.TARiH BOVUNCA BVK MRETILER. AlBAN G. WIDGEflY

MI.LIYET YAl'IN LTII. Ti. Y ..... INL.,UU Gft>el Kiillii. DDbI, 9 O

l'al1n hakk (Copribi), Milll, Yayn Ltd. U. O

Birinc bask: Temmu 19'11

ALBAN G. WIDGERY

Tarih Boyunca BYK GRETilER

TUrkesi : Gliek SOYTRK

iiNDEKiLER

BIRINCI KESiM DOCU'DA ve BATI'DA GENEL TARIH ANLAY BIRINCi BLM: iN

1. Tarih Karnda n; Seklnc (Kiyetist) ve Sosyal Tutumlar 9

2, Taolm 3. Konfyanlzm 4. n Sudim S. ada n Orelileri

IKINCI BLM: HINDIsTAN 1. Hindistan'da Tarih Konusundaki Metafizik

ve Kiisel Grler 2. Upaniadlar 3. Cayenlzrn ve Budim 4. Advaitlzm ve Brahmanlzm 5. D Etkenler ve Hlndulzm

NC BOOM: ESKI YUNAN VE ROMA ,. Eski Yunan'da Tarih Kavramlar 2. Solistler 3. Roma'da Tarh Kavramlar, Epikrizm 4. Stoaclk S. Yeni Platonlzm

DRDNCO aOM: TANRC (TEiST) TARIH KAVRAMLAR

1. Zorosstrlm (Zerd,tOIOk) 2. Yahudk 3. slAmiyet

15 " 'i "

'" 51 61 rr 74

78 aa "

109 ii'

ii' 129 140

BEINCI BOM: TANRICI (TElST) TARIH KAVRAMLAR

1 . Hristiyanik 153 2. Hristiyanln Balangc ve Gell,mesl t61 3. Hrisliyanlk Felsefesi ve aOda, Hristiyanik 164

IKINCi KESIM BATI'DA ZEL TARiH TEORiLERi

ALTNC BLOM: TARIH KONUSUNDA BACIMSIZ GRLER

,. talyan Hmanizmi ve Devlet Felsefesi: Makyavelclllk 169

2. Metafizik retiler 174 3. Fransz Hmanizmi ve Tarih Felsefesinin

Balangc 180 4. BireycIIlk (lndlvlduallzm) 194 S. Aklclk (Rasyonalizm) ve Deneysekllik

(Pragmatizm) 198 6. Aklc Tarh Gr 209

nDINCI BLOM: XiX. vzy VE DAHA SONRAKi DEVIRDE iDEALIST TARiH GROLERI

1. Alman Idealizm] 2. Amerikan ve Ingiliz Idealizm] 3. Teolojik Idealizm ve Relatlf Idealizm 4. Veni talyan Ideatilmi

214 227 233 239

SEKiZINCI BOM: XIX. VZY VE SONRAKi DNEMOE NATRALIST TARIH KAVRAMLAR

1. Natralizm (Doalclk) 246 2. Pozltlvlzm (Olguculuk) 251 3. INSAN ST CAETlsl ve BR BILIMSEL

GRLER 260 EVRENSEL TARIH KAVRAM 27'

DOKUZUNCU BOM: BfR TARIH FELSEFESINE VARMAK ISTEVEN TARIHiLER

i. Toplumsal ve Bilimsel Tarih 281 2. Tarhsel Maddecmk 29S 3. Karlatrmal Tarih {iretisl 39S

B i r inc i K e s i m OOc:U'OA ve BATI'DA GENEL TARIH ANLAY

B i r i n c i B lm TARiH KARsNDA iN: SEKINCi (KIVETiST)

ve SOSYAL TUTUMLAR

D CiN'iN yazl tarihi ok eski zamanlara kadar uza

nan nemli belgelere dayanr. Bunlarn bize kadar gel meleri ounlukla .. yllk. biimindedir. Bu ylhklann konusu. ynetici snf temsilcilerinin hayat hikayeler yannda. i savalarla hanedan ailelerinin ykseli ve ddr. Bunlar iinde, otTarih_in zelliiyle imlam konusunda ileri srlen bir dnceye ok sey rek olarak rastlanyar. Herhangi bir zme ulamak amacyla. tarihsel olaylarla srelerin anlamn be lirtmek ynnden srekli bir abann varlndan s edilemez. Dikkat ve ilgi yalnzca gemile yaanan dneme evrilmiti. Seviyeli bir kltre sahp olan Bat dnyas, in'in resim sanat, fildil. yeimta, tahta oymachk ve heykeleilik sanat karsnda olduu kadar Pekin'in muhteem saraylar nnde de hayranln gizleyememi, bunlarn dern etks altn da kalmtr. Bu sanatn deeri ne kader byk olur.

9

TARIH BOYUNCA BYK C:RETIlER

sa olsun, lkenin ok eskilere dayanan uzun tarihine ve kalabalk nfusuna oranla ok az ey ifade edebilmektedir. Btn tarihleri boyunca, iniiierin ounluu tan m ve zanaatle uramtr. Yaantlan sadeydi. Onlarn tarih karsndaki tutum ve davranlarm bu adan baknca gerektii gibi kavrayabiliriz. eitli dnce okullar da bu sadelik kaynandan domu, onun anlam iinde yorulmutur.

Cin 'de, tarih konusunda. Battlarn sandndan ok felsefe akm vardr. Bu noktada iniileri, eski Yunanllar, baz Hint toplumlar ve 19'uncu yzyl Aimanlarnn yannda saymak gerekir. n felsefesinin, tarihin zellii ve anlam konusunu grnte az ilemi olmas onun bu noktalarda boluklar olduu dncesini dourabilir. Fakat bu dnce yanltr. in felsefeleri tarih karsnda, tarihin teorik anlatmna ve belirli anlaylarnn savunmasna va ran bir yol izlemitir. Bu felsefi akmlarn geliimi. baz sosyal gruplar iinde ekillenip yaylan fikirlerle olan ilikileriyle gereklemitir. Bu fikirler, felsefi dnce basamana ykselmeden nce, gndelik hayatn malydl. Felsefe akmlar ounlukla yaygn inanlarn birer ifadesiydi. Onlardan tmyle ayrld noktalar da vard. in 'in tarih karsndaki tutumunu kavrayabilmek iin, bu tutumun kayna olan fikirlerle inanlar ncelikle incelemek gerekir.

Dnce akmlarnn sk kulland bir terim olan Tao, bu akmlardan ok nce bil iniyor ve kullanlyordu. Bu terime karlk olarak genellikle .. Tarik_ (yol) szc ngrlmektedir. Fakat bu szcn kaynak anlamnn ok geni olduu sanlyor. Yaantsn topraa adam kiilerin zel bir tabiat sreleri anlay vardr: Mevsimlerin birbiri ardnca gel mesi; bitkilerin yetimesini, olgunlamasn ve l-

,o

TARIH BOYUNCA BYK CRETILER

mn dzenleyen 'nizam'; gk cisimlerinin deaimeyen eylemi gibi. Tarik .. in ifade ettii kavramlardan biri, bu anlay asndan alnan tabiat srelerinde grlen dzenliliktir. ok basit de olsa, toplum hayatnda da baz dzenlilikler grlyor ve insanlar kendilerini tabiatn bir paras olarak kabul ediyorlard. Hereyi kapsamna alan evrensel bir sreklilik hissi Iindeydiler. Tao. madd olarak etkisi duyulan her eyi ifade edebiliyordu. Bir btOn olan Tao, kendisindeki btOne hakim olabiliyordu. Tao'ya kar gelmek bouna aba olacandan, eyann dzenine ba emek, genellikle yaygn olan bir davrant. Fakat iniiier, tabiatn btnyle olduu gibi paralaryla da cansz ve hissiz olabileceini kabul etmiyorlard. Bu kavram belirsizdi. Incelenen herey sanki kendine zg bir i hayatna s:ahipmiesine cevap veriyordu. Cevap, aslnda, yalnzca insanlarn hissettikleriydi. Bu, onlar iin hereyden deerli ve herey den stnd. Batl bilginler bunu .Animizm_ szcu yle tanmlyordu. Eski in1iler, pek ok ey iin olduu gibi, nehirlerin ve aalarn da .. ruhlar.ndan sz ederlerdi. En yce ruh .. Gklerin Efendisi. ang-ti'ydi. insanlarla bu ruhlar arasnda. inana gre bir al veri. vard. eitli ayinlerde -hatta dinin icaplarndan olarak- bu ruhlarla konuulurdu. Daha sonralar in hkmdarlarna .Gk'n Ogu. denildi.

Eski inliler ne kendilerini. ne de Gklerin Efendisi'ni modern Batnn verdii anlamyla .. kii. olarak kabul etmiyordu. ang-ti de dahil olmak zere ruhlar karsndaki tutum ve davrahlar, gndelik yaantlar sresinde birbirleriyle olan ilikilerinden farkszd. Gemilerini. cansz maddi dnya Ile bir insan topluluunun ilikisinden ibaret gryorlard. On-

1 1

TARIH BOYUNCA BYK OGRETlLER

lar tarihi hi yaanmam sayyorIardJ. Hayatn iki' yz olduu dnlyordu. Bu. Vin ve Vang't. Vin, edilgen; Vang, etkendi. Biri dierini tamamlyordu. Varolu, Yin ile Yang hakimiyetinin almak ahengiy di. Kiinin hayat, srasyla edilgenlik ve dinamizm den etkilenen abalardan rtmt. Ayn ey, sos yal gruplar iin de sylenebilirdi. Yin ve Vang, bir btn olan Tao'nun deiik iki yzyd. Yin ve Vang Iinde Tao, nizam ve dzenlilik olarak kendini gstermekteydi. Kitleler, Yin ile Yang'n evrensel uyumuna olan ba emenin verdii rahatlkla huzurlarn koru yotlardr.

inliler btn tarihleri boyunca atalarnn dinini evrensel bir ekilde uygulamrlardr. Herey, sanki llerin ruhu da yaayanlarla birlkte yaamaya devam ediyormu ve onlar gibi ihtIyalar varmcasna dzenlenip yrtlrd. Sungu ekillerini. mezar ziyaretlerini ve aile geleneklerini anlamak iin. bu Inan Ci bilmek gerekir. Bu inanta, i lk bakta kiinin lm szl fikri varm gibi geliyor. Fakat bu fikrin, gn Lk yaantnn ak ya da tarihin zerinde etki yapacak hissedilir sonular dourmu olduu sylenemez. in dncesi, hayat. ne baka dnyadaki bir hayata hazrlk. ne de kusursuzlua erime yolunda katedilecek dizinin bir basama olarak gryordu. Bu tr kavramlarn savunucular, in'e dardan gelen Budizmin etkisinde kalmlardr. Tao'cu ve Konf ys'c dnrler, kiinin lmszl konusunda ne ciddi bir tartmaya girimler, ne de byle bir fikirden faydalanarak tarihin anlamn belirtmeye almlardr. Bir tek dnr. Mo-tl bu nokta stnde durmutur. Fakat el att konu. her bakmdan bllgl sinin stndeydi.

Btn sadeliine karlk, inlilerin hayat yine

12

TARIH BOVu"NCA BYK 06RETlI.ER

de glgesiz bir mutluluk iinde srp gitmiyordu. Tabiatn Tao'sunun aksamayan dzenine ramen. su basknlar ve kuraklk rne zarar veriyor. salgn hastalklar insanlar krp geiriyor. kasrga ve yer sarsntlar trl felaketler douruyordu. OcI'lar, sosyal etsizlikten, fakire kar kt davranldndan sz eder. Savala ekiyalk, in tarihinin genel grn iin de en nemli yeri tutar. Fakat bu her zaman ters giden kadere. ateli mitler ve deiik br gelenek .. anlay i le kar konulduu grlmyor. Aksine, mut luluk dolu olduuna inanlan gemIin yaantsna dnme istei belrtilirdi. inli dnrler. tarihi. ktalklerin cezalandrlp iylllklerin mkcifatlandrld bir ahlak eItiminin kayna olarak gryorlard .. Kader kt yreklileri ihsanlara bomu olabilirdI. Fakat bu yalnzca br d grnt. Aslnda onlar ruhen gsz ve zavallydlar. Savalar savunmak iin ya plmalyd. Savaa. hakl davann er ge stn gele cei inanc ile giriilmellydJ.

iniiierin tarih karsndaki tutumlar konusuna eilirken. ortaklaa paylatklar bir zellii gz nnde tutmak gerekir: Bu sakin miza'tr. Hi bir olay'n sarsamyaca sakin ve 'ntevekkil' tutum, en kgnden en byne kadar btn nlilerde grlr. Bu zellikleri, Hintlilerde olduundan daha yaygn ve daha gldr. nli, yaantsna glge dren sknt ve zntler karsnda arp kalmaz. Iinde yaad toplumda sosyal tarihinin urad deiikl ik ve felilketler de onu etkilernez. Bu ruh hali. in tarihi boyunca toplumun ve kiinin varltOmm derinliinde srp gitmitir. in'ln tarih tecrObesl, sevinten ok. bir _her,eyi kabullenme den,yldlr,

M.O. iii. yzyl n dnrlerinden eln Tu-yn, doal srelerin dnmne dayanan devr' br tarh

. 13

TARIH BOYUNCA BYK MRETIlER

kavram ortaya att. Eski Dualar Kitab, dnyada devir olduunu kaydeder. Amlayc Han'lar, Ilk Vaz ve GUz V,lIlklarl'nda da nitelikte bir ayrma rastlandn sylyor. Fakat in tarihinde, bu fikri yanstan dnce ve szlere genellikle az rastlanr. Kiang Vu Vey (M.S. 1858 - 1927) bundan nemle sz eden ve dikkati bu noktaya eken ender dnrlerdendir.

imdiye kadar Incelemeye altmz dnce ve fikirlerin asndan bakarsak, iniinin tarih karsndaki tutumunu sekincilik (klyet/zm} olarak n/telendirebiliriz. eitli in felsefeleri bu nitelii z anlam iinde dorulamaktadr. Bu sekinci tutumun gerekl zamanlarda kiinin gnlk eylemine yapmakta olduu etkinin ekline ve nemine gre. bu felsefe lerde deiimler meydana gelmitir. i lk elde Taoizmi incelemek gerekir. Bu felsefenin bize kadar uzanan belgeleri, tarh bakmndan Konfys'clerin yazlarndan daha yendir.

ok eskiden beri sylenegeldline gre, Taoiz min kurucusu Lao ts'dr. lao ts'nn hayat ve kiilii zerine sylenen herey daima tartma konu su olmu, pheyle karlanmtr. Fakat imdiye kadar, bu phelerln yerinde olduunu kantlayan belge lere rastlanmamtr. Bizi zellikle ilgilendiren Lao nun kiilii ve hayat deil, taoist felsefenin tarh anlay zerindeki etkileriyle, bu dncenin dourduu tutum ve davrantr. Uzun gemii iinde Taoim, bu noktalardaki kavramlar asndan eitli deiimlere uramtr.

14

ZGL TaoLzmin vard i l k aama, bencilHkle toplumdan uzaklaarak huzura kavumak abasnda olan mnzevilerin yaantsna benzetilebilirdi. Efsane, i lk bata Lao ts'y yalnz, evsiz barksz olarak 'tasvir' ediyor. Bu ekJl bir giri, tarihin anlamn -zellikle i huzurunda- kiinin her trl d etkenve zorunluluktan bamsz olmasnda arayan bir grn Ifadeslydi.

Taoizmin temel kitab olarak bilinen Tao-t King, ikinci aama iin daha ok ey syler. Ba"sit bir dnce balangcn aan derinletirl lmi br felsefeyi iliyor. Eyann daima deien grnts nnde Tao'yu, sreklilik; geicI olanm dengesizlii karsnda huzurun gerek temeli olarak gsteriyor. Fakat, geicinn de kaynann yine Tao olduu kabul edildiinden, toplumsal yaantdan uzaklamay LltleYEm bir se rastlanmyor. Bu durumda, Taoizm Iinde, sosyal tarihe karma tam anlam ile ifade edilmi demektir. Fakat Taoizme sk skya bal olanlar, resmi grevler arkna girmekten daima kanmiardr. Onlar -ne kadar az ynetim olursa, o kadar iyidir. diyorlard. Toplumsal ilikileri kabul eden Taolzm; tarihle yalnzca kiinin i hayatndaki dalgalanmalar ardndan ve siyasal ynetlmle de, ancak zel artlarn zoruyla ilgi leniyor. Taolmln, milletlerin, daha genel "bir anlamla uygarlklarn "sOrekllll0l, gelimesi ve d kavramlarma vardh:n br tarh felsefesi yoktur. Fakat bunun yannda,.,Tao-t King'de

15

TARIH BOYUNCA BYK CRETILER

eitli ynleriyle ilenmi olan Taoizm, dar anlam ile bir bencillik kavram da getirmemektedir. Kiinin huzuru lao'ya dayanr ve T.o'dan doar. Yine kiinin temel davran, der kiilerle olan btn ilikilerini kapsayan evrensel bir davran olarak nitelendirilebllir, Seklnc tutum, dorulanmasm lao-t Klng'de bulmaktadr. Bu, bilinli olarak gelien br meta fizii n felsefi ynden dorulanmasdr. lao burada, ereksel (gal) ve temel kavramdr. 18O'nun anlam da ilk aklamann ifade ettii .dorudan doruya ve ak yreklilikle hissedilen btn_ anlamndan uzaklamtr. Artk lao. grunlerin arkasnda gizlenen bir gerek anlamn tamaktadr. Verlabilecek son gerek olan Tao, hibir tasvire samaz. lao szc, br anlam tamasna ramen .Isimlendlrilemez, herhangi bir kategori iinde snflandrrlamaz. Dier bir deyile, lao'nun bir tanmlamas yaplamaz.

180 sonsuzdur. Sonsuza kadar da. delen ve grunenin, deimeyen ve grnmeyen kaynadr. lao'nun bir ekli yoktur, fakat O eksiksizdir, br tamdr. Her yne uzanr. lao. zgl abann gerekliliini duymakszn alr. lao. evrensel btnn tek gereidir. Bunu bylece anlayan ve Tao'nun glgesindaki yerini bilen kii huzura kavuur. Bu temel kavram asndan bakldnda, k .fikrl_nin Taoizm iinde ok dar br ereveye hapsedildii grlr. Bunun gibi, tarihin. olaylarn ve kiilerin zelliklerinin de hibir nemi yoktur. Dnce. kiisel ve toplumsal olann tesine, evrensele uzanyor. Bu anlam iinde tarih, gerek bir btnn ifadesinden baka birey deildir. Tarihin zellikleri de yalnzca salt bantllrktr.

Bu tutum ve felsefe doplumsal. bir kenara atmyor. bunun tannmasn tyor. nk .ba,k. larn kend anzdan gryorsunuz. Bqka aUeleri

16

TARIH BOYUNCA BVOK ORETllER

kendi ailenizden. baka dinleri kendi dininizden. baka memleketleri kendi memleketinzin kesinden gryorsunuz. Bir btn gibI, kend toplumunuzda" Byk Toplumu gryorsunuz .

Byk Toplum, ancak Tao'nun varltyla anlalabi lir. Tao-t King'in birok blmleri, Taolstlerin tarihi kozmopolit ya da evrensel bir gr asndan ele alm olduklarn belirtir niteliktedir. Taoizmi bu noktada -her ne kadar onlarn kesin ifadesine sahip ol masa da- stoisizme ve hristiyanla benzetebiliriz. Taoizm, insanlarn mutluluu konusunda, ne inat bir aba, ne de ateli bir hey.ecan arsnda bulunuyor. Taoizmde yalnzca, kiinin bakasna ktlk yapmasna engel olma istei hissediliyor. Kiinin mutlulu u tarihte vardr ya da olacaktr. D bask olmakszn, herkesin kendi zelliklerini gerekletirip sala makla bu mutlulua varlabilir. Tao, kiileri, kendi zel likleri iinde birbirlerine uydurmutur, Tao'nun btn honutluu, bunun gereklemi olmasndadr. insanlk gerek mutlulua, ancak Tao'nun her kiinin varl nda gelimesiyle varabilecektir. Bir siyasal ya da idari rgtten doan mutluluk geicidir.

Olaylar konusunda temel bir ayrmn belirtilme si, bunlarn birbirleriyle zincirleme bal olularnn dourduu sonular nleyebilecektir. Belirli bir yne gtrmekte olan olaylar. aksi yne ekmek isteyen olaylar izleyecektir, Taoizme gre - Deneysel lt, .nden arkaya- yo da .. yukardan aaya .. doru hareket eden br dalgadan olumutur; _varolan her ey geliir, sonunda grdgnz gibi aslna dnr .

Yine Taolzm .eya ok olabilir, ama herey kkne dner. kaynaklarna gider; kkne gder; huzura gider; bu, hereyin kaderinin k noktasna gitmek

17

TARiH BOYUNCA BYK eRETlLER

olduunu belirtmektedir _ _ der. Bu kaderi hi birey deitiremez. Tao'yu -bllen-, tarihin ak iinde ne ler getiini tarafszlkla deerlendirebilir: Geici ve bencil isteklerin stne karak, toplum olaylarn SIkntsz izleyebilir ve sonunda. huzurdan payna dueni alr.

Tao-t King'den sonra Taoizmin en nemli kitab uang-ts'nn Kltabdr. Uzmanlar bu eserin tamamnn uangts'ye (M. . 369286) ait olmadn, fakat neml bir blmnn onun tarafndan yazlm: olduunu kabul ediyorlar. Onun yazmam olduu blmler de. onun kendi dncesinden farkl olmayan br ekilde ilenmitir. eitli kiilerce yazlm olmasna ramen Kitap'taki dnce sistematiI, Tao-t King'lnkinden aa kalmamaktadr. uang-ts'nn' Kitab, br et tinselcilii (sprltaliim) ya da idealizmi savunmaktadr. En ok tekrar edilen u blm, Berkeley (I) 'In ya da Hindularn tutumuna benzer ni-teliktedir: .

uang-ts bir gn dnde, kendini kelebek olmu, oradan oraya uar grmt. Eilimlerini bilinli olarak izleyebiliyordu. Kelebek, uangts olduunu bitmiyordu. Bu arada uang-ts uyandt. uang-tsolduunun bilincine vard. Dnmeye balad: uang-ts m ruyasnda kelebek olduunu grmt._ yoksa bir kelebek mi dnde kendini uangts olarak grmt?-

Idealist bir kavram burada kesin olarak dorulan-

(I) Berkeley (George). (de. Kilkrin. rlanda 1685 _ l. Oxford i753); Ingiliz din adam. Metafizik felsefe akmnn en gl temsilcilerInden biriydi. Tanr'nln doga yoluyla insanlara hitap ettlQlnl ve onlarn Iradesine yn verdiglni sylyordu. 8erkeley, Kant'n baba soyundan atasydJ.

18

TARiH BOYUNCA BYK MRETilER

maktadr: .. Byk bir uyan olacak, hereyin by.k bir dten ibaret olduu anlatlacak. Deli, kendini daima uyank sanr. Bilgisi yalnzca kendisi ile dolu dur. Prens olur, oban olur. Her zaman kendinden emindir. stad (Konfys) ve siz, ik.iniz de d gryorsunuz. Size d gryorsunuz dediim zaman, ben de du gryorum. Size sylediim bu szler eliki olarak nitelendiriliyor. Bize hereyi aklayacak bir bilgeye rastlayana kadar aysz kuaklar gelip geecek. Ona rastladmz zaman da bu ksa gnn biti i olacak._ Hayatn ksa bir dien ibaret oldugu ve herkesin payna bir gnn dt fikri, tarihin, geni anlamyla bir anlam olup olmad sorusunun cevabna yneltmiyor.

Tarih'in bamllk iinde anlamsz olduu dncesi uang-ts'de trl ekil lerde tekrar ifade ediliyor. Gerek sonsuzdur; uang-ts .. zaman umursamayn, sonsuzluk alemine gn, ancak orada dinIenebilirsiniz. diyor. Tao'nun eylemi ini ve ktr .

uang-ts u soruyu soruyor: -Neyi yapmamz,

neyi yapmamamz gerekir?- Karln da kendi veriyor: . Deiimler kendiliinden olusun! - Eyann yakndan incelenmesi, zde uyumluluk olduunu gstermektedir. Eer insanlar bunlar br .. birlik haline getirmek abasndaysa _kafalarn ve zekilarn bouna yormu olurlar. Tarihin zellikleri Tao'nun srekli ey' lemi iinde kaybolup gitmektedir. uang-ts, siyasal hayata girmekten her zamn kanmtr, yle der: .. Byk Toplumu ynetmeye kalkmak. denizin stnde yrmek, nehlr suyuna denk delmek, br da bir sinee tatmaya kalkmaktan farksdr,. Toplumsal rgtlenme huzuru salamaktan uzaktr. AnkO, _BlI gelerin denetimi, siyasal denetimin ok OstAndedir. diyen uang-ts'ye gre, tarihin ak nde herey

19

TARIH BOYUNCA BOYOK iRETllER

bant ldr: -imdi hayat, imdi lm, imdi hayat! Doru olana balanmak, yanl olana balanmaktr. Yanl olana balanmak, doru olana balanmaktr.iyi niyet, gndelik olaylarda etki lilik, ynetimin iyi dzeni, insanlarn yreklerinde dostluk ... Btn bunlar zorunluluk altnda deil, kendiliinden oluursa bir deer tar. Bunlarn anlam dta deildir. i. ten gelir.

uang-ts6, zor kullanmay kesinlikle yasaklyordu: -zor, Tao'dan deildir, iddet Tao'dan deildir.,. Zorun ele geIrdii, _hemen yok olur . Deneysel tarih eyann yalnzca yzn yalar geer. uang-ts der ki: -Gerekten gelimi insan, dncesini bir noktada, eyann ruhunda, sonsuz Tao'da toplar . Taoist tutum, deneysel gelIimi ama edinmi deildir. Onun amac -surekli huzur halini srdrebilmektir._

En u ekliyle Taolzm, tarih karsnda sekinci bir tutumun felsefesi olarak beliriyor: Edilginlik, skOnet, yumuakhk ve eylemsizlik, bar iIndeki evrenin zellik1erldir. Bunlar Tao gelIiminin en yce noktasdr. Tao'nun grevi, gnden gne daha az yapmak, sonuta eylemsizlie varmaktr.

ada in 'dnr ling Yutang bu noktada ok hakh olarak unlar sylyordu: _Eylemsizlik retisi, ok g varlabilecek bir bilin kavramdr.Lin Yutang'a gre, Taoizmin -modern bilimin ndaki anlam-, -aralardan olabildii kadar ksnt yapatak, varlmak istenen amalara erimek iin doann glerinden yararlanmaktr.- Fakat bu arnlarna, i lk bak'$,ta grnd kadar aydnlk deildir. Ortada, varlmak istenen amacn ne olduu sorunu var. ada uygarl n mekanik metodlar, amac en ksa yoldan gerekletirmektedir. Taoizm, insanlarn yalnzca bu amalarla ilgilenmelerin! mi istiyor? insanlar, ta-

20

TARIH BOYUNCA BQYK Oc1RETILER

oistlerin deneysel tarihini ekillendiren sade yaamaya btnyle kart olan bir uygarln ayrlmaz brer parasdr. Tao-t King'i n bir ok blmleri; ahlaki kargaalk, yarma, ktlk, ekiyalk gibi etkenlern uygarlktan saylmasn knamaktadr:

-Silahlar oaldka, ktln glgesi Devletin ve ailenin stne daha fazla kecek. Insanlarn yete nekleri arttka, bulular korku verici olacak ... Az bulunan eylere bu denl rabet olmasa, hrszlk da olmayacaktr. uang-ts'nn gr as bazan deiir de. uang-ts, .dncelerimizi btnyle Tao'da toplayarak ve bulduklarmzla yetinerek yayalm de

. mektedir. uangts, -altn dalara., .nciyi denizIere .. brakalm demeye kadar da vardnyor ii. Taoist sekinciliin _el altnda bulunanla yetinme. dnce s . dnyann ehresini deitirecek. onu geliime s rkleyecek abalarn karsndadr. Taolzm bu konu yu ele alarak -bunun bir gelime olup olmad soru nuna taklmak botur der. rnek olarak, -hayat sevmek ve lmden nefret etmek gibi dnceleri kendisine dert etmeyen eski devrin gerek Insann ele almaldr . Gerek Insan da ylece iziyordu: -Hayat nnde apak duruyordu. Bu, onun Iin sonsuz bir sevin kayna deildi. lmn karanlk kucana itildiinde kurtulmak Iin abalamyardu. Tpk bir ku gibi. dala nasl konmu sa ylece uup gidiyordu: .Hep si bu kadard.

Balangta Cinli'nin tarih nndeki tutumu metafizik deil, fakat doac ve pratik olan bir maddecln belirtilerini tamaktayd. Tao. br anlamda. dorudan doruya hissedilen btndOr, ungts'nn Kitab'nda metafizik bir gr, vardr: To, gec grlenin ardnda, gizli olan sonsuz grOlmeyendlr. Sekinellik burada, bu mutlak sonu sezinleyen bilince

21

TARIH BOYUNCA BYK OOAETIlER

balym gibi ifade ediliyor. Sonu olarak .dnyadan el etek ekmeyi .. deiL, ona kar bantl bir ilgisizlikle davranlmasn tler. Dr. Fung Yulann yeni taoistler diye adlandrd M. S. iii ve iV. asr in d nrlerinde. balangtan gelen (orijinal) natralizme ynelen tutuma doru br dn hissediliyor. Tao'nun tam anlamyla hi bir ,ey .. olduunu kabul etmeleri, metafizik stnlk kavramn bir kenara itmek an lamn tamaktadr. Onlarn gznde gerek Tao, eyann dorudan doruya sezinlenen btndr. Direnme, eitlikle ve ayn zaman iinde, tek olan btn ve ok olan zel stne yneliyordu. Herey _kendi iinde vardr. fakat bireyin dier eylere de ihtiya vardr. Yeni taoistlerin savunduu tutum, evrensel olduu kadar kiiselciydi de. Bu arada tekrar tarih konusuna dnyor. Tarihi kavrayabilmek iin. zgl tabiat .. , -kendi dndakilerle ilikisi iinde ki inin yeri ve deneyi. kavramlarn tam olarak anlamak gerekir: -Kii ne ise odur. Olmadmz gibi olamayz. Olduumuz gibi olabiliriz ancak. Yapmadmz eyi yapamayz, yaptmz eyi yapabitiriz . Fakat bu ykseli iten gelmez, nceden belirlenmitir. Tarih iinde ve tarih karsnda srdrlecek tutum konusunda yeni taoistler yle dnyordu: _Hereyi olduu gibi brakalm, bar ve dzeni egemen klmann tek yolu budur ... ung-ts'deki, dnrlerin dnyann gidiini bulandrdklar iddiasna kar Kuo 8iang: "Srp gitmekte olan bunalmn nedeni, gnn artlarna eklenen tarihin akdr. Dnyay kartran, dnrlerin etkinlii deildir. Bunalmn gerek nedeni genel olarak dnyadr. Fakat dnya da kargaalklar iine dmtr. der.

Tarih, tam anlam ile bantllktr. Tarihin ele ald her olay, zel zaman ve mekan artlar iinde

22

l\.1!' TARiH BOYUNCA BYK (;RETllER " "

incelemek gerekir. Olaylar, ilkeler ve mutlak deer.Ier lsne vurmak bouna br abadr. Taoculuun ilk ekli He yeni taoim arasndak ayrcalk lara ra.men, hayat ve tarih karsndaki tutum her iki ekitde de ayndr: Kar durmak iin zlp aba harcamak yerine tabiatn izdii yolu izlemek.

Baz yen taoistler. bu tutuma ancak "akln verile'dne uygun olarak yaamakla varlabileceine inanyerIar, bazlar da, eiJimlere ve hislere teslim olma

-y tlyorlard. Bu iten geldii gibI davranma. Konfyanizmin ccanlamal tresi,. ve kurulularnn -sonucu olarak ortaya kan yapmacrk yaantnn karsndaydl. Tacizm, edilgenlik konusunda bazan ok ileri gitmitir. Bilge, Iindeki btn istekleri yok ede

'bilmelidir. yle ki, iinde arzu etme istei bile kal mamaldr. Tarihi geldii ve olduu gibi kabul etme lidir. Bilge. btn isteklerden arnm olarak. tarihi

'hi bir ekde etkileyemez. uangts'nn ve taoistlerin, tarihsel olaylarn

'sreksizlii konusunu nemle ele alm olmalar, on lar sonu olarak karamsarla srklemiyardu. Nee. Tao'nun ifadesi 61an hal'de yaamaktayd. uangts' nn Kitab bunu u szlerle doruluyordu: .. Br insan ekli iinde bulunmak, tek bana bir nee kayna

..dr. Fakat asl byk sevin, imdi ekli insan olan bu 'varl n, persfektifi olgunluk olan saysz aama lardan geeceini bi lmektir. Ite bunun iin bilge, yok olmyaca. srekli olarak eitli aamalara katlana ca iin sevinir. Her eyi 'tevekkne kabul edenlere,

-genlikte olsun, yallkta olsun benzemek iin aba harcadmz gibi, bundan daha byk bir istekle, ev rene egemen olan kendimize rnek almay arzu ede

"'tiz . Bunun iin de sreklilie inanmak gerekir. lin

23

TARiH BOYUNCA BOyOK OORETILER

Yutang, felsefe olarak taolzmln bu grn yle zetler: .Taoistler, temel Blrll(je dnn felsefesini Ifade etmilerdir. Evren'In, dnn, kutuplamann, sonsuz devirlern, ayrcalklarn dengesinin. btn kurallarn bantllnm ve nihayet hereyin en i lk olan Bir'e, Tanrsal Zeka'ya, btn yarat ln kaynana dnn felsefesidir, Bu dncenin znde, alak gnlllk ve hereyi kabuliEmme hivramlar vard. karc amalarla yaplan ekimelerden uzak duruyordu. Bu haliyle Taoizm, siyasal hayatla ilikisi oLmayan dnrler;n ve byk halk ynlarnn miza cna ok uygundu. Fakat in tarihi boyunca grlen surekli savalar, memleketin u ya da bu blgesinde durmadan kargaalk karacak sayda kiinin taoist retileri hie saydm gsterir niteliktedir.

Konfyanizm, ite bu duruma bir lde son vermek iin ortaya km bir retidir.

KONFYANiZMiN in tarihindeki nemi, Taoizminkinden deiik ve ok daha byktr. Taolzm iinde grlen sekincilik, konfyanizm'de de grlr. Baz taoistler Konfys (')'n Laots'nn bir rcn-

(I) Do{jumu (sylentiye gre; da. M.O. 551 _ .. M.O. 479): Guvenlr bir kaynak olarak kabul edllemiyecek gelenekle rin verdl{ii bilgiler ile tannan Konfys, in'de mutlak ynelimi ve ok eski gelenekleri tekrar kurmak IstemitIr. Konfyanizm. 1912'de resmi din olmaktan kncaya kadar in'in toplumsal yaant'snda buyCik etkisi olan br ?jretiydi.

24

0' TARiH BOYUNCA BYK ORETILER

cs olduunu ileri srerler. Kiilii, dncesinden doup gelien akm byk lde etkilemitir.

Konfys daha sonralar idealize edildi. Onunkinden ok daha sonra gelen dnce sistemleri, onun adn kullandlar. Semeler.in pheye yer vermeyecek ekilde Konfys'e ait olduu syleniyor. ada uzmanlar da baz belgelere dayanarak, Konfys'n bu eserin yalnzca yarsna yakn bir blmnn yazar olduunu ileri sryorlar. Azlarda dolaan zdeyiler tam olarak onun etkisini hissettirir nitelikte deildir. Bunlar baz yerde. geleneksel izgilerle tamamlamak gerekir.

Konfys, dncelerini yaymak ve uygulamak iin yksek seviyede bir ynetici greve sahip olmaya alt. Bu amacna ulap ulamadg kesinlikle bilinemiyor. Bu nokta bugn bile hiUa tartma konusudur. Konfys, eski geleneklerin gerek anlamn vermeye altgn sylyordu. retilerinin, bilinen in mizacna ok uygun olduu bir gerektir. Konfyanizm; ahlak konusunu ele al. kiisel ve toplumsal ynleri. abay tleyen dnce ekli ile Taoizmden btnyle farkldr.

Konfys, federal devletleri zayf dren savalarla kt ynetim ekilleri konularn ele almt. Gnn dzeninde deiiklikler yaplmasndan yanayd. Yaplmas gereken eyler konusundaki dncelerinin "Bilge Krallar devriJlne kadar uzandn sylerdi. Konfys'n, eitli aamalardan geerek varlan bir tarih objektifi kavramndan sz ettii iddia edilemez . .. Semeler.in Konfys'e ait olduu sylenen blmnde, hayatta ve tarihte geerli tek eyin cciyilik olduu belirtilir. Fakat KonfyOs'n, Iyilik kavramndan ne anlad kesinlikle bilinmemektedir . iyilik. nitelii tayan bir kiinin, ne tO rlU bir kiilie

25

TARIH BOYUNCA BYK OORETilER

sahip olmas gerektii konusuna da hi deOlnmemitir.

Konfys'n tutumu, genel anlamda, trel idi ve .. iyilik_, edilgen anlam iinde br sekincilk olmama Iydl. Huzur, kiinin amalarn gerekletirmesini ve toplumsal durumunun gerektirdii grevleri yerine getirmesini salayan bir unsurdu. Konfys: -Herkes, zenginlii ve tannmh Ister. Yoksulluk ve unu tulmuluktan kaar- diyordu. Buradaki _herkes .. szc ile Konfys, yesi olduu ve bal bulunduu yksek snf nitelendlriyordu. Btn in ' in zenginlii ve tn' aradn, yoksulluk ve unutulmuluu istemediini sylemek yadrgatc olur. Hele yoksulluu candan kabulleneceklerin olabileceini dnmek de yersizdir.

Konfys, .. iyilik bizden bu kadar uzak m?derken .. gerekten iyilie ulamak isteyenler onu ok yaknlarnda bulabilirler. diye sz srdryordu. -D zorunluluk nedeniyle izlenen bir tutum, toplumsal anlamda geerli de olsa, huzur verici nitelikte deildir. D etkisi ne olursa olsun, iyilikte direnmeli. Davran, ne sevgi ne de nefret etkileyip deltire-mez._

Hayatn anlam iinde Konfys hislere de yer veriyor, .. Arla varmayan zevk .. Ile _kiiye zarar vermeyecek zntpden sz ediyordu. D artlar ne olursa olsun, kii, neseslnl kaybetmemeliydL .. Grlmemi" Hui'yi yle anlatyordu: .Yemek iin yalnzca bir avu pir/n, imek Iin yalnzca bir yudum su, yetacak yer iin yalnzca kaldrm talar. Hu'den ba kas buna dayanamazdl. 0, btn bunlara karlk yine de neesini kaybetmiyordu .

Yoksulluktan gelmi olmak da, ayrdetmede doru bir ilke olarak abul edilemez. Iyilik, kiisel davran

26

TARIH BOYUNCA BYK {;RETILER

ta belirir; -Gerek bir efendi yatkndr ve her zaman rahattr. Zayf adam trnaklarn yiyecek kadar huzursuzdur ve her yerde de rahatsz. Gerek br efendi ne iddet, ne de gururla davranr. Baklar Iyi niyetle doludur. Konuurken kt ve irkIn szler sarfetmez. iyilik, kiiliini aarak toplumsal ilikilerini kapsar. Trel g yalnzlktan taar, oklua doru .akar._

.. Semeler.in hangi blmnn Konfyus'e alt olduunun kesinlikle bilinmemesI, _ana baba sevgisi "ne verdii deerin nitelendiriimesini gletiriyor. in toplumunun gznde ana baba sevgisinin tad nemin bilinmesi, bu gln ne anlamda olduunu belirtmeye yeterl idir. Konfys'n fikirlerinin saptrldn ileri srenler olmutur. Bunlar, Konfyus'n, ada demokrasiye benzeyen toplumsal ve siyasal eitlie taraftar olduunu iddia etmektedirler. te yandan, Konfys'n kademeli bir derebeylik dzeninin savunucusu olduuna dair belirtilere de rastlanmaktadr. Konfyanizm, ahlakn, snflarn ykml olduklar grevlerin bir kuraln meydana getirdiini ileri srer. Konfys'n yaad devirde, eski dzenini srdren derebeylik kntye yakn bir sarsnt iindeydi. Bu olay ok yakndan izlemi olarak Konfys; gemii yceltmi, ideal derebeylik dzeninin en iyi eklini yine gemite bulmu ve bunu rnek olarak ortaya atm olabjfir.

Konfys, .. gerek bir efendi.nin niteliklerini belirtmek iin kulland szler ile ynetici snf yelerine den grevin zellii konusundaki dncesini de ifade etmi oluyor. - Gerek bir efendi-nin gnLk nitelendirmelere ihtiyac yoktur. YQnlara Tarik (Yao) konusunda bilgi verilebilirdi, fakat ona bunun gerek anlamn anlatmak botur. Konfys Tao'nun

27

TARIH BOYUNCA BYK OCRETllER

anlam stnde srarla duruyor ve evresini de buna zorluyordu. Ynlarn kendisi gibi anlay yeteneklerine sahp olduuna inanmayan Konfys'n bu dav rann, Tao'yu halka indirmek ve yaymak abas olarak nitelendirmek yanl olur. Sonu olarak Ileri srd sosyal tutum, demokratik deil, _ataerklh. bir hakkaniyetle hareket idi. Bunu u szlerle ifade edi yordu: .. Gerek bir efendi ihtiyac olanlarn yardmna koar. Amac. zenginleri zengin etmek deildir.Ayrca yallar yalnz brakmama . dostlarla iyi niyetli ilikiler kurmal ve genlii sevmelidir. Btn bunlar kiisel davranlardr. Konfys. geleneksel inanlara kar sayg ile davranlmasn istiyordu: iyi davranlar insanlar arasnda sade ve dengeli ilikiler kurulmasn salar, asrlk inanlarn gerekletirilmesini kolaylatrrdI. Bu tiemenin ilk blm yksek snfa hitap ederken. ikinci blm aile geleneklerine titizlikle bal kalarak toplumsal ayrcalklarn srdrlmesini destekliyordu.

Konfys, mzikten zevk alyor ve mzii anllyordu. NesiHerin Dans ve bu dansn mzii. Konfys'e gre; -gzellik ve iyilik bakmndan tam bir 01-gunluk-tu.' Sava Dans. ise -tam anlamyla gzel. fakat Iyilik ynnde mkemmellikten uzak-tL. Konfys, mzii bir eitim arac olarak kabul ediyor ve bunun yannda, insann ruhunu besleyen bir kaynak olduunu da belirtiyordu. Gelenekler Kitab'nn bir blm olan Mzik Kitab yle der: .. Muski neenin ifadesidlr.- Tarihin anlamndan bir para sanki mziin verdii zevkteymi gibiydi. Ama mzik in', de en az gelimi olan sanat dalyd\.

Konfys'n, tarihin bir adalet ilkesine sahip olduuna inanm olmas mmkndr. iyiler mutlu. ktler de kaderi n kurban olurlar. Konfys bunu

28

TARIH BOYUNCA BYK OCRElILER

u szlerle ifade ediyordu: .. Gerekten iyi olan kii, hi bir zaman mutsuz olmaz. Olgun kii bunalma dmez. YIClt olan korkmaz. KIinin yaants btnyle drst/k olmal. Yoksa zntlerden, tehlikelerden hi kurtularnaz.-

Konfys genellIkle metafizik tartmalardan uzak kalmtr. Eer onun yaamakta olduCu devirde meydana kp ekillenmi olsayd, taoist felsefesinin Tao'yu gerek ve grlmeyen Son olarak ele aln benlmsemezdl. Onun gznde Tao'nun anlam Tarik'ti. Dzenlilik, denge ve nizamdl. Onun iIn hayat ve tarih, tabii varoluun yaanm deneylerinden baka birey deildi. Konfys, halk arasnda ok yaygn olan animizmin saysz ruhlarnn gerekliini reddetmiyardu. fakat te yandan hayat boyunca bunlar hesaba katt grlmemitir. Konfys. Tanr'nn ekli konusunda ileri srlenleri bir kenara iter. Fakat insandan stn olan bir gcn varlna inanr ve onu .. Gkler. deyimi i le nitelendirir. Gklerin emrine boyun eCmek zorunludur Konfyus iin Gklere isyan edenin af beklemeye hakk yoktur._

Tsukung, Konfys'n .Gklerin yolunda. ilerleyip gelimeyi reddetmesinden yaknyordu. Konfys'n, tarihin anlamna bu dnyadak hayatn tesin deki bir yaamda olduunu belirleyen br sz yoktur. Tarihin anlam hayattadr ve onun srp gittii ekildedir.

Konfyus . Semele,.in bir blmnde hayatn ylece zetler: .. Onbe yamda OOrenmeye gnl verdim. Otuz yanda ayaklarm salam olarak yere basyordu. Krk .yanda tereddtlerm yenmtm. Elli yanda Gklerin emrinin ne olduunu biliyordum. Altm yanda emirleri yumuak ballkle dinl iyordum. Yetmi yanda hislerimin gsterdii yola yne

29

TARIH BOYUNCA BYK CRETllER

liyordum; nk, artk beni yanltmayacaklern ve dengenin snrn amayacaklarn biliyordum._

Belki de kendisini dnerek yle sylediini anlattlar: " Ite insann kiiliI: Ahn unutacak kadar dncelerine dalp gider. O ann byk mutluluu iinde zntsn de unutur. Yalln iinde ol duunu farketmez blle.-

Konfys retisinin iledii drt tema unlardr: Kltr, I ynetimi. ste kar drst davranma ve verilen szde durma. Konfys'n hiyerarik ve hatta feodalst zellii, Mo-ti'nin (M. . 500 - 396) muhalefeti ile su yzne kmtr. Geleneksel sosyal snflar ve aile ii ilikilerden doan ayrcalklar reddeden Mo-ti, ahlakn temel ilkesinn .. evrensel sevgi olduunu savunuyordu. idari ve sosyal grevler. bunlar yrtebilme yeteneine sahip olanlara verilmeliydl. .YUksek. bir sosyal snftan olmak. bu grevleri hakketmek iin yeterli nitelik deildi. Konfliys'n btnyle Inkar etmemekle 'beraber olduka hafife ald .Gkleri, Mo-ti saygyla anyordu: -Gkler evrensel sevgiyi emretmitir. 8u yoldaki davranlar Gkler. niteliklerine gre mkafatlandrr ya da cezalandrr .

Mo-ti'nin retisi, yksek snfn yaantsn mahkm eder grntedir. Maddi huzutun ekonomik etkenle olan ilikIsini ve yalnzca faydalya deer veten gr tarzn kabutenmeslnin nedeni. byk ounluun yoksulluundand. Mo-ti, mzik. inanlar ve yararllk kaynandan gelmeyen hereyi gereksiz buluyordu. Dncesinin in toplumunda fazlasyla yaylmam olmasnn nedenini anlamak. bu yzden g deildir. in'i ynetenler. Konfyanizmi kendi karlarna uygun buluyorlard. Konfyanizme kar olan btn dnce akmlarnn kitaplarnn yaklmasn is-

30

TARIH BOYUNCA BV(JK CAETlER

teyecek kadar ileri gidenler bile olmutu. Bylece de Konfyanist .olmayanlar da her zaman topluma hitap eden grevlerden uzak tutulmulard.

Mensis (i) hayattayken di kkatlerden kamt . . Sung hanedan devrinde MensWs'n Kitab isimli eseri resmen tanndI. Eserinde, psikolOjik m diye tanmlayabileceimiz bir yol ile. Konfyanizmin insan ruhunun oluumuna uygun dtn belirtmeye al yordu. Tarihin zelli{l konusunda kesin bir tutumu vard. insann doutan iyi olduunu savunuyordu. Bu gr dier gre kar ileri sryordu. Bunlar srasyla: aL Insan tabiat ne iyi, ne de ktdr, bL insan tabiat iinde ne iyi, ne de kt ge ler vardr, cl baz insanlar doutan iyi, bazlar ise ktdr. Mensis, btn insanlarn doal olarak, ac ma duygusu, ktlk yapmaktan alkoyan bir utanma hissi, terbiyeye ynelen bir alak gnlllkle doruyla yanl ayrdetme yeteneine sahip olduklarn iddia ediyordu. Kii bu nhelikleriyle insan olmayan varlklardan ayrdr. Insan da, tarihe anlam veren Iyi hayat-ta oluabilir. MensWs bu psikolojik zmlemesi ne dayanarak Yang-u'nun benci Jliini ve Mo-trnin ay rcalk tanmayan evrensel sevgisini bir kenara atyor du. Mensis'e gre; btn sorumluluklarn kayna. insann kendisine kar olan sorumluluuydu. Grevlerin kayna da, ana - babaya kar olan grevlerdi.

(I) Mensls (M.O. 371 - 289) asl ad Meng-tse ya da Mengts'dr. Konlys'n torunu ve onun felsefesIni devam ettiren Tsese'nln rencisi oldu. aKlng'ler - Kutsal Kitaplarzernde alt. Fakat devletin ileri gelenlerlnce destek, lenmedil n dOduu ehre dnd. Kitab Meng-tse u'da dncelerini aklad. n kasikleri arasnda yer elan bu kitabnda gnlilk hayaln hllkl anlay,n alayh br dille eletirir.

31

TARIH BOYUNCA SYK C'iRETlER

Mensls, Konfyanizmin de kabul etmi olduu gibi bir sosyal ayrcalklar ilkesi olduunu kabul ediyordu. Yine Mensi(is'e gre; sevginin eitli dereceleri var d: Bu dereceler, sosyal gruplar aras Iliki lere ve sosyal seviye bakmndan geni lde deiiklikler gsteriyordu. Mensis, insan tabiat asndan evre ni ak ve ahlakn bir benzeri olarak kabul ediyordu. Dr. Fung Yu-Ian: .Insanlarn ahlak ilkeleri, evrenin metafizik ilkeleridir_ der. Btn bu sylenenler, Kon fys'n Tao kavramnn kapsad anlam .akla mak iindi. Sonu olarak, Konfyanizmde sosyal ah lakn nemi ne olursa olsun, bu sosyal ahlak, baz hallerde Bat'nn modern sosyolojislnin de ileri sr d gibi, devirlere ve ortama gre gelime gsteren toplumsal br olay alarak kabul edemeyiz. Mensis, _mistik_ olarak nitelendlrebileceimiz bir unsuru da hesaba katyordu. Yeni konfyanistlerin Mensls'e verdikleri nemi buna balamak gerekir. Fakat eserlerini: bize kadar ulaabilmi olan blmlerinde bu mistisizmden sz eden satrlara rastlanmaz. Mensis: _Herey bizde var. Insann, kendi kendisini derinine tanyarak bunun bilincine varmasndan daha byk bir sevin olamaz- diye yazmt. Mensis'n gr asndan Konfyanizm, yalnzca bir sosyal ahlak de il; kiinin, evren iinde birim ve uyum olarak kendi zerindeki deneyidir. Mensis'n Kitab iki yerde tarih ile dorudan doruya Ilgileniyor. Birincisi, tarihte bir kararszlk old,uu dncesini ileyen blmdr: Dzenimiz vard, fakat imdi kargaalk iindeyi:, .. Dieri de Bilge Krallarn geleneksel fikrini tekrar eder: .. Bir hkmdar be yz ylda br gelir

Mensis'n uzun sre bilinmeml olmas, Siunts'y eski Konfyanizmi ekillendiren dnr olarak kabul ettirmiti. Siun-ts, Taoizmin edilgen -

32

lARIH BOYUNCA BVK CREilER

reti lerini bir kenara atyor ve yle diyordu: .Gklerin grevini, yapmakszn yapmak, eylemsizlik iinde eylemlilik diye amlyorlar. Bu grevin anlam ne kadar derin ve byk, nemi ne denli hayali olursa ol sun, bilgisi btn olan kii buna hi aldrmayacak ve anlamak iin aba harcamyacaktr._

Siunts'nn gnlk hayat deneyi aklamas bu idi. Konfys'n aksine, $iunts metafizik unsura kar kmyor, fakat onunla da i lgilenmiyordu. Gklerin yolu ne kadar dern olursa olsun, kii onu daha derinletirmeye al mayacaktr. nemine ramen bu yolu anlamak iin aba harcamayacaktr. Srlarla dolu olmas onu etkilemiyecek, zmek iin dncesini elmiyecektir.

Siunts'nn tutumu, zellikle ahakydl. insanlarn. skntya nasl son verebileceklerini gstermeye alyordu. Mensis'n aksine, insann doutan kt olduunu sylemekle yetiniyordu. Siunts'nn dncesine gre: iyilik, sonradan kazanlan bir nitelikti ve insanlar yalnzca kiisel karlarnn peindey di. Toplumsal karklklarm nedeni de buydu. insan. yaradlnn ktye olan eilimi yznden iyilie ynellyordu ve tabiatnn ktl nedeniyle ynetllmeye muhtat!. Bunun yansra Siun-ts, insann zgr olduunu ve ykselebileceini kabul ediyordu. Mensis - bedeni, dnce ynetir. Ruhun efendisi odur ... Seimi yapan, eyleme geiren- ve eylemi durduran da odur- diyordu. insanlarn davrannn, doal ve n ne gellmez sonular vardr . Dnce, yapt se imlerin sonucunu yklenir. Eylemlerin neticesinn kendiliinden srp gitmesine kar koyamaz_d. in sanarn "stn insan .. idealine ulamasn salayan bu zgrlktr. Bu ideale ulamayanlar, yalnzca istemedikleri iin ulamamlardr., Btn insanlar, Kon-

33

TARiH BOYUNCA BYK GRElIlER

fUys'n Bilge Krallar retilerine dayanarak tledil davran killerin uygulayarak .iyl. olabilirler. .Iyl hayat. ne tabiatn, ne de Tanr'nn verisi deildir. Siunts bunun btnyle topraa bal oldlunu yazyordu: - Doum insann balangc, lm ise sonudur.- Hayatn gzel geirmi kii iin, yol tamdr, eksikslzdir. Tarihin gerek anlamn hissetmi -stn insan_ odur. Onu, ilkeler ynetmitir. Dzenl ve gu L bir iradesi vardr. Mutludur. Kendi kendine saygs vardr. Iyi insanlar onun Iin birer sevin kaynadr. Varln btn ynlerini gelitirerek dengesini srdurmek ister. Isteklerini ve tutkularn, ilkelerin ynetimi altnda 'tatmin' eder. Bilgili ve ahlaka uygun bir gce sahip olmak iin aba harcar. Siun-ts'nn naklettii Konfyanizm, tarihe, uzak gelecekte bir ama 'tayin' etmez. Tarihin anlamn sonsuzda, tarihten tede olan da aramaz. KonfUyanizm, o an iinde ve elle tutulabilende varolan ruh huzuruna ve toplumsal dengeye dayanan bir yaanty savunur. Tablat her ne kadar insanlar birbirlerine benzer olarak ekillendirmise de, aralarnda, her kiiyi toplum iinde deiik zgl mevkilere gemeye ve birtakm grevleri yklenmeye ynelten farkllamalar vardr. Insan hayvandan ayran, onun toplumsal rgtlenmeye olan eilimidir. Insanlar btn Isteklerini 'tatmin' yolunu bulamaz/ar. Fakat toplumsal durumlarn mmkn klacak eyi elde edebilirler. _Gen yatya, ast ste hizmet eder. Bu. evrenin uyduu br kuraldr. Eer insanlar toplumsal durumlarn terkedip birbirlerine yardm etmekten vaz geselerd ' bu. yoksulluk olurdu. Ynlar iinde sosyal farkllama olmasayd. bu, srekli tartma kayna olurdu .

Siunts, Konfyanizmin sosyal ynlerini de beiirtir. M. . iV. yzylda yaz lm olduu ileri srlen

34

:VI' . TARIH BOYUNCA BYK ORETIlER

;Syk Bilgi, toplumsal unsur zerinde srarla dururken, -kiisel varl filizlendirmek iIn, yine kiisel varl kk olarak kabul etmek gerekir. diye tlyordu. Ayn tarihlerde yazld sanlan Gerek Orta'-da, kiinin ak ve gerek olmas gerektiini belirtiyordu . irade zgrlltnn teknik tartmasna gir:memekle beraber Konfyanizm, kiinin zel bir tutum ve davran olmasn istiyordu.

Taoizmin, Konfyanizmin ve Mo-ti'nin i lk taraftarlar, hem Bilge Kralc, hem de gemiin Ideal kurallarnn taraftar olduklarn sylyorlard. Tarihsel grleri, gelecekten ok gemie aitti. Han Fey-ts'nn (l. M. . 233) Kanuncular Dnce Okulu'nun zelliklerinden biri de, bu akmn karsnda almakt. Han Fey-ts, mutlulua ulamann, gemi del/irler yaantsna dnmekle mmkn olabilecei ilkesine 'kar kmaktayd!. Farkl devirlere ait farkl artlarn, ,deiik tutum ve davranlara ihtiya gstereceini 'savunuyordu. Dr. Fung Yu-Ian bu konuda unlar diyordu: "Bir deiiklik sreci olarak bu tr bir tarih anlay, eski in dncesine egemen olan dier dnce okullaryla karlatrldnda, ' Ihtilalci' bir nitel ik gstermektedir._ Tarih iinde kiilere den ob

jektiflerin hazclk . (hedonizm) asndan ele alnma

s, toplum bakmndan yerinde bir davran olmakla beraber. Kanuncular Dnce Okulu bu grle yetinmekle kalmyor, kiilerin tam anlamyla uygulanan

'kanunlar yoluyla sosyal zorunluklara ba emelerln; istiyordu. Bu dnce okulunun retileri yneticilere hitap ediyordu. Fakat yeteri kadar gl ve uzun 'sreli olamad Iin, geleneksel Konfyanizmin Ostesinden gelemedi.

zellikle Sung hanedam (1) devrinde eklini bu-

.(1) Suralenn ilk Imparatoru M,S. 960'da askeri br darbe e

35

TARIH BOYUNCA BYK GRETILER

lan ve yaygnlaan yeni Konfyanizm, X. yzylda balayarak in'de en ok tutulan Konfyanlzm ek lidir. Kavramlar itibariyle ilkel Konfyanlzmde daha felsevi, gru daha genitir. Yeni KonfOyanizmde, Taoizmin temel kavramlarnn ve Sudlzmln nemli br etkisi vardr. Ne Budizm, ne de Taoim kiisel ynden olduu kadar. toplumsal ynden de insann dorudan doruya ve elle tutulabilen>! konusundaki olaysal de neyini yeterli bulmuyordu. Dnya yzndeki toplum sal ilikiler iinde. zel kiiliklerin dnda bir varln mevcudiyetine Inanyordu. Taoizm ve Budizm iin, ki inin gerek .. son ile olan ilikisinde mistik bir yn vard. Bu iliki. tarih iinde olduu gibi. kiinin yaan ts iinde de temel nitelikte bir ilikiydi. Yeni Konf yanizm de bunu bylece kabul ediyordu . .. Byk Mut

. lak>! kavramna ana kavram gzyle bakyordu. Fakat bu dnce tarz, kiinin davranlar ve toplumsal yaant konularnda, Konfyanizmin ilk eklinde oldu u gibi dnyadan elini eteini ekme ilkesini getir mekteydi. Tao dncesine dalp giderek siyasal ey lemden geri durmak, hayat bir eit yaant 'niam' iinde terketmek ve manastrlara ekilmek yasaklan yordu. KonfUyanizmln pratik ynlerinde hi bir de iiklik yoktu: Bu ynler, Yeni Konfyanizmin kabul ettii deneyst ve kendiliinden doan mutlak'n asndan grlyordu. Yeni Konfyanizm, Eski Konf yanizm kavramlar ile olan ballk ve srekliliinI, Drt Kitap diye adlandrlan (Konfys'n Seme-

tahtn elde etmiti. Br zaman sonra sivil imparatorluk rejimrne dnOldO. Bu hanedan M.S. 960 1280 yllar boyun ca suren hkmr8nh nde fethlere glrimemlt1. Fakat I siyasete byllk nem vermiti. Mool Istillls LLe yklm, devrnin buyk sanat ve yazarlarnn eserlerine kou olmutur.

36

TARIH BOYUNCA BYK OCRETllER

leri, Gerek Orta, Byk Bilgi ve Mensis'n Kitab) eserferin yaratm olduu derin etkiyle yrtebiliyor du. Yeni Konfyanizm. Eski Konfyanizmin pek az ilgilendii mistik ve metafizik sorunlara cevap getiri yordu.

Tarihte salt olaydan baka birey de vardr. Bu baka ey de ancak hayatn ak iinde ve ak ile anlalabilir. Bu. bir baka hayat sresinde bilinebi lecek ve varlabilecek bir '8ma deildir. Yeni Konf yanizmin Budizmi eletirdi; noktalardan biri, sosyal yaantda dnya ilerinden el ekmeyi tleyip savunmu olmasyd.

Veni Konfyanizm. in dnce akmnn belki de en yksek ve en zengin ifadesidir. Veni Konfyanizmin savunucusu byk dnrler iinde en tannm u Hi'dir (M. S. 1 130 - 1200). Dncesi, bir ok yerde, bu reti iinde unutulmamas gereken kavramlar tekrar etmektedir. u Hi'nin sistemini. Batl anlamda bir idealizm olarak nitelendirmek yanl olur. u Hi'nin ruhun stnln kabul ettiine phe yok. u Hi. ruhun kudretinin bedenin imkanlaryla 51-nrlandn sylyordu: _Ruh O kadar ince ki, bir sa teline. kk bir otun iine girer ve ben bunun bilincine varabilirim. Auh o kadar byktr ki, her yerde her zaman vardr. ister gemiin en eski yllarna dnlsn. Ister gelecein bilinmeyen devirlerine uzanlsn; dncem ruhumun kudretiyle en u noktaya kadar varabilir. Ruh. zekas iinde llemez niteliktedir. Dzeni ile, en el srlemeyen, en yetkin olan odur ...

u Hi'de M,ensis gibi ruhun yaratltan iyi 01-. duuna inanyordu. KtClk, zevkine ve dnyadaki ha

yata btnyle dalm ruhta grlr. Ruh huzuruna varamamann nedeni, maddi dnyaya bencillikle ba-

37

TARIH BOYUNCA BYK OCAElILEA

lanma ve ona olduundan fazla deer vermektir. Herkesin ruhu vardr. u : Hi'ye gre: -Bazlar bunu yalnz karlar iin kullanr, yle ki ruh bunlarla dolup taar. Bunlar her yerde zevk Ile alklarnn tatminini ararlar. Dnceleri doar domaz bu noktaya ynelir .

Temel kavram olan .. Byk Mutlak_, Yeni Konfyanizme metafizik niteliinI vermektedir. Burada yine ilkel Taolzmin Tao'ya verdii anlamlardan biri ile kar karya gelind grlecektir. Fakat Yen Konfyanizm trel yn zerinde durur ve Tao terimini, ona trel bir deer vererek kullanr. Tarihin anlam, kiinin i dnyasnda hissettii ruhun trel niteliinden domaktadr. Bu anlam, ruh ilkelerlnn evrensel alanda uygulanmasndan da domaktadr. Burada yen (iyI) temel unsurdur. Drstlk, ana - babaya sayg. bilgelik ve aklkla birlikte gider. Huzur ile tarihsel srecin deeri, hayat boyunca bu ilkelerin gerekletirlmesini destekler. Dr. an, Yeni Konfyanizmin gr asndan, .. Byk Mutlabn yin ve yang'nn srekli ini kndan doan Evren'i n .. gel1,en dzenli bir sistemli olduunu syler. Dr. an -denge, bu sistemin deimez kuraldr_ diyordu. Deneyin zel noktalarnn okluunda, her nokta tektir. Madem ki ayn ak hepsinde var, hepsinin bir btn meydana getirdiini kabul etmek gerekirdi._ -Btn milletler kardetir, ben de her eyin dostuyum.-

Bu szn anlamnda, .. Byk Mutlak_la olan mistik bir ilikinin verdii haz hissedilir. CU HI, o devirde in 'de pek ok sayda olan budist rahiplerin retilerinIn akSine, ruh g (metampsikoz) teorisini iddetle yeriyar ve reddediyordu.

Vang Yang-ming'e (M. S. 1472 - 15291 gre; tarihin gerek anlam, bilge olmak iin harcanan aba-

38

TARiH BOYUNCA eYK CRETllER

daydl. Bilge, konfyanist idealin izdii manevi kiilie ve sosyal davrana sahip olan kiiydI. Vang Yang-,mlng budistlerin retisi yalnzca .seyir.den ibaret bir yaant anlamnda ald iin, konfyan;st idealin, seyir deil, kiinin kendine den grevde eylemli br yaant srdrmesi olduunu savunuyordu, Vang Yang-ming, tarihin anlamn. gelecekteki amaca ynelmi sosyal olaylarda aramyordu: -En yksek hasletler ruhta yaratltan vard. Sosyal ilikerden ve duyusal deneyin d grntsnden ok, ruhun zelliklerine eilmeliydi.- Yang-ming. tarihin amac zamann tesinde bulunuyormuasna Insanlarn. mistk b r .sonsuz. adna gnlk yaant deneyinden yz evirmelerini kabul etmiyordu. Yangming'in ruh lmszl ve ruh gnden sz ettii de olur. Fakat bu kavramlardan ender ve bir rastlantyla sz etmesi, onun, tarihin anlam konusunda bu kavramlar pek nemsemedIIni belirtmektedir, Iyilik. ruhun i yapsnda olutuu Iin, yaant boyunca her ekl ile uygulanabilir. Hayatn deien artlar, baar ya da baarszla ramen i huzuru etkilemez, etkilememelldlr de, Yetkin kii iin .baar da ba,arszlk gibi., .hayat da lm gibi. Gklerin emridir, Bunlar ruhu ne cot'urur, ne de karamsar klar.

Vang Yang-ming, eskiden uygulanan ynetim ekillerine dnmek gerektiini savunan gre de kar kmaktadr. Tarihi, olaylara dayanan bir gr asndan Inceler: -Be Kasikler ( I) , Iyiyi ve: kty ak-

(I) n edebiyatnn en eski eserleri, u devrine alt (M.O, 10SO'den sonra) Beyz arkh arklr K.b, e,ltll devlrlere ait tarhsel belgelerle Belgeler 'K.b, birok felselt fikirleri dile 'gelren OeI,lkllkler Klbb, G.lnkl.r Klt.,, larihsel olaylar yanstan Vebyll\lller. 8u kitaplaf devirlerin. hkmdar sOll'lelerinin anlyna ve Inan-

39

TARIH BOYUNCA BYK OCRETILER

, lamak. retmek ve nceden bildirmek amacyla kendilerini tarihe adamlard. 'iyi'. bilime uygun dmektedir, Zamann ak. davranlara kural olsun diye izler brakmtr. Kt de, uyarma ynnde yararl dr.-

xx. yzyl sonu XX: yzyl ba dnrlerinden Kiang Yu-vey, dinsel sonularnn stnde durarak, ilkel Konfyanizmin kenara atlm ynlerini su stne karmaya almt. Bu abas. tarihin dnemi fikri zerine dikkatleri ekmek bakmndan yararl oldu. Bu fikir. Gelenekler Kitab i le ilk Yaz ve Gz Yllklar. (Han devri) (2) eletirilerinde ilenmiti. Dr. an 'n "son byk konfyanist_ dedii Kiang Yu-vey, bu fikri n Konfys'n retileri iinde olduunu savunuyordu. Eer bu gerek ise, bu fikri n in tarihi boyunca ok zayf bir etkide bulunmu olmas garipsenecek bir olaydr.

Kiang, Ilk dneme karkl k devri .. adn veriyordu, Bu Konfys'n yaad devirdi ve balangtan beri srp gelen en uzun devirdi. Kiang'a g-

na gre kimi zaman yaklm, kimi zaman tekrar dikkatle yazllml$tr. Be Klilsikler Han devrinden sonra bilginler La rafndan okunuyor ve ezberleniyordu, Ayrca devlet hizmetinde almak isteyenler bunlardan bir kan ezbere bil mek zorundayd,

(l) Han hanedan: M,. 206 ile M.S. 220 tarihleri arasnda in imparatorluunun tahtnn sahibi oldular. Hkmdarlklar, M.S. 8 yinda Vang Mang'n eline getiyse de M.S. 2S'de tDhtl geri aldlar. Bu sltleden gelen imparator Yu devri, n tarihinin en parlak dnemlerinden biridir, M.S, 184'de patlak veren dinsel nitelikteki bir ayaklanma, hanedam ok sarst. 01$ savalarda un yapm generalkr birbirleriyle nfuz kavgas yaparlarken, bu ayaklanmay bastrmak n birletiler, Ardndan, bu generaerden Imparatorluu aralarnda paylat.

40

. ' ,, ' TARIH BOYUNCA B1JYOK MRETllER

re; ikInci dnem, Avrupa ve Amerika'daki sosyal ve siyasal reformlar yannda. Dou ile Bat ilikisinin gelimesiyle balamtr. Kiang bu dneme Doruluk Devri adn vermiti. .. Byk Bar Devri_ diye adlandrd nc dnem ise jen Ile evrensel birlemenin gerekleecei. insanlar arasnda sevgi balarnn kurulaca devirdi.

D BUDizMiN in 'deki tarihi ok uzundur. Hindis

tan'da domu olduu ilk eklindn ok deiik olarak uygulanmtr. in'deki gelimesi ylesine zel bir ekil almtr ki. bir Min Budizmi_nden sz etmek ya;! olmaz. Sudimin tledii -rahip- hayat in', de ok yaygn bir hal almt. Bu durum. sosyal hayat artlarn tehlikeye sokar nitelie brnmt. Budd ha'nn laots'nn oretisini izlemi olduu fikri ok defa ortaya atlmtr. O devir insanlarnn Budim ile Taoimi ne derecede yaklatrdklarn, bu fikir, en iyi eklde belirlemektedir.

in Budizmi zellikle sekinciydi. Bu niteliiyle in mizacna ok uygundu. Tarihsel sreleri dou ran olgularn sreksizlii ve devaml oalmas retinin, her eyi olduu gibi kabul etme eilimini destekliyordu. Bu tutum ayn zamanda dnya ilerinden kopmay da kapsyordu. Vang Yan-ming, huzura ka

41

TARIH BOYUNCA BYK OORETilER

vuturann Budizm deiL. Konfyanlzm olduOunu savunuyordu:

Budlstler, olaylarla hi bir ekilde Ilikileri ol madn sylerken, bunlarla ne kadar lgl olduklarn aklam oluyorlar. Biz konfyanistler Ise olaylarla iliskilerimlzin olmad noktasnda hi birey sylemiyoruz. Olaylara bal olmadmz gstermek Iin bu davran yeterlidir ... BudlsUer, insanlar aras ilikile rin gl nnde korkuya kap.llmlardr. Bu ilikilerden bir an nce kap kurtulmaya abalyorlar. On lara bal olduklar Iin onlardan kamak zorunluluu nu duyuyorlar. Biz baba oul ilikisine sevgiyle karlk veriyoruz. Kar koca ilikisini karlkl sayg ilkesi Iinde gryoruz. Biz olaylara kar bir ballk hissetmiyoruz.-

n Budizmi, yaantnn her ynn eitlikle ele alan Konfyanizmin aksine bir flseyretme tarlkj. eklinde grnyordu. Budizmln tarihin amacn Nirdna ile birletiren ruh g retisi ile, ln'in tarih karsndaki tutumu konusuna bir deiikllk getirdii sylenemez.

iN'DE olsun, in' In dnda olsun in felsefesinin yok olmaya yneldiOini, yok olduunu ve imdi yalnz Bat dncesini Izlemekten ibaret bir kopya felsefe olduunu sananlar kabilir. ok sayda inli niversite renimini Avrupa'da ve Amerka'da yapmtr. Bat'nn felsefi dnce eklini benimseyen

42

TARIH BOYUNCA BVK OCRETllER

Cin dnrleri olmutur. Fakat pek aznn dnce si Idealzme, Tanrcla ynelmitir. Jonh Dewey ( ) ve Bertrand Russel Fl in felsefesinden sz etmi

('l John DEWEY - Amerlkah pedagog ve dnr. (Burllgton 1859 New York 1952). Minnesota. Chicago ve Michigan niverslte'lerinde prolesrlk: yapt. Kend isine ait br lelseli teori zerne kurulmu yeni bir pedagoii sIstemini uy gulamak n, bir deney okulu at. Balca eseriei: .. Okul ve Toplum. (1899) . .. Demokresi Ile Etm. (1916). .. Deney ve Tabillh (1925), .Dene.,. olarak Senat .. (1934).

e) ingiliz bilgin ve dnru. Felsefe, sosyOIOji ve ma tematikle ilgilenmilir. lBn'de Gal'de Trellek'da dOan Russel, eitimini Cambridge niversitesi'nde tamamlam ve 190B'de Royal Society of london (londra Bilimler Akademisi) yesi olmutur. Ru,sel. hereyden nce bir mantkyd. Soyut dnce analizi Ile. matematik ve mantn koynaklarna ulamak istiyordu. 1950'de Nobel Edebiyat Armaan!"n kazanmtr. Balca eseriefi : Sosyalizm., .. Anari ve Sendikaclk .. (191B) . .. D,nce ve Gerek Ozerine Bir Soru,turma. (1940), .. Bat Felsefesi Tarihi>, (1950), .. Etik ve Polltikc iinde Toplum .. (t954), .. Niin Hristlyan Dellim7- (1957), .. Felsefi Gelimem. (1959), .inn Gelecek midir? (1961), .SilahSlz Zafer .. (1962), Russel'In, 1872'den 1914'de kadar geen yaantsn. ocukluOunu,. eltlmlni, dini inanlarn . anlatt .Be,tr.nd Russel'in Otobiyografisl. Isimli br eseri de vardr.

RusseL. amzn byk syasal ve uluslararas sorunlaryla da yakndan ilgilenmitir. Kamuoyunu, son yllarn en nemli olay olarak nitelendirdli Vietnam Sava Ile ilgi lenmeye Ile bunu protesto etmeye a!lrmlr. Mays 1967' de. Jean Paul Sartre'n bakanlk etti1 ve Vietnam'daki Amerkan Istiilisna ynelen .Vletnam sava katliam aleyhine Russel Matkemesinl kurmutur. Bu, dnyada byk yanklar uyandran bir hareket olmutur. Kendini ve almalarn dnya barna adayan. Atom aUahlarnn savalarda kullanlmamas n iddetle mcadele eden Ruasel. 1970 ylnda ' ond,a'da lmtr.

43

TARiH BOYUNCA BYK OGF.lETILER

lerdir. Her kisinin Bat'ya anlattklar felsefede tabiat bir tutum vard. Tarihin anlamnn dler br hayatta, zaman tesindeki bir amaca ynelen mistik bir ilikide olduunu belirleyen bir tek sze rastlanmyordu.

Sosyal rgtlenmenin hiyerarik eklinin kabul, iniileri toplumsal huzurun gereklemesi iin herkesin kendine den zel grevi yapp bitirmesini beklemeye yneltmitir. in'l ynetenler ok ender olarak toplumsal huzur ile ilgilenmilerdir. Son devir milliyeti ynetiminin gerek demokrasiye uygun dmeyen bir ekilde, kk bir aznlka kurulmu olmas, byk in ounluunu rahatsz etmemitir. Fakat toplumsal huzura gerektii kadar ilgi gstermemi olmas nedeniyle, komnizme kar k, byk inli ynlarnn geni ve heyecanl desteinden yoksun kalmtr. Komnistler propagandalarnda, birinci amalarnn toplumsal huzuru salamak olduunu sylyorlard . Sosyal ideali daha iyi yerletirebilmek iin, geleneksel hislere hitap ediyorlard.

Komnizmin maddeci diyalektii i le in 'in Tanr' y ya da dier bir hayat hesaba al mayan dncesi arasnda benzerlikler vardr. in 'in tarih karsndaki tutumu. byk lde doac olarak nitelendirJlebilir. Komnizm de kendi zellii iinde doacdr. Sekinci tutum yannda her iniide bulunan taoist dnce, komnist rgtlenme ve ynetimi yadrgamaz. Uzun in tarihi boyunca grlen btn ynetimler iin de ayn ey sylenebilir. in mzac, d hayatta kurallara sk skya bal kalma eilimindedir. Fakat inli, kii olarak bir i zgrle sahip olduunu ve bu zgrl kimsenin kstlayamyacan bilmektedir. Tarihte onun iin belki de en deerli ey budur.

Sonu olarak, gnmz in 'inin komnizm i ko: nusu nu ilemeyen ada bir in dnrnn temel

44

TARiH BOYUNCA BYK C>RETllER

grlerini incelemekte 1aytla vardr. Lin Yutang bir rahibin oluydu. Gen yata hrlstiyanl kabul ederek papaz oldu. Bat'ya gitti. Ol'8da bir sre kalarak dnce akmlar Ile yaant ilkeleri konusunu inceledi. Son yllarda hristiyanla tekrar dndn bel irtmekle beraber "Yaamann nemi (1937) adl eseri o devirde hristiyan dinini terketme nedenlerini 'manidar' karamlar iinde aklamaktadr. Ayn eserde Lin Yutang, Bat uygarln da derin br eletiriden ge i rmektedl r.

Kitab u cmlelerle balar: -Eserimde in grn aklayacam. Bu. in dncesinin en iyi ve en olgun temsilcilerinin, halka inmi bilgelikleri ve gzel yazlar iinde akladklar btn hayat ile ilgili grlerldr . Lin Yutang, eseri boyunca n edebiyatndan. zellikle uangts Ile air liao Yuangming'den ald rneklerle, kiiliinde iniiliin ne denl ar bastn gstermektedir.

Lin Yutang, inlilerin kiinin baka bir hayat olaca inancnda olmadklarn belirtiyordu. Ale kuruluunun meydana getirdii 1arihsel sreklil ikte, ge mi ve gelecek kuaklar nemli yer tutuyordu, lmszlk yalnzca rk. eserler ve kiisel etkiler bakmndan geerli olan bir karamell. Tarihin anlam; kiinin yaants sresi iinde aranyor ve bulunuyordu. lin Yutang: .mszk sz konusu edilmeyince, yaamak ok basit br sorun olmaktan ibaret kalyor. in-5an olarak dnya yznde ok ksa -ender olarak yetmiln stnde- br sre boyunca kalyoruz. Bu nedenle. yaantlarmz birletirerek iinde bulunduumuz maddi artlarn bizi mutlu klabi iecei kadar mutlu olmaya almalyz_ diyor ve .inli dnrler, hayat kavramna takIIyorlar. Srekli olarak tekrarlanan sorunda. 'nasl yaayacaz?' sorununda blrleiyorlardiye ekliyordu.

45

TARjH BOYUNCA BYK ORETllER

lin Yutang, -genel bir hayat ak iinde yzdmz-den sk sk sz eder. Temel unsur .kl'lltdir der. _ Felsefe kii ile balar, kii ile sona erer. nk kii, hayatn son olgusudur, Kii, kendi iinde bir bititir, bir sondur. Insan dOncesinin yaratt baka eyler yolunda kuanlacak br ara delldir._

lin, Konfys'n yazlarndan da baz blmler' aktarr: .imparatordan halk adamna kadar hereyin' temeli kiisel hayatn eitilmesidr .

Buna ramen Cinli, kiiyi aile erevesi iinde ele alr. 'Aileye verilen deer. kiiye verilmez. n dncesine gre; -aile olmadka ya da ailenin d nda, kiinin gerek br varl . . yoktur.- Lin Yutang,. "aile anlay, nlinin hayatndaki tek grup bilinci ve ekip fikrinin tek eklidir. demeye kadar varyor du. Eseri boyunca, siyasal ilerleme ya da devletin gelimesi konularnda herhangi bir fikir ileri srm dp.lldlr. -Kii, her zaman devletten daha fazla nemsenmitir- ve _ hafta nceden, hafta sonraki bir grme iin sz almak in 'de grlmemi bir haldir._

Bu tutum geneetirildiinde, geleneksel dnceye bal olan Cinlilerin, memleketleri nin gelecek devirlere ait tarihi konusunda, herhangi br ciddi aba harcamak eiliminde olmadklar kolayca anlal maktadr.

Yaantmzn amac. hayvansal ve ruhsal igdlerimizin uyarh bir ekilde tatminidir. Bu uyum, kaynan. Cinlinin dncesine smyan en anlaml hayat Idealinin Ifadesi olan Gerek Orta retisi iinde buluyor. 'Yarm felsefesi' diye adlandrlan dnce akm da ayn sonular kapsamaktadr. Hayat kar sndakl tutumlar bakmndan btn Cinliler _yar taolst, yar konfyanist domulardr. denir. Taolstn gl bir Ii olmasna ramen, bo zamanlarnda

46

l,V . TARIH BOYUNCA BYK eRETIlER hi birey i le ilgilenmemesi. Lin YutangOn gznde ok zel bir anlam kazanmaktadr. Lin Yutang, inIinin tarih karsndaki sekinci tutumu ile Amerikallarn edilgen tutumunun bir karlatrmasn yap yar. Tarihsel deneyin deeri. tarihi hi bir ekilde etkilemez ve onu kendi ak iinde srp gitmeye brakr. insanlarn hayat belirlenmi detdir. Insanlar ..sistem ve teori yapmelarlRln bilgili hesaplar_n alt st eden beklenmedik davranlarda bulunurlar.

Lin Yutango bu deerlerle bantl olan deneyle rin tatmin edici nitelikte olmadn kabul ediyordu: -Gerek bir dnyada yaayarak belirsiz ve heyecanl bir hayat tarz iinde yaayp giden kiinin gerekletirmek istedii bir ideali vardr._

Bu noktaya kadar lin Yutang'n gr, hmanist olarak nitelendirilebilir. Bundan sonra izledii tutum deiiktir: c Bizi evreleyen evrensel yaant iLc uyumlu olan mutlu bir iliki kavramn ilemedike. hi br felsefe. hi bir kavram insann ruhsal hayat konusuna tam olarak girmi ve kavram saylamaz. insan kendisi gibi olaanCst nitelikler olan bir evrende yaamaktadr. Kendisini evreleyen evrenin byklnn bilincine varamam kiinin. Ultmin edi ci br hayat srdrd sylenemez .

Lin Yutango -dindar olmayan btn iner Tanr'ya inanr_ der. in edebiyatnda sk geen ao hu (Hereyin Yaratcis) szyle de Tanr terimi tam olarak ifadesini bulmaktadr: Dindar olmayan inli. saygl ve rkek bir inanla Hereyin Varatca'n bir sr perdesi ardnda brakr. Bunu hissetmek. onun iin yeterlidir._ derken, lin Yutang, zellikle .. tanrlkkonusundaki zgl tartmalar dnyordu.

ini ilere zg olan sakn miza, bu eit bir Tanr Inancna vardr.r niteliktedir.

47

i k i n c i B l m

HiNDiSTAN'DA TARiH KONUSUNDAKi METAFiziK ve KilsELel GRLER

D H iNOIslAN tarihi binlerce yl ncesine kador

uzanr. Fakat yine bundan bize kadar eriebilen! ok azdr. Hint edebiyatnn en gzel eserleri. din ve felsefe konularn ilemi olanlardr. Mahabharata (1) , Ramayana (21. ve Purana'lar (3) gibi byk destanlar

(I) Vyasa'ya ait olduu sylenen ok eski gemie uzanan br Sanskrit efsanesi. 200.000 msralk 18 arky kapsar. Kor::!va'hrn Pandava'lara kar yaptklar sva anlatr. En nem ii kiisi Krina'dr, Kar karya gelen iki ordu birbirini krmaktadr (Bagavat Gila blm bu olay anlar). Din, felsefe ve yogaya ait kavramlarla doludur, Gemi ve a' da Hint dOOncesi konusunda deerli br belgedir.

F) eitli devlderde. eitli dillerde yazlm. halk iinde ok yaygn kutsal Hlndu efsanelerine verilen ad. Sanskritedir. iirleri; felsefe. din, tarih, ahlak ve zaIJlkle metafizik VP. yoga'yla ilgili konular iler.

(3) Dinsel Hint edebiyatnda 36 eserin btnne verilen ad. Bu

48

TARIH BOVUNCA BVK OCAUllER

tarihsel bir kaynak olabilmek niteliini gstermekle beraber, konular byk lde din, ahlak ve mitoloJidir. Tarihinin en byk dneminde, Hindistan'm aydn kitlesi tarihten ok dinle ilgilenen brahmanlard1. Mool imparatorluu devrinde, mslmanlarn etkisiyle tarihsel yazlarda byk gelime grld. Fakat tarih ile ilgi lenenler Imparatorluk ve prens saraylarna bal olduklarndan, eserleri yneticilerin yaantlar ve savalaryla ilgili konular iliyordu.

Hindistan'da tarih zerine ciddi aratrmalar ancak geen yzylda balamtr. Balangta Ingiliz bilginlerince ele alnan konu, daha sonra Hintli bil ginlerin alma konusu olmutur. Bu blmde Hint halklarnn tarihinden ok, Hintlilerin tarih karsndaki tutumu noktas ilenecektir.

Hintlilerin tarihe verdikleri anlam ya da anlamlar nedir?

Purana'lar ve Mahabharata devri bir tarih kavra mn ngrmektedir. Her dnemin drt yuga's (de vir) vardr. Krita (Altn Devri) diye adlandrlan ilk devirde herey eksiksizdiL Treta diye adlandrlan ikinci devir iyi huylar zayflamaya balad devir dir. Dvapara diye anlan nc devirde hastalk ve gnah grlr, d .yaantya ait treler ve kurallar ekillendirilmitir. Kali ad verilen son devir, znt ve acyla doludur. Din, bir kenara itilmitir. Bu devir de sona erince, herey Brahma'nn varlnda eriyecek ve herey yeniden balayacaktr.

Bu balang ve son, ayn dzen iinde sonsuz-

eserler. der dinsel kitaplar okuma hakkndan yoksun ka dnlar eilrnek n dzenlenmitir. M.S. Viii. yzyla kadar sren zaman boyunca hazrlanmtr. En nemlileri Bagaya ta Purana ve Vinu Purana'dr.

49

TARIH BOYUNCA BYK (;RETIlER

lua dek srp gidecektir. Bugn Kall yug. devrini yaanmaktadr. Hint mitolojisi. Tanrlarn clsimlemesi konusunda saysz hikayelerle doludur. Bu hikaye. ler iinde en ok bilinenler. bu cisimlemenln amac. nn, Tanrlarn insanlara yardm etmesi, insanlarn ta rihini etkilernesi amacn gttn belirtmektedir.

Bagavad Gita (1) 'da Tanr der ki: -alar boyuna, drstleri korumak, ktleri cezalandrmak ve kanunlara glk kazandrmak Iin yeryzne indim.

Hint dnrler!. Hint mtolojisinde Tanrlarn ci simlemesi konusunda bir ok mit ve efsaneye rastlamlardr. Fakat b u dnrlerden hi biri, Bagavad Gita'nn yukarda tekrar edilen bu szlerini , tarih y' nnden ne ekilde ele alnp ilenebllecei konusu stnde durmamlardr. Ne drt dneme blnm br devri srecin evrensel kavram, ne de Tanrlarn cisimlemesi fikri Hintlilerin tarih karsndaki tutumlarn etkiliyememitl.

Uzun Hint tarihinin ok az sayda belgeye sahip bulunmas, baz dnrleri _Hintierin Tarh anlay yoktur .. demeye vardrd. Hintlilerin _tarih felsefesi .. douracak nitelikte yazlara brakmam olmalar. onlarn bir .. tarih felsefesi .. ne sahip olmadklar anlamna gelmez tabii. Bugn olduu gibi gemite de Hintlilerin tarih karsnda kesin bir tutumlar vard. Felsefe ve din konusundaki yazlarnda olduu gibi. yaantlar ve inanlar boyunca da bunun aka ifade edilmek te olduunu grebIlirIz. Hindu dininin i lk zamanlarn

(I) Mahabharata'nn yedInci blm. Tanr Krina, Arjuna'nn araba srucsu ekline 'ilIrerek Arjuna'ya mistik br felsefeden szeder. Uzun konumasnda mistik ruhlara seslenerek onlara Vega'y; yani, kend kendisinin bilincine vararak bu yolla Tanr'ya ula.malarn 6OOtler.

50

TARIH BOYUNCA BYK OCRETiLER

da, Hindular mutlu bir hayat srdryorlard . . Kiiler arasndaki i l ikiler, maddi dnyaya ballk ve din kurulular bu hayat btn ile dolduruyordu. Bunun, baka br hayat iinde ayn ekilde srp gideceine inanl yordu. Hindularn gelecek konusundaki dncelerinin Z buydu. Rita sz ile belirlenen bu kav ram, in 'in Tao'sunun tad nizam ve dzenlilik an lamndan farkszd. Bunu noktada aklayabiliriz: aL mevsimlerin birbirini izlemesi, bitkilerin filizlen mesi, bymesi, meyvaya gemesi ve lm, gk ci simlerinin eylemi gibi maddi dnyann birlik gsteren sreleri. bL toplumda hkm sren dzen, .. trel .. hukuk, cL insanlarn tanrsal varlklarla ve din kurallar i le srdrdkleri dengeli ilikiler.

Rita kavramnn daha sonra karma kural {Il 'nda da devam ettii grlen bir anlam vardr. Bu konuya daha ilerki blmlerde yeniden dnlecektir.

UPANiAO'lARIN derlenmi olduu devir, dnyadaki yaant konusunda fazlasyla karamsard. imdiye kadar hi kimse bu deiikliin nedenini aklayamamtr. Tarih, bir anlamla bezenmi br olgu olarak

(I) Sanskrite bir terlm. IlIiyet ve eylemlerin birbirlerine haOll olmasndan do{an sorumluluklar anlamnda kullanlr.

51

TARIH BOYUNCA BYK OCRETIlER

deil; kanlmas gereken bir unsur olarak grlyordu,

Olu adna tahttan ekilen bir hkmdar b u konuda unlar sylyordu: .Bu pls kokan, kaynaklar gnden gne tkenen, et, kemik, deri, ilik, kan, ter, gz ya, tkrk dk, smk dolu bedende: size sorarm, isteklere tam olarak karlk verebilecek olan ey nedir? Arzu, hiddet, korku, yorgunluk, alk, ku runtu, istek, yallk, lm, hastalk dolu bedende; size sorarm, isteklere tamolarak karlk verebilecek olan ey nedir? Bu samsara'da kr bir kuyuya dm kurbaadan farkm yok.

Upaniad (1) 'lar, lm ve tesiyle ok yakndan ilgilenmektedir, Kiinin tarihi lmle sona m eriyor? Kata Upaniad'da Najitketas'o dilekte bulunuunu anlatan hikayede, Najitkestas son isteini yle anla tyordu: .Kii ld zaman, bazlar 'o hala var' der ken, bazlar da 'o yokoldu' der. Ben bunun hangisinin doru olduunu bilmek istiyorum,-

Bunu renmek yerine kendisine paha biilmez hazineler balanmak istenen Najitketas, geiCi ol malar nedeniyle bunlar reddeder: -Bu bilgi, hereyiy Le yetkin br yaantyla bile ayn teraziye konulamaz.-

Najitketas sonunda istedii cevaba kavuur: .. Dnya bundan ibarettir diyen bilinsiz kii, saysz doumlar ve lmler yaayacaktr. Bilge, domadn bildii iin lmeyecek. O, ruh olarak lmszdr, sonsuzdur,-

( 1) Saylar tOS'den t l80'e kadar deQlen Sanskrite yazlm kutsal metinler. iir ve dzyaz birbirinin Iindedir, Uzunluklar 36 satr ile 200 sayfa arasnda deiir. upaniad, mistik deneyler Ile bunlardan karlan felsefi (zellikle Yoga) sonularn karlatrlmasm yapar,

52

TARIH BOYUNCA BUYK RElilER

Deneysel tarih, isteklerin beldesidr. Btn bunlardan arnmak gerekir. Gerek brahman ne oul, ne de zenginlik Ister. -renmekten,_ .. ile ekmekten de, ile ekmemekten de usand olur.- Arzulamayan -arzusu kalmayan, bundan arnan, arzusu tatmin edilmi, arzusu Ruh olmu- kiiyi, Hayat brakp gitmez. Brahma olarak, Brahma'ya kavuur. ve -yreini dol duran arzulardan arnan lml kii, lmszleir . Tarih geicidir. -Baz dnrler zaman konusunu ele almlardr. Hayale dalm zavalllar! Zamann hem bir ekli vardr, hem de ekilsizdir. Yaratlan herey, zaman iinde akp gider. Zaman iinde geliir ve za man iinde yokolur .

Ayrca geici olann bir anlam yoktur. Anlam. sonsuz olandadr. Tarih, bir kurtulu getirmez. Kurtulua, ondan kamak La varlr. Tarih konusundaki bu karamsarln, Hindistan'daki byk ynlar ne lde paylalm bir tutum olduunu kestirebi lmek mmkn deildir. Yalnzca kk bir aznlk. arzularn yok olduu br ruh yetkinliine eriebllmiti ya da eriebilmek abasndayd.

ileci retinin (asetizm) ileri srd fikirleri aklamak kolay deildir. Gnlk yaant boyunca tlerine bal kalmak daha da gtr. Her an, u ya da bu ekilde, din konusunda dikkatli ve titiz davranmak, tarih boyunca Hintlide grlen bir zelliktir.

insanlarn gnlk yaantlar stne etki yapan baka dnce akmlar da vard. Ruhun baka bir beden iinde tekrar yeryzne dnmesi retisi, Hintlinin tarih karsndaki temel tutumunun kilselciliini aka belirlemektedir: "Benlik. bir yaam dizisinden geer. Kiinin saysz yaamlar 'boyunca d dnya ve dier kiilerle ilikileri ne olursa olsun. Ruh, btn arzularn yokolduu aamaya varacaktr. Bu

53

TARiH BOYUNCA BYK OCRETILER

noktaya varmamak, varmak Iin aba gstermemek; yaant lan n anlamndan ok' ey kaybettiriyor. Kramsarlklara ramen. bir ok yaant baarl deney lerden gemitir.

Hinduizm tarh karsnda. sosyal rgtlenme a sndan deiik bir tutum izlem.ektedir. Hindu toplu munun eitli kastlardan meydana gelmi olmas. her yesine zgl bir grev yklemekteydi. Kiinin. bu grevini yerine getirirken. amaca yaklamakta olduunu l:!riit etmeye hakk vard. Toplumsal hayata I

TARIH BOYUNCA BYK OOflETlLER

baldr. Kii. ruhsal tarihi iinde btnyle zgrdr. Deiik ekenin hasad dek olur. Ekme eylemi. gemi ekimlerce belirlenmi olabiir. Fakat bu eylemler. gemi eylemlerin bir sonucu deildir. Ruhsal zgrlk kavram. temel bir kavramdr. Bunun bylece kabul edilmesi. kiinin. kendi tarihi iindeki sorumluluunun ne olduunun deerlendiril mesi bakmndan yararl olmutur. Kiinin. maddi dunya ve dier kiilerle olan il ikilerinde mutlu olup olmamas kendi davran ile yakndan ilgilidir.

Batllarn anlayna gre: tarih. kavram olarak gemii dndrr. Hindular gemile ilgilenmezler. Onlarn gznde tarih. imdi yaanlan elsimte,me i le bunun gelecekteki devamdr. Tarih kavram. arama (kiinin yaantsnn getiOi yer) asndan bakldnda. bu anlam tamaktadr. En yksek kasta men sup kii. tarihini drt ayr dneme ayrmak zorunda. dr: Brahmaarya denilen birinci dnem. eitim ve gelecee hazrlanma dnemidir. Dinsel ve trel tutumunu. shhatli oluu sayesinde edindii bilgilere dayandraca iin. Brahmaarya dnemi sresince kii shhatini korumaya alacaktr. Griasta diye adlandr lan ikinci dnem. kiinin sosyal grevlerini yerine ge

tirdii. toplumsal hayattan ve kltrden yararland dnemdir. Vanaprasta. sosyal yaantdan ve dnyaya ait arzulardan yava yava kopma ve kurtulma dnemidir. Bu. ormanda yaama_ devridir. Vanaprasta. son aama olan aranj'a varmak iin geni bir hazrl n yapld dnemdir. Son dnem olan sanniyasa. ruhsal yucelme adna dnyadak hayattan ekilmedir. Amaca yneiten ve kendi ilerinde bir deer tayan bu dnemlerden gemek ve btn zorunluluklarna uymak gerekir. Hi bir kii bir yaant sresi iinde btn bu dnemlerden geemez. Gemi devirler Hin-

55

TARIH BOYUNCA BYK OGRETlER

dularnn byk ounluu, nc dneme erimemlerdir. Ilk iki dnen nceki yaantlar sresi nde almsa, kii nc dnemi yeni bir hayat iinde uygulamaya balayabilir.

Drdnc dnem olan sanniyasa'nn kiiselci amac, kiinn moka haline, kurtulua ve byk mut-lulua erimesldlr.

.

Hayata kar tutumlar purusharta olarak adlandrlr. Su tutumlar pavritti (sahip olmak in peini kovalarna) ve nivritti (el ekmek) 'dir. Panitti'nin konusu, dharba ve kama'dr. Dharma, ahlakllk ve dinsel geleneklerin uygulanmasdr, Kama da gzel sanatlar ve cinsel ak ile tatmindir.

Nivritti, Vanaprasta ve Sanniyana dnemlerini kapsar.

Kiisel tarih ile toplumsal tarihin baka zellikleri de vardr. Bunlar srasyla tamaslk, rajask ve sattvik'tir. lamasik, kiisel ve toplumsal anlamazln, itici ve kontrolsz olan zelliidir. Rajasik. idari ve askeri iradenin uygulad zor ile .. kontroldr. Sattvik, kii iin btn huzur, toplum iin de evrensel dengedir. Sattvik, eksiksiz bilgi ile yrtlen ruhsal oluumu da beraberinde getirir. Tarih, tamasik'den rajasik'e, ondan da sattvlk'e doru geliecektir.

Hintlinin tarih karsndaki tutumu, kiiselci olmakla beraber bencil deildir. Hindular. SudisUer, Gayenler ve Sikhler (I) iin de ayn ey sylenebilir.

(I) Pencap yresnde pek ok taraftar olan ve Nonak Dev tarafndan XV. yzylda kurulmu bir Hint tarkat. Teoriler' Vedanta pantelzminden esinieniyordu. Bu dnce akmnda islamiyetn buyk etks vard" Mool jmparatorluQu deY rinde siyasal bir gu naline geldI. 1738 - 1780 yllar arasnda srekli olarak mslmanlara kar ayaklandlar. Ingi.

56

TARiH BOYUNCA SYK OCRETILER

eitli Hint kastlarna den grevlerin toplumsal bir anlam vardr. Fakat bunlarn neml, uygulannn kiinin ruhsal geliimi iin gerekli olmasndadr. Bu nedenle, ahlakn genel kuraJlarnl uygulamak ve niteliklerini gelitirmek gerekir. Dostluk duygusunun deeri. onu besleyen kii Iin gerek ve znl bir deerdir. Dier kiiler, bu dostluk Ifadesinde kend yapm olduklar iyiliin etkisini hi ssederler. Karma kural, bir lde etkisini toplumsal ilikiler ardndan gsterir.

Hinduizmln balangcndan beri. Hindistan da dinsel gelenekler -allede olsun. tapnaklarda olsunsrekli olarak uygulanmtr. Din kuruluu, Hindularn gznde tarihin tad anlamn bir parasdr, Din. Tanr ile bir al veri, bir huzur ve sevin deneyidir. Hindular felsefeler, Hindunun tarih iinde ve tarih karsnda ki tutumu konusunda aslndan ok farkl olan bir fikir vermektedir.

Din kuruluuna verilen nemin belirtilmesi, kiiyi amaca ulatran yolun kapsamn daha iyi anlamak 'bakmndan yararldr. Bu yol, seim yapan kiinin onlara verdii deere gre eitli ekllerde sralanr, Dnrler ile i dnyalarna dalm olanlar, 'jnana marga' (bilgi yolu)y en bata sayarlar. Enerjikler karma marga (eylemlilik yolu}y. duyarllar bakt marga (sofu(uk yolu)y birinci olarak kabul ederler. Genellikle kii, eilim ve mizac bu yollara deiik deerler tansa bile, btn bu yollar izleyebil-

IIz egemenliine kar mcadele ettiler. ,84S'de zafer kazandlar. fakat 1849'da teslim olmak zorunda kaldlar. Hindistan'n bamszlk savanda ok nem br rOl oynad. lar, Bu gn alt milyon olan Slkh'lerln tapneO' (Altn tap nak) Amrstsar'dadr. Kutsal kitaplar Grantn, OOretinin t mel kurallarn kapsar,

57

TARiH BOVUNCA BOVOK OCRElIlER

rnek abasndadr. Amaca yOnelen bu yollar, kiiye tarih iindeki anlamn verr. Blg, eylem ve sofuluk kavramlar hem dar, hem genl, anlamda ele alnabilir. Hint tarihi boyunca bunlar, dar anlamlar ile kabul edilmitir. Bilgi. Hindu retilern bllmekti; eylem, kastlarn kendilerine den grevi uygulamalanyd; sofuluk, dinin geleneksel kurallar nde uygulanmasydl.

Bu kavramlarn geni anlamlar iinde ele alnmas aslnda, Hinduizm felsefesine daha uygun d mektedir. Bilginin derinlikle izlenmesi, ruhsal bir tat min yaratr; dikkati kk eylerle datmaz ve huzur verir. Tarm, endstri, ticaret, gzel sanatlar gibi eitli konularda eylemlilie sahp olmak, bencil konularla ilgilenmekten kurtulmaya ve yaanty zenginletirmeye vardm. Sofulukta Tanr'ya ballk, herkese kar sevgi duymak, kiiye derin br haz ve nee ve rlr. Kisel benlik, Iyi olan hereyle brleir. Bu yol, bu anlam iinde ele alndnda tarihte anlam olan hereyi kapsar.

Hindular, Tanr ile konumaya gelen brer kiisel ruh olarak dua ederler. Bu anlay, Hindu dinini, Hindu felsefesinin eitli ynlerinden btnyle ayrr. Onun _telst_ (Tanrc) nitelii vardr. Tarihin kiisel olmayan sreci olarak ele alnan Karma Kural'nn tanrsal bir kaynaktan geldii kabul edmektedir. Dua, zgr br davrantr. Etkisi, dua eden stnedir. Ruhsal br gelimeye varabiirnek amacyla kii, tanrsal ltfu dilernek iin dua edeblllr. Hlndulzm'de dua, Tanr'nn br yardmdr. Tanrsal balama kiiyi, iyi sonular verecek davranlara ynelmeye ve bunlar uygulamaya gtrr. Benll, iten etkler. Balamas ile Tanr, kiinin tarh stnde etkili olur.

Tarihinin eitli devirlerinde, Hindistan'n deiik blgelerinde trlfi adlarla anlan Tanr, evrenin

58

TARIH BOYUNCA BOYK RETIlEA

yaratcs olarak kabul edilmiti. Yaratln sreinin sembol, kadn i le erkein (sakta ve saktl) birlikte hareketiydi. Sakta ve sakt kavramlar, n felsefesinin yin ve yang'n andryordu. Trler arasndaki ilikilerde kutsal bir yn vard_ Bir ok Hint tapnanda ve tapnaklarn yaknnda cinsel sembollere sk sk rastlanr. Dini evlenme treni . kahkl iki cinsi evrensel kuaklar i lkesine balyordu. Elenme sevinci, Yaratl iindeki Tanrsal nee fikrine g veriyordu. Lila, elenceyi, zengin hayali , Tanrnn esiz sevimliliinin belirtisiydi. Tanrsal Lila'nn kabul edilmesi, karamsar eilimlerin doumuna engel olur. Vastyayana 'nn Kama Sutra [l} 'snda ve buna benzer dier eserlerde de belirtildii gibi, arzu, gzel sanatlar, ark, aletli mzik, resim, heykel, mimari din tarafndan tannm ve kutsallatrlmtr. Bunlardan bazlarnn Tanrnn belirttii lde bir tarih anlam tadklar savunuluyordu.

Bagavad Gita, insanlar, tarih iinde Tanr'nn en en stn olduunu kabul etmeye ve O'nun iradesine boyun emeye aryordu. Bu retinin Hindu dnce ve yaantsnda, dierlerine kyasla daha derin ve daha geni bir etkisi olmutur. Bagavad Gita, Hindu reti ve fikirlerinde bulunan Ikilemin nasl yenilebileceini belirtmektedir. Amaca, Upaniad'larn da kaydettii gibi isteklerden arnarak varlabilecei gibi, dnya deneylerine Tanr'nn katksnn ve sevincinin etkisiyle de varlabilir. Sz edlen ikem, bu iki fikir ve reti arasndadr, Kiinin tarihinin amac, yetkin bir duruma eriebilmekt;r. Bu noktaya varabi-

(I) Miladn ilk yllarnda. bilge Vastyayana tarafndan Sanskrlt dilinde yazlm br Inceleme kitab. Konusu cinsel aktr. Erotlk ze11ilne raamen Kama Sutra, dInsel hint edebIyatnIn neml eserleri arasnda saylmaktadr.

59

TARjH BOYUNCA BYK OC;RETIlER

len, artk tekrar domayacaktr. Beklenen son, yalnzca budur. Bundan baka son yoktur. Iyi davranlar da. kt davranlar gibi bir sonuca varr. Kt davranlar devam ettike, ruh g de devam edecektir.

Baz Upaniad'lann szn ettii arzusuzluk. her eit eylemin durmas anlamna da gelir. Fakat byle bir anlay, tanrsal yaptlara katk ve sevgiyi reddeden bir tutuma gtrebilir. Bagavad Gita, bu ikilemi .. bal olmama .. retisiyle zmlemektedir. Bu kayram, Bat'da yaln bir ekilde ifade edildii gibi ilgisizlik .. anlamnda deildir. iyi sonulara gtren davranlarda bulunmak gerekir. Ama bu davranlar meyveyi yalnz ben toplayaym .. diyen bencil bir istekle olmamal ve Tanr iin yaptyormu diye kabul edilmelidir. -Bu iin, ylyecein, balarn, krgnlklarn nasl olursa olsun, onlar bana sun_ szleriyle aklanabilir. Tarih iinde iyik adna yaplan btn abalar, tanrsal grevlerin uygulan olarak kabul edilmektedir.

Bagavad Gita. kar karya gelmi iki ordunun hikayesiyle balyor. Savan olup olmayaca soru.luyar. Tartma sonucv - o halde, savaalm! .. - deniliyor. Fakat sava -Tanr'ya doruymu gibi- srdrlmelldir. Bu, iyilik iin demek anlamndadr . Savann ruhu savata lmez.- .ldren ldrmeyi, len de lmeyI dnrse, ikisi de birey anlamyor demektir. ldren ldrmeyi dnmyorsa, karsndaki lmez._ insann z gerei olan ruh ldrlemez. Hi kyedeki savalar gibi, btn insanlar tarih boyunca, iyi ve Tanr'ya ynelen davranlarda bulunmaldr.

60

CAYENLER, (I l kendi dinlerinin Brahmanizmden nce domu olduunu iddia ederler ve yirmidrt Tirtankara'dan ounu en eski gemite yaam olduklarn savunurlar, Batl bilginler, bunlardan son ikisinin -Parsvanata ve Mahavlra'nn- tarihsel ve gerek bir yaantlar olduunu kabul etmektedirler. nceleri olduka yaygn olan Cayenizm, imdi yalnzca kk bir grubun inan olarak srp gidiyor. Ancak gerein efektif zelliini bildikten_ sonra tarih karsnda bir tutum izlenebilecei ni . savunmak Cayenizme metafizik bir zellik kazandrmaktadr.

Cayenizm, tarih iindeki olaylarla ilgi lenmez. Sistem olarak ya da srelerinin dzenlllii bakmndan maddi dnyay gz nne almaz, .dnyann yaratICI$1 Tanr .. fikrini tanmaz. Cayenler, altn, gm mcevherat heyke! ile ok gzel yaplar brakmlardr ama tarih ile bantl olan hi bir kltrel deerle i lgi lenmemilerdir. " Tarihlerini yanstmak kaygsnda deildiler. Fakat btn bunlardan, Cayenlzmin tarihin

(I) M.C. Vi. y:rylda sylentiye gre. Vardamana tarafndan kurulmu olan br tarikat. Cayenizm'o gre. iki eit madde vard: Kaba ve hareketsiz olan aclva ile bitkiden Tanr'ya kadar hereyin ruhunu meydana getiren civa. Btn varlklarn derece derece. bitkiden hayvana. hayvandan Insana ve sonunda Insandan Tanr'ya dntklerin! ileri sren bu tarikat, daha sonralar kend Iinde ikiye ayrlmtr. Cayen dncesndek ar gerekilik, en eski Hint felsefesinin gnOmze kadar uzanm deerli bir para:udr.

61

TARIH SOYUNCA SYK CRETllER

anlam konusundan uzak kald sonucunu karmak doru olmaz. Cayenlerin bu konudaki tutumlar, kiiselcidir. Tarih, kiilerin hayatdr. Kii, yalnzca toplumu meydana getiren br unsurdan ibaret deildir. Kii, metafizik alanda kayna olmayan ve sonsuza kadar yaayacak olan _saf ruh_tur.

Karma Kural 'nn da syledii gibi. kii ektiinl bier ve yetkin oluncaya kadar defalarca doar. Karma maddesi, ruhu srekli olarak bir kstllk ve bakaldrma halinde tutar. Tarih, ruha ynelen Karma maddesinin aknn durulduunu grecektir. Tarih ancak, kiinin _saf ruh .. olarak eksiksizce kendi kendisinin bilincine vard zaman gerekleebilecektir. Cayen, tarih iinde evrensel' iyilik olarak kabul olunan ahimsa (ldrmernek) ilkesine uyacaktr. Cayenizme ok bal olanlar, rahlp ya da rahibe olurlard. Olaan tarih ile ilgilerini keserlerdi. Cayenimin amac. tari'hin dna kmak, tarihten kamaktr.

Budizmin doduu ve yaylmaya balad devirde, Upaniad'larn byk serbestlikle savunduu karamsarhk, en yksek noktasndayd. Ac, Buddha'nn -dncelerinin ana temas olmutu. Onun retilerini uygulayanlar rahlp ve rahibe olmulard. ilk vaaz olarak kabul edilen sylevinde Buddha (I) (M. _ 563 - 438) der ki: .Ooum achdr, yallk acdr, hastalk achdr ve lm, acdr. znt, yaknma, lrpn ve mitsizlik de acdr. Hoa gitmeyen eylerle iliki, acdr. istediini elde edememek, acdr!_

(I) Anlam _aydn_ olan bu terim Hndstan'da. btn arzulardan arnarak mutlak bilgiye ulaan ve defalarca yaantya dnmekten kurtulan kl,lye verllen add. Stn Hint tarihi boyunca buna fazlasyla tyk grlen tek kii Sudimln kurucusu olan ve daha sonralar _Budcfhl. diye anlBn Cakya Munl IdJ.

62

TARIH BOYUNCA BYK OGFlETILER

Yaanty dolduran aclarn neler olduunu brer birer saydktan sonra, bunlarn nedenlerini de aklar ve kurtulu yollar gsterr. Aclarn nedeni; kar durulma bir istek, defalarca yaantya dndren, yetkinlie bir trt ulat rmayan bir -susuzluktur. _Haz_ zn u nda ya da bunda aranmas! Jhtiras susaml. Varolmama susaml ... Acdan kurtulu bu susamln hi bir iz kalmamacasna bitip tkenmesindedir._ Buna ancak _hibir eye bal olmamakla .. ulalabilir. Ama Mutlak Huzur olmakla beraber, Buddha tarih karsnda eylemsiz, sekinci bir tutum yerine; .drst grler, drst niyetler, drst sz, drst Ilgi, drst dnce,. dn veriyordu. Bu reti, Profanlar tarafndan olduu gibi, rahip ve ra hibelerce de benimsenmit!. Gotama, retisini _aa_ , baya, basit ve gereksiz_ ihtiraslar yaants ile acl, haysiyetsiz bir yaant olan kendi kendine eziyet eden_ ile yaants arasnda orta bir yol olarak nitelendiriyordu. Bu reti, Profan asndan, hayatn her annda huzurla iyilIk ii,n aba harcama\( anlamnda br dnce akm Idi. Buddha, dnya yaantsndan uzaklama taraflsyd.

Bir zaman sonra Buddha'nn evresinde br rahip tarikat olutu. Buddha, bir rahibe tarikatnn da kurulmasn istedi. Manastr, tarihi boyunca Budizmin zellii olan bir kurum olmutur. Budizmin kiiye tledii. amacn, tarih dna kama olduu sylenebilird. Daha sonra doan bir dnce okulu olan Mail&yana 'ya gre, geicnin lkesi olan samsara (tarih) nirvana'nn benzer idI. Nirvana'nn tek fark, yalnzca tarih iinde bulunmasydl.

Budist tutum, Hinduizm ve Cayenizmde de olduu gibi kiisel ci dir. Tarih, srdrdkleri saysz hayat ile yetkinlie ulancaya kadar defalarca yaantya

63

TARiH BOYUNCA BVK OCRElilER '

dnen kiilerin tarihidir. Buddha'nn savunduu .. illiyet zinciri retisi .. karma kural'na uygun dmektedir. KtU davranlarn sonucundan kurtulu olamaz. Kii, tarihinin akn deitirme yeteneine ve zgrlne sahiptir. Bu kavram olmasayd, retinin ileri srd fikirler bouna olacakt.

Gerekten Buddha, kiinin amacnn gereklemesinin yalnzca kendisine bal olduunu sylyordu. aUlu Sylev .. ad verilen bir konumasnda: .. Ken di kendinizin sna olun! Sna darda aramayn_ demektedir, Gerek ruh kavramn kabul etmedii iin, Budizmin kiiselci olamyacan iddia etmek yanl olur, .. Ruh yok retisi ilkel Budizmde geni olarak yer almtr. Buddha'nn bu reti tarafls olduunu gsterir yazlar vardr. Fakat, bir ok gemi ve ada dnrn sand gibi, Buddha retisi nn objektifinde kiisel ruhun gerekliini kabul ya da reddeden bir nokta yoktur. Kabul etmek de, reddetmek gibi yanl kavramlara vardrabilirdi. Buddha, .. ac" sorununun deneyler ardndan ortaya kmakta olduunu savunur, bu konunun ele alnmasn isterdi. Budizm tarihi boyunca, rahipler, rahibeler ve Profanlar birer kii olarak kabul edilmilerdir . Ruh yok .. teorisi tarafllar, baka dillerde karl ancak .. ben .. szc ile verebilecek bir terimi kuanmak zorunluundaydlar. Sang'ya (komnote: Dinsel topluluk) verilen nem bu kiiseleilikle eliki halinde deildir. Komnoteye kabul treninde, rahip mezi u szle ri tekrar ederdi: _ Suddha'ya snyorum, dhamma'ya (reti) , komnoteye snyorum .

Buddha, reti ve komnote destektir. San9'da, bir rahip dierine tleri ve bildikleriyle yardmc olur. Buna bakarak. kiinin objektifinin ko mnote iindeki .. en yce iyi ye hizmet etmek olduu-

64

TARIH BOYUNCA BOruK RETIlER

nu karmak doru bir yarg deildir. Komnote Iinde ibirlii bir ama deiL. bir aratr.

Sudizmin ilk ekline Hinayana denirdi. Sudizmin, Hindistan dnda btn Uzak - dou'ya yaylan daha sonraki ekl Mahayana diye tannmt. Bu Iki reti arasnda temel benzerlikler vardr. Mahayana zel bir tarih anlayna sahipti. Hinayana Sudizminde dikkat, r2hip ve rahlbeler stndeydi. Bir kitle dini niteliin de olan Mahayana daha sonralar Hinduizmin tanrla r olarak kabul edilen Buda ve Bodisalva'lara (1) nem veriyordu. Mahayana Budizmi, bakasnn kurtuluu fikrini iliyordu. Bodisatva kavramnn ideali, yarat,l mlarn hepsini kurtarmakt. M . S . Vii. yzyl Budiz minin temsilcisi olan Santideva: .Defalarca dnyaya gelerek, Budalarn ve dualarn desteiyle btn erdem lere sahip olmak iin aba harcayacam. Sonunda, yaratlm olan hereyin aclarn dindiren bir merhem olacam- diyordu. Bu dnce, Budizmin kiiselciliini ayordu.

Budizm, tarihin nemli bir ekilde etkilendii fizik dnyann zellii ile srelerin dzenliliinl bir kenara atmt. Dnyann yaratcs olarak Tanr da dnceye konu edilmiyordu. Budizm d