun adnn ihtiyat olduunu grmek iin, Bush'un 2001 Nisan'nda bir Amerikan uann in'de dmesi meselesini nasl ele aldna bakmak yeterlidir. Terrist saldrlarn ardndan, Bush yol deitirip terrizme sava ilan etti, Amerikan halkn "sonucun kesin" olduuna temin etti ve dnyaya "ya bizimlesiniz ya da bize karsnz" dedi. Uzun zamandr en muhafazakr ABD ynetimlerinde bile hsrana uram olan ahinler nihayet Amerikan politikasna hkmetmeye baladlar. Bak alar ortada: ABD muazzam bir askeri gce sahip ve saysz yabanc lider Washington'un askeri adan paz gstermesini aklszca grse bile, ABD iradesini herkese kabul ettirdii takdirde ayn liderler bir ey yapamazlar, yapmayacaklardr. ahinler'e gre, iki nedenden dolay ABD emperyal bir g olarak hareket etmelidir: Birincisi, ABD bunun altndan kalkabilir. kincisi de, Washington gcn kullanmazsa, ABD gittike marj inalleecektir. Bugn bu ahince bak asnn ifadesi var: Afganistan'daki askeri saldr, srail'in Filistin otoritesini tasfiye etme giriimine fiilen verilen destek ve Irak'n igali. 2001 Eyll'ndeki terrist saldrlardan bir yl sonra, bu tr stratejilerle neler elde edileceini deerlendirmek iin ok erken olabilir belki. imdiye kadar bu planlar Afganistan'da Taliban'n devrilmesine (ama El Kaide btnyle ker-

28

AMER KAN GCNN GER LEY

ABD'N N GER LEY

29

tilemedi ve en tepedeki liderleri yakalanamad), Filistin'de muazzam bir tahribata (ama srail Babakan Ariel aron'un iddialarnn tersine, Filistin lideri Yaser Arafat "konud" klnamad) ve Irak'n igali planlarna Avrupa ve Ortadou'daki Amerikan mttefiklerinin iddetli bir biimde muhalefet etmesine yol at. ahinlerin son olaylar hakkndaki yorumlar, ABD'nin eylemleri karsndaki muhalefetin, ciddi olmakla birlikte byk lde sz dzeyinde kaldn vurgulamaktadr. Bat Avrupa, Rusya, in ya da Suudi Arabistan ABD'yle balarn ciddi biimde koparmaya hazr grnmyor. Baka bir deyile, ahinlere baklrsa Washington gerekten de bu iin altndan kalkmtr. ahinler ABD ordusu Irak' fiilen igal ettiinde ve bundan sonra ABD otoritesini dnyann baka bir yerinde ( ran, Kuzey Kore, Kolombiya ya da belki Endonezya'da) gsterdiinde de benzer bir sonu kacan varsayyorlar. in ilgin yan, ahinlerin yorumlar, esasen ABD'nin baar kazanma ansnn yksek olduundan korktuklar iin ABD politikalar hakknda yaygara koparan uluslararas solun da yorumlar haline geldi byk lde. Ama ahinlerin yorumlar yanltr ve sadece ABD'nin kne katkda bulunacak, tedrici bir inii ok daha hzl ve alkantl bir de dntrecektir. ahince yaklamlar zellikle askeri, ekonomik ve ideolojik nedenlerle baarsz olacaktr. phesiz ordu hl ABD'nin en gl kart durumunda; daha dorusu tek kart durumunda. Bugn, ABD dnyadaki en dehet verici askeri aygta sahip. Yeni, ei benzeri grlmedik askeri teknolojiler gelitirilmekte olduu iddialarna da inanlacak olursa, ABD'nin dnyann geri kalan zerindeki askeri stnl bugn on yl nce olduundan ok daha byktr. Ama yleyse bile bu, ABD'nin Irak' igal edip oray hzla fethedebilecei ve orada dost ve istikrarl bir rejim kurabilecei anlamna m geliyor? Pek deil. ABD ordusunun 1945' ten bu yana verdii ciddi savatan (Kore, Vietnam ve Krfez Sava) birinin yenilgiyle, ikisinin de beraberlikle sonulandn hatrlayalm - pek anl bir sicil saylmaz. Saddam Hseyin'in ordusu Taliban'nkine benzemiyor ve lke iindeki askeri kontrol ok daha salam. Bir ABD igali zorunlu olarak ciddi bir kara gcn -Badat nlerine kadar savaa savaa gitmesi gerekecek ve bu arada muhtemelen ciddi zayiat verecek bir

kara gcn- gerektirecektir. Byle bir gcn sse de ihtiyac olacaktr ki Suudi Arabistan byle bir hizmet vermek istemediini aka belirtti. Kuveyt ya da Trkiye yardmc olacak m? Belki, eer Washington pamuk ellerini cebine atarsa. Bu arada, Saddam'n elindeki btn silahlar kullanmas beklenebilir ki tam da ABD ynetimi bu silahlarn ne kadar feci olabileceinden bahsedip duruyor. ABD blgedeki rejimlerin bileini bkebilir, ama oralardaki halklarn hissiyat, aka, btn olup bitenlerin ABD'deki derin bir Arap-kart nyargy yanstt ynndedir. Byle bir atma kazanlabilir mi? ngiliz genelkurmay Babakan Tony Blair'e buna inanmadn oktan bildirmi gibi grnyor. Ayrca da her zaman "ikinci cepheler" sorunu vardr. Krfez Sava'nn ardndan, ABD silahl kuvvetleri ayn anda iki blgesel sava verme olaslna hazrlanmaya alt. Bir sre sonra, Pentagon sz konusu fikirden pratik olmad ve maliyetinin yksek olduu gerekesiyle sessizce vazgeti. Ama ABD Irak bataklna gmlm gibi grnrken olas Amerikan dmanlarndan birinin daha saldrya gemeyeceinden kim emin olabilir? Amerikan halknn zafer kazanamamaya ne kadar hogr gsterecei sorunu da nemli. Amerikallar sava dneminde bata olan btn bakanlara destek veren milliyeti bir galeyan ile derin bir izolasyonist itki arasnda gidip gelirler. 1945'ten beri lm oran ne zaman artsa milliyetilik duvara toslamtr. Bugnk tepki neden farkl olsun ki? ahinler (ki hemen hepsi sivildir) kamuoyunu dikkate almasa da Vietnam'da dilleri yanm olan Amerikan generalleri almaktadr. Peki ya ekonomik cephe? 1980'lerde saysz Amerikal analist Japon ekonomik mucizesi karsnda histeriklemiti. Japonya'nn reklam iyi yaplan mali glkleri sayesinde, 1990'larda sakinletiler. Ama 1980'lerde Japonya'nn hzl ilerlemesini abartan Amerikal yetkililer, bugn, Japonya'nn ok gerilerde kaldna inandklar iin hallerinden memnun grnyorlar. Bugnlerde Washington Japon politikaclara neyi yanl yaptklar hakknda nutuk ekmeye daha hevesli grnyor. Bu zafer kazanmlk havas pek de salam gerekelere dayal grnmyor. 20 Nisan 2002'de New York Times'da kan u habere bakalm: "Bir Japon laboratuvar dnyann en hzl bilgisayarn yapt; makine o kadar gl ki ilem gc en hzl yirmi Amerikan bil-

30

AMER KAN GUCUNUN GERILEYII

ABD'N N GERILEYII

31

gisayannn toplam ilem gcne eit ve eski lider konumundaki IBM rn makineninkinden ok daha yksek. Bu baar... Amerikan mhendislerinin ounun kolayca kazandklarn zannettii teknoloji yarnn hibir ekilde bitmi olmadnn kant." Analizin devamnda, iki lkede "birbirine zt bilimsel ve teknolojik ncelikler" olduu belirtiliyor. Japon makinesi iklim deiiklerini analiz etmek zere yaplm, ama Amerikan makineleri silah simlasyonu yapmak zere tasarlanm. Bu kartlk hegemonik glerin tarihindeki en eski hikyenin cisimlemesi. Egemen g askeriye zerinde younlar (ve bu da ona zarar verir), halef aday ise ekonomi zerinde younlar. Ekonomi zerinde younlamak her zaman iyi sonular vermitir. ABD iin vermiti. Belki in'le de ibirlii yapacak bir Japonya iin neden vermesin? Son olarak, ideolojik alan geliyor. u anda ABD ekonomisi nispeten zayf grnyor, ahinlerin stratejilerinin beraberinde getirdii ifrata varan askeri harcamalar dnldnde bu zayflk daha da artyor. stelik Washington siyasi adan izole durumda; ( srail dnda) neredeyse hi kimse ahinlerin bak asnn anlaml olduunu ya da tevike deer olduunu dnmyor. Baka lkeler Washington'a dorudan doruya kar kmaya korkuyorlar ya da bunu istemiyorlar, ama ayak diremeleri bile ABD'yi yaralyor. stelik ABD'nin tepkisi kstaha bir bilek bkmeden te pek bir anlam tamyor. Kstahln da olumsuz yanlar vardr. Parama gvenirim dersen bir dahaki sefere daha az paran kalr, ask suratl rza hnc besler. ABD iki yz yl akn bir sredir dikkate deer miktarda ideolojik kredi kazanmtr. Ama bugnlerde ABD bu krediyi, 1960'larda altn rezervini tkettiinden bile daha hzl bir biimde tketiyor. ABD nmzdeki on ylda iki olaslkla kar karya: ahinlerin yolunu izleyip bunun herkes iin, zellikle de kendisi iin yarataca olumsuz sonulara katlanr, ya da olumsuzluklarn ok byk olduunu anlar. The Guardian yazar Simon Tisdall geenlerde, uluslararas kamuoyunun tepkisini bir yana braksak bile, "ABD en azndan kendi ekonomik karlar ve enerji arzna muazzam bir zarar vermeksizin kendi bana Irak'ta baarl bir sava verecek durumda deil. Bay Bush sert konumaya ama etkisiz grnmeye mahkm" diye yazd. ABD yine de Irak' igal edip de sonra geri ekilmek zorunda kalrsa daha da etkisiz grnecektir.

Bakan Bush'un seenekleri son derece snrl grnyor; ABD' nin nmzdeki on yl ierisinde dnya meselelerinde tayin edici g olma konusunda gerilemeyi srdreceine pek phe yok. Asl soru, Amerikan hegemonyasnn azalp azalmad deil ABD'nin zarafetle, dnyaya ve kendisine asgari zarar vererek dmenin bir yolunu bulup bulamayacadr.

kinci Ksm

FARKLI RETOR KLER VE GEREKL KLER

2. Blm

Yirminci Yzyl: Gnortasnda Karanlk m?

Y RM NC YZYILIN ortalarnda Arthur Koestler Sovyet rejimi ve rejimin gstermelik durumalanyla ilgili olarak, Gnortasnda Karanlk balkl bir roman yazd. Ben bunu sadece Sovyet rejiminin deil, btn yirminci yzyln bir metaforu olarak kullanmak istiyorum. Ama bu yzyl ayn zamanda, birok bakmdan "Geceyarsnda Aydnlk"t da. Aslna baklrsa, deerlendirilmesi son derece g olan bu yzyl hakkndaki dnme tarzmz, byk lde onu gzlemlediimiz yer ve zamana baml olmutur. Lunaparkta hz treniyle tura km gibi oluruz. Hz treni turlarnn iki ekilde sona erdiini unutmayalm. Ona binenler ya comu ya da ok korkmu olmalarna ramen, ounlukla az ok baladklar noktaya dnerler. Ama bazen de raydan karlar. Henry Luce yirminci yzyla "Amerikan yzyl" demiti. Kesinlikle haklyd, ama bu, hikyenin yalnzca bir parasdr. Amerika Birleik Devletleri'nin dnya sisteminde hegemonya konumuna ykselmesi 1870 civarnda, Birleik Krallk'n eski doruklardan inie gemesiyle birlikte balad. ABD ve Almanya Byk Britanya'nn halefi olmak iin birbirleriyle rekabet ettiler. Sonrasnda olanlar apak ortadadr ve gayet iyi bilinir. Hem ABD hem de Almanya 1870 ile 1914 arasnda sanayi altyaplarn byk lde geniletmi, her ikisi de Byk Britanya'y gemitir. Gelgelelim biri bir deniz ve hava gcyken, dieri bir kara gcyd. Buna bal olarak ekonomik genilemelerinin izledii hat da askeri yatrmlarnn nitelii de farklyd. ABD, ekonomik ve siyasi adan gerileme iindeki sabk hegemonik g Byk Britanya ile mttefikti. Sonu olarak, esasen ABD ile Almanya arasnda dnya sistemindeki hegemonyay belirlemek amacyla yaplan tek bir "otuz yl sava" eklinde bakmann daha iyi

36

AMER KAN GCNN GER LEY

YIRMINCI YZYIL: GNORTASINDA KARANLIK MI?

37

olaca iki dnya sava yaand. Almanya dnya sistemini bir dnya imparatorluuna, kendi deyimiyle tausendjahriges Reich'a dntrme yolunu denedi. Napolyon'un da daha nceden rendii gibi, kapitalist dnya ekonomisi erevesi iinde emperyal fetih yolu hibir zaman hkimiyete giden salam bir yol olmamtr. Dnya imparatorluu hamlesinin askeri gayretkelik ve abukluk gibi ksa vadeli bir avantaj vardr. Orta vadede ise ok pahal olma ve btn muhalif kuvvetleri birletirme gibi bir dezavantaj vardr. Byk Britanya'nn meruti ve yar liberal monarisi Napolyon'a kar otokratik, arc Rusya'y yanna ekmi olduu gibi, yar liberal temsili ABD cumhuriyeti de Hitler'e kar Stalinist Sovyetler Birlii'ni yanna ekti - daha dorusu, hem Napolyon, hem de Hitler Avrupa ktasnn iki ucundaki gleri aralarna yerlemi saldrgan bir gce kar birletirme konusunda gayet iyi bir i karm oldular! Ama bu mcadelenin sonularn nasl deerlendireceiz? Maddi sonula balayalm. 1945'te, Avrupa ktasnn her yerinde ve keza Dou Asya'da yaanan, hem insan hayat hem de altyap asndan inanlmaz lde ykc bir savatan sonra, sava srasnda edindii birikim sayesinde ekonomik olarak yara almadan, hatta glenmi olarak kan tek byk sanayi gc oldu ABD. 1945'ten sonraki birka yl boyunca, eskinin ekonomik olarak ileri btn blgelerinde alk yaand ve her halkrda bu blgelerin temelden yeniden ina edildii zorlu bir sreten geildi. Byle bir durumda Amerikan sanayiinin dnya piyasasna hkim olmas gayet kolayd. Balangta irketlerin en nemli sorunu kendileriyle rekabet eden ok fazla satc olmas deil, Bat Avrupa ve Dou Asya'da satnalma gcnn gerilemesi yznden, dnya apnda ok az alc, ok az fiili talep olmasyd. Bu durum yardm yapmann tesine gemeyi, yeniden inaya girimeyi gerektiriyordu. Bu yeniden ina almalar ABD ekonomisi iin ne kadar krl olursa olsun, Amerikal vergi mkellefleri iin maliyeti yksekti. Ksa vadeli maliyetleri karlamak, ABD ynetimini bir i siyasi sorunla kar karya brakyordu. Bu arada siyasi-askeri bir sorun daha var gibiydi. SSCB, yaad ykma ramen, askeri bir g olarak hayli byk grnyor, Avrupa'nn yarsn elinde tutuyordu. Btn dnyay sosyalizme (ve teori-

de, Komnizme) gtrmek gibi teorik bir misyonu plan bir sosyalist devlet olarak ilan ediyordu kendisini. kinci Dnya Sava'nn sonunda Kzl Ordu'nun bulunduu blgelere, 1945 ile 1948 arasnda, Komnist Partisi'nin himayesi altndaki, halk demokrasileri ad verilen rejimler yerletirildi tek tek. 1946'ya gelindiinde Winston Churchill Avrupa'ya Stettin'den Trieste'ye uzanan bir "demir perde" ekilmi olduundan bahsedecekti. Ayrca 1945'ten hemen sonraki yllarda, Komnist partiler ok sayda Avrupa lkesinde son derece gl olduklarn gsterdiler. Komnist partiler savatan sonraki ilk yllarda Fransa, talya, Belika, Finlandiya ve ekoslovakya'da yaplan seimlerde oylarn yzde 25 ila 40'n aldlar - bu hem onlarn iki sava aras yllardaki eski glerinin, hem de sava srasnda Nazizm ve faizme kar gsterilen direniin nemli bir blmn harekete geirmekte oynadklar roln sonucuydu. Ayn ey Asya'da da geerliydi. in'de Komnist Partisi, meruiyetini kaybetmi olan Milliyeti bir hkmete kar anghay'a yrmekteydi. Japonya, Filipinler, Hindiin ve Hollanda'ya bal Dou Hint Adalar'nda da Komnist partiler ve/veya gerilla hareketleri dikkate deer oranda glydler; baka yerlerde de ihmal edilemeyecek birer g konumundaydlar. Rzgr Komnist hareketlerin yelkenlerini iiriyordu. Tarihin kendi yanlarnda olduunu iddia ediyor ve sanki buna inanyormu gibi davranyorlard. Muhafazakr hareketlerden merkez sol hareketlere, zellikle de sosyal demokratlarn byk bir ksmna kadar baka birok kii de ayn fikirdeydi. Bu bakalar kendi lkelerinin de birka yl iinde halk demokrasileri haline geleceinden korkuyorlard. Ve bunun olmasn istemiyorlard. stelik artk belagatl bir biimde, zgr dnyaya ynelik Komnist tehdit denen eye kar aktif olarak direnmeye de hazrdlar. Son otuz ylda, hem sa hem de sol kanatta ok sayda revizyonist tarih metni yazld. Solcu revizyonistler Komnist tehdit denen eyin, hem dnya sistemi iinde ABD hegemonyasn garanti altna almak, hem de Batl liberal devletlerdeki sol hareketlerin ve ii hareketlerinin gcn yok etmek (ya da hi deilse snrlamak) amacyla ABD ynetimi ve dnyadaki sac gler tarafndan oluturulan bir c olduunu iddia etme eilimindeydiler. Sac revizyonistler ise, zellikle 1989 sonrasnda Sovyet belgelerinin ulalabilir hale

38

AMER KAN GUCUNUN GERILEYII

Y RM NC YZYIL: GNORTASINDA KARANLIK MI?

39

gelmesinden beri, Sovyetler Birlii hesabna alan ajanlarn oluturduu dnya apnda bir ebekenin gerekten de varolduunu, Sovyetler Birlii'nin de gerekten Komnist-olmayan devletleri ykp onlar halk demokrasileri haline getirme niyetinde olduunu iddia etme eilimi gsteriyorlard. in asl u ki hem solcu hem de sac revizyonist tarihilerin ampirik iddialar muhtemelen byk lde doru, tarihsel yorumlar ise temelden yanlt. Her iki tarafn da revizyonistlerin onlarn iddia ettiklerini syledikleri eyleri hem alenen hem de zel evreleri iinde (burada daha da ok) iddia etmi olduklarna phe yok. Her iki tarafn kilit kurulularndaki bireylerin ou, dolamdaki retorie, en azndan retoriin byk ksmna muhtemelen inanyorlard. Her iki tarafn da yaylmac retorii gerekletirme ynnde eylemlerde bulunmu olduu su gtrmez. Son olarak her iki taraf da phesiz dierinin ktn grmekten keyif duyard ve ounlukla bunu ummutu da. Yine de gerekte neler olup bittiini deerlendirirken biraz soukkanlla ve biraz Realpolitik'e ihtiyacmz var. Geriye dnp bakldnda, Souk Sava'n hibir zaman kontrolden kmam ve hibir zaman herkesin korktuu dnya savana yol amam olan son derece ketlenmi, dikkatle ina edilip denetlenen bir uygulama olduu aktr. Ben buna menuet* diyorum. stelik, yine geriye dnp bakldnda, 1989'daki snrlarn byk lde 1945'tekilerle ayn olmas ve sonu olarak ne Bat Avrupa'da bir Sovyet saldrganl ne de Dou Avrupa'da bir Amerikan "geri dndrme" saldrs (yani Komnist rejimleri sona erdirme teebbs) yaanmam olmas bakmndan pek bir ey olmamtr. Dahas, birok noktada her iki taraf da retorikte ne denirse densin itidal gstermitir. phesiz, bunlarn hibirinin asl niyet deil sadece bir pat durumunun sonucu olduunu syleyebiliriz ve bu bir lde doru da olabilir. Yine de, rtk niyetlerin rn olan dermanszlk pat durumunun olumasna yardmc olur. Byle bir tarihsel senaryo her iki tarafn gd ve nceliklerini deerlendirirken ihtiyatl olmay gerektirir. ki ifre szce bakalm: Yalta ve tahdit. Yalta grnte, askeri birliklerin ve dolaysyla je* blmden oluan ar bir dans. (.n.)

opolitik nfuzun sava sonras yerleiminin snrlarn ve kurtarlan lkelerde hkmet kurma kiplerini sabitlemitir. Tahdit ise George Kennan tarafndan birka yl sonra uydurulmu olan bir doktrindi. Kendi adna konutuunu sylese de dolayl olarak ABD ynetimi adna da konuan Kennan, tam olarak, Sovyetler Birlii'nin ABD tarafndan tahdit edilmesini savunuyordu - gelgelelim ho karlama yerine tahdit deil, saldr yerine tahdit, scaklamayacak, scaklamamas gereken bir Souk Sava'ti szn ettii. John Foster Dulles, 1953'te Eisenhower ynetiminde dileri bakan olmadan nce, Kennan'a kar geri dndrme politikasn savunmutu. Ama Dulles iktidara geldikten sonra, aslnda tahdit politikasn uygulad (zellikle de 1956'daki Macar Devrimi karsnda) ve "geri dndrme" laf marjinal siyasetilerin sylemlerine havale edildi. Yalta ve tahdidin baardklar -btn aktrlerin isel gdlerini kim bilebilir ki?- gayet aktr. Sovyetler Birlii mutlak kontrol altndaki bir blgeye (Dou ve Orta Avrupa dediimiz eyin byk ksmna) sahipti. ABD de dnyann geri kalannn tamam zerinde hak iddia ediyordu. ABD (propaganda almalar dnda) Sovyet blgesine hibir zaman mdahale etmedi. te yandan, SSCB de aslnda kendi nfuz alan dndaki hibir blgeye, siyasi propaganda yapmak ve biraz para vermek dnda hibir zaman mdahale etmedi; bunun tek ciddi istisnas Afganistan'd (bunun da byk bir hata olduunu reneceklerdi). Baz lkeler bu ho, iki tarafl AmerikanSovyet anlamasn dikkate almadlar elbette - buna geleceiz. Savatan hemen sonraki dnemde ABD'nin dnya ekonomisindeki ncelikleri meselesi ile Yalta'nn ne alakas vard? Dediimiz gibi, ABD'nin dnyada efektif talep yaratmas gerekiyordu; gelgeldim, ABD bunu yapacak lde snrsz paraya da sahip deildi. ABD kaynaklarn datrken, hem ekonomik hem de siyasi nedenlerle ncelii Bat Avrupa'ya verdi. Sonu Marshall Plan oldu. Yine de unutmamak gerekir ki, Marshall plan Marshall tarafndan btn mttefiklere nerilmiti. ABD Sovyetler Birlii'nin bunu kabul etmesini gerekten istiyor muydu? Bundan ok pheliyim ve o sralarda bir Dileri Bakanl szcsnn bunu alenen itiraf ettiini hatrlyorum. Her halkrda, Sovyetler Birlii nerinin bir paras olmay reddetti ve kendi blgesindeki hibir lkenin de bu neriye olumlu cevap vermemesini salad. Bu ABD ynetimi iin iki nedenle, arayp

40

AMER KAN GCNN GER LEY

YIRMINCI YZYIL: GNORTASINDA KARANLIK MI?

41

da bulamad frsatt. Sovyetler Birlii plan benimsemi olsayd, plan ok pahalya mal olurdu, stelik Amerikan Kongresi asla bu yolda karar almazd. Marshall Plan'na iki-partili kongrede destek verilmesini mmkn klan temel argman, Komnizmi tahdit etme gereiydi. Demek ki aslnda ne oluyordu? Marshall Plan yardm Yalta anlamalarnn br yzyd. Sovyetler Birlii dnya ekonomisi iinde bir merkantilist blok oluturmakta serbestti, ama o zaman da yeniden ina abas iin hibir ekonomik yardm alamayacakt. Mdahale yok, ama yardm da yok. Bu gayet ho dzenlemelerin tehdit altndaym gibi grnd tek zaman dilimi, Berlin Ablukas nyd. Ama ablukann net sonucu, eski durumu deitirmeyen ve ABD'ye NATO'yu kurma bahanesini, Sovyetler Birlii'ne de Varova Pakt'n yaratma bahanesini veren atekes oldu. Bu olay ayrca her iki tarafa da orduya ok daha fazla para harcama frsat verdi ki bu harcama uzun vadede olmasa da ksa vadede ekonomik bakmdan faydalyd. Asya bu dzenlemelerin bir para dnda kald phesiz. inli Komnistlerin darda kalmaya niyetleri yoktu. Bylece Stalin'in istei hilafna, anghay'a yrdler. ABD sa ABD'nin in'i kaybettiini sylyordu, ama aslnda in'i kaybeden Sovyetler Birlii'ydi ki bunun da uzun vadede daha nemli olduu ortaya kt. Sonrasnda Kore Sava balad. Kimin neyi, ne zaman balattyla ilgili gerek hikye ne olursa olsun, yine geriye dnp bakldnda u aka grlyor ki ne ABD, ne de Sovyetler Birlii byle bir sava balatmak istiyordu. ABD'nin can kayb verdii, Sovyetler Birlii'nden ise kimsenin lmedii uzun ve pis bir arbedenin ardndan, sava az ok gerginliin balad koullarla ayn koullar zerinde varlan bir atekesle sona erdi; Berlin Ablukas'nn sonucuna ok benzer bir sonu. Ama bu sava, bir kez daha, ABD'ye Japon ekonomisine muazzam bir destek vermek ve bir savunma pakt imzalamak iin gereken bahaneyi vermi oldu. Bylece Dou Asya, Amerikan-Sovyet bak asndan, Yalta anlamasna dahil edilmi oldu. 1955'teki QuemoyMatsu anlamazlndan sonra, in de bunu fiilen kabullendi. Amerikan yzyl, dier sperg diye bilinen SSCB'nin de bir role, bir sese sahip olmakla birlikte aslnda kafesinin iinde alm satmaktan baka bir ey yapacak gce sahip olmad jeopolitik bir gereklikti; daha sonra, 1989'da, kafes infilak etti. Ama bu infilakla bir-

likte, Amerikan hegemonyasnn temelinde yatan siyasi gereke de ortadan kalkm oldu; dnya sisteminin jeopolitii artk deiecekti. Bu konuya dneceiz. imdi yirminci yzyln ikinci byk oluumuna, Amerikan hegemonyasnn tam zttna dnelim: Batd dnya pan-Avrupa hkimiyetini yava yava ama dzenli bir biimde geriletmekteydi. "Avrupa'nn genilemesi"nin zirvesi, aslnda 1900 yl civarlar, yani tam bir yzyl nceydi. W. E. B. Du Bois, "yirminci yzyln sorunu renk ayrm sorunudur" lafn o zaman etmiti. Ona o sralarda kimse inanmad, ama kesinlikle haklyd. Daha Birinci Dnya Sava'ndan bile nce, analistlerin dikkatini ekmesi gereken bir dizi "devrim" olmutu: Meksika, Afganistan, ran, in ve 1905'te Japonya'nn Rusya' yi yenmesi. O sralarda birbiri iin tezahrat yapan bir pan-Batd dnya toplumu oktan ortaya kmt, yle ki bu olaylar ok uzaklarda bile yanklar uyandrd ve pan-Avrupa hkimiyetine kar yeni eylemleri tevik etme ilevini grd. Aslnda, bence Rus Devrimi'ni bir proleter devrimi olarak deil yle olmad ak seik ortadayd- pan-Avrupa hkimiyetini geriletme abalarnn en baarls ve en gsterilisi olarak grmemiz gerekir. Birok Rus, Avrupal olduunda srar ediyordu elbette. Bolevikler de Rusya'da Batclar ile Slavofller arasnda uzun sredir devam eden tartmada Batclarn tarafndayd. Ama bu sadece, panAvrupa hkimiyetini geriletmeyi amalayan hareketlerin merkezindeki mulakla iaret eder. Ayn zamanda hem ayrlk hem de entegrasyon -stelik ikisini de eitlik adna- talep ediyorlard. Her halkrda, Bolevikler, ok beklenen Alman devriminin gereklememesinden sonra, bekalarnn ve dnyadaki rollerinin dnyadaki antiemperyalist mcadeleye bal olduunu anladlar. 1920'deki Baku kongresinin anlam buydu. 1945-sonras dnemde dekolonizasyon, smrgelik durumundan kurtulma, gnn modas haline geldi. Buna ksmen, smrgeci glerin akllca ve zamannda geri ekilmesi de denebilir. Ama gsterdikleri bu bilgelik de byk lde ktada ulusal kurtulu hareketlerinin verdii baz kahramanca mcadelelerin sonucuydu. Bu hareketlerden jeopolitik etkisi en byk olan Vietnam, Cezayir ve Kba'dakilerdi. Bu hareketlerden herhangi birinin Sovyetler Birlii' nin ajanlar olduu sylenemez. Tam tersine. Bu hareketler esasen

42

AMER KAN GCNN GER LEY

Y RM NC YZYIL: GNORTASINDA KARANLIK MI?

43

Yalta dzenlemelerine meydan okuyor ve jeopolitik arenaya baka bir ncelikler kmesi, sonuta hem Sovyetler Birlii'nin, hem de Amerika Birleik Devletleri'nin ayak uydurmak zorunda kaldklar bir ncelikler kmesi getiriyorlard. imdi 2000 yl ile 1900 yln karlatrrsak, anti-emperyalist mcadelenin ne derecede muhteem bir baar kazandn, ama dnya sisteminin gerekliklerini bu mcadeleye katlanlarn umduu, niyetlendii ve beklediinden ne derece az deitirmi olduunu grrz. 2000 ylna gelindiinde, nemli bir resmi smrge kalmamtr. Birlemi Milletler'in Afrikal bir genel sekreteri var. Ve resmi, aka beyan edilen trden rklk, tabu bir retorik haline geldi. te yandan, (Nkrumah'n artk unutulmu ama yerinde tabiriyle) yeni smrgeciliin ne derece gemi azya aldn biliyoruz. BM'nin genel sekreteri bir Afrikal olabilir, ama daha nemli bir kurum olan Dnya Bankas'nn bakan bir Amerikal, Uluslararas Para Fonu'nun banda da bir Bat Avrupal var. Irklk retorii tabu olmasna ramen, gereklii her zamanki kadar fazla ve onun ilemesini salayan tekzip edilmemi ifre szcklerin de herkes farknda. Aslnda sistem kart hareketlerin dalmalarnn en nemli nedeni, tam da baarl olmalardr. On dokuzuncu yzyl sonlarnda, siyasi adan hepsi de zayf olan eitli sistem kart hareketler toplumsal dnm stratejilerini, nl iki aamal plan gelitirdiler: nce, her lkede devlet iktidarn ele geirmek iin seferber ol; sonra toplumu dntrmek iin devlet iktidarn kullan. i hareketi adna Marksistlerin benimsedii strateji buydu. Siyasi milliyetilerin benimsedii strateji de buydu. Hatta kadn hareketinin ve oy hakk ile dier siyasi haklar zerinde odaklandklar srece aznlk hareketleri denen hareketlerin benimsedii strateji de buydu. 1900'de bu strateji bu hareketler iin tek makul yol gibi grnyordu ki muhtemelen de yleydi. Ama kesinlikle zor bir yol gibi grnyordu. I960' lara gelindiinde, birinci seferberlik aamas btn dnyada gerekletirilmi durumdayd. Sistem kart hareketler neredeyse her yerde iktidardayd ya da en azndan ksmen iktidardayd. Artk ikinci aamaya, toplumu dntrmeye geilebilir ve sonulan deerlendirilebilirdi. Son kertede sonularn kendi beklentilerinin ok altnda olduunu grenler de militanlar ve kitleler oldu; sonu beklentilerin o kadar altndayd ki, yaadklar hayal krklklarn, 1968 dnya

devrimi srasnda ve sonraki otuz yl boyunca hareketlerin kendilerine ve liderlerine yneltmeye baladlar. Yirminci yzyln bu iki eilimi bu yzyln son yirmi otuz ylnda i ie geti. 1989-91'de Komnizmlerin k, 1968'de su yzne km olan hayal krkl srecinin zirvesiydi. Gelgelelim bu, ayrca ve ayn zamanda, ABD'nin kresel iktidarnn lm ann da alarak bu iktidarn siyasi dayanaklarn iki ekilde ortadan kaldrd. Bir yandan, balca iki ekonomik rakibinin, artk yeniden canllk kazanm olan Bat Avrupa ve Japonya'nn ABD liderliine tbi olmay srdrmesinin siyasi gerekesini sona erdirdi. te yandan, sistem kart hareketlerin, kendilerinin ynlendirdikleri ve aslnda byk lde depolitize ettikleri kitlesel siyasi faaliyete getirdikleri kstlamalar sona erdirdi. Bylece diyebiliriz ki pan-Avrupa dnyas 2000 ylnda, 1900'e oranla, aslnda jeopolitik ve kltrel alardan ok daha zayft, ama dnyann geri kalan kendi seferber ettii cephaneyi harcamt ve bu hareketlerin bir zamanlar sahip olduklar kesinlikten (yani, tarihin kendilerinden yana olduu kesinliinden) yoksun, ekonomik ve siyasi skntlar iinde debeleniyordu. Uzun bir geceyarsnda aydnlk dneminden (zellikle 1945 ile 1970 arasndan) sonra pan-Avrupa dnyas ve dnyann geri kalan iin gnortasnda karanlk dnemi byle geldi. Anlattm bu hikyede, iki sava aras dnemdeki Nazi-faist saldrsndan, son dnemlerde yaadmz, etnik temizlik denen eylerden, Komnist rejimlerin (ama tabii ki ayn zamanda daha birok rejimin de) Gulag dehetinden bahsetmedim. Bunlar nemli deil mi? Dehet verici strabn her zaman nemli ve her zaman ahlaken iren olmas anlamnda tabii ki nemlidirler. Ama bu dehetlerin, bir, nedenlerini, iki, izledikleri yrngeyi nasl deerlendiriyoruz? Merkezcilerin baat miti, dnya sistemi iinde en fazla gce sahip olanlar tarafndan belirlenen lml, doru yoldan kolektif olarak sapmann ve ideolojik arln bu dehetlere neden olduudur. Auschwitz'in akld rkln, Gulaglarn ukalaca topyalar dayatmann (ve topya beklentisinin), etnik temizliin ise atalardan kalma, kltrel olarak yerleik bir zellik haline gelmi yabanc dmanlnn sonucu olduu sylenir. Ayrntlara baklmadnda bile, pek makul saylamayacak bir analiz biimidir bu. Auschwitz, Gulaglar ve etnik temizlik, hepsi de

44

AMER KAN GCNN GER LEY

Y RM NC YZYIL: GNORTASINDA KARANLIK MI?

45

tarihsel bir toplumsal sistem iinde, kapitalist dnya ekonomisi iinde meydana gelmilerdir. Bu sistemin, bu tr olaylar reten ve bunlarn yirminci yzylda daha nce grlmedik biimlerde ve derecede yaygnlamasn salayan ne zellii olduunu sormamz gerekir. Srekli bir snf mcadelesini ieren bir sistemde yayoruz. Halklar -ekonomik olarak, siyasi olarak, toplumsal olarak ve hatta imdilerde demografik olarak- dzenli bir biimde kutuplara ayran bir sistemde yayoruz. Irklk ve cinsiyetilii en batan beri kendi yaplar iine yerletirmi bir sistemde yayoruz. Ve tabii ki bizatihi sistemin meruiyetine ve yaayabilirliine meydan okumu olan sistem kart hareketleri yaplandrm olan bir sistemde yayoruz. 1900, 1800'den ve dolaysyla 1700'den veya 1600'den, kresel kumarhanedeki bahislerin ok daha ykselmi olmas bakmndan da farklyd. Hem bireylerin ve kolektivitelerin (yukar ve aa doru) hareketlilik imkn her zamankinden fazla olduundan, hem de aradaki mesafe ald ve aritmetik deil, geometrik bir hzla dzenli olarak arttndan, mcadeleye katlanlar iin kazanmak ve kaybetmek daha byk sonular douruyordu. Burada bu olaylarn herhangi birini ayrntl olarak aklamaya kalkmayacam. Sadece, bu aklamann sistemin ileyii iinde bulunmas gerektiinde srar etmek istiyorum, sistemin normal ileyiinden sapma olduu varsaylan eyde deil. Ayrca bu olaylar onlardan mustarip olan herkes iin ne kadar korkun olurlarsa olsunlar, modern dnya sisteminin tarihsel evrimi bakmndan yirminci yzyln u iki merkezi gereklii kadar nemli olmadklarnda da srar etmek istiyorum: ABD hegemonyasnn ykselii ve gerilemeye balamas ve herkesin zannettii kadar deimemi olan Avrupa d dnyann siyasi olarak gsterili bir biimde kendini ortaya koymas. Yirminci yzyl kapitalist dnya ekonomisi on dokuzuncu yzyl kapitalist dnya ekonomisiyle karlatnlrsa, arada gerekten dikkate deer bir fark olduu grlr. On dokuzuncu yzyl, kapitalist sistemin teknolojik meyvelerini veriyor ve sermaye birikimi potansiyelini gerekletiriyor gibi grnd ilerleme yzylyd. Yeni ykselen liberalizm jeokltrnn Ancien Regime'in, eski dzenin, son kltrel kalntlarn sprm gibi grnd yzyld. Yurttan en nihayet egemenliin taycs olarak tahta oturduu yzyld. Merkez blgelerde Pax Britannica'nn yaand (ya da en azndan insan-

lar ara sra yaanan kopular ihmal edecek lde buna kendilerini kaptrmlard), Avrupa d blgelerde de imparatorluun nihai fetihlerinin gerekletii yzyld. Burjuva, beyaz, Hristiyan ve vasfl olmann uygarlk kant olduu ve ilerlemeyi garanti altna ald dnemdi. 1914'te Birinci Dnya Sava'nn kmas pan-Avrupa blgelerinde ite bu yzden o denli byk bir kltrel ok yaratmt. Yirminci yzyl, bata sylediimiz gibi, hz trenidir. Bir yandan, btn alanlardaki teknolojik ilerlemeler on dokuzuncu yzyln beklentilerini ok geride brakmtr. Bir Jules Verne fantezisinin iinde yayoruz ve nmzdeki otuz yl iinde ok daha fazlas vaat ediliyor. Birok yangnda mahvolan btn sermaye stokunu hesaptan dsek bile, ayn ey sermaye birikimi iin de sylenebilir. Dnyann demokratiklemesi de, yurttalk haklarnn tamamna sahip olma taleplerinin herkes tarafndan benimsenmi olmas ve on dokuzuncu yzylda bunu savunan en cretli kiilerin hayallerinin bile tesine gemi olmas anlamnda hzla ilerleme kaydetmitir. Yani geceyarsnda aydnlk. Ama hepimiz biliyoruz ki, yirminci yzylda yine hepimiz korku, kargaa ve mitsiz iti kaklarla kuatlm durumdayz. Yirminci yzylda yaanan dehetler moralimizi bozuyor. Moralimiz baarszlklarla daha da bozuluyor: ABD'nin, ideologlarnn srekli rtkanln yapt dnya liberal topyasn gerekletirmeyi baaramamas; sistem kart hareketlerin en azndan ok yakn tarihlere kadar srekli vaat ettikleri yeni toplumu, les lendemains qui chantent'i, ark syleyen yarnlar, yaratmay baaramamas. Kapitalist sistemin inanlmaz ve gittike hzlanan bymesi kontrolden km ve her yere yaylan kanserli dokular yaratm gibi adeta. Belirsizlikle kar karyayz. lya Prigogine bize belirsizliin sadece u anki tarihsel durumumuzun deil evrenin temel gereklii olduunu sylyor sylemesine, ama yine de ondan holanmyoruz, psikolojik ve siyasi adan onunla baa kmakta ok zorlanyoruz. Ama baa kmalyz. Kendimizi bir tarihsel sistemin bitim safhasnda, bir "gei a"nda buluyoruz. Bir gei anda entelektel, ahlaki ve dolaysyla siyasi grevlerimize sarlmalyz. Bu grevlerin en bata geleni nerede olduumuz konusunda ak seiklie ulama araydr. Rosa Luxemburg daha yirminci yzyln balarnda, "yaplabilecek en devrimci ey her zaman olup bitenleri yksek sesle

46

AMER KAN GCNN GER LEY

ilan etmektir," diyordu. Ama bunu yaptktan sonra, dostlarmzla, mttefiklerimizle, daha demokratik ve eitliki bir dnya istiyor gibi grnen herkesle tartmamz, en azndan kabataslak olarak ne tr yeni yaplar isteyebileceimiz ve ok nemli bir tarihsel gei dneminin alabildiine youn, ama kanlmaz olarak dzensiz mcadelesi iinde ne tr stratejilere bavurabileceimiz konusunda gr alveriinde bulunmamz gerek. Bu tartmay hiyerari olmadan, byk bir aklkla ve belli bir alakgnlllkle, ama ayn zamanda da asgari kapsam snrlar hakknda belli bir netlie sahip olarak ve uzun vadeli bir tarihsel bak korumakta srar ederek yapmalyz. Bu kolay olmayacaktr. Bu tartma phesiz u anda da srmektedir. Ama yeterli deil. Hem bilimsel arenalarda hem de daha kamusal arenalarda kendi sesimizi de onlarnkine eklememiz gerek. Ciddi olmalyz. Kendimizi bu ie vakfetmeliyiz. Serinkanl olmalyz. Ve de yaratc olmalyz. Kolay i deil, anlayacanz. Ama Hillel'in iki bin yl nce syledii gibi, ben deilse kim? imdi deilse ne zaman?

3. Blm

Kreselleme: Dnya Sisteminin Uzun Vadeli Yrngesi

1990'LAR, kreselleme syleminin saana altnda geti. Neredeyse herkes, u anda ve ilk kez bir kreselleme anda yaamakta olduumuzu sylyor. Kreselleme her eyi deitirmi: Devletlerin egemenlii gerilemi, herkesin piyasa kurallarna direnme yetenei yok olmu, kltrel zerklik imknmz neredeyse hkmszlemi, ve btn kimliklerimizin istikrar ciddi biimde sorgulanr olmu. Bu farazi kreselleme durumu kimilerince vlrken, kimilerince de hayflanacak bir ey olarak grlyor. Bu sylem aslnda mevcut gerekliin devasa bir yanl yorumundan ibarettir - gl gruplarn bize dayatt, daha da kts, ounlukla mitsiz bir edayla kendi kendimize dayattmz bir aldanmadr. Bizi nmzdeki gerek meseleleri grmezden gelmeye ve kendimizi iinde bulduumuz tarihsel krizi yanl anlamaya iten bir sylemdir. Gerekten de bir dnm urandayz. Ama ak seik kurallar olan, yeni yeni kresellemi ve oktan yerleiklik kazanm bir dnyann bulunduu bir urak deil bu. Daha ok bir gei anda bulunuyoruz; sadece kreselleme ruhunu yakalamas gereken birka geri kalm lkenin geiinden deil, btn kapitalist dnya sisteminin baka bir eye dnecei bir geiten bahsediyoruz. Gelecek, kanlmaz olmak, alternatifsiz olmak yle dursun, son derece belirsiz bir sonucu olan bu gei iinde belirleniyor. Kresellemeden bahsettiimizde genellikle kastedilen sreler aslnda hi de yeni deil. Yaklak be yz yldr varlar. Bugn yapmak zorunda olduumuz seim, bu srelere teslim olup olmamak deil, bu sreler u anda olduu gibi paralandnda ne yapmak gerektiiyle ilgilidir. Yaplan aklamalar okurken, insan "kreselleme"nin 1990'larda -belki Sovyetler Birlii'nin kmesi zerine, bel-

48

AMER KAN GCNN GER LEY

KRESELLEME

49

ki birka yl nce- ortaya kan bir ey olduunu dnyor. Oysa olup biten analiz edilmek isteniyorsa 1990'lar nemli bir zaman dilimi deildir. u anki duruma baka iki zaman erevesi iinde, biri 1945'ten bugne, dieri de 1450 civarndan bugne gelen iki ereve iinde bakmak daha verimli olacaktr. 1945'ten bugne uzanan dnem, kapitalist dnya ekonomisinin, her zaman olduu gibi iki paras olan tipik bir Kondratiyef dngs dnemidir: Bu rnekte 1945'ten 1967-73'e kadar srm olan bir Asafhas, yani yukar doru trman ya da ekonomik genileme ve 1967-73'ten gnmze kadar srmekte olan ve muhtemelen birka yl daha srecek olan bir B-safhas, yani aa doru ini ya da ekonomik klme. Oysa 1450'den gnmze uzanan dnem kendi dou dnemi, normal gelime dnemi olan ve artk nihai kriz dnemine girmi olan kapitalist dnya ekonomisinin yaam dngsne karlk gelir. Mevcut durumu anlamak iin, bu iki toplumsal zaman ve her birinin ampirik verileri arasnda ayrm yapmamz gerekir. Kendimizi iinde bulduumuz Kondratiyef dngs, birok adan, bu iki toplumsal zaman arasnda anlalmas daha kolay olandr, nk zerinde ok allm olan btn nceki Kondratiyef dnglerine benzer. u anki Kondratiyef in A-safhas, Franszlarn yerinde bir adlandrmayla "les trente glorieuses" -anl otuz yl- dedikleri eydi. Dnya sistemi iindeki ABD hegemonyasnn en yksek noktasyla akyordu ve ABD'nin 1945'ten sonra kurduu bir dnya dzeninin erevesi iinde ortaya kmt. Bildiimiz gibi, ABD, kinci Dnya Sava'ndan sanayi kollar ve topraklar sava zamanndaki ykmdan feci boyutlarda zarar grmemi tek byk sanayi gc olarak kt. Amerikan sanayii verimliliini bir yzyl akn bir zamandr mkemmelletirmekteydi phesiz. Bu uzun vadeli ekonomik gelimenin, dnya retiminin dier byk odak noktalarnn ekonomik yaplarnn dpedz kmesiyle birlemesi, ABD'ye en azndan bir sre iin muazzam bir verimlilik kazandrd ve Amerikan rnlerinin dnya piyasasna hkim olmasn kolaylatrd. Ayrca kapitalist dnya ekonomisi tarihi iinde hem deerin, hem de reel retimin en byk artn mmkn kld; ayn anda dnya toplumsal sistemi iinde hem byk bir zenginlik, hem de byk bir toplumsal gerilim yaratt. 1945'e gelindiinde ABD'nin iki byk sorunu vard. Sahip oldu-

u ekonomik avantajlardan yararlanabilecei grece istikrarl bir dnya dzenine ihtiya duyuyordu. Ve gelien retim sektrlerinin mteri bulmasn istiyorsa, dnyann geri kalannda yeniden efektif bir talep oluturmas gerekiyordu. 1945-55 dneminde, ABD bu iki sorunu da pek byk bir glk ekmeden zebildi. Dnya dzeni sorunu iki ksmda zld. Bir yandan, ABD'nin siyasi olarak kontrol edebildii ve dzenin resmi erevesini sunan bir dizi devletleraras kurum -bata da Birlemi Milletler, IMF ve Dnya Bankaskuruldu. Daha nemlisi, te yandan da ABD 1945-sonras dnyadaki dier tek ciddi askeri g olan SSCB ile bir anlamaya vard. Ayrntlar zerinde on yldan uzun bir sre allan Yalta anlamasnn temelde maddesi vard. Birincisi, dnya fiilen bir Amerikan blgesi (dnyann ou) ve bir Sovyet blgesi eklinde blnecek, ayrm izgisi de kinci Dnya Sava bittiinde her iki lkenin askeri birliklerinin bulunduu yerlerden geecekti. kincisi, Sovyet blgesi, eer isterse, kendi retim mekanizmasn kuvvetlendirene kadar Amerikan blgesiyle ticari alverilerini asgariye indirebilecekti, ama bunun karlnda, ABD'den bu blgenin ekonomik yeniden inasna katkda bulunmas beklenmeyecekti. ncs, her iki taraf da ateli, dmanca retorie bavurmakta serbestti, hatta buna tevik ediliyordu; grld kadaryla bu retoriin balca ilevi ABD ile SSCB'nin kendi blgeleri zerindeki siyasi kontroln pekitirmekti. Her ikisi de eski ayrm izgilerini tekrar onaylayan atekeslerle sona eren Berlin Ablukas ve Kore Sava bu kresel anlamann nihai mhrn vurdular. Amerikan retimi iin dnyada yeterince efektif talep yaratma sorunu, Bat Avrupa'da Marshall plan yoluyla ve Japonya'da da Marshall planna edeer ekonomik yardmla zld (bu yardm zellikle Kore Sava'nn kmasndan sonra ve sava bahanesiyle yapld). ABD Souk Sava gerilimlerinden, bu ekonomik balar, sz konusu blgelerin uluslararas arenadaki btn nemli meselelerde ABD'nin siyasi liderliini sadk bir biimde izlemesini garanti altna alan askeri balarla -Kuzey Atlantik Pakt Tekilat (NATO) ve ABD-Japonya Gvenlik Anlamas ile- pekitirmek iin yararland. Bu dzenlemelerden herkes memnun deildi elbette. Ne de olsa Yalta'nn nimetlerinden yararlanamayanlar, danda kalanlar vard bir btn olarak nc Dnya, Bat dnyas iindeki pek tutulma-

50

AMER KAN GCNN GER LEY

KRESELLEME

51

yan gruplar ve Dou ve Orta Avrupa'daki, boyunduruk altnda yaayan ve bundan pek de mutlu olmayan Sovyet uydu devletleri. Darda kalanlar az ok dzenli ve zaman zaman da baya kuvvetli patlamalar yarattlar: 1945-48'dein, Vietnam, Cezayir, 1956'da Macaristan, Kba, gney Afrika. Birbiri ardna gelen bu patlamalar Amerikan dnya dzeni ve aslnda Sovyetler Birlii iin de sorunlar yaratt. Ama bunlar gl bir boksrn midesine indirilen yumruklara benziyordu; yumruklara dayanlabilir, bunlara da dayanld. Bunun byk istisnas, finansman ve kaybedilen hayatlar asndan ve dolaysyla da ulusal maneviyat asndan ABD'nin kan kaybn balatan Vietnam Sava'yd. Ama ABD'ye indirilen en byk, hazm en zor darbe Bat Avrupa ile Japonya'nn nce ekonomik olarak toparlanmas, sonra da gelimesi oldu. 1960'lara gelindiinde bu lkeler ile ABD arasndaki verimlilik uurumu neredeyse ortadan kalkmt. Bat Avrupa lkeleri ve Japonya kendi ulusal piyasalar zerindeki kontrol tekrar ele geirdiler ve dier lkelerin piyasalarnda Amerikan rnleriyle ciddi biimde rekabet etmeye baladlar. Hatta ABD'nin i piyasasnda bile rekabet eder hale gelmeye baladlar. Nitekim 1960'larn sonlarna gelindiinde ABD'nin ekonomik avantajlar artk kesinliini byk lde yitirmiti. Bat Avrupa ve Japonya'nn retimindeki toparlanma ve genilemenin sonucunda dnya retiminde meydana gelen art, dnya piyasasnda bir doymulua ve elik, otomobil ve elektronik gibi balca sanayi sektrlerinin ounun krllnda sert bir de yol at. Dnya ekonomisinde bunun sonucu olarak yaanan de karlk gelen ok nemli iki olay vard: ABD'nin altn standardn brakmak zorunda kalmas ve 1968'deki dnya devrimi. Birinci olayn nedeni, Amerikan hegemonyasn korumann siyasi-askeri maliyetleri ile dnya piyasalarnda rekabet gcnn azalmasnn ok pahalya mal olmas ve Amerika'nn mali fazlasn tketmesiydi. ABD A-safhasnda ok kolay sahip olduu ekonomik avantajlar korumak iin siyasi alanda sk almak zorundayd ve ie parasal kemerini biraz skarak balad. ABD hegemonyasnn iyi rgtlenmi dnya dzeninde darda braklm olan herkesin huzursuzluklar 1968 dnya devriminin kvlcm oldu. 1968 ayaklanmalarnn ayrntlar dnya sisteminin e-

itli arenalarnda farkllklar gsteriyordu, ama bu ayaklanmalar her yerde meydana geldi: Bat dnyas ve Japonya'da 1968'de meydana gelen bariz olaylarn yan sra (ki genellikle bunlar zerinde durulur), ben in'de 1966'da balayan kltr devrimini, 1968'de ekoslovakya'daki "insan yzl sosyalizme" dn ve Meksika, Senegal, Tunus, Hindistan ve nc Dnya'nn daha birok lkesindeki eitli oluumlar da bu ayaklanmalar arasna dahil ediyorum. Btn ayaklanmalarda, yerel durum ne kadar farkl olursa olsun, kendini tekrarlayan iki tema vard. Bunlardan birincisi Amerikan hegemonyasna ve Sovyetlerin bu hegemonyayla yapt dankl dve muhalefetti. kincisi ise btn biimleriyle Eski Sol'dan duyulan hayal krklyd. Bu hayal krkl tam da bu eski Sol hareketlerin baar kazanmasnn ngrlememi sonucuydu. in asl udur ki, Amerikan hegemonyas dneminde, paradoksal bir biimde (belki de o kadar paradoksal deildir) Eski Sol hareketler neredeyse her yerde iktidara gelmilerdi: Elbe ile Yalu arasndaki sosyalist lkelerde Komnist partiler sfatyla; Bat Avrupa, Kuzey Amerika ve Avustralasya'nn pan-Avrupac dnyasnda sosyal demokrat partiler ya da muadilleri sfatyla; ve nc Dnya'da ulusal kurtulu hareketleri ya da bu hareketlerin bir edeeri olarak, Latin Amerika'da poplist hareketler sfatyla. ktidara gelmilerdi ama hayal ettikleri ikinci adm, toplumu dntrmeyi baaramamlard; en azndan 1968'li devrimciler baaramadklarna inanyorlard. ktidardaki hareketlerin kendi tarihsel vaatlerini yerine getirmeyi baaramam olduklar dnlyordu. te tam bu noktada dnya ekonomisi uzun bir durgunluk dnemine girdi. Dnya ekonomisindeki herhangi bir duraklamann can alc lt, retimden elde edilen krlarn, nceki dnemdeki, Asafhasndaki dzeylerinden kayda deer lde aalara dmesidir. Bunun bir dizi ak sonucu vardr. Birincisi, sermayesi olanlar kr peinde kotuklar birincil oda retim alanndan mali alana kaydrrlar. kincisi, dnya apnda isizlik nemli lde artar. ncs, retim merkezleri nemli lde, yksek cretli blgelerden daha dk cretli blgelere (eskiden "kaak fabrikalar" ad verilen yerlere) kayar. 1970 yl civarndan beri dnyann her yerinde bu sonucu grebiliriz. Speklatif faaliyetler trmandka trmanmaktadr, ki bu da en azndan balonun patlad noktaya gelinceye

52

AMER KAN GCNN GER LEY

KRESELLEME

53

kadar, nispeten kk bir insan grubu iin son derece krl bir eydir. retim byk lde Kuzey Amerika'dan, Bat Avrupa'dan ve hatta Japonya'dan dnya sisteminin baka blmlerine kaymtr, onlar da bunun sonucu olarak "sanayiletiklerini" ve dolaysyla kalkndklarn iddia etmektedirler. Olup bitenleri anlatmann bir baka yolu, bu yar-evre lkelerinin artk daha az kr getiren sanayilerin alclar olduklarn sylemektir. Ve isizlik her yerde -tabii ki ncelikle Gney'in ou lkesinde, ama Kuzey'de de- artmtr. sizlik oranlan btn lkelerde birrnek olmak zorunda deildir, elbette. Tam tersine! Aslnda, bu dnemde btn devletlerin bandaki hkmetlerin en nemli faaliyetlerinden biri isizlik ykn baka devletlere kaydrmaya almak olmutur, ama bu tr kaydrmalar ancak geici olarak baarl olabilir. Bu senaryonun nasl oynandn hzla gzden geirelim. 1970'lerin balarnn, artk neredeyse unutulmu olsa da o sralarda btn dnyann gazetelerinde manet olan en arpc ekonomik olay, OPEC petrollerinin fiyatndaki ykseliti. Birdenbire, en byk petrol reticisi devletler fiilen ciddi bir kartel yaratp dnya piyasasnda petroln fiyatn kayda deer oranda artrdlar. Balangta bu, nc Dnya devletlerinin Kuzey'in balca devletlerine kar akllca bir siyasi manevras olarak selamland. Ama hemen garip bir eye dikkat ekelim. OPEC'in karar, Libya ve Cezayir gibi radikal denen devletlerin uzun bir sredir savunduklar karar, ancak ABD'nin Ortadou'daki en sk iki dostunun, Suudi Arabistan ile ah ynetimindeki ran'n birdenbire verdii ateli destek sayesinde mmkn olmutu. Ne kadar ilgin! Petrol fiyatlanndaki art hemen etkisini gsterdi. Neredeyse btn dier rnlerin fiyat da ykseldi, ama eitsiz bir biimde. Birok maln retiminin azalmasna yol at ki retim fazlal dnldnde bu faydal bir eydi. Hammadde ihracatnda elde edecekleri gelire gvenen lkeler, tam da ithal ettikleri mallarn fiyatlarnn artt bir anda bu kaynaktan gelen gelirlerinin dtn grdler; bu yzden de vahim demeler dengesi glkleriyle karlatlar. Petrol satndan elde edilen yksek gelir ncelikle petrol reten lkelere ve tabii ki Yedi Kzkarde'e, yani petrol sanayiindeki byk ulusar mega-yaplara gitti. Petrol reten lkeler birdenbire parasal bir fazlaya sahip oldular. Bu fazlann bir ksm artrdklar harcamalara, b-

yk lde Kuzey'den ithal ettikleri mallara gitti ve bu da Kuzey lkelerindeki talebin ihya edilmesine yardmc oldu. Ama baka bir ksm da byk lde ABD ve Almanya'daki banka hesaplarna gitti. Bankalarda artan fonlarn birilerine dn verilmesi gerekiyordu. Bu bankalar, demeler dengesi glkleri, akut isizlik ve bunun sonucu olarak i huzursuzluklardan mustarip yoksul lkelerin maliye bakanlarna byk bir evkle krediler verdiler. Bu lkeler ciddi biimde borlandlar, ama sonrasnda aldklan borlar demekte zorlandlar; 1980'e gelindiinde zerine faiz bindike artan bor demeleri tahamml edilemeyecek dzeylere kt. te tam bu noktada Japonlar birdenbire rekabet asndan avantajl duruma getiler; Bat Avrupa'nn durumu da fena deildi, ama ABD stagflasyon* denen eyden mustaripti. Bu arada ABD Bat Avrupa ve Japonya zerindeki siyasi nfuzunu, danma yaplan taklitleri kurarak korumaya alt: Tarafl Komisyon ve G-7 (yeri gelmiken, bu da Valery Giscard d'Estaing'in fikriydi; bunun Amerikan iktidarn snrlayabileceim dnmt, ama tam tersi oldu). ABD'nin Vietnam fiyaskosuna siyasi tepkisi, nc Dnya'da bir sreliine "dk profil" sergilemek oldu Angola, Nikaragua, ran ve Kamboya'da daha esnek bir tutum taknd. Ama herkes, bu esneklie taleplerini azaltarak cevap vermedi. ran'n Ayetullah Humeyni liderliindeki yeni devrimci hkmeti devletleraras oyunun kurallarna gre oynamay reddederek, ABD'yi Byk eytan (Sovyetler Birlii'ni de iki numaral eytan) ilan etti ve Amerikal diplomatlar hapse att. Liberal merkezcilik ile Keynesi iktisadn modas birdenbire geiverdi. Margaret Thatcher, aslnda phesiz 1848'den beri grlmemi trde saldrgan bir muhafazakrlk olan ve devletin sosyal harcamalarn alt snflara deil de st snflara gidecek ekilde yeniden dzenleme giriimini ieren neoliberalizmi balatt. Bylece 1970'ler bir patlamayla sona ermise, 1980'ler de ondan pek geri kalmamt. Yoksul devletlere verilen krediler kontrolden kmt, bor krizi balad. Bu kriz, genelde ileri srld gibi, Meksika'nn borlarn deyemeyeceini ilan ettii 1982'de deil, Polonya'daki Gierek hkmetinin bor sorunlarn ii snfn sk* Talepteki durgunlua yksek enflasyonun elik ettii durum, (.n.)

54

AMER KAN GCNN GER LEYII

KRESELLEME

55

trarak halletmeye karar verdii 1980'de balad; Gierek hkmetinin bu hamlesi Gdansk'da Dayanma (Solidarnosc) sendikasnn ortaya kmasyla kayda deer bir direnile karlat. Polonya'daki olaylar, Yalta dzenlemelerin temel direklerinden biri olan, Dou ve Orta Avrupa'daki Sovyet uydu sisteminin lm ann ald, ama yine de zlmenin btnyle tamamlanmas bir on yl daha alacakt. Yine ayn sralarda SSCB Afganistan'a girerek feci bir taktik hata yapt. Bylece tpk ABD'nin Vietnam'da yapt gibi kendini yaralayarak kan kaybetmeye balad; ama ABD'nin tersine, bunun sonularna katlanmasn salayacak kadar toplumsal esneklii yoktu. 1980'ler ifre niteliindeki birka terimle zetlenebilir. Bunlardan birincisi, sadece Latin Amerika'nn byk ksmn deil (Afrika'dan hi bahsetmeyelim), Dou ve Orta Avrupa'y da kerten "bor krizi"ydi. Bor krizi, Dou ve Orta Avrupa'nn ekonomik gerekliklerinin esasen nc Dnya'nnkilerden o kadar da farkl olmadn gsterdi. kincisi, Dou Asya'nn "uan kazlar"yd - Japonya'nn dnya ekonomisi iindeki gz kamatrc ekonomik sray ve onun peinden nce drt ejderin (Gney Kore, Tayvan, Hong Kong ve Singapur), sonra da Gneydou Asya ve in anakarasnn kaydettikleri gelime. ncs, Reagan ynetiminin, Amerika'nn gerilemesini ve yksek isizlii zellikle Japonya'dan muazzam miktarda bor alarak ve buna bahane olarak da askeri yaplarn inasn gstererek alt eden "askeri Keynesilii"ydi; bunun tek ve en byk sonucu ABD'nin inanlmaz bir ulusal bor altna girmesi oldu. Drdncs, ABD borsasnda "hurda senetler"in yaygnlama-syd; bu esasen, byk irketlerin retkenlii artrc aralara yatrm yapmak yerine, ksa vadede speklatif krlar elde etmek iin muazzam miktarda bor almas anlamna geliyordu; bylece orta gelirli katmanlar ekonomide daha az cret denen ilere girmeye zorlayan ve klme ad verilen sre yaand. 1980'lerde Dou Asya hari btn dnya ekonomisi kt durumda grnyordu, ama bu mali speklatrlerin inanlmaz krlar elde etmesini nlemedi. Bunun yan sra, bir sreliine st orta snfn yuppi denen belli bir tabakas da kalknarak lks mallar piyasasnda ve dnya genelinde emlak piyasasnda enflasyonist basklara neden oldu. Ama dnyann byk bir ksm paralarndaki k nedeniyle gelir kaybndan ve deflasyondan mustaripti. Dnya apndaki bu

glklerin ardndan, Sovyetler Birlii dald. Daha dorusu, Gorbaov bu glkleri safra atarak nlemeye ynelik mthi bir giriimde bulundu. Tek tarafl olarak silahszland ve bylece ABD'yi bu jeste karlk vermeye zorlad. Afganistan' ve fiilen Dou ve Orta Avrupa'y terk etti. Ve ihtiyatl bir biimde i siyasi sistemi reformdan geirmeye alt. D, Sovyetler Birlii'nin iinde zuhur etmekte olan milliyetilik glerini, en bata da Rus milliyetiliini fena halde ihmal etmesi yznden oldu. Yalta anlamalarnn esneme kabiliyeti, Sovyetler Birlii'nin olduu kadar ABD'nin de zayfl yznden kayboldu. Ne ABD ne de Gorbaov bu dzenlemelerin bozulmasn istiyordu. Ama bunlar dnya ekonomisindeki uzun durgunluk bozdu. Ok yaydan kmt. Dnya ekonomisi 1970'ten beri, hepsi de dnya sisteminin harcama gcn koruma abalarna karlk gelen bor dngsnden gemiti: nc Dnya'ya ve sosyalist lkelere petrol parasyla verilen borlar, Amerikan hkmetinin borlanmas, ve byk irketlerin borlanmas. Her borlanma saana baz alanlardaki fiyatlar yapay biimde piyasa deerinin zerine kard. Her biri geri deme konusunda byk glkler yaratt ve bu glkler eitli trden szde-iflaslarla geitirildi. Son olarak, 1990'da, Japonya'daki emlak balonu patlaynca parann deeri muazzam oranda dt. Dnya ekonomisinde retime dayal ekonomik gcn son sna da saldrya uramt. 1990'larn hikyesi bu olacakt. ABD'nin siyasi konumu u anda, Sovyetler Birlii'nin kmesine ramen deil, tam da onun yznden ciddi saldr altndadr. Saddam Hseyin Kuveyt'i igal edip ABD'ye askeri adan dorudan doruya meydan okuyarak Yalta-sonras gereklikten yararlanmaya karar verdi. Bunu yapabildi nk SSCB artk onu kstlayabilecek konumda deildi. Bunu yapt, nk ksa vadede bu igal Irak'n Kuveyt'e olan ar borlarndan kaynaklanan sorunlar zebilirmi ve petrol gelirini artrabilirmi gibi grnyordu. Bunu yapt, nk orta vadede bu igali Arap dnyasn da kendi himayesi altna sokarak askeri birlik salamann temeli olarak kullanmay umuyordu; bu birlii genelde Kuzey'e, zelde de ABD'ye ynelik dolaysz bir askeri meydan okumann zorunlu bir adm olarak gryordu. Saddam iin iki olaslk vard: Amerika ya geri ekilecekti ya da ekilmeyecekti. Eer birincisi olursa, hemen zafer kazanm olacak-

56

AMER KAN GCNN GER LEY

KRESELLEME

57

ti. Ama, ikincisi olursa da, uzun vadedeki kazanlarna gveniyordu. u ana kadar tarih, hesaplarnn yanl olduunu gstermi deil. ABD tabii ki Irakllar Kuveyt'ten karmak ve sonra da Irak'a ar uluslararas kstlamalar getirmek iin gereken askeri gc seferber etti. Ama ABD'nin dedii bedel yksek oldu. Krfez Sava ABD' nin mali olarak bu tr harektlar yrtecek lks olmadn gsterdi. ABD'nin btn askeri faturas Suudi Arabistan, Kuveyt, Japonya ve Almanya tarafndan karland. Ve sava, ABD'nin Irak'n iine birlikler gndermeye gnlsz olduu iin Saddam' Irak'tan karamayacan gsterdi. ABD'ye bu iki kstlama da, milliyeti zaferleri ancak paraya ve hayata mal olmad takdirde alklamaya hazr olan kendi kamuoyu tarafndan kondu. Saddam'n o tarihten beri nasl hayatta kalabildiinin ve Irak'n kitle imha silahlarn kstla