Aktivnost rimokatoličkog klera protiv sređivanja prilika u ... · Viktora Novaka (Magnum crimen, Zagreb, 1948) i Симе Симића (Ватикан против Југославије,

Aktivnost rimokatoličkog klera protiv sređivanja prilika u Jugoslaviji

(mart 1945 — septembar 1946)*

Držanje i aktivnost rimokatoličkog klera neposredno posle oslo- bođenja ima dobrim delom korene u prethodnoj politici katoličkog episkopata i stavu Vatikana prema Jugoslaviji od dana njenog stva- ranja. Papska kurija nije bila naklonjena stvaranju državne zajednice Jugoslovena, niti njenom održavanju kao samostalne države. Katolički episkopat u Jugoslaviji, podložan Vatikanu, dosledno je podržavao tu politiku, ulazeći između dva rata u saradnju s dezin- tegracionim snagama bivše države. Ova antijugoslovenska klerikalna politika sprovođena je konstantno, uprkos pojedinim fazama prividnog smirivanja. Konkretni motivi mnogobrojnih sporova predstavljali su samo odraz tog osnovnog uzroka, u stvari „male posle- dice jednog opšteg latentnog neprijateljstva“.

Jugoslavija je smatrana „zemljom misije“. U njoj je rimokato- lička crkva nameravala da stvori bazu za širenje katoličanstva na Balkanu i dalje prema Istoku. Nadbiskup Stepinac je 17. januara 1940. u svom Dnevniku zabeležio: „Stoga već u interesu katoličke Crkve moramo sve učiniti da narod hrvatski ostane zdrav i kulturno jači. To ga je sačuvalo u ovih 20 godina, a to će mu pomoći i u budućnosti u borbi za opstanak. Najidealnije bi bilo da se Srbi vrate vjeri svojih otaca, tj. da prignu glavu pred Namjesnikom Kristovim — Sv. Ocem. Onda bi i mi konačno mogli odahnuti u ovom dijelu Evrope, jer bizantizam je odigrao važnu ulogu u povijesti ovog dijela svijeta u vezi sa Turcima."1

* Sem novih izvora, koji su nam bili objektivno dostupni, a koje navo- dimo u podtekstu, za ovaj rad koristili smo i objavljenu građu, štampu, radove V i k t o r a N o v a k a (Magnum crimen, Zagreb, 1948) i С и м е С и м и ћ а (Ватикан против Југославије, Prekrštavanje Srba za vrem e drugog svets-cog rata i Tuđinske kombinacije oko NDH), naročito poslednju glavu Magnum crimen koja se direktno odnosi na pitanje koje i mi razmatramo, kao i neke katoličke publikacije. S obzirom na kompleksnost pitanja i savremene teškoće? da .«£ dode do svih izvora, ovaj rad ne prevazilazi prilog izučavanju tog problema.

1 Navedeno prema Međunarodnoj politici, br. 1/53.

264 — BBANKO PETRANOVIC

Aktivnost rimokatoličkog klera za vreme okupacije pojavljnje se kao logična razvojna faza pre rata pripremljene politike, koja u izmenjenim uslovima počinje samo da se konkretno oživotvoruje. Cela organizacija katoličke crkve u Jugoslaviji, s izuzetkom malo- brojnih sveštenika koji su se priključili narodnooslobodilačkom pokretu i-li ostali povučeni, stavila se direktno ili posredno u službu okupatora i' njegovih kvislinških tvorevina. Neposredno po obrazo- vanju NDH nadbiskup Stepinac je čestitao Slavku Kvaterniku ,,obnovu“ hrvatske državne nezavisnosti.2 U svom crkveno-političkem organu Stepinac je postavio i tezu o božanskom poreklu i postanku NDH, a za njim su se poveli i ostali episkopi i crkveni „teoretičariV Stepinac u toj nedvosmislenoj potvrdi „božjom milošću“ opredeljene pripadnosti novoj državi kaže: „I tko nam može zamjeriti, ako i mi kao duhovni pastiri dajemo svoj prinos narodnom veselju i zanosu, kad se puni dubokog ganuća i tople zahvalnosti obraćamo Božjem Veličanstvu? Jer, koliko god i bilo zamršeno pletivo današnjih sud- bonosnih događaja; kolikogod bili heterogeni faktori, koji utječu na tok zbivanja, ipak je lako razabrati ruku Božju na djelu. A Domino factum est istud et est mirabile in oculis nostris — Bog je to ućinio i oči su naše pune divljenja (P. s. 117, 23).“4

Mi se ovde apstrahujemo od ideoloških napada Stepiraca i ostalih episkopa na komunizam i narodnooslobodilački pokret5, jer nas interesuju prvenstveno konkretni oblici kolaboracije klera sa NDH i njenim fašističkim pokroviteljima. Poseban zločin izvršio je ri- mokatolički kler podržavanjem duhovne klime u kojoj su ustaše mogle da ostvaruju svoj teror. S druge strane, mnogobrojni su slučajevi gde su pojedini rimokatolički sveštenici u masakru pravoslavnog življa i pristalica narodnooslobodilačkog pokreta prednja- čili i ispred ustaša.6 U tim, po rimokatoličku crkvu povoljnim uslo-

2 K atolički list, br. 16/41.3 Viđ.: С и м а С и м и ћ , Туђипске комбинације око НДХ, 79—97.4 Каtolički list, br. 17/41.6 Tako je Stepinac u „Božićnjoj poruci" Hrvatima u Nemačkoj napao na

,,zasade“ Lnternacionalnog komunizma (Katolički list, br. 51/41); u okružnici od 14. I 1942. Stepinac govori o „strašnoj opasnosti od komunizma" protiv koga „mora katolička crkva biti na prvom. mjestu“ (Katolički list, br. 3/42); nadbiskup se naročito žestoko oborio na narodnooslobodilački pokret i njegove tekovine u govoru održanom pred martovsku biskupsku konferenciju (Katolički list, br. 12-13/45).

6 Fratar Filipović—Majstorović (zvani fra Sotona) nalazio se u Jasenovcu na čelu grupe za likvidaciju, a franjevci iz Travnika, Sirokog Brijega, Sinja itd., koji su godinama pod verskim ruhom raspirivali mržnju protiv pravoslavnih, ne samo da su podstrekavali nego su i pređvodili pokolje na Srbe (fra Zrno, fra Vasilj 1 dr.). S i m e B a l e n , Pavelič, 90. i 110—11. — Sveštenik Srećko Perić iz Livna upućivao je na klanje Srba, s tim da se prvo zakolje njegova sestra koja je udata za Srbina, pa zatim redom; Josip Matijević iz Bebrina ubijao je 1941, kao ustaški oficir, Srbe iz mitraljete; Ivan Hristić i fra Stanko Milanović—Litra su 1941, u Sinju, udarali nogama ranjene partizane, stavljajući im cevi revolvera u usta; Josip Bekman je 1941. organizovao u Glamoču pokolj 70 ljudi; gvardijan samostana kod Prozora Petar Pavić, uhva- ćen u borbi, odgovara na pitanje zašto je postavio mitraljez na toranj da je ođatle imao najpregledniji položaj itd. — Ворба, 31. X 1945.

Karakteristično je da se posle rata u klerikalnim krugovima pojavila „teorija" o „emotivnim“ i ,,mirmm“ ustašama, po kojoj su svi ovi zločini iz- vršeni u mešovitim krajevima (Bosna, Lika, Hercegovina) pripisivani ,,emotivnim izlivima", kao reakciji na predratno ugnjetavanje hrvatskog življa od strane vladajućih i povlašćenih Srba. (Iz razgovora pisca sa drom Josipom

RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — 2 6 5

vima, kler je sprovodio i masovno prevođenje pravoslavaca na katoličanstvo.7

I pored proklamovanja neutralnosti Vatikana u drugom svet- skom ratu, papska kurija je ,,de facto“ priznala NDH. U svojstvu papskog legata u NDH je boravio opat Markone, dok su ustaše pri Vatikanu akreditovale svoje „izvanredne opunomoćenike“ Nikolu Rušinovića (do kraja 1942), a posle Ervina Lobkovića. Papa je maja 1941. primio u ,,privatnu“ audijenciju zvaničnu delegaciju NDH, na. čelu sa Antom Pavelićem. Imenujući nove biskupe i vršeći teritorijalno razgraničenje biskupija u toku rata, Vatikan je posredno priznavao okupaciju i komadanje Jugoslavije. Vatikan se solidari- sao i s nasilnim katoličenjem.8

U toku rata rimokatolička crkva je uporno, preko svoje propagande, napadala narodnooslobodilački pokret za „vjerske progone“ i „ubijanje nevinih svećenika“. Nije potrebno ni napominjati da je takvo prilaženje problemu ,,crkve“ i „religije“ bilo nespojivo s de- mokratskom suštinom narodnooslobodilačkog pokreta i njegovom ideologijom. Narodnooslobodilački pokret je religiju tretirao kao društvenu pojavu, što je samim tim isključivalo njen administrativ- ni i politički progon.9 Socijalistička revolucija u Jugoslaviji je pro- klamovala slobodu veroispovesti, uz obavezno odvajanje crkve ort države, ostvarujući princip koji je već odavno bio usvojen u praksi mnogih demokratskih država. U okviru narodnooslobodilačkog po-

Ritigom, privatnim tajnikom Mons. Sv. Ritiga, januara 1960.) U tom naknad- nom ,,psihologiziranju“ celog problema prikrivalo se šovinističko prilaženje celokupnom tom pitanju, zajeđno s pokušajima rehabilitacije izvršilaca pokolja. Jer, koliko god emotivni moment igrao izvesnu ulogu u raspirivanju zloči- načkih strasti, ostaje primordijalna činjenica da je kleroustaški pokret u svom programu nosio ovu politiku uništenja, a da su njeni sprovodnici bile ustaške jediinice sa svojim dušebrižnicima, koje nisu bile mobilisane po teritorijalnom već po opštem principu.

7 O tom prelazu Stepinac izveštava papu u pismu od 18. maja 1943. Tajni dokum enti o odnosima Vatikana i usta 'ške ,,NDH“, 126. — Stepinac osporava au- tentičnost ovog pisma koje je sačuvano u ustaškoj arhivi, na italijanskom prevo- du. Njegov branilac na zagrebačkom procesu 1946. je isticao da se izveštaji papi uvek pišu na latinskom, i to kurijalnim pismom, a da je ovo, međutim, pisano na italijanskom, kao da se u ustaškoj arhivi i mogao naći original. Intere- santno je da su verski predstavnici kvekera, prilikom svoje posete osuđenom Stepincu u Lepoglavi, tražili od njega, kao duhovna lica od duhovnog lica, da im odgovori samo sa ,,da“ ili ,,ne“ da li je ovaj dokument njegov, što je on odbio. (Piscu saopštio januara 1960. Zarko Vimpulšek, predsednik sudskog veća koje je sudilo Stepincu.)

8 V id.: С и м а С и м и ћ , Ватикан против Југославије.9 Е. K a r d e l j , Problem i naše socijalističke izgradnje, III, 299—300. —

Za vreme revolucije Partija je isticala da verska pripadnost n ije bitna za nacionalno-političko opredeljivanje. U proglasu CK KPJ za dizanje ustanka se kaže: „Narođi Jugoslavije treba da se ujedine bez obzira na političko i vjersko uvjerenje d, da jedinstvenom borbom protjeraju omrznute okupatore iz svoje zemlje.“ — Prvog maja 1942. Centralni komitet KP Slovenije, u vezi sa klevetama o progonu vere i crkve od strane komunista, objavljuje u svome organu Delo sledeću izjavu: „Као sve osnovne grupe u Oslobodilačkom frontu, tako je i Komunistička partija Slovenije u sporazumu s Oslobodilačkim frontom slovenskog naroda zajamčila Slovencima uopće, a slovenskim katolicima posebno, slobodu pogleda na svijet i vjeroispovjedanja za sadašnjost i buduć- nost. Iako se takvo stanovište već nalazi u programu Komunističke partije Jugoslavije i svih komunističkih partija, što klevetnici po svoj prilici dobro znaju, CK KPS ponavlja ovo svoje jamstvo, izraženo u sporazumu s Oslobo- dilačkim frontom slovenskog naroda, ovim putem još kao posebnu izjavu Partije o slobodi pogleda na svijet i vjeroispovjedanje. — l. maja 1942. g. CK KPS.“

2 g 0 — BRANKO PETRANOVIC

kreta verska pripađnost nije za sve vreme rata bila merilo za odre- đivanje patriotizma. Rodoljublje se proveravalo isključivo po stavu pojedinaca prema oslobodilačkoj borbi, a ne po verskom obeležju ili političkoj pripadnosti.

Princip slobode savesti i veroispovesti i odvajanje crkve od dr- žave, te škole od crkve, kao njegovo stvarno oživotvorenje, označa- vaju pobedu shvatanja da je religi'ja privatna stvar pojedinca. Dr- žava nije zainteresovana za konfesionalno opredeljenje svojih gra- đana ili pak njihovu versku indiferentnost. Ravnopravnost građana isključivala je sve socijalne i verske razlike i privilegije, a ostva- renjem bratstva i jedinstva jugoslovenskih naroda u toku narodno- oslobodilačkog rata izazivanje verske mržnje i razdora najstrožije je suzbijano.

S izrastanjem nove države kroz narodnu revoluciju, pored tra- dicionalnog antijugoslovenskog obeležja vatikansko-klerikalne politike, pojavljuje se i jedan novi moment, koji će sa svoje strane još više produbiti postojeće neprijateljstvo. Ustaškoj i ultramontanskoj komponenti pridružuje se s razvitkom revolucije i socijalno-ideolo- ška komponenta. I to kako zbog gubitka privilegovanog položaja ri- mokatoličke crkve, koji se nije mogao izmiriti sa savremenim shvatanjem odnosa između crkve i države, tako i zbog njene povezanosti s građanskim sistemom koji se iz osnova rušio. U celokupnom tom kompleksu odnosa rimokatoličke crkve s novom Jugoslavijom po- grešno je ipak prenaglašavati taj novi moment, jer se bez antiju- goslovenske politike Vatikana i klera, a posebno njihove podrške italijanskom ekspanzionizmu, klerikalna aktivnost i delovanje ne ihogu potpuno objasniti.

I. Martovska poslanica i stav rimokatoličkog episkopata premaodržanju NDH

Ustaški i klerikalni krugovi pokušavali su u završnoj fazi rata da izmene politički karakter NDH i omoguće njeno održavanje. Po- kušaji' su bili upravljeni na to da se NDH da neki „demokratski pri- vid“. Pored aktivnosti tih krugova, za ovu promenu interesovao se i Vatikan. Iz jednog izveštaja o razgovoru pape Pija XII s ustaškim diplomatom Davidom Sinčićem vidimo da se papa raspitivao za Ma- čeka i HSS, smatrajući da su oni pogodni da u Hrvatskoj doprinesu izmeni prilika.10

U vezi s pogoršanim položajem NDH u leto i jesen 1944, zapa- žaju se u ustaškoj propagandi neka novija Obeležja, što ne može da se ne uzme kao kurs ustaške vlade, s obzirom na karakter režima. Posebno se ističe tradicionalna povezanost Hrvata s zapadnoevrop- skim kulturnim područjem i ističe geopolitički značaj Hrvatske kao vrata srednje, zapadne i južne Evrope za sprečavanje „barbarske na- jezde sa Istoka“. Ta kampanja nije bila slučajna, jer su se preko nje vlade Engleske i SAD posredno upozoravale da ne smeju ostati rav- nodušne pred porazom NDH. Ovde je, međutim, potrebno napome- nuti da je u to vreme slično pisala i Nemačka (Gebelsova [Gobels] štampa. U ustaškim napisima ipak se osećaju i izvesne nijanse upravljene na stvaranje prelaznog mosta prema zapadnim demokrat-

10 Tajni dokum enti o ođnosima Vatikana i ustaške ,,NDH“, 131.


skim državama, Na to upućuju i neke druge ustaške akcije.11 Ova kampanja štampe izazivala je u međuvremenu utisak da se pogledio jedinstvu Evrope u suprotstavljanju ,,boljševizmu“ ne razilaze sa pogledima klera i HSS i da su u tim kritičnim časovima izgrađeni preduslovi za zajedničku akciju svih tih snaga.

Hronološki posmatrano, ovu seriju akcija otvara govor rektora Sveučilišta u Zagrebu Stjepana Horvata, a slede joj deklaracija us- taške vlade o pravu hrvatskog naroda na vlastitu državu, kao i govor ,,poglavnika“ na skupštini u Hrvatskoj radničkoj komori o Hr- vatskoj kao braniku Evrope u borbi protiv boljševizma, jer se više ne može govoriti o ,,partizanima“, nego o jedinstvenom frontu od Severnog mora do Carigrada.12 Kao ,,refleks“ i ,,preteča“ Pastirske poslanice rimokatoličkog episkopata od 24. marta 1945. pojavljuje se i govor nadbiskupa Stepinca protiv narodnooslobodilačkog pokreta.13 Upadljivo je kako se uoči ove biskupske demonstracije protiv nove Jugoslavije sinhronizuju ustaška i katolička štampa, pa bilo da donose originalne članke protiv narodnooslobodilačkog pokreta ili ove međusobno ,,pozajmljuju“.14 Pisanje klero-ustaške štampe o verskim progonima psihološki je pripremalo javnost za istup episkopata na martovskoj konferenciji, a posle 24. marta, kada je Poslanica doneta, doprinosilo većem korišćenju ovog ,,prosvjeda“ u propagan- dističke svrhe.

Uslovi u kojima se pojavila martovska Poslanica, kako međuna- rodni tako i unutrašnje-politički, bili su za NDH najnepovoljniji što se daju žamisliti. Bilo je samo pitanje dana kada će se ova osovinska tvorevina srušiti. Angažovanjem episkopata ustaše su, međutim, že- lele da u poslednjem času poprave svoj položaj. Odlučeno je da se sazovu katolički i drugi episkopi u cilju izdavanja izdvojenih po-

11 Pavelić je s jeseni 1944. dao naređenje svim višim zapovednicima duž jadranske obale da se ne bore, već povlače ili predaju, ukoliko dođe do save- zničkog iskrcavanja, jer se NDH ne nalazl u ratu sa njima. (AVII, kut. 9, zapisnik o saslušanju Ivana Perčevića.) Krajem 1944. i početkom 1945. dolazi i do jeđne specijalne diplomatske m isije sa ciljem da se ispita stav zapadnih saveznika prema NDH. Za nosioca ove m isije određen je dr Vrljičko, tajnik u ustaškom Ministarstvu vanjskih poslova, koji je, koristeći svoje crkvene i po- litičke veze u-Spaniji i Portugaliji, imao zadatak da upozna diplomatske pred- stavnike Engleske i SAD u' tim zemljama sa prošlošću i kulturom Hrvatske, izazivajući preko njih interesovanje ovih zemalja za NDH. (Isto, zapisnik o sa- slušanju dr Mehmeda Alajbegovlća, ministra vanjskih poslova NDH.) U isto vreme ukrajinski nacionalist Janovski, inače blizak klerikalnim krugovima u Hrvatskoj, preduzimao je korake na povezivanju klera, dela ustaša i HSS, s namerom da se obrazuje koncentraciona vlada, koja bi zatim zatražila po- đršku Anglo-Amerikanaca. (Isto, zapisnik o saslušanju dr Vladimira Zidoveca.)

12 H rvatski narod, 23. 1 i 11. III 1945.; 13 Katolički list, 12—13/1945.

14 Katolički list, u broju 11, 15. III 1945, prenosi pisanje Hrvatskog na~ rdda, T. III 1945, da je dotada ubijeno 150 katoličkih sveštenika, ali da ne postoji tačan spisak. „Prekioi 150 katoličkih svećenika, — stoji u tom napisu, — izmrcvariše, namučiše, poklaše i poubijaše srpski četnici i partizani." U istom broju Katoličkog lista objavljuje se i napis Kom unistički Beograd- napada hrvatsko katoličko svećenstvo, a u broju 8—9/1945. vest da je dotada u križevač- koj biskupiji ubijeno 4 sveštenika, s tim što se broj povećaoi odvođenjem đe- kana Ivana Kuhara. — Dvobroj Katoličkog lista, 29. marta 1945, beleži kome- moraciju koju su ustaše u prisustvu crkvenih velikodostojnika održale 15. marta u čast „hrvatskih katoličkih svećenika“ ubijenih od „neprijateljske ruke“. — H rvatski narod, 18. III 1945, piše sa svoje strane da je cilj „partizana" da „difamiraju katolički kler“, a nešto ranije, 11. III 1945, da se u zapadnoj Bosni provodi nezapamćeni verski teror.

268 ~ BRANKO PETRANOVIC

slanica, kojima bi se doprinelo očuvanju „kompaktnosti teritorija nezavisne države Hrvatske" i ustaškog režima.15 Značaj, koji se pridavao ovoj akciji, čiji su inicijatori bili najviši ustaški funkci- oneri, ne može se sasvim razumeti ako se ne uzme da je iza episkopata morao stajati Vatikan sa svojim međunarodnim uticajem.16

Organizaciju konferencije preuzeli su na sebe ustaše, što se vidi iz jedne promemorije dra Pavla Cankija, „ministra pravosuđa i bogoštovlja“. Za ustašku vladu je bila najvažnija izjava katoličkih episkopa, ali su pored njih angažovani- i predstavnici drugih veroispovesti: islamske, pravoslavne i evangelisti. U Cankijevoj prome- moriji stoji, između ostalog, da je vlast obezbedila prevoz crkvenih velikodostojnika i izrazila spremnost da se preko „ministarstva pra- vosuđa i bogoštovlja“ pruži novčana pomoć verskim zajednicama.17 Neki od pozvanih biskupa nisu došli na ovu konferenciju. Senjski biskup Burić se u jednom pismu „ispričava“ slabim zdravljem, a „veže ga (i) veliki tjedan i posveta Sv. Ulja, koju mora obaviti na Veliki četvrtak“18. Nije se odazvao ni krčki biskup Srebrnić. Deo biskupa čije su se dijeceze nalazile na teritoriji oslobođenoj od Ju- goslovenske armije nije takođe prisustvovao ovoj konferenciji, tako da je ona po svom sastavu bila „кгпја“. Na konferenciji su ispred hrvatsko-rimokatoličkog episkopata uzeli učešća članovi PosloTOog odbora biskupskih konferencija, i to: nadbiskup Stepinac, nadbiskup dr Ivan Šarić, biskup banjalučki fra Jozo Garić, biskup đako- vački Akšamović i dr Janko Šimrak, biskup križevački.

Poslanica je doneta na biskupskoj konferenciji održanoj 24. marta 1945. u Zagrebu. Osnovne misli ove Poslanice sugerisali su ustaški vrhovi, dok su je biskupi samo popunili sporednim religioz- nim sadržajem. Iz objavljene dokumentacije vitdi se da je postojalo više varijanata ove Poslanice. U usvojenoj Poslanici, međutim, pre- ovlađivale su misli glavnog ustaškog propagandista Ive Bogdana. Odmah po usvajanju, Poslanici je dat veliki publicitet, i to ne samo u crkvenoj i ustaškoj štampi nego i u inostranstvu, jer je to, u stvari, bio glavni razlog za njeno donošenje. Poslanica je razaslana po ev- ropskim zemljama preko ustaških poslanstava, a, po nekim izvorima, i posredstvom Vatikana.19

Poslanica vrvi od napada na narodnooslobodilački pokret pod vidom „odbrane vjere“ i zaštite sveštenika od „nepravednih progona“. U njoj se doslovno kaže:

„АИ danas moramo najodlučnije prosvjedovati pred Bogom i svjetskom javnošću protiv sustavnog ubijanja i mučenja nevinih hrvatskih katoličkih svećenika i vjernika, od kojih je veliki broj živio upravo svetim životom, a mrzitelji Katoličke crkve oduzeli im život protupravnim osudama osnovanim na fiktivnim krivicama.“

15 Dokum enti o protunarodnom radu i zločinima jednog dijela katoličkog klera, 402. (Dalje: Dokumenti.)

11 С и м а С и м и ћ , Ватикан против Југославије. 130.17 Dokumenti, 405—7.18 Arhiv Vrhovnog suda NR Hrvatske, spisi sa pretresa Stepincu, fasc.

II. - Dalje: AVS NRH.19 AVII, kut. 9, zapisnik o saslužanju dra Mehmeda Alajbegovića.

mMOKATOLlCKJ KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVOT — 2 6 9

Zatim se govori o pristašama „materijalističkog komunizma14, koje je „Hrvatski narod plebiscitarno odbio, a koji „istrebljuju“ najbolje vernike prema svom „svjesnom programu“.20

Poslanicu su posle rata biskup Akšamovič i zvanični organ zagre- bačke nadbiskupije pokušali da predstave kao da je ona bila uperena i protiv ustaša. Ovu tendenciju zasnivali su na nekim maglovitim aluzijama u tekstu („bilo s koje strane“, „i protiv nasilnika, nalazili se oni gdje mu drago“). Ali, posmatrano u kontekstu, ne samo tek- stuelnom nego i društveno-političkom, uoči i posle konferencije, kao i po svojoj krajnjoj neodređenosti i punoj senci u kojoj se pomenute aluzije nalaze prema osnovnim idejama poslanice i njenim intencijama, njihovo mišljenje je neprihvatljivo. Biskup Akšamović, inače jedan od potpisnika Poslanice, kaže da je njeno donošenje bilo potrebno zbog „strahovitog zbivanja u zemlji“, ali da njen sadržaj nije u stvarnoj ni idejnoj opreci sa narodnooslobodilačkim pokre- tom. Što se tiče onih koji ubijaju sveštenike, Akšamović na istom mestu veli da to nisu ,,partizani“ nego „mržnjom zaraženi neodgo- vorni elementi među partizanima, četnicima i ustašama“, a „nosioci te mržnje i začetnici su četnici i muslimani“21. Međutim, koliko je težište osude za ova ubistva prebačeno na ,,partizane“, nije potrebno ni objašnjavati, jer se to vidi iz same Poslanice. U tom pogledu je karakterističan i jedan napis u Katoličkom listu, u kome je Posla- nica i- objavljena, s informacijom o ustaškoj komemoraciji u počast hrvatskih katoličkih sveštenika ubijenih od „neprijateljske ruke“, a normalno je pretpostaviti da njoj, da su ustaše smatrane za egze- kutore, ne bi prisustvovali Salis Sevis, opat Markone i biskup Lah.22

Već je rečeno da se ovom Poslanicom davala podrška održanju NDH. Taj, po nama, najvažniji deo Poslanice, zbog koga je konferencija i organizovana, daje jasnu podršku „postojećoj državi“ i njenom održavanju u budućnosti:

„Povijest svjedoči, da Hrvatski narod kroz cijelu svoju tisu- ćutristogodišnju prošlost nije nikada prestao plebiscitarno na- glašavati, da se ne odriče svoga prava na slobodu i nezavisnost, koju od srca želi i svakom drugom narodu. A kad je u Drugom svjetskom ratu ta misao još jače naglašena i oživotvorena u vlastitoj državi, Hrvatski su katolički biskupi poštovali volju Hr- vatskoga Naroda. Nitko, prema tome, nema prava optuživati bilo kojega građanina Hrvatske države, pa ni Hrvatske biskupe, zato što poštivaju tu neodstupnu volju Hrvatskog naroda, kada on na to ima pravo i po božijim i po ljudskim zakonima.“23

Neki predstavnici episkopata su posle oslobođenja objašnjavali da se u Poslanici nije govorilo o NDH nego o „vlastitoj državi“, a da ju je javnost primila preko falsifikata u Hrvatskom dnevniku, dok je izvorni tekst Katolički list.2i Istina je, pak, da su ustaše umetnule u izvorni tekst „naglašena i oživotvorena u vlastitoj državi“ reči koje ne menjaju u bitnosti sadržaj citiranih misli (tako, u sklopu originalne fraze „naglašena i oživotvorena u vlastitoj državi“ inter-

20 K atolički list, 12-13/1945.21 Pismo biskupa Akšamovića Mons. Sv. Ritigu, 17. VI 1945.22 K atolički list, 12-13/194523 Isto.24 Citirano pismo biskupa Akšamovića. — Isto shvatanje zastupao je i

Stepinac na zagrebačkom procesu 1946.

270 — BRANKO PETRANOVIĆ

polirane su reči „nezavisnoj (državi) Hrvatskoj“), pošto je i bez interpoliranog teksta očigledno reč o podršci NDH.2S

Predstavnici ostalih veroispovesti nisu dali pismene izjave. Evang'elistički biskup Pop je uklopio izjavu u propoved, dok su us- taše predstavnicima islamske verske zajednice preporučile da sličrm izjavu sačine što skorije i objave u Sarajevu. Predstavnici Germo- genove pravoslavne crkve nisu doneli poslanicu s obzirom na želju ustaša da se istovremenim ili lančanim izdavanjem izjava izbegne utisak ,,nameštenosti“.

Intervencija katoličkog episkopata nije izazvala međunarodni efekt koji su ustaše očekivale, pa, prema tome, nije uspela ni da od- loži katastrofu NDH. Ali zajedno s prethodnim delovanjem, kato- lička hijerarhija u Hrvatskoj je reljefnije nego ikada dotada, u ovim poslednjim časovima NDH, pokazala koliko joj je do produženja njenog života bilo stalo. S druge strane, ova Poslanica jasno anti- cipira stav rimokatoličkog episkopata prema novoj Jugoslaviji neposredno uoči oslobođenja cele zemlje.

Katolički krugovi su zauzimali stav da su zapadni saveznici idejni saradnici svima onima koji nastupaju protiv nove Jugoslavije. Otuda nije neočekivano što su oni u stvaranju psihoze privrženosti NDII i pokušaju njenog održavanja donošenjem Poslanice, a i docnije, prilikom novih dodira sa Anglo-Amerikancima, odigrali u tom pravcu određenu ulogu.

Sa Stepincem, kao glavom katoličke hijerarhije, došao je u vezu pred kraj rata i Draža Miihailović. Advokat Brašić, koji je sa Draži- nim generalom Đukićem stigao u Zagreb aprila 1945. na pregovore sa Pavelićem, nosio je Dražino pismo Stepincu. U tom pismu stoji da je potrebno da nadbiskup, bez obzira na sve okolnosti koje su ih mogle deliti ili koje su ih delile, uloži sav svoj uticaj i napore u ak- tiviziranju svih nacionalnih snaga hrvatskog naroda u borbi protiv boljševizma.26

Što se tiče ustaških veza sa Anglo-Amerikancima, one su ostva- rene neposredno pred završetak rata. U tu svrhu je na sednici* usta- ške vlade donet memorandum, čiji je inicijator bio Nikola Mandić, a redaktor Ivo Bogdan. Glavne ideje ovog memoranduma svode se na tezu o pripadnosti hrvatskog naroda evropskom „kršćanskom Za- padu“, zatim da Hrvati vode odbrambeni rat protiv boljševizma, da je hrvatska država medunarod.no priznata. Težište memoranduma je postavljeno na pozivu da se u NDH pošalje vojna misija zapadnih saveznika i njihove oružane snage, pod čiju bi se „moćnu zaštitu" NDH stavila.27 U vreme donošenja ovog memoranduma stanovište

25 Interpolirane reči ustaše su unele u sve tekstove Poslanice koji su objavljeni u njihovoj štampi (H rvatski narod i dr), kao i u posebno publikovanoj bro- šuri, bez oznake izdavača, koju smo našli u Arhivu Vrhovnog suda NRH.

26 Издајник u ратни злочинац Дража Михаиловић nped народним судом, Стен. белешке, 448. — Pismo је datirano sa 15. aprilom 1945. Međutim, njegovu autentičnost ne priznaju ni Draža Mihailović ni Stepinac. Draža je r.a procesu isticao da mu je ovo pismo moglo biti podmetnuto na potpis, dok Ste- pinac odbacuje da je slično pismo primio. Mi smo, naprotiv, uzeli ovo pismo kao verodostojno, jer na to upućuje ceo niz događaja uoči sloma NDH, a u prvom redu pokušaji povezivanja i grupisanja svih raznorodnih unutrašnjih snaga neprijateljski raspoloženi’h prema novoj Jugoslaviji.

27 AVS NRH, fasc. II, memorandum. — Memorandum su u Italiji nosili dr Vjekoslav Vrančić i Andro Vrkljan. (AVII, kut. 9, zapisnik o saslušanju dra Vladimira Zidoveca.)


rimokatoličkog klera bilo je sasvim identično sa osnovnim mislima koje su ustaše unele u ovaj dokument, tj. da „Hrvatska“ ima da stane uz „evropski kršćanski zapad“.

Poslednje nedelje pred slom NDH specijalni delegati iz Slove- nije predali su Paveliću, Mačeku i Stepincu memorandum, datiran 21. aprilom 1945, u kome biskup Rožman i general Rupnik izlažu svoje shvatanje situacije i predlažu zajedničku akciju. Osnovne ideje i ovog memoranduma počivale su na organizovanju jedinstvenih snaga i podržavanju građanskog rata, kako bi se stvorila situacija za izazivanje angloamericke intervencije.28

Od slanja memoranduma ustaške vlade maršalu Aleksanderu (Alexander) intenzivirani su i odnosi između ustaša i Mačeka, posredstvom nadbiskupa Stepinca. Po postojećim izvorima, Pavelić je ovlastio istaknute ustaše Edu Bulata i Vladimira Krena da odu kod Stepinca i od njega zatraže da poseti Mačeka. Stepinac se odazvao pozivu, s obzirom da je Maček, po njemu, predstavljao „vođu Hr- vata“. Prilikom tog razgovora nadbiskup je ispitao Mačeka da li želi da se povuče sa ustašama ili hoće da ostane u zemlji.29 U vreme Stepimčeve intervencije u javnosti se čak očekivalo da usledi prenos vlasti na nadbiskupa u svojstvu „locum tenensa“, a u skladu s ponu- dom koju je Pavelić učinio uoči odstupanja. Međutim, Stepinac nije prihvatio ovu ponudu,30 jer je smatrao da u postojećim uslovima zapadni saveznici očigledno nisu mogli da utiču na izmenu situacije.

Sve do povlačenja ustaša vojni sveštenici su stajali na stanovi- štu odbrane hrvatske državne nezavisnosti. Nije bilo nijedne reči protiv Pavelića. Biskup Salis Sevis je poslednjih meseci, preko Ka- toličkog lista, prenosio upozorenja ustaških vojnih vlasti da niko, pa ni sveštenici, nisu izuzeti od vojne obaveze.31 Pred povlačenje us- taše su na zagrebačkom Kaptolu sakrile i državnu riznicu (u stvari opljačkane dragocenosti), arhivu Ministarstva vanjskih poslova, sni- mljene govore Pavelića i privatne stvari ustaških funkcionera.32

II. POKUŠAJ NARODNE VLASTI DA SREDI ODNOSE S RIMOKATOLIČKOM CRKVOM NEPOSREDNO PO

OSLOBOĐENJU i UZROCI NJEGOVOG NEUSPEHA

Rimokatolički kler je ušao u novu državu kompromitovan sa- radnjom sa NDH i okupatorom. Poslednji pokušaj klera da se NDH i ostale kvislinške tvorevine sačuvaju po svaku cenu doprineli su tome još više. Do kojeg je stepena išla povezanost ovog dela klera s NDH i) sistemom vlasti koju je zasnovao okupator pokazuje, iz-

28 AVS NRH, fasc. II, memorandum Rožmana i Rupnika.29 AVII, kut. 9, 8/1, zapisnik o saslušanju Vladimira Krena. — Maček u svo-

joj biografiji ne pominje ovu intervenciju nadbiskupa Stepinca. — V. M a č e k, In the Struggle for Freedom, New York 1957.

30 Isto, kut. 9, zapisnik o saslušanju Ante Moškova; isto, zapisnik o saslu- šanju Vladimira Krena.

31 K atolički list, 3—4/1945.32 Nadbiskupsko tajništvo je u vezi s raspisom narodne vlasti o predaji

ustaških arhiva, oružja itd. izvestilo 6. juna 1945. da je arhiva ustaškog Mini- starstva vanjskih poslova smeštena na Kaptolu, da bi se navodno zaštitila od bombardovanja. — AVS NRH, fasc. III, akt Komisije za vjerske poslove Pred- sedništva vlade NRH br. 244/1946.

2 7 2 — BRANKO PETRANOVIĆ

među ostalog, i odstupanje mnogobrojnih sveštenika s ustašama i Nfemcima pred Jugoslovenskom armijom. Teško je precizno utvr- diti broj sveštenika koji se tom prilikom povukao; prema nekim pro- računima, ovaj broj se penje do 500.34 Zajedno sa nižim klericima u Austriju i Italiju su prebegli i neki visoki katolički jerarsi. Do- voljno je samo pomenuti nadbiskupa vrhbosanskog Šarića, biskupa Ijubljanskog Rožmana i banjalučkog Garića. No veliki deo eksponi- ranog klera za vreme NDH i neprijateljske okupacije ostao je u zemlji. Mada je bilo očigledno da se ta sveštenička grupacija teško ogrešila o nacionalne interese, narodna vlast prema njoj nije zau- zela a priori nepomirljiv stav. Na vanrednom zasedanju ZAVNOHA-a u Splitu, aprila 1945. godine, Vladimir Bakarić je u svojstvu tajnika Vijeća izneo neke programske osnove za uređenje odnosa s rimo- katoličkom crkvom. On je ujedno podvukao da će odgovornost za krivice povući samo neposredni iizvršioci zločina iz redova klera.35 Ovaj stav je predstavljao značajan doprinos narodne vlasti pokuša- jima da se odnosi s katoličkom crkvom normalizuju. Pred narodne sudove, na javnim procesima, izvođene su samo ustaše iz redova sveštenika koji su svojim zločinima ii nacionalnom izdajom sami sebi „ispisali optužnicu“.36 Mnogi drugi sveštenici, za koje se znalo da su služili u ustaškoj vojsci, kao dr Đula Marić, ili od okupatora zahtevali primenu kolektivnih represalija nad partizanskim porodicama, poput splitskog biskupa Bonifačića, nisu pozivani na odgovornost.37

Vatikanska propaganda i optužbe katoličkog episkopata u zemlji da je narodna vlast od prvog dana bila iz načela suprotstavljena crkvi, upravo su obrnute istini.38 Tendencioznost ovakvih shvatanja opovrgava, pored mnogih drugih, i činjenica da je jedan deo kato- ličkih sveštenika, koji je učestvovao u NOP, pretpostavljajući rodoljublje kolaboraciji i političko-ideološkim zabludama visoke crkvene hijerarhije, našao svoje mesto u oslobodilačkom pokretu i bio svesrdno prihvaćen. Narodni sveštenici iz Slovenije, Dalmacije, Is- tre i Julijske krajine bili su istovremeno i najbolji tumači verske politike NOP-a. Principijelni stavovi NOP-a prema verskim slobodama u više navrata su i javno deklarisani od strane najviših or-

34 Тај podatak dobili smo od službenika DSUF-a Slovenije, januara 1960. u Ljubljani. — Prema njima, danas se u inostranstvu nalazi ukupno 700 kato- ličkih sveštenika iz Jugoslavije, od kojih je 200 van zemlje otišlo pre 1941. godine, kao misionari, redovnici itd.

35 Slobodni dom, 19. IV 1945.36 Suđeno je samo sveštenicima — fašističkim ideolozima, kao Kerubinu

Segviću (Политика, 2. VI 1945), i organizatorima pokolja i egzekutorima, kao Miroslavu Filipoviću — Majstoroviću, župniku Bekmanu, fra Babuku i dr. — Vid. Политика, 5.III, 17. III, 5. VII 1945. itd.

37 Vjesnik, 4. X 1946.38 Primer tendencioznog pisanja o pitanju ođgovornosti jednog dela kato-

ličkih sveštenika za konkretne zločine izvršene u ratu, pružaju katoličke publikacije koje izlaze pod okriljem Vatikana. „Partizanska vladavina", po njima, počinje u znaku sistematskog progona klera, proređivanja vernika i jedne ,,di- jabolične“ zavere protiv crkve. Karakteristično je za njihov način tretiranja problema da se među žrtve „verskih progona" uvršćuju u stvari prononsirane ustaše i kvaslinzi iz redova klera (Sarić, Garić, Simrak, Rožman, vojni duše- brižnici, „duhovni ispovednici" u Pavelićevim logorima smrti itd.), koji ni u jednoj demokratskoj zemlji ne bi mogli mimoići kaznu. (Vid.: La civilta cal- tolica, Cronaca conteporanea (Jugoslavija), Vol. I—II, 1954; Libro rosso della chiesa perseguitata, Milano 1956.)

RIMOKATOLICKl KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILlKA U JUGOSLAVLTI — 2 7 3

gana narodne vlasti. Na Trećem zasedanju ZAVNOH-a proglašena su osnovna prava naroda i građana đemokratske Hrvatske i uneta u deklaraciju narodnog predstavništva, a među njima se nalaze i ona kojima se zajamčuje sloboda savesti i veroispovesti. Pripada- jući grupi demokratskih prava, izvojevanih u toku oslobodilačkog rata, te su slobode od strane narodne vlasti stalno proširivane i uč- vršćivane kao sastavni deo slobodne manifestacije čovekove lično- sti. U deklaraciji vlade DFJ sloboda veroispovesti je još jednom, zajedno sa ličnim slobodama, slobodom govora, štampe i udruživa- nja, potvrđena kao pravo građana.39 Da bi se doprinelo ujedinjava- nju naroda if primeni načela ravnopravnosti građana kao jednom od glavnih obeležja novog demokratskog uređenja, narodna vlast je donela Zakon o zabrani izazivanja nacionalne, rasne i verske mržnje i razdora. U tom zakonu posebno su inkriminisani napad pripadnika jedne vere na drugu veroispovest i suprotstavljanje pripadnika jedne veroispovesti pripadnicima druge veroispovesti na religioznoj os- novici.40

Neki momenti, prividno detalji, bez većeg značaja za pitanje koje tretiramo, sa svoje strane takođe govore koliko je narodna vlast bila spremna da u ovom periodu sredi odnose sa katoličkom crkvom. Prilikom izvođenja završnih operacija za oslobođenje zemlje jedi- nice Jugoslovenske armije su pazile da se sačuvaju i od ratnih ra- zaranja poštede crkve i druge verske ustanove. Iz jednog pisma biskupa Akšamovića saznajemo da je maršal Tito, na predlog Mons. Ritiga, upozorio komandanta I jugoslovenske armije da prilikom borbi za oslobođenje Đakova povede računa o zaštiti čuvene kate- drale.41 Isto tako karakteristično je da su lokalne narodne vlasti, na- ročito u Dalmaciji, po završetku rata pomogle opravci zapuštenih ili u ratu ruiniranih katedrala i crkava.42 Materijalna pomoć pru- žana je i za obnovu crkava u Sloveniji i Istri43, dok su sveštenicima u nekim republikama isplaćivane i mesečne prinadležnosti.44 Iznosi mereni današnjim kriterijumom izgledaju skromni, ali se mora uzeti u obzir da je u tom periodu vladala novčana kriza il da je zemlja bila formalno u ruševinama. A i da shvatimo tu pomoć kao sasvim bez- načajan izraz, ne možemo joj odreći simbolički značaj u svetlosti stava narodne vlasti prema problemu posleratnog sređivanja odnosa s raznim verskim zajednicama u FNRJ.

Ovakav stav narodne vlasti prema katoličkom kleru na ovom prelazu iz rata u mirnodopsko vreme, uprkos njegovom držanju u toku okupacije, rezultira iz težnje da se doprinese sre- đivanju prilika u zemlji. U vezi s tim ne možemo da se ne osvrnemo kritički na pojedima mišljenja iz redova pripadnika svrgnutih klasa da je ovakav odnos narodne vlasti prema pitanju sređivanja odnosa s rimokatoličkom crkvom bio uslovljen strahom od njenog duhovnog uticaja na veliki deo katoličkog stanovništva.

39 Политика, 10. III 1945.40 Čl. 5. Zakona o zabrani izazivanja rasne, nacionalne i verske mržnje

i razdora.41 Pismo biskupa Akšamovića Mons. Sv. Ritigu, 17. VI 1945.42 Piscu saopštio januara 1960. u Zagrebu Z. Frid, sekretar Komisije sa

vjerske poslove Izvršnog vijeća NRH.43 Oznanilo, 18. XI 1945. i 13. X 1946.44 Извештај Тлавног одбора за II конгрес Савеза удруж ења православ-

ног свештенства ФНРЈ, Београд 1955.

18 Istorija XX veka, knjiga V


Činjenica je da je uticaj katoličke crkve pre rata u nekim na- šim krajevima (Hrvatska, Slovenija) bio prilično jak, naročito u srednjim slojevima. Pod tim uticajima su se nalazili i delovi selja- štva, pa čak i jedan deo radničke klase. Imajući u vidu mesto crkve u ondašnjem društvenom sistemu, kao i njene materijalne izvore, te dobro izgrađenu mrežu organizacija za provođenje svog uticaja (Domagoj, Veliko križarsko bratstvo itd; škole-internate, štampu sa ogromnim tiražom itd.), to postaje i razumljivo. No i pored svega toga ovaj duhovni upliv crkve nije bitno uticao na političko oprede- Ijivanje tih slojeva, bar seljaštva i radničke klase. Njihov podređeni društveno-ekonomski položaj prirodno je određivao i njihovu poli- tičku orijentaciju. Koliko je ovo tačno, vidi se po učešću tih slojeva u NOR-u. Preobražaj karaktera vlasti i promene u društveno-eko- nomskoj strukturi do kojih dolazi u toku narodne revolucije pred- stvaljaju one dalje činjenice na osnovu kojih se, kroz jedan dru- štveni proces, produbljuje emancipacija širih slojeva od katoličke crkve kao ustanove. Nezavisno od ovog prirodnog razvitka, slablje- nju uticaja katoličke crkve među vernicima doprineli su i njeni predstavnici, svojom moralnom kompromitacijom, usled podrške NDH i okupatorske vlasti. Zbog takvog anacionalnog držanja ugled ka- toličke crkve je na kraju rata bio toliko narušen da se o nekom njenom značajnijem, pogotovu odlučujućem, duhovnom i političkom uticaju na katolički deo stanovništva nije moglo uopšte ni govoriti. Ako se tome doda da je sistem nove vlasti, i pored teškoća koje su proizlazile iz posledica rata i jedne elementarne društveno-političke promene vlasti, bio već učvršćen i od naroda prihvaćen, postaje jasno koliko je neosnovano ceo taj kompleks posmatrati kroz prizmu neke bojazni narodne vlasti od duhovne moći crkve nad „masama'4 svojih vernika.

Zbog te saradnje rimokatoličkog klera sa NDH ovaj je među vernicima bio omražen, što naročito važi za episkopat. Otuda i po- kušaj crkvenih krugova neposredno po oslobođenju da se visoki crkveni velikodostojnici rehabilituju. Posebno se nastojalo da se glava katoličke hijerarhije u Jugoslaviji, nadbiskup Stepinac, koji je kao predsednik biskupskih konferencija nosio najveći deo odgovornosti za držanje klera, predstavi u svetlosti žrtve i mučenika. U tom poduhvatu mi se susrećemo sa dve vrste pokušaja, od kojih jedni imaju karakter ,,objekti'Vne“, gotovo ,,neutralne“ ocene njegove ličnosti i rada u periodu 1941—1945, a drugi predstavljaju zvanični kaptolski stav izgrađen na „dokumentovanoj podlozi“.

Prvu verziju iznosili su ,,liberalno“ orijentisani klerikalni krugovi iz redova građanske opozicije. Pokušaji rehabilitacije predstavljali su sastavni deo kampanje protiv narodne vlasti. Išlo se dotle da je Stepinac predstavljen kao ličnost ugrožena od ustaškog režima. Svi njegovi potezi i akcije u korist ustaške vlasti interpretirani su kao protokolarni ustupci na koje je bio prinuđen. Govorido se da je on onozemaljski čovek, sasvim od vere, koji se nije bavio politikom. štaviše, u okružnicama pre rata i u toku rata on je naređivao sve- štenstvu da se ne bavi svetovnim poslovima, a u prvom redu politikom. Ali' okolnosti i prilike pod kojima je delovao, u uslovima us- taške strahovlade i uzburkanosti u celom svetu, prinudile su ga da preduzima izvesne političke radnje kojima nije bio dorastao. Isticalo se da je ustaški režim još 1941. godine bio omrznut i bez pristalica,

RIMOKATOLICKt KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — 2 7 5

tako da je stanovništvo Stepincu odavalo priznanje zbog njegovog dostojanstvenog držanja. Ali kako se preko nekih nedvosmisleniih poteza Stepinca nije moglo preći, kao što je bio slučaj sa martovskim ,,Prosvjedom“, koji je, čak i među ovim krugovima, izazvao konster- naciju, podvlačilo se da su Stepinac i episkopat uvučeni u Paveli* ćeve planove na osnovu pogrešne informisanosti. Osećajući slabosti i proizvoljnost cele ove konstrukcije, isti krugovi su svoju verziju završavali time što su nadbiskupa vrhobosanskog Šarića, koji je bio ustaški eksponiran do te mere da se uopšte nije mogao braniti, pro- glašavali zloduhom kolaboracije i faktičkim šefom episkopata.45

Druga verzija, pak, o stavu Stepinca i episkopata prema progonu u NDH iznošena je preko Vjesnika zagrebačke nadbiskupije. U seriji članaka, operišući pojedinkn intervencijama Stepinca i episkopa u korist Srba, Jevreja i drugih kategorija ,,obeleženih“ u NDH, kao i nekim argumentima formalističke prirode, vršen je pokušaj da se povrati moralna podloga sveštenstvu, kao preduslov za uspeh novih akcija protiv narodne vlastk Tako se ovde iznosilo da je Stepinac u vezi sa zločinom u Glini zahtevao da se Srbi ne ka- žnjavaju smrću ako se sudski ne dokaže da su krivi; tražio od Pa- velića da se deportovanje pravoslavnih i Jevreja sprovodi na ,,hu- maniji i obzirniji način“, zauzimao za srpsku decu46, insistirao da se prelaz na katolicizam usaglasi kanonskim pravilima itd. Povodom biskupskih konferencija, koje se nisu mogle negirati, samo se podvla- čilo da one nisu imale jugoslovenski karakter i da je na njima sudelovao samo hrvatski episkopat, pa ni on u celini.47

Ta akcija je predstavljala stvaranje platforme, s koje bi dr- žanje prema narodnoj vlasti postalo što efikasnije. Pretpostavljalo se da će ovo tumačenje uticati na jedan deo vernika, a, s druge strane, da će se presuda narodnih sudova za konkretno inkrimini- sane zločine u ratu predstaviti kao progon i odmazda nad političkim i ideološkim protivnicima države. Toj akciji pridružuje se tokom celog ovog perioda sejanje nepoverenja u trajnost novog poretka (poredak od „frtalj vure“), kao i direktno organizovanje ustaških grupa i njihovo podstrekavanje na vršenje neprijateljske delatnosti. Kler je to osećanje privremenosti nove države crpeo iz zategnutosti među velikim silama, koja se reflektovala i na ovom području, na- ročito prilikom zaoštravanja odnosa između DFJ i anglosaksonskih sila u vezi sa evakuacijom Jugoslovenske armije iz Trsta (maj 1945j. Takvu atmosferu su intenzivirali i proustaški ostaci, kao i reakci-

45 Piscu saopštio januara 1960. u Zagrebu dr Josip Ritig, privatni tajnik Mons. Sv. Ritiga.

46 Deca koja su 1942. sakupljena po naredbi Stepinca smeštena su u dečji dom „Paunovac" u Zagrebu, gde su im časne sestre govorile da komunisti „mrze boga“ i „jedu djecu“, da je poglavnik najzaslužniji sin domovine i da inoverce treba prevesti na katoličku veru. Sa ciljem da sačuva ovu decu l'.ao „duhovnu rezervu", Stepinac ih je pred slom NDH otpremio u Ramzau (Au- strija). (Ворба, 31. I 1947.)

47 Sluzbeni vjesn ik zagrebačke nadbiskupije, 4, 5, 6, 7, 8/1945, 1, 2—3, 4/1946, „Dokumenta nedavne prošlosti". — Ove ,,intervencije“ ne samo da raz- rešuju odgovornosti nego je u stvari potvrđuju, a uzgred su propraćene cini- zmom, sve u ime „kršćanskog milosrđa“. Dovoljno je samo da se izdvoji pitanje prelaza na katolicizam, kao čisti genocid, pa da se vidi kako se odgovornost za ovaj najveći zločin katoličkog klera umanjuje u ime nekih formal- nih razloga (nije „pokrštavanje" nego „prelaz", usaglašavanje „prelaza" crkvenom pravu itd.).

18*

2 7 6 — BRANKO PETRANOVIC

onarni deo članstva bivše Mačekove HSS, pri čemu su, pored nekih objektivnih uzroka, na sve to uticali i refleksi ustaške propagande, koja je tokom celog rata podvlačila protivrečnosti među savezni- cima kao nerazrešive, a u završnoj fazi predskazivala i otvoreni su- kob u najskorije vreme. Ostaci starih snaga očekivali su, pod uticajem ove psihoze, da zapadni saveznici prihvate izbegle kvislinške ostatke i s njima uđu u zemlju. U tom uverenju podržavao ih je i deo razbijenih kvislinških vojnih formacija koji je ostao u zemlji. Bile su to manje grupe od po nekoliko ljudi, ali nigde, kao u predelu Velebita48, Livanjske doline, Imotskog i Posušja, u Lici (naročito oko Gospića), Drniškoj krajini i poveće skupine, koje se nisu uspele povući.49 Razvijanju ove atmosfere iščekivanja u redovima unutra- šnjih neprijatelja DFJ pomoglo je i blagonaklono prihvatanje us- taške emigracije u Italiji i Austriji od strane zapadnih saveznika i Vatikana. Iz ovako pogrešno procenjene situacije rimokatolički kler je izvlačio zaključak da je narodna vlast privremena, da neće imati snage da se održi, ni smelosti da preduzme mere za suzbijanje neprijateljske aktivnosti klera i ustaških ostataka50, kao i svih onih starih građanskih snaga koje su u ovome periodu, mada poražene, računajući na zapadne saveznike, smatrale da će uspeti da izmene karakter poretka ostvarenog u narodnoj revoluciji. Pogotovo se ve- rovalo da niko neće smeti da ugrozi ličnost i položaj Stepinca, kao glave episkopata, iza koga stoji Vatikan i ceo „katoličlci svijet“, pa bavio se protivnarodnirri radom ili ne.51

Katoličku crkvu u Jugoslaviji, sa celom njenom organizacijom, koja se nije izmenila u odnosu na njeno predratno uređenje52, predstavlja, po crkvenom pravu, onaj episkop koji vrši dužnost predsednika biskupskih konferencija. Kako su pojedini krajevi zemlje postepeno oslobađani, a Zagreb, gde se nalazi rezidencijalno sedište, tek nekoliko dana pred završetak rata (8. maja 1945. godine), do prvih dodira između predstavnika narodne vlasti i velikodostojnika

48 Tridesetog novembra 1945. razbijena je u pređelu Velebita jedna pove- ća grupa od 40 ustaša, kojom prilikom je uhvaćen i pukovnik Delko Bogdanić, koji ie kao jedan od najpouzdaniji'h Pavelićevih lica ostao u zemlji. (Vjesnik, 6. XII 1945.)

40 Broj četničkih, ustaških i drugih terorističkih grupa iznosio je posle oslobođenja 790, sa ukupno 11.800 ljudi. Ustaša je bilo 2.370. (A. Р а н к о в и ћ , Изабрани говори u чланци, Београд, 267.)

60 Takvu ocenu ilustruje razgovor provincijala dominikanca Anđelka Fa- zinića s francuskim konzulom u Zagrebu, januara 1946. Na tvrđenje konzula da je taktika jugoslovenskog episkopata pogrešna, jer je umesto otvorene borbe morao pronaći privremene dodirne tačke saradnje sa vlašću, i sačekati povolj- niji momenat, provincijal je izneo mišljenje da je nesređeno stanje posle rata bilo najidealnije da se zada udarac režimu. (AVS NRH, fasc. V, izveštaj bez oznake porekla i datuma.)

51 Isto, izveštaj o efektu suđenja Stepincu na pojedine grupe stanovništva, bez oznake porekla i datuma.

52 Zadržale su se četiri nadbiskupije (zagrebačka, vrhbosanska, barska i beogradska), 14 biskupija (bosansko-srijemska, križevačka, senjsko-modruška, mostarska, duvanjsko-trebinjska, splitska, dubrovačka, hrvatska, kotorska, krčka, šibenska, ljubljanska, levantinska i skopljanska), 3 apostolske administrature (bačka, banatska i zađarska). Ovde treba pomenuti i muške redove i kongregacije (13 redova i bratstva), ženske redove i kongregacije (7 redova i 28 kongre- gacija), Zavod Sv. Jeronima u Rimu i župe sa hrvatskim iseljenicima u SAD. (Viđ.: d r K r u n o s l a v D r a g a n o v i ć , Opći šem atizam katoličke crkve u Jugoslaviji, Sarajevo 1939.) Naknadno su ovoj organizaciji pripale i biskupije priključenih krajeva.

RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVUI - 2 7 7

katoličke hijerarhije dolazilo je sa oslobođenjem njihovih dijaceza. Ti prvi susreti uglavnom protiču u znaku prigodnog izjašnjavanja biskupa za novu vlast i tekovine NOP-a.

Do najzapaženijih susreta katoličkih biskupa sa pređstavnicima narodne vlasti, pre konačnog oslobođenja zemlje, došlo je u Splitu, aprila 1945. godine, prilikom izvanrednog zasedanja ZAVNOH-a, čijem su radu prisustvovali Miho Pušič, biskup hvarski, Jeroh'm Mileta, biskup šibenski i Vicko Fulgosi, biskup vikar, koji je za- menjivao splitskog biskupa Bonifačića. Tom prilikom je Mileta pozdravio hrvatsku vladu i uspehe NOP-a, po spoljnoj sadržini na veoma srdačan način, bez obzira što su neke njegove ideje o ulozi katoličke crkve u nedavnim događajima bile iz osnova netačne.13 Mada nešto drukčije naravi od ove izjave biskupa Milete, „Obrana Starješinstva“ franjevačke provincije „Bosne Srebrene“, predata maja 1945. godine, predsedniku vlade NR BiH Rodoljubu Čolako- viću, povodom odgovornosti bosanskih franjevaca u periodu NDH, ima u osnovi slično poreklo. Do nje je, naime, došlo zbog diskusije pokrenute preko štampe o držanju klera za vreme rata, pa se „star- ješinstvo“ našlo pobuđeno da javno saopšti da u tom pisanju ima mnogo neobaveštenosti, a po sadržaju „cijeline i neopravdanosti“, jer se najveći deo franjevaca, „izuzev žalosnih iznimaka“, držao ro- doljubivo, utičući na smirivanje prilika, pomagao po cenu največeg rizika pojedincima i celim porodicama, bez razlike na njihovu versku pripadnost. ,,Starješinstvo“, takođe, preko ,,Obrane“ izražava spremnost da pomogne vlastima u iznalaženju krivaca koji su se ogrešili o svoje patriotske dužnosti.54

Ove dve deklarisane želje visokih katoličkih predstavnika, iako ovde izražene u nešto različitim okolnostima, same po sebi, po svom verbalnom sadržaju predstavljaju, dokaze dobre volje i pomirljivosti, uprkos njihovom odbrambenom stavu u odnosu na držanje crkve u ratu. Ali reči visokih klerika i stvarno delovanje svešten- stva su se već tada bitno razilazili, naročito na području pomenute franjevačke provincije, gde se ustaški ostaci stavljaju pod pokrovi- teljstvo crkve i postepeno transformiraju u organizaciju ,,križara“.

Najviši predstavnici države i crkve susreli su se prvi put u Zagrebu, početkom juna 1945. godine. Naime, 2. juna 1945. godine delegacija zagrebačkog sveštenstva.55, na čelu sa biskupom Salis Se- visom, posetila je predsednika vlade Hrvatske, a istog dana i predsednika vlade DFJ. Izjave koje su tom prilikom izmenjene predstavljaju programske stavove o problemu uređenja odnosa kato- ličke crkve i narodne vlastii, na kojima su obe strane i docnije ustra- jale.56 Karakteristično je da je Salis Sevis tom prilikom podvukao povezanost katoličke crkve s hrvatskim narodom u prošlosti, tj. da je ona „vijekovima odgajala hrvatski narod i vjerno ga pratila u svim peripetijama njegove prošlosti“57. Ovaj deo njegove izjave

63 Slobođui dom, 19. IV 1945.54 Viđ.: V. N o v a k , n.d., 1097-8.55 Ovo izaslanstvo sveštenstva sačinjavali su sem Salis Sevisa: biskup Lah,

kanonici Lončar, Borić, prof. Bakšić, prof. dr Zivković, dr Nikola Kolarev, fratar Grim, župnik Salec, provincijali dominikanaca i franjevaca i Mons. Sv. Eitig.

м Salis Sevis je izložio m isli o saradnji crkve i države, ali uz ograničenje da je jedino nadbiskup pozvan da stupi u vezu sa vladom i autentično tumači želje crkve, njenog klera i vernika.

67 Službeni vjesn ik zagrebačke nadbiskupije, 2/1945.

278 - BRANKO PETRANOVIC

predstavljao je grubu uvredu, jer se izdaja katoličke crkve u pro- šlom ratu identifikovala sa držanjem celog hrvatskog naroda,a, s druge strane, krio je i određene političke pretenzije. Katolička crkva je ponovo na sebe preuzimala ulogu političkog predstavnika hrvatskog naroda kao katoličkog naroda. Takve tendencije su naročito aktuelizirane uoči sloma NDH, kad je ustaško vođstvo želelo da pre- nese ovlašćenja suverene vlasti na poglavara katoličke crkve. Što se tiče najvažnijeg pitanja — stava katoličke crkve prema sređi- vanju odnosa s narodnom vlašću — Salis Sevis je nastupio više nego rezervisano u onom delu gde se govorilo o lojalnosti prema DFJ, a sa maksimalnim programom gde je bila reč o materijalno-duhovnim zahtevima crkve. On je samo podvukao da će katolička crkva lojalno sarađivati s državom- na svim područjima u skladu sa ,,bo- žjim i crkvenim zakonima“. Pored ove zamagljene formulacije, visoki katolički predstavnik nije našao ni jedne kritičke reči na račun držanja crkve ili pojedinih njenih predstavnika u prošlom ratu ili potvrde i prihvatanja novoizvojevanih socijalnih tekovina narodne vlasti. Kao bitni uslov za provođenje poziva katoličke crkve on je postavio praktično oživotvorenje principa deklaracije vlađe DFJ, a u prvom redu slobode savesti i veroispovesti, prava crkve na udru- živanje verskih organizacija, slobode u hrišćanskom odgoju na pod- ručju školstva i katoličkim odgojnim zavodima, kao i poštovanje privatnog vlasništva u punom smislu reči.58

Salis Sevis je zaobišao temeljna pitanja iz kompleksa odnosa ri- mokatoličke crkve i narodne vlasti. Nezavisno od nezadovoljstva naj- viših predstavnika narodne vlasti zbog držanja rimokatoličkog klera'u prošlom ratu, narodna vlast je stajala na načelnom stanovištu da se pitanje religije ne može rešavati diktatom. Osnovno pitanje u odnosima između rimokatoličke crkve i države svodilo se međutim na zahtev narodne vlasti da crkva postane više nacionalna i više samo- stalna, jer se sve ostalo u poređenju s tim pojavljivalo kao sekundarno po značaju. To nije, međutim, predstavljalo zahtev da se katolička crkva odrekne Vatikana kao vrhovne instance u sklopu centralizovanog ustrojstva katoličke crkve u svetu, već je proizlazilo iz istorijskog iskustva da je Vatikan uvek više naginjao Italiji nego Jugoslaviji. Što se definitivnog uređenja odnosa crkve i države tiče, prilikom ove audijencije izraženo je zvanično mišljenje da će se to pitanje rešiti voijom slobodno izabrane Konstituante, a da je interes države da se odnosi između svih veroispovesti u zemlji dovedu u sklad s idejom zbliženja i saradnje.59

Posle ovog sastanka, predsednik vlade DFJ je 4. juna primio i nadbiskupa Stepinca.60 Sadržaj ovog razgovora, koji je usledio svega dva dana posle zvanične audijencije delegacije katoličkog svešten- stva, nije nam poznat. Međutim, ako se uzme u obzir da su gledištao svim pitanjima bila formulisana već na prethodnom sastanku, gde je došlo do izjašnjavanja o svim principijelnim i tekućim proble-

58 Isto; Политика, 6. VI 1945.и Isto, izjava maršala Tita.60 Stepinac je posle oslobođenja Zagreba proveo kraće vreme u „custodia

honesta". Od puštanja pa do 17. septembra 1946, kada je Javni tužilac NRH naredio njegovo hapšenje, u vezi sa otkrićima na procesu Lisaku, Saliću i dr., on se nalazio na slobodi, suprotno tvrđenjima u nekim katoličkim publikacijama. (La civiltd. cattolica, Vol. I, 719—20.)


mima iz ovih odnosa, normalno je pretpostaviti da neka nova pitanja nisu tom prilikom ni tretirana. Pa ipak, iz posrednih izvora saznajemo da je Stepinac regulisanje celog pitanja vezivao za di- rektne pregovore Svete stolice i vlade. Kako u to vreme, po njegovom mišljenju, nije postojala mogućnost zaključenja formalnog kon- kordata, Stepinac je smatrao da privremeno treba uspostaviti neki „modus vivendi", po ugledu na čehoslovačku Republiku.61 Prebacu- jući tako stvar na Svetu stolicu, Stepinac je stavio celi episkopat u pasivnu ulogu sprovodnika i izvršioca ideja koje treba da formuliše Vatikan u neposrednim pregovorima sa vladom. U Pastirskom pismu od 20. septembra 1945. godine ova ideja je jasno definisana:

„Konačna riječ po svim pitanjima, koja zajednički zanimaju Crkvu i državu, imat će, prema propisima crkvenog ustrojstva, što se tiče Crkve, Sveta Stolica. Ona je vrhovni sudac u svim pitanjima vjerskoga i crkvenoga života svih vjernika."62

Preko ovog zahteva izražavala se na tipičan način nacionalna amorfnost jugoslovenskog epiekopata. Katoličko sveštenstvo je po crkvenom ustrojstvu podređeno Vatikanu, ali je ono, s druge strane, u obavezi i prema svojoj državi. Da li će ono dati prevagu u jednom momentu autoritetu Vatikana ili vlasti određene države čiji su građani, nije zavisilo toliko od univerzalnog karaktera kato- ličke organizacije koliko od nacionalne otpornosti episkopata, pa i celog klera. Insistiranjem na bilateralnom regulisanju odnosa jednog internog područja umanjavala se državna suprematija u toj oblasti. Državi se nametala jedna neprihvatljiva situacija da prima za svoje građane, kakvi su nesumnjivo katolički sveštenici, obaveze za „сео kompleks odnosa pred jednim stranim suverenitetom“. A i posma- trajući uopšte celishodnost uređenja tih odnosa jednim stranim fak- torom, videlo se da to nisu izazivale potrebe vršenja religije, nego interesi katoličke jerarhije za stvaranjem eksteritorijalnog statusa u državi. Zbog prirode toga zahteva dalji razgovori o sređivanju odnosa nisu imali perspektivne izglede. Tim pre što je i držanje ostalog episkopata prema ovim razgovorima bilo sasvim pasivno, pošto je episkopat uporno sledio politiku Stepinca. Stepinac je posle susreta s maršalom Titom istina nastavio razgovore sa ministrom savezne vlade Kocbekom, koji je zbog toga posebno doputovao iz Beograda, radi pronalaženja zajedničke platforme za regulisanje odnosa. Po svom povratku, on je poručio Stepincu da pripremi izveštaj za put- predsednika vlade Edvarda Kardelja o razgovoru sa maršalom Ti- tom. Suština toga izveštaja, koji nam nije poznat, sastojala se u tvrđenju Stepinca da teškoće oko regulisanja odnosa postoje, aii da one nisu neprebrodive. Stepinac je potom posetio i Vladimira Bakarića, ali stvari ni onda nisu pokrenute s polazne tačke.63 Iz jednog pisma biskupa Akšamovića upućenog Mons. Ritigu saznajemo da je on bio u dodism i sa drom Hermanom, vodećim crkvenim prav-

61 AVS NRH, stenografske beleške sa procesa Stepincu, 3. X 1946, izlaganje odbrane.

,г Isto, fasc. II, Pastirsko pismo od 20. IX 1945.63 Isto, stenografske beleške sa procesa Stepincu, 3. X 1946. izlaganje

odbrane.

280 — BRANKO PETRANOVIC

nikom i ličnim prijateljem Mons. Ritiga, nastojeći da pokrene razgovore, ali bez uspeha.64

Dva meseca po oslobođenju Ljubljane (11. jula 1945. godine) delegacija katoličkih sveštenika na čelu sa generalnim vikarom ljubljanske biskupije Vovkom posetila je predsednika Narodne vlade Slovenije, podnoseći- javnu izjavu o stavu crkve prema novoj državi, koja, u stvari, odražava uslove pod kojima ovi odnosi mogu da se regulišu. Činjenica da je slovenačko sveštenstvo iznelo svoje stanovište o bitnim pitanjima odnosa sa narodnom vlašću proiz- lazi, nama se čini, iz specifične situacije slovenačkog klera za vreme okupacije. Naime, u Ljubljanskoj pokrajini, sa izuzetkom Primor- ske, gde je zbog denacionalizacije od prvih dana fašizma postojao antagonizam između italijanske vlasti i slovenačkog sveštenstva, ostvarena je puna saradnja između okupatora i klera. Računa se da je oko 90% klera aktivno učestvovalo u toj saradnji65. Sveštenstvo Štajerske i Gorenjske, međutim, Nemci su prinudno iselili, tako da je ono prešlo u Hrvatsku i Srbiju. Sveštenici kojit su prešli u Hrvat- sku nisu sarađivali sa NDH, nego, štaviše, neki od njih uspostavljaju i dodire s NOP-om. Od tih sveštenika-iseljenika izdvojili su se odmah oni koji su bili za saradnju sa narodnom vlašću, formirajući Inicijativni odbor, iz kojega je docnije izrasla i Ćirilo-metodijanska družba.66 Oslobađajući se crkvene stege, ali ostajući disciplinovani u pitanjima vere, ti su sveštenici nesumnjivo doprineli da je već na samom početku u redovima slovenačkog klera došlo do diferencijacije, koja će u odnose s narodnom vlašću unositi onaj preko potrebni element sklonosti za saradnju. Ovakve prilike među slovenačkim klerom svakako su uticale na slovenačku crkvenu hijerarhiju da me- sec dana posle audijencije zagrebačkog klera podnese svoju pro- gramsku izjavu o tome kako zamišlja i pod kojim uslovima pristaje na uspostavljanje saradnje sa novom državom. Ova izjava, uzeta u celini, ne može da se ne oceni pozitivno, jer predlaže neka rešenja koja su bila u načelu prihvatljiva i za državu. Ako analiziramo ovu izjavu, videćemo da se ona u stvari sastojala iz tri dela: iznošenje razloga zbog kojih je crkva spremna da podržava vladu, određi- vanje stava prema saradnji klerika za Vreme rata s okupatorom i iznošenje zahteva koje bi država trebalo da ispuni prema crkvi. U prvom delu se izražava patriotska privrženost vladi i spremnost da se izvršavaju građanske i državne dužnosti kao što vera naređuje. Raduju se državi Sloveniji i podržavaju politiku ujedinjenja celog slovenskog etničkog područja. Sa stanovišta hrišćanske etike ta- kođe pozdravljaju brigu države o „malom čoveku“, žrtvama rata, vaspitanju naroda u radosti i obnovi. Osuđujući dne sveštenike kao i katolike koji su za vreme okupacije pogazili svoje patriotske obaveze, objašnjavaju njihovo držanje nerazumevanjem prilika, jakem destruktivnom propagandom, pritiskom okupatora i strahom pred bezbožnošću, iako smatraju da se ne mogu, i pored svega, opravdati. Na kraju, izražavaju nadu da će država zbog ovakvog stava omo- gućiti versko vaspitanje dece, versko venčanje, crkvenu štampu, od-

u Pismo biskupa Akšamovića Mons. Ritigu, 1. X 1945.95 Piscu saopštio januara 1960. u Ljubljani Franc Saje, naučni saradnik

Instituta za izučavanje radnlčkog pokreta Slovenije.“e Isto.

RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI - 2 8 1

gajanje svešteničkog podmlatka, kao i sigurnost imovine potrebne za crkvenu namenu.67

Ova izjava sveštenstva ljubljanske biskupije, izneta u formi „Spomenice", predstavlja novi, javno izneti programski stav katolič- kog sveštenstva prema saradnji s narodnom vlašću. Upoređujući njihov stav sa stavom koji su zauzeli vrhovi katoličke crkve u Hrvat- skoj, uočavaju se znatne razlike. „Spomenicom11 su svešteni krugovi Slovenije u stvari prejudicirali shvatanje jugoslovenskog episkopata o uređenju odnosa između crkve i države. Načela ovog dokumenta su bila prihvatljiva, pod uslovom da se ispunjavaju u praksi, pa je na toj osnovi bilo moguće i urediti odnose crkve i države. Os- talo je da se podnosioci ove ,,Spomenice“ napregnu da u život počnu primenjivati njen sadržaj, jer su i ovde reči odudarale od stvarnih dela.68 Međutim, u docnijem razvitku događaja do toga nije došlo, jer su ideje ,,Spomenice“ zamenjene sasvim drugom praksom.

Već na samom početku Stepinac je umrtvio poziciju katoličke crkve, zahtevajući da se razgovori prenesu iz nadležnosti katolič- kog episkopata u nadležnost Svete stolice i Privremene vlade DFJ. A ni drugi predlozi katoličkog klera nisu imali realnu podlogu. Iz zahteva klera, pretenciozno postavljenih, po svom sadržaju inače maksimalnih, koji prelaze jednim delom okvire potreba verske delatnosti, kao što je slučaj s traženjem da se u praksi realizuje sistem političkih prava ili garantuje privatna svojina, izbijala je nepomir- ljivost i nespremnost za sređivanje odnosa. Sve navedene inicijative i naknadno dopisivanje Stepinca69 žele samo da stvore utisak o do- bronamernosti katoličkog klera. Usvajanje njihovog programa, koji je iznet od strane Salis Sevisa, a docnije ponovljen u najoštrijoj formi u Pastirskom pismu, išli su faktički za stvaranjem jednog takvog sistema privilegi'ja koji bi katoličkoj crkvi dao položaj „dr- žave u državi“. Iako katolici, oni su bili dužni da daju izjavu po- litičke lojalnosti i patriotske privrženosti domovini. Kler je verom i moralom vezan za Vatikan, tako da su u tim pitanjima dužni da slušaju Vatikan, no iz toga nije smela proizlaziti nespremnost da se potčinjavaju zakonima svoje zemlje. Episkopat nije vodio ra- čuna o dva sasvim različita momenta •— da je jedno stav prema zei- mlji, a drugo njihov odnos prema ideološko-polittičkim pitanjima i društvenom sistemu. Od katoličkog klera se nije ni tražilo da po- vredi kaitoličku disciplinu prema crkvi i vezanost za Svetu stolicu, kao vrhovnog poglavara katolika u verskim stvarima, no s tim da, s druge strane, primi na sebe obavezu građanske privrženosti prema svojoj državi i njenim svetovnim vlastima. Rezerve koje su od strane te vlasti izražavane prema Vatikanu proizlazile su iz rđavog istorijskog iskustva s njegovom politikom podrške italijanskih interesa. Nastojanjima da u ceo problem unese i elemente inostrario- sti, katolička crkva u Jugoslaviji je sebe potpuno isključila iz raz- g'ovora kao samostalnog i dozrelog partnera. Neki drugi događaji koji se manifestuju u vreme ovih razgovora takođe govore da ka- tolički kler nije ni želeo da se oni uspešno dovrše. Pored nekih okru-

87 Vjesnik, 16. VII 1945.68 Isto, izjava Borisa Kidriča.69 Prema iznošenju odbrane na sudskom procesu Stepincu, nađbiskup je

poslao 10—15 dopisa vladi DFJ o problemu sređivanja odnosa. (AVS NEH, stenografske beleške, 3. X 1946.)


žnica i javno insceniranih provokacija narodne vlasti, počinju već jasnije da se ocrtavaju i konture jedne široko razgranate mreže ,,krizarske“ organizacije, koju od prvog dana crkveni krugovi pri- hvataju, inspirišu i organizaciono objedinjavaju.

Katolički sveštenici izbegavaju posle oslobođenja svaku saradnju s narodnim vlastima, dovode je gotovo do bojkota, pri čemu je odlučujuće bilo sugestivno delovanje Stepinca. Crkvene vlasti ne dozvoljavaju sveštenicima da učestvuju na sahranama umrlih vojnika.70 Stepinac, koji je irnače zastupao tezu da između faktičke vlasti, konkretno ustaške, i crkve mora postojati kontakt radi zaštite vere i naroda, sada je svesno radio protiv svake saradnje s narodnom vlašću. Na to je upravljena i jedna njegova okružnica, u kojoj, pod vidom političkog dezangažovanja sveštenstva, u stvari provodi politiku opstrukcije prema svim dodirima s narodnom vlašću i dru- štvenim organizacijama.71 Slično je i njegovo zalaganje da se prikupe spiskovi logoraša iz Kovina i drugih logora u kojima su bili smešteni zarobljene ustaše i domobrani, a sve to u ime „pomoći bli- žnjima“, „kršćanskog milosrđa“, „zapovesti kršćanske ljubavi“.72 Istoj svrsi, pothranjivanju otpora, služe i njegove intervencije za osuđene zločince i „inteligenciju bez posla“. Okružnicom od 14. juna 1945. godine, Stepinac upozorava vernike, na podbunjivački način, na šta je — veli on — dužan pa ma ,Д po cijenu života“, da su obavezni da za svoju decu traže versku obuku kao „sveto pravo“73. Ta okružnica je izdata povodom odluke Predsedništva ZAVNOHA-a0 nastavi veronauke u srednjim školama, određujući fakultativriu nastavu tog predmeta u nižim razredima gimnazije, a ispuštajući ga u višim razredima. Cilj ove odluke je bio da se uvođenjem fakul- tativnosti nastave veronauke svima građanima, onima sa verom i onima bez konfesije, omogući slobodno izjašnjavanje u skladu s principom jednakosti građana. S druge strane, i s gledišta slobode nauke nemoguće je bilo zadržati veronauku kao obavezan predmet. Slučaj s ovom odlukom i reagovanje rimokatoličkog klera na njeno donošenje i primenu pokazuju kako su neprijatelji narodne vlasti u tom periodu menjali taktiku, prelazeći s frontalnih napada na napade konkretnih rešenja. Stepinčevom okružnicom roditelji se u stvari pozivaju da otvoreno ustaju, jer nije povređena samo nastava veronauke nego i sloboda veroispovedanja. „Odbrana vjeronauke“ je iskorišćena još više, usled nekih grešaka nižih i viših funkcionera, koji su propisivali da roditelji dođu u školu i daju pismene izjave „hoće li“ „ili ne“ njihovo dete učiti veronauku, što je bilo pogre- šno.74 Okružnica Stepinca o pitanju nastave veronauke izazvala je svojim provokativnim sadržajem i nelojalne ispade na ulicama, pred crkvama, u procesijama, sve zbog navodne zabrane da se deca od- gajaju u duhu katoličkog morala i etike. Katihete su decu po ško-

70 Isto, stenografske beleške sa sudskog procesa Lisaku, 17. IX 1946, izjava optuženog Martinčića.

71 Isto, okružnica od 6. VII 1945.12 Isto, zapisnik o saslušanju Ivana Salića, 18. III 1946.73 Isto. — U Pastoralnoj poslanici od 21. IX 1945. ponovo se podvlači da

katolici religijsku nastavu ne shvataju „као mrvicu milosti koja pada sa dr- žavnog stola, nego kao naše sveto pravo".

74 Slobodni dom, 29. VII 1945. (Izjava V. Bakarića na IX zasedanju Na- rodnog sabora Hrvatske.) Interesantno je da je ovom zasedanju prisustvovao1 nadbiskup Stepinac.)

RIMOKATOLlCKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — 283

lama organizovale i pripremale da skandiraju: „Hoćemo vjerona- uku.“75 Svi ti religijski protesti, pak, nisu bili ništa drugo do potezi visokog klera da preko borbe za veronauku pokrene u akciju sve one u zemlji pritajene ostatke starih snaga. Istii cilj je imala i jedna druga okružnica o stavu sveštenstva ,,u današnjim teškim prilikama“, u kojoj se sveštenici po tačkama upozoravaju, između ostalog, da javno i privatno opominju sve vernike da ne kupuju knjige i brošure koje govore protiv boga, vere i katoličke crkve (tač. 5); zatim, da upozoravaju roditelje da im se deca „čudoredno vladaju“, da mole Boga i polaze svetu misu. Sveštenici se na kraju ove okru- žnice pozivaju da mole ,,da se skrate dani ovi i zasija sunce Božjeg milosrđa nad nama i našim vjernicima“76. Sva ta upozorenja su bila sračunato upravljena na sabotažu ideološkog i političkog vaspitanja, naročito omladine, a jasnim aluzijama, kao onoj citiranoj, na kraju ove okružnice, samo se podilazilo uverenjima o „teškim prilikama“ i njihovoj „prolaznosti“, koja su negovali ostaci razbijenih građanskih snaga u zemlji. Raspirivanju političkih strasti, koje su ustaše isko- ristile za razne ekcese, poslužila je i procesija u Mariji Bistrici, jula 1945. godine, kao i propoved Stepinca. Narodne vlasti su dozvolile ovu versku procesiju „Svetoj Majci Božjoj Bistričkoj“, koju, inače, dva i po meseca po oslobođenju nije „zahtijevao nikakav vjerski im- perativ“. Na ovom hodočašću i procesiji našlo se oko 40—50.000 ljudi, a među njima i dosta članova porodica ustaša koji su se krili od narodne vlasti. Svi su, međutim, dobili propusnice, jer nije bilo nika- kvih političkih ograničenja, mada su . predstavnici crkve isticali ovim povodom da narodnoj vlasti ovakve manifestacije ne odgova- rajUj a dozvoljavaju ih samo zato što nisu u stanju da ih spreče. No, -u Mariji Bistrici je došlo do proustaških izliva i incidenata.'7 Pro- poved koju je nadbiskup Stepinac održao prilikom ovog „zavjetnog hodočašća“ zagrebačkom svetištu „Мајке Božje Bistričke“, 8. jula 1945, godine, pomogla je da se na ovoj procesiji stvori uzbudljiva atmosfera i izazovu neredi. Kao i u svim svojim okružnicama, on je i u propovedi podvlačio teške prilike, a u alegoričnoj formi isticao da smo „zaslužili da nas Bog kazni“, jer badava sve — i politika, di- plomatija i strategija i industrija — ako je narod utonuo u zla i zaboravio Boga, čime je u stvari aludirao na savremene prilitke i političku orijentaciju narodne vlasti.78

Među neprijateljskim gestovima koje su katolički sveštenici po- kazivali prema novoj vlasti spadalo je svakako i pomaganje ustaša- ma da se sklone u šume. Iz klerikalnih redova se naglašavalo ,,da iz- među nas rat još traje“. Interna disciplina crkve i proustaška linija koju je zagovarao viši kler najviše su smetale da se sveštenici oslo- bode tog uticaja i zauzmu samostalniji i pozitivniji stav prema saradnji s narodnom vlašću. Klerici su posebno odvraćali žene i omladinu od radnih i političkih akcija. Jedan od oblika uticaja na vernike, putem srednjovekovnog iskorišćavanja prostodušnosti pojedinih građana, predstavljaju i pojave čuda. Tako se u Bošnjacima, u Slavoniji, pojavila zaslugom tamošnjeg župnika „Majka Božja u

W Vjesnik, 20. VII 1945.76 AVS NRH, fasc. V okružnica br. 5027/45 od 6. VI 1945.77 Isto, stenografske beleške sa procesa Lisaku. Iskaz Eriha Lisaka. (Slo-

bodni dom, 29. VII 1945.)78 AVS NRH, fasc. V, propovjed Stepinca u Mariji Bistrici, 8. VII 1945.


plamenu“, razapeta na „devet stupova“, koja je po tvrđenju župnika rekl.a: „Dosta je krvi! Prestanite s prolijevanjem krvi!“, čime je vr- šen pritisak da se prekine sa izvršavanjem kazni nad ratnim zlo- čincima.79

Pozivanje na apstinenciju od svetovnih poslova, pre svega po- litičkih akcija, od strane visokog klera predstavljalo je demagogiju, jer se kler udaljavao od verskih poslova i angažovao u neprijatelj- skoj političkoj delatnosti. Suština te delatnosti leži u tome što se kler nije mogao izmiriti s novim stanjem i prežaliti NDH. O tome govori odnos klera prema organizaciji ,,križara“. ,,Križarskoj“ aktivnosti kler je dao versko obeležje, a crkva uzela ilegalnu organizaciju pod svoje okrilje. Organizacija ,,križara“, kojoj je kler dao novi sadržaj i im- pulse na završetku rata i u neposrednoj posleratnoj situaciji, stvo- rena je još pre rata i bila je sprovodnik ustaških ideja. Njeni čla- novi su svoj proustaški stav još onda opravdavali odbranom „hrvatskih tradicija“. Karakteristično je da su ,,križari“ ustaškom pokretu služili ne samo kao pojedinci nego i kao versko-crkvena organizacija na političkoj osnovi. Njihov doprinos idejnom organizovanju NDH je bio od velikog značaja.80 Imajuči u vidu ovu razvojnu idej- no-političku liniju ,,križara“, postaje jasno zašto su se ostaci ustaša,1945, pod pokroviteljstvom rimokatoličkog klera, preko noći preo- brazili u ovu organizaciju.

Donošenjem Uredbe od 21. avgusta 1945. osnovane su savezne i republičke komisije za verska pitanja. U njihov delokrug rada ulazilo je proučavanje svih onih pitanja koja su se ticala spoljašnjeg života verskih zajednica, njihovih međusobnih odnosa i položaja crkve prema narodnoj vlasti, kao i pripremanje materijala za za- konodavno rešavanje odnosa između verskih zajednica i držnve. Zbog ostvarivanja tih zadataka komisije su bile zadužene da održa- vaju najtešnji dodir s organima verskih zajednica, koji- su opet pravno obavezni da komisijama dostavljaju potrebna obavešterja i tražene podatke.81 Na čelu komisije za verske poslove federalne Hrvatske nalazio se Mons. Sv. Ritig, koji je, kao i dotada, ulagao maksimum dobre volje i napora da se odnosi između rimokatoličke crkve i države srede na savremenoj osnovi. Međutim, ti odnosi su se sve više pogoršavali, zbog proustaškog raspoloženja dela klera, koja se naročito manifestovala u povezanosti sa ,,križarima“. Sup- rotstavljanje katoličke crkve agrarnoj reformi na njenim posedima dalji je vid zaoštravanja ovih odnosa.82

™ Vjesnik, 20. VII 1945.80 Viđ.: С и м а С и м и ћ , Ватикан против Југославије, 111. — Clanovi

Križarskog bratstva pristupili su još prvih dana 1941. ustaškoj bojnici, te se u zloglasnoj Hrvatskoj legiji borili na Istočnom frontu i u BiH. (N.d., 113.)

ra Jugoslovenski pregled za 1957, 504.88 Uspesi postignuti u sređivanju odnosa s drugim verskim zajednica-

ma, a posebno sa pravoslavnom crkvom, pokazuju takođe da je krivica za ne- sređene odnose s rimokatoličkom crkvom padala isključivo na njenu hijerarhiju i niži kler, koji ju je podržavao. Na kraju drugog svetskog rata pravoslavna crkva je bila osakaćena i desetkovana, ali su pozitivne snase u njoj tražile put da i crkva nađe svoje mesto u novoj državi. Marta 1945, na skupštini srpskog pravoslavnog sveštenstva eparhije đalmatinske, u Mana- stiru sv. Arhangela Mihaila u Krki, osuđen je onaj deo pravoslavnog sve- štenstva koji je sarađivao sa popom Đujićem i samozvanim patrijarhom pravoslavne crkve u NDH Germogenom, kao i pokušaji Petra Karađorđevića da razbije Sporazum Tito — Subašić. Od Sv Sinođa skupština je zatražiia da se izjasni za federativnu Jugoslaviju. U Crnoj Gori saradnja pravoslavnih


III. OTPOR RIMOKATOLIČKE CRKVE IZVOĐENJU AGRARNE REFORME NA CRKVENIM POSEDIMA

U vreme kada su razgovori o sređivanju odnosa između države i crkve stvarno bili prekinuti, s tim što se problem regulisanja spolj- nih odnosa prenosio na tek osnovanu saveznu i federalne verske komisije, došlo je do donošenja Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji, na koji se, zbog eksproprijacije dela crkvenih poseda, rimoka- tolička crkva svom snagom oborila.

Crkveni posedi su bili zahvaćeni agrarnom reformom još u Kra- ljevini Jugoslaviji. Međutim, prema crkvenim imanjima u pojedinim krajevima postupalo se s nejednakom odlučnošću. Najradikal- niju meru protiv crkvenih poseda predstavljalo je rešenje Agrarne

sveštenika sa narodnom vlašću započela je odmah po oslobođenju. Novo- osnovano svešteničko udruženje postavilo je sebi za cilj pružanje pomoći narodnoj vlasti. Sa svoje strane narodna vlast je pomogla sveštenike učla- njene u ovo udruženje odećom, obućom i određivanjem stalne mesečne po- moći od 2.000—2.500 dinara po članu. U rezoluciji, koju je donelo 78 svešte- nika federalne Crne Gore potvrđivala se nacionalna ravnopravnost, a istovremeno su izražene primedbe na račun nezainteresovanosti Sveti sinoda, na čelu sa mitropolitom Josifom, da postavi administratora za crnogorsko-pri- morsku eparhiju. Slične inicijative za uspostavljanje saradnje sa narodnom vlašću preduzete su i u Sarajevu, ali su episkop, neki sveštenici i „pravo- slavni narod“ gledali popreko na takve sveštenike, smatrajući da je to iđeja „komunista" da se „minira crkva“. Niže sveštenstvo upućivalo se na dodire i traženje pomoći od strane narođnih vlasti i u jednom uputstvu iz februara 1945. u kome se govori o povraćaju pravoslavnih sveštenika u župe iz kojih su iseljeni na početku rata. Ali, pored pozitivnih nastojanja dela pravoslavnog i muslimanskog sveštenstva, naročito nižeg, za uspostavljanje saradnje sa narodnom viašću, bilo je i tendencija pojedinih visokih predstavnika pravoslavne crkve da se onemogući odvajanje crkve od države i osnivanje sta- leških udruženja. Više crkvene vlasti nisu nastojale ni da se popune upra- žnjena episkopska mesta u toku rata. S druge strane, sankcionisani su ne- zakoniti akti episkopa Dionisija u SAD, mada je emigracija vršila pritisak da se eparhija u SAD otcepi od Patrijaršije i nezakonito stvori srpska crkva u Americi. Visoki kler pravoslavne crkve suprotstavljao se i pokušajima da se u okviru srpske pravoslavne crkve izrazi nacionalno obeležje crkve u Ma- kedoniji, tj. da se u crkvi administrira na makedonskom jeziku i da episkopi budu domoroci. A bilo je i otvorenih napada na narodnu vlast od strane pojedinih episkopa. Sarajevski vladika Varnava Nastić nije se ustručavao da s predikaonice otvoreno napada bratstvo i jedinstvo jugoslovenskih naroda, potpirujući nacionalnu mržnju i šovinizam. Dolaskom patrijarha Gavrila iz inostranstva odnosi pravoslavne crkve s državom se donekle popravljaju. Patrijarh Gavrilo je izražavao potrebu za tešnjim i iskrenijim odnosima. podržavajući zahteve Jugoslavije u pogledu Trsta i Julijske krajine. Ove tendencije za poboljšanjem odnosa i javno su demonstrirane posetom koju je delegacija episkopa pravoslavne crkve na čelu sa patrijarhom Gavrilom uči- nila maršalu Titu, kao i pozdravom patrijarha na Sveslovenskom kongresu u Beogradu, decembra 1946. godine. Sve te manifestacije nisu pak značile dai dalje među pojedinim episkopima, pa i od strane Svetog sinoda, nije docnije bilo još pokušaja da se spreči proces saradnje pravoslavnih sveštenika sa narodnom vlašću i obrazuju staleška sveštenička udruženja. Međutim, nezavisno od tih negativnih tenđencija, proces diferencijacije pravoslavnog sveštenstva, jak od samog početka, sve se više produbljivao, za razliku od onog u katoličkoj crkvi. (Извештај Главног одбора за 11 конгрес Савеза удруж ења православног свештенства ФНРЈ, 90, 115—16; Упутство избеглич- ком парохијском свештенству шта и како има радити кад се поврати па своја стара места службе, Бр, Сл. 1014 из ф ебруара 1945. (Posebna publikacija.) Uputstvo je potpisao episkop Nektarije; A. Р а н к о в и ћ , n.d., 271; Vje- snik, 16. III 1945; Политика, 22. VI 1945, 20. VI 1946, 24. XI 1946, 12. XII 1946.ii 22. VI 1947.)


direkcirje u Zagrebu od 5. maja 1919. godine, po kome sva crkvena dobra preko 20 katastarskih jutara dolaze pod udar reforme.83 Ali, iz godine u godinu jačale su tendencije da se crkvi ostavi što više zemlje. Pozivajući se na crkvene zakone (Kanon 1945) katolički episkopat je 1921. godine u predstavci o pitanju agrarne reforme iz- veo ovaj zaključak:

„...ако interesi crkve zahtijevaju stanovito otuđenje ili op-terećenje njezine imovine, imalo bi se to bezuvjetno dozvolitibez obzira na okolnost, da li će se time otštetiti pravilno izvođe-nje agrarne reforme ili neće.“84

Pod direktnim pritiskom Vatikana doneto je 1923. godine re- šenje da se zagrebačkom Kaptolu ostavlja sav posed od 8.012 kj. obradive zemlje, umesto 2.791 kj., koliko je ranije ostavljeno (i 10.037 kj. šume). Pored propisa koji su omogućavalii da se crkvama ostavi supermaksimum, doneti su prilikom likvidacije agrarne reforme i propisi po kojima je crkva mogla postati i subjekt reforme. štaviše, i drugi naknadno doneti propisi imali su takođe za cilj da zaštite preostale crkvene posede, što je i otvoreno priznato u Pravil- niku za izvršenje Zakona o likvidaciji reforme, odredbom da se kod crkvenih poseda neće sprovoditi postupak za utvrđivanje objekta, već će se samo ustanoviti površine koje su dotada upotrebljavane za svrhu agrarne reforme, a sa ostalih površina Ministarstvo poljoprivrede će po dobijanju potrebnih akata brisati zabranu otuđenja i opterećenja. Zakonom o likvidaciji agrarnih odnosa u Dalmaciji (od 19. oktobra 1930. godioe) crkveni posedi su u odnosu na druge bili privilegovani prilikom odštete, jer je bilo predviđeno da se za njih deo odštete koji plaća država poveća za 10%.85

Posleratni Zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji pripada grnpi prvih zakona koji su doneti posle oslobođenja. Ovim zakonom, do- netim tri meseca po završetku rata na zasedanju Privremene narodne skupštine, avgusta 1945. godine,86 narodna vlast je želela da što pre ispravi polovičnost stare agrarne reforme i likvidira krupni kapitalistički posed i feudalne ostatke u poljoprivredi. Na dono- šenje Zakona uticala je i potreba da se podelom zemlje, naročito u Vojvodini, što pre obrade i pripreme za prolećnu setvu prostrani kompleksi napuštenog zemljišta. No, pored svih navedenih razloga, kao i poslednjeg, čisto palijativne prkode, osnovna svrha Zakona bila je da se zemlja najzad izuzme iz ruku nezemljoradničkog sta-

83 M i 11 v o j e E r i ć , Адгатпа reforma u Jugoslaviji 1918—1941. godine, Sarajevo 1958, 273.

84 Citirano prerna M. E r i ć, n.d., 326—7.85 Isto, 327, 273—4, — Zakonom o izmenama i dopunama od 24. juna 1933.

ponovo je, međutim, proglašeno da se nepodeljeni crkveni posedi po odobrenju Ministarskog saveta mogu koristiti u svrhe reforme, ali taj poslednji propis nije imao većih praktičnih posledica.

80 Jedna grupa poslanika, koja je u PNS primljena na osnovu preporuke Krimske konferencije, formirajući skupštinsku manjinu, nije se usudila da glasa protiv Zakona, mada je Milan Grol bio protiv njegovog donošenja „па pre- pad“. Poslanik Duda Bošković, vojvodanski veleposednik, osećajući takođe da ne sme istupiti protiv Zakona u celini, predlagao je da se u Vojvodini ograniči njegov domašaj na 50—60 ha kao maksimum. (Vid. III Заседање ABHOJ-a u заседање ПНС, Стенографске белешке, Веоград, 210—216.)

RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVUI — 2 8 7

novništva i preda kategoriji neposrednih obrađivača, po principu „zemlja onome ko je obrađuje". Mada ovaj princip nije u celosti sproveden57, a potrebe bezemljaša i siromašnih seljaka iz zemljišnog fonda stvorenog agrarnom reformom samo najnužnijim delom po- krivene, prva posleratna reforma je korenito izmenila posedovnu strukturu poljoprivrede.

Prilikom diskusije o Predlogu zakona u Zakonodavnom odboru PNS, posebno o odredbama koje su se ticale agrarne reforme na posedima crkve, ispoljila su se i izvesna mišljenja koja su se izdvajala od shvatanja većine. Tako je poslanik Jefto Pavić predlagao da se odredi odšteta za oduzetu zemlju crkvama, manastirima i sličnim ustanovama, ako pruže dokaze da će sredstva na ime odštete upo- trebiti' za izdržavanje ustanova socijalnog karaktera.88 Potpredsed- nik Privremene vlade DFJ Milan Grol izneo je takođe ovom prilikom primedbe na predviđenu eksproprijaciju crkvenih imanja, po- lazeći od dva razloga. Prvo, Grol je smatrao da crkve treba da se tretiraju isto kao privatna lica koja se izdržavaju, pogotovu kada je reč o odvajanju crkve od države, a, drugo, eksproprijacijom se za njega postavljalo pitanje održavanja zgrada, inventara i drugih stvari od umetničke vrednosti.89 On se nije suprotstavljao agrarnnj reformi u celini, pa ni na crkvenim posedima, ali je pod vidom egzi- stencijalnog opstanka crkve i zaštite njenih ustanova od istorijskog značaja indirektno tražio izuzimanje jednog dela crkvenog zemlji- šta od eksproprijacije. Koliko je njegova kritička argumentacija bna neopravdana, vidi se po tome što crkvene vlasti nisu obrađivale zemlju koju su posedovale, jer je bio ustaljen običaj da se ona daje u zakup. Osim toga, prihodi od zemljišta nisu bili ni jednoj crkvi jedini izvor prihoda za njeno izdržavanje, pogotovo katoličkoj, koja je imala niz prihoda s raznih drugih strana. Što se tiče zaštite umet- ničko-istorijskih ustanova, crkva nije njihovom održavanju i kon- zervaciji u prošlosti ni posvećivala potrebnu pažnju, a njihova za- štita je u novom sistemu prelazila na državu.

Odredbe Zakona koje su se odnosile na agrarnu reformu crkvenih poseda nisu bile upravljene protiv crkve kao ustanove, kao što su isticali predstavnici pojedinih crkava, već su izražavale potrebu da se urede zaostali odnosi u poljoprivredi. Predstavnici narodne vlasti prilikom donošenja Zakona vodili su računa o intere- sima materijalnog održavanja crkve. U prvobitnom Predlogu zakona predviđao se za crkvene posede maksimum od 5 odnosno 20 ha u slučaju istorijskog značaja eksproprisanog objekta. No prilikom diskusije u Zakonodavnom odboru Privremene narodne Skupštine usvojen je predlog da se ovaj maksimum poveća na 10 odnosno 30 ha.90

Po usvojenom Zakonu, prema tome, bilo je predviđeno da se bogomoljama, manastirima i verskim ustanovama mogu, prema me- snim uslovima, u svakom pojedinom slučaju, ostaviti bašte, vino- gradi, voćnjaci, njive, utrine i šume najviše do 10 ha ukupne povr- šine za održavanje ili za humane ustanove i narodne skupove. Ako

87 Nezemljorađnicima je oduzet samo višak preko 5 ha zemlje.88 Rad zakonodavnih odbora Predsedništva AVNOJ-a i PNS, Sten. bele-

ške, 264.80 Isto. 266.80 Isto, 452.

288 - BEANKO PETRANOVIĆ

su, međutim, ove ustanove bile od većeg istorijskog značaja, moglo se u njihovom vlasništvu ostaviti najviše do 30 ha obradive zemlje, kao i 30 ha šume.91

Sa strane crkve usledila je, međutim, oštra intervencija na onaj deo Zakona kojim se predviđala eksproprijacija crkvenih poseda. Pre nego što je Zakonski predlog i razmatran u PNS Stepinac je, pobuđen novinskim vestima da je zakon u pripremi, uputio jednu predstavku Predsedništvu AVNOJ-a, koja odražava zvanični stav katoličke crkve na problem agrarne reforme. Taj stav će se ponav- ljati i docnije, samo sa više oštrine. Stepinac se nije oborio na agram u reformu kao meru. štaviše, on je pozivajući se na biskupsku konferenciju od novembra 1919. godine dokazivao da su biskupi još onda shvatili opravdanost likvidacije veleposeda92, a uz to se soli- darisao i s kritikom predratne agrarne reforme. Težište ove predstavke je, pak, na razlozima koji govore protiv izvršenja agrarne reforme na dobrima crkve. Među tim razlozima se kao najvažniji navode: današnji posedi su samo ,,reliqua reliquiarum“, kao rezultat provođenja prve agrarne reforme; u ostavljeni minimum se ne može dirati jer služi za izdržavanje crkve, njenih brojnih institucija, službenika, sveštenika i redovničkih ustanova, sem a k o d r ž a v a ne bi odredila novčana sredstva iz kojih bi se odnosni crkveni subjekti mogli izdržavati93; država treba da vodi računa ne samo o seljacima nego i o „duhovnim radnicima“; konačno rešenje agrarne reforme na crkvenim posedima pripada Svetoj stolici; crkvena zemlja služi u svrhe održavanja semeništa, tako da bi njeno oduzi- manje onemogućilo školovanje i odgoj svešteničkog podmlatka; ne sme se mešati zemlja kaptolska, semeništa, crkvenih kolegija itd., jer svaka od tih ustanova poseduje svoju nadarbinu (crkvenu slu- žbu), a svaka nadarbina sačinjava pravni subjekt za sebe. Pored tih egzistencijalnih i formalno-pravnih razloga, ova predstavka sa- drži i neke kritičke primedbe na stvarni efekat koji može izazvati agrarna reforma, bez sprovođenja kolonizacije. A ukoliko bi i došlo do kolonizacije, smatralo se da bi ovu trebalo prvo sprovesti na napušte- nim područjima. Isticalo se, takođe, da sprovođenje agrarne reforme ne bi bilo u skladu s deklaracijom savezne vlade o slobodi veroispovesti i poštovanju prava privatnog vlasništva. Na kraju se podvlačilo da bi izvršenje agrarne reforme, a da se prethodno ne urede odnosi sa Svetom stolicom i sprovede odvajanje crkve od države, ostavilo crkvu bez prihoda, što bi bilo isto što i njen progon.94

Predsedništvo PNS primilo je od Predsedništva biskupskih konferencija još jedan dopis u vezi s agrarnom reformom u kome s-з podiže „odlučan protest“ protiv rešavanja agrarnog pitanja, jer se ono rešava ,,brzo“, bez prethodnog saslušanja katoličke crkve i na

0,Cl. 8. Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji.92 Pozitivan stav ove konferencije prema agrarnoj reformi 1919. je bio iza-

zvan revolucionarnom situacijom i nemirima na selu, a ne načelnim stavom crkve.

03 Ovaj zahtev se temelji na ustanovi crkvenog zakonika, koji u Kanonu 1945 (1) ođređuje: „Rimokatolička crkva imade prirodno pravo slobodno i neo- visno od građanske vlasti sticati, zadržati i upravljati vremenitim dobrima, koja su joj potrebna za postignuće vlastitih ciljeva."

04 Rad zakonodavnih odbora Predsedništva AVNOJ-a i PNS, Beograd. Predstavka Predsedništva biskupskih konferencija u Zagrebu povodom predloga Zakona o agrarnoj reform i i kolonizaciji, Br. 61ЈВК od 10. srpnja 1945. g.

RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA tr JUGOSLAVIJI — 2 8 9

njenu štetu, ali kako je došao prekasno, nije ni razmatran nego prosleđen Mmistarstvu poljoprivrede.95

Povodom Predloga zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji upućena je PNS i predstavka Svetog arhijerejskog sinoda srpske pravoslavne crkve, s tim što je Predlog96 ocenjen kao „nepravedan i nehuman“, ,,antisocijalan“, jer „grubo vređa socijalnu pravdu“. I Sinod srpske pravoslavne crkve je zamerao što je Predlog rađen na brzu ruku, bez prethodnih priprema i prikupljanja „faktičkih podataka“. U vezi- sa poreklom crkvenih imanja isticalo se da ona nisu nasilno stečena, već dobijena preko zaveštenja. Predstavka se završavala vrlo oštrim aluzijama o primeni „grube sile“ i pitanjem nije li to tendencija da se crkva uništi.97

Katolička crkva podnela je predstavku u vezi sa agrarnom гј- formom i Predsedništvu vlade federalne Hrvatske, koju takođe na- vodimo ne toliko zbog proširenja argumentacije protiv izvođenja agrarne reforme, koliko zbog izuzetne oštrine koja je karakteriše. U njoj se otvoreno kaže da je intencija ove mere u tome da se crkvi u budućnosti onemogući rad (da ona ima „oštru neprijateljsku kon- venciju protiv katoličke crkve“), te da je ona i ovim Zakonom kao i drugim brojnim merama postala ,,bespravna“, izložena stalnim udarcima promišljenog sistematskog progona, a sve pod vidom slobode veroispovesti, slobode savesti i poštovanja privatnog vlasni- štva. Postojanje ove namere predstavnici katoličke crkve izvode i iz analogije s agrarnim reformama u Mađarskoj i Poljskoj, koje su, mada izvedene dok su u tim zemljama još bile „sovjetske čete“, os- tavile crkvi veće komplekse nego u Jugoslaviji. Usvajanje ovog Za- kona crkva ne može da ne shvati i kao nepravdu prema katoličkim vernicima, jer će se teret izdržavanja prevaliti na njih, što će umesto smirenja izazvati nezadovoljstvo katoličkih masa, pošto one imaju razvijeno osećanje za poštovanje tuđeg vlasništva, pogotovo ako je ono crkveno. Tu se već naziru i misli koje će otvoreno i reljefno, na još široj podlozi, biti iznete i u famoznoj Poslanici od 20. septembra. Još dve ,,kritičke“ ideje iz pomenute predstavke zaslužuju da budu pomenute. Prva se primedba odnosila na kritiku principa ,,zemlja pripada onima koji je obrađuju“, a druga je negirala u osnovi celishodnost izvođenja agrarne reforme. Predstavnici katoličke crkve su ukazivali da je pomenuti princip nedosledno primenjen, jer je Zakon dozvolio i nezemljoradnicima da zadrže do 5 ha zemlje, dok je država rezervisala izvesne komplekse za javnopravne ustanove. U neproširivanju ovih izuzetaka na crkvene posede njeni predstavnici su videli diskriminaciju Zakona prema katoličkoj crkvi, iako je bilo očigledno da su ove dve kategorije izuzetaka imale specifičan karakter. Podnetim zahtevom za izuzimanjem po tom osnovu kato- lička crkva je samo pokazivala do koje je mere bilo tačno da crkvene vlasti nisu nikad ni učestvovale neposredno u obradi svojih poseda. Drugo shvatanje izneto u ovoj predstavci, prema kome agrarna reforma nije ni potrebna, jer postoji oko 600.000 kj. neposed-

es AFNRJ, Pond Ministarstva poljoprdvrede, fasc. 545, dopis br. 75/BK od 20. avgusta 1945.

80 Pređstavka se odnosi na prvu varijantu Predloga zakona koji je pred- viđao maksimum od 5. odnosno 20. ha.

87 AFNRJ, Ministarstvo poljoprivrede, fasc. 15. — Predstavku je potpisao mitropolit skopski Josif, a datirana je sa 18/5. avgustom 1945.

19 Istorija XX тека, knjlga V


nute zemlje, koja je dovoljna da se nadare svi interesenti, sasvim je neosnovano, pošto su potrebe za zemljom bile toliko velike da nisu mogle da budu zadovoljene ni iz fonda agrarne reforme, a kamoli iz napuštenih područja.98 Docnije jedan akt upućen od strane članova Prvostolnog kaptola, kao reprezentativnog predstavnika sveštenstva nadbiskupije zagrebačke, Ministarstvu poljoprivrede federalne ITr- vatske unosi u ovo pitanje i jedan novi vid diskriminacije agrarne reforme, jer polazi od toga da je donošenje Zakona bilo preuranjeno pre izbora za Konstituantu.99 Nije bez interesa podvući i analogiju koja u vezi s ovim stavom postoji u odnosu na početak agrarne reforme u Kraljevini SHS, kada se memorandumom Prvostolnog kaptola polazilo od toga da Prethodne odredbe za provođenje agrarne reforme od 28. aprila 1919. godine nisu pravovaljane samim tim što su donete na osnovu zaključaka Ministarskog saveta a ne izabranog narodnog predstavništva.100 Ali iz ovog akta, koliko se god u njemu ponavljali (raniji argumenti protiv agrarne reforme, već izbijaju konkretno izražene težnje da se u datoj situaciji proširi krug crkvenih subjekata i za njih zadrži što veći maksimum. Uporedo s tim počinje jače da se naglašava kako je potrebno da se crkva obešteti za štetu nanetu joj agrarnom reformom, na istom principu kao što se obeštećuju privatnici za uzete nepokretnosti, jer se sveštenici i crkvene ustanove moraju od nekuda izdržavati.101

Katolička i pravoslavna crkva su nezavisno jedna od druge vrlo oštro reagovale na agrarnu reformu na njihovim posedima. Pored izvesnih razlika u njihovoj argumentaciji osnovno je i za jednu i za drugu crkvu u napadima na ovu meru da su smatrale da je ona uperena protiv crkve kao ustanove. Zatim, da se njom ugrožava materijalni opstanak crkve i sasvim ignoriše velika istorijska uloga koju su katolička i pravoslavna crkva odigrale u duhovnoj prošlosti naroda. Ali se ni jedna od ovih crkava u svojoj materijalnoj zasleplje- nosti nije dodirnula u suštini socijalne strane ove mere. Crkva nije obrađivala zemlju preko sveštenika nego preko seljaka, zakupaca i napoličara, a s novim društvenim odnosima se nije moglo slagati održavanje imanja zasnovanih na takvom izrabljivanju seoske sirotinje i bezemljaša. Prilikom rešavanja pitanja obeštećenja za ove posede zakonodavac je pošao od pravilne pretpostavke da ona nisu ni stečena ličnim radom, nego predstavljaju rezultat korišćenja drugih, ili pak poklon dobrotvora (imanja manastirska i zadužbinska), pa je zajednica imala puni socijalni osnov da ih oduzme bez ikakve naknade. Jedan od osnovnih prigovora odnosio se na to da je država ovu meru sprovela jednostrano, bez prethodnog konsultovanja crkve. Ovaj prigovor je u suštini bez značaja. Sa donošenjem Zakona bilo se inače u zakašnjenju, s obzirom na hitnost da se eksproprisani objekti što pre obrade. Da se ulazilo u preliminarne pregovore sa

08 Predstavka br. 72 od 17. kolovoza 1945.09 Akt Prvostolnog kaptola zagrebačkog od 2. listopada 1945.100 Memorandum Frvostolnog kaptola zagrebačkog povodom Prethodnih

odredaba za provedbu agram e reforme od 28. aprila 1919.101 Pismo biskupa Akšamovića Mons. Sv. Ritigu od 1. X 1945. — Biskup

ovo vezuje i za to da se plaćanjem Sveta stolica uveri da katolička crkva гЛјеprezrena i da verski porez nije prebačen „па grbaču“ vernika, dok se crkvena imanja nalaze u rukama „državnih komesara“, koji s njima gospodare na posve drugi način nego crkva i za druge svrhe, koji narodu život nimalo ili vrlo malo olakšavaju.

tUMOKATOLlCKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI - 291

svim zainteresovanim subjektima čija je zemlja imala da dođe pod udar agrame reforme, reforma bi se odugovlačila u nedogled, jer bi svaka zainteresovana strana iznosila i s upornošću branila svoje st.i- leške interese. Osim toga, crkva je imala mogućnosti da iznese svoj stav, kao što je to i učinila preko PNS. Već ranije izražene tendencije da se celokupni odnosi regulišu preko Svete stolice izbili su i ovom prilikom, jer se isticalo da se agrarna reforma crkvenih poseda ne može izvršiti bez saglasnosti Vatikana. S druge strane, oštrina kojom se istupilo nije bila prouzrokovana ,,pogibeljnim“ gubitkom materijalne osnove za crkvu koji bi dovodio u pitanje njenu duhovnu funkciju, jer su njoj ostajali prihodi od zgrada, crkvenih taksa, i sl. Katolička crkva je, međutim, stvarala obrnut utisak, kao što pokazuje i jedna okružnica da se ,,umirovljeni“ sveštenici, njih oko 50, ne mogu više isplaćivati, tako da je potrebno da bar polovinu preuzmu njihove stare župe, pa bilo u vidu supstituta postojećili up- ravitelja ili kao privremene upravitelje.102 I u docnijim katoličkim publikacijama ovaj Zakon je uzet kao početak ekonomskog gušenja crkve, sa ciljem da se predstavnici crkve dovedu do toga da ne mogu vršiti svoj poziv.103

Agrarna reforma 1945/48. godine obuhvatila je ukupnu povr- šinu od 1,611.867 ha, od čega je na crkvene posede otpadalo 173.367 ha.104

Ukupna površina eksproprisanog poseda crkava u Jugoslaviji izgleda ovako:

Broj po- Površina Prosečna % od ukupne seda u ha veličina veličine

NR Srbija 140 18.696 133,5 10,8APV 679 34.522 50,7 19,9Hrvatska 694 48.328 69,6 27,9Slovenija 431 48.657 112,9 28,0BiH 121 5.607 46,3 3,2Makedonija 684 14.010 20,5 8,1Crna Gora 22 3.547 161,2 2,1

FNRJ 2.771 173.367 62,2 100,0lfl5

Do konca septembra 1946. godine izdano je za crkvene posede u Hrvatskoj 728 prvostepenih odluka. Iz donjeg pregleda se vidi povr- šina tih poseda (koliko je eksproprisano a koliko ostavljeno vlasniku:

108 Sluibeni vjesn ik zagrebačke nadbiskupije, br. 2, 5. listopada 1945, okru- žnica A. Stepinca, 1. kolovoza 1945.

i°s Yid.; Libro rosso della chiesa perseguitata, Milano 1956.104V l a d i m i r S t i p e t i ć , Agrarna reforma i kolonizacija u FNRJ

godine 1945—1948, Rad, knj. 300, JAZU, Podatak iz tabele br. 5, 439. — Kod Mije Mirkovića u navedenom delu 1,564.000, a crkvene 165.000 ha, ali mi se osla- njamo na Stipetićeve podatke, jer se zasnivaju na arhivskom istraživanju.

105 Isto, tabela br. 3, 437. — Ovaj pregled nije izrađen prema pojedinim crkvama (katolička, pravoslavna itd.). Fond Ministarstva poljoprivrede FNRJ nije detaljno sređen da bi se posle istraživanja došlo do jedne izdiferencirano slike, a, s druge strane, crkvene publikacije o stanju poseda pre agrarne reforme ili posle, ukoliko takve postoje, nisu nam bile pristupačne, pa da na osnovu njihovih izvora dobijemo pregledan rezultat.

19*

292 — BRANKO PETRAKTOVIČ

Broj Ukupna Određeno za zemlj.fond Ostavljeno poseda površina obradive šume ostalo ukupno vlasn. u

u kat. jut. kat. jut.

Osijek 96 8.514 4.045 1.960 1.184 7.129 1.385Sl. Brod 77 27.509 5.329 20.452 191 25.972 1.537Daruvar 47 3.116 1.208 1.048 19 2.275 841Bjelovar 51 4.281 1.618 1.753 33 3.404 877Varaždin 100 6.893 3.509 1.842 60 5.411 1.482Zagreb 72 5.664 2.989 1.653 89 4.731 933Zagreb grad 72 2.032 1.239 132 467 1.873 194Banija (Sisak) 21 3.212 814 1.992 96 2.902 310Kordun (Karlovac) 35 4.319 1.100 2.567 43 3.710 609Primorje (Sušak) 27 5.563 428 2.221 2.419 5.068 495Lika (Gospić) 1 29 12 — — 12 17Dalmacija (oblast) 129 15.081 895 7.632 2.140 10.667 4.414

UKUPNO: 728 86.213 23.186 43.192 6.471 73.119 13.094ш

Eksproprisana površina činila je 85% ukupne površine crkvenih poseda. Tu su ulazili delovi poseda iznad 10 ha kod župa (crkava, bogomolja, crkvenih opština), a verske zaklade u celini.

U okviru eksproprišane zemlje struktura poseda koji su ušli u zemljišni fond bila je prema vrsti sledeća:

— privatni veleposed 14,8— posedi crkava i manastira 10,7— zemljišni posedi preko maksimuma 7,7— nezemljoradnički posedi 7,1— posedi banaka 5,3107Postojale su, dakle, tri glavne kategorije veleposednika: vlaste-

lin, crkva i banke. Crkve i manastiri u Srbiji i Crnoj Gori imali su više zemlje nego svi ostali veleposednici, što rezultira iz istorijskog razvitka, jer tu nije bilo feudalaca s naslednim posedom. U Hrvat- skoj i Sloveniji nema apsolutne nadmoći. No, dok u Hrvatskoj banke i preduzeća imaju nešto više zemlje od privatnih veleposeda i crkvenih, u Sloveniji su crkvena imanja nešto veća od veleposednič- kih, a znatno nadmašuju posede banaka i preduzeća. Na drugim pod- ručjima — Makedoniji-, Vojvodini, pa i BLH, privatni veleposed je sasvim dominirao.108

Agrarna reforma je u Istri sprovedena odlukom Narodnog odbora za Istru o uređenju agrarnih odnosa i poništenju dražbi na području Narodnog odbora za Istru od 26. II 1946. godine i prote- zanjem na Istru Zakona NR Hrvatske o provođenju agrarne reforme na područje NR Hrvatske 1947. godine, posle potpisivanja ugovora o miru s Italijom.109 U pogledu crkava, samostana i ostalih verskih ustanova prilike u Istri bile su sasvim drukčije od onih u Hrvatskoj i Dalmaciji. U Istri je crkva dala u zemljišni fond svega 1.267 ha, a od toga najviše samostani na Lošinju (813 ha) i biskupska menza u Puli, dok je u ostalim srezovima bilo vrlo malo zemlje

i°e AFNRJ, fasc. 601, godišnji izveštaj o radu na provedbi agrarne reforme i kolonizacije Ministarstva poljoprivrede i šuma NRH od 12. septembra 1945. do 1947. godine. — Ni ovaj pregled nije izdiferenciran po pojedinim crkvama, a izražen je ne u .ha već u kj. No gro crkvenih poseda koji su eksproprisani u Hrvatskoj otpada na katoličku crkvu.

107 V. S t i p e t i ć, n.d., pođaci iz tabele 6, 440.. 108 Isto, 436.

101 M a t o P a v l o v i ć , Agrarna reform a u Istri, 1946—1948. godine, JAZU, Zagreb, 1952, 187.


u posedima crkve i ostalih verskih ustanova. Ovo dolazi otuda što su sveštenici u Istri, pre dolaska fašizma, bili Hrvati, ili su poticali iz siromašnih seljačkih kuća, pa su živeli skromno i nisu sticali zem- ljište. A trgovci i bogataši koji su mogli vršiti darivanje crkvi, kao u Dalmaciji, nisu živeli na selu niti su se družili s hrvatskim sve- štenicima. Crkve u gradovima takođe nisu imale zemlje, sem na Lošinju, jer su tu pojedini doseljeni plemići i gradske uprave grabili zemlju za sebe. Istarske crkve, kao siromašne, izdržavale su se najviše od milosti svojih župljana, tako da uglavnom nisu ni imale onaj do- pušteni minimum od 10 ha, a ono malo zemlje što su imale obrađivale su same, ili (oranice, njive) davale na javno nadmetanje.110

Vrhovni organ za izvršenje agrarne reforme bio je Agrarni sa- vet DFJ, koji je, u zajednici sa Privrednim savetom, koordinirao rad republičkih ministarstava za poljoprivredu i šumarstvo. Spro- vođenje agrarne reforme vršeno je od strane seoske sirotinje, uz uće- šće srednjaka tako da je i sastavom agrarnih komisija obezbeđena re- volucionarna volja naroda.111 Prvostepene odluke su donošene na javnim raspravama, a priziv se mogao uložiti komisijama u drugom stepenu. U vezi sa sprovođenjem agrarne reforme narod u Hrvat- skoj, kao i u Sloveniji, tražio je da se župama ostavi posed ispod minimuma (u Dugom Selu, Pakracu, zatim karlovačkom okrugu).112 Mesni interesenti u Sloveniji konstatovali su da je 10 ha suviše za crkvu i da joj je dovoljno ostaviti 3 ha. Do ovakvih zaključaka su došli agrarni interesenti na sastancima u Mirnoj, Peći, Gorišnici, Moskancima, Sv. Marijeti, Ljutomeru, Sv. Petru kod Novog Mesta, Gornjim Kamenicama, Dvoru, Pothostu, Suhorju, Podturmu, Staroj Crkvi, Dragi i drugim krajevima, upućujući1 rezolucije nadležnim vlastima da ostave samo po 3 ha.113 Pa i u onim župama gde zemlja nije padala pod udar agrarne reforme (jer je imala, recimo, 15 k.j.), ali ukoliko su sveštenici izjavljivali da je neće lično obrađivati nego da- vati na napolicu, kao u župi Veloševac, narod je tražio da se dodeli sirotinji. Sveštenici su se u nekim župama borilii za svaki metar 'zemlje, trudeći se naročito da zadrže plodnu zemlju.114 Negde, opet, na primer u Dubrovniku, fratri dominikancii su „poklonili" svoju zemlju seljacima, praveći se velikodušni, kad su saznali da ta zemlja pada pod udar agrarne reforme, mada na to ranije nikad nisu ni pomišljali.115 Bilo je i slučajeva da je na agrarnim raspravama dolazilo malo interesenata, jer su župnici vršili pritisak na seljake. Inače, onamo gde je narod masovno sudelovao na raspravama. ra- zotkriveni su članovi crkvenog odbora koji šu pokušavali da utiču na interesente.116 Zahtevi seljaka da se ide ispod minimuma i crkvama ostavi najnužnije bili su prouzrokovani velikom potrebom za zemljom. U varaždinskom okrugu je oskudica bila naročito izra« žena. Ukupna površina crkvenih poseda je u ovom okrugu iznosila 10.000 kj. a bilo je 15.000 ljudi bez zemlje i 10.000 sa posedom ispod 1 jutra.117

110 isto, 196.w V Конгрес КПЈ, Из говора Крста Попиводе, 728.112 Vjesnik, 6. I 1946,113 Slobodni dom, 4/1946.114 Isto.115 Vjesnik, 6. I (28. II) 1946.110 Slobodni dom, 7/46.117 Isto, 4/46,


Poznati su i slučajevi da su sveštenici pretili agrarnim interesentima, govoreći da je tuđa zemlja ,,prokletstvo“ i da će opet doći dan da je vraćaju natrag; negde su tražili i po dva maksimuma — jedan za sebe, a drugi za održavanje crkve; pretili su seljacima, čak upotrebljavali oružje da bi sprečili izvršenje reforme118.

Ti pokušaji' nisu imali uspeha, jer su agrarni interesenti branili svoje interese, čemu je nesumnjivo doprinosila i zakonska odredba da prioritet na crkvenu zemlju imaju interesenti iz područja gde se odnosna zemlja nalazila.

Najčešći pokušaji izigravanja Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji vršili su se u vidu izdvajanja pojedinih kapela iz okvira matične crkve i njihovog pretvaranja u samostalne župe, mada za to nisu postojale potrebe, niti je ovo odvajanje ranije pokušavano. Najkarakterističniji slučaj takvog pokušaja izdvajanja, izvršen sa ciljem da bi se izdvojena župa tretirala kao subjekt koji može da zadrži maksimum, a koji je za posledicu imao i jedan incident, čija je žrtva bio njegov izazivač — nadbiskup Stepinac, odigrao se u Zaprešiću, blizu Zagreba.119

Na odluke prvostepenih agrarnih komisija ulagane su od strane crkvenih vlasti mnogobrojne žalbe. U Hrvatskoj su do novembra1946. godine primljene 343 žalbe, tj. za 48% svih crkvenih poseđa. Od toga je uvaženo 150 žalbi, potpuno ili delimično.120 Žalbe su se odnosile na lokalizaciju ostavljenog dobra, maksimum, pitanje inventara, koji su obično uživaoci crkvenog zemljišta smatrali svojim privatnim vlasništvom, mada je nabavljen iz sredstava dobije- nih od prihoda poseda, ili, ako je i bio njihovo vlasništvo, on im je prihodom od poseda naplaćen. Isti je slučaj i sa zalihama zatečenim na tim posedima. Žalbe su se, dalje, podnosile i u slučajevima kad je crkveni posed u celini bio eksproprisan, što je slučaj kod raznih crkvenih školskih ustanova.121

118 Dokumenta, 653—4, 655 (neobjavljena zbirka dokumenata).119 Inače, slični pokušaji parcelisanja pokušani su i u Mariji Bistrici, Re-

kovom Potoku, Priseki; svuda u Hrvatskoj gde su postojale kapele, rađeno je na tome da se one pretvore u župe zbog izlučenja zemlje. (Vjesntk, 6. XI 1945. — Saopštenje Ministarstva unutrašnjih poslova NRH. — Vjesnik, 16. XI 1945.) Povodom ovog dogadaja u Zaprešiću Stepinac se obratio sveštenicima, 7. novembra 1945, dajući svoju verziju događaja. On poriče istinitost saopštenja MUP NRH, te navodi da su mu još uoči Svih Svetih neka lica pretila da će se narod pobuniti ako on bude govorio protiv narodne vlasti u Zagrebačkoj ka- tedrali. Stepinac u znak demonstracije najavljuje da obustavlja svaki obila- zak po biskupiji. Time je svakako želeo da stvori utisak da mu je sloboda kretanja uskraćena. Prava svrha ove izjave sagledava se i u tome što je Ste- pinac ’hteo da u očima vem ika kompromituje slobodu savesti i veroispovesti, jer, eto, on ne može da vrši svoje elementarne verske đužnosti. (AVS NRH, fasc. V) Isti cilj imala je i okružnica biskupa Salis Sevisa br. 7813/45 đa sve- štenici zajedno sa vernicima, povodom događaja u Zaprešiću, gde je nadbiskup izmakao pogibiji, obave misu zahva’nicu. (Isto.)

i2° AFNRJ, fond Ministarstva poljoprivređe FNRJ, fasc. 601, godišnji iz- veštaj o radu na sprovođenju agrarne reforme i kolonlzacjie Ministarstva po- Ijoprivrede i šuma NRH od 12 septembra 1945. do 1947.

121 Karakterističnu molbu u tom smislu podneo je Nadbiskupski duhovni stol u Zagrebu, tražeći da se iz zemljišnog fonda izdvoje površine potrebne za socijalne i naučne ustanove, a posebno da se nadbiskupskom bogoslovskom sjemeništu u Zagrebu ostavi njegov posed, jer ima značaj konvikta i vaspit- nog zavoda za studente teologije. Isto, fasc. 545, molba br. 104 BRS Zagreb,12. listopad 1945.) Ove žalbe po pravilu nisu uvažavane, jer većina ustanova koje su ih podnosile nije imala karakter bogomolja ođnosno crkvenih vlasti.


Neki protesti su ulagani i preko stranih predstavništava u Ju- goslaviji, kao u slučaju eksproprisanog dobra Kartuzijanaca u Ple- terju. To dobro je kupljeno 1899. godine od strane „Grande Char- treuse“ iz Grenobla, pa se smatralo kao francusko dobro, koje služi za održavanje života kaluđera i ne može biti eksproprisano bez od- štete.122

Za priznanje svojstva verske ustanove većeg značaja primljene su u Hrvatskoj 42 molbe, ali su samo 3 uvažene, i to biskupije đako- vačke, kojoj je to svojstvo priznato, s obzirom na nacionalnu i kul- turnu delatnost Josipa Jurija Štrosmajera, Stolne crkve u Đakovu, imajući u vidu njenu umetničku vrednost i samostanu franjevaca III reda — glagoljaša u Glavotoku, s obzirom na njegovu nacionalnu i kultumu delatnost, a posebno u pogledu očuvanja glagoljice (red je zadržao samo 7 ha obradive zemlje, jer više nije ni imao, i 30 ha šume). U načelu priznato je to svojstvo i eparhiji pakračkoj, ali da se praktično sprovede onda kada se za to stvori mogućnost, jer je u vreme kada je pitanje rešavano agrarna reforma bila već sprovedena i zemlja podeljena interesentima. Maksimum od 30 ha je ta- kođe trebalo da se ostavi i biskupijama križevačkoj i krčkoj, ali su usled velike oskudice zemlje njihovi interesi pretpostavljeni potre- bama agrarnih interesenata.123

U Sloveniji su pod udar reforme dolazile dve biskupije — Iju- bljanska i levantinska. Svaka od njih zadržala je predviđeni maksimum. Od 533 župe, međutim, nijedna nije bila eksproprisana, jer nije posedovala maksimalnu površinu od 10 ha. Što se tiče mnogobrojnih redova, ni jedna od njih nije, s druge strane, ispunjavao uslove da se proglasi za ustanovu od većeg verskog interesa ili isto- rijske vrednosti.124

IV. RIMOKATOLIČKI KLER UOČI IZBORA ZA USTAVOTVORNU SKUPŠTINU

Pokušajima razvlašćene klase neposredno po 'oslobođenju da uz pomoć nekih zapadnih krugova uspostave stari, unekoliko modi- ficirani poredak, dala je podršku i većina rimokatoličkog klera. Cr- kva je preuzela na sebe ulogu glavnog borca protiv agrarne reforme i drugih demokratskih preobražaja na selu, a uporedo s aktivizaci- jom legalne građanske opozicije u Privremenoj narodnoj skupštini proVlače se i intenziVniji pokušaji rimokatoličkog klera da prikupi i poveže razbijene ustaške ostatke, preobražavajući ih pod svojim pokroviteljstvom u „križare".125

Stare snage, neprijateljski raspoložene prema novom poretku— koliko god bile slabe i nemoćne — ipak nisu bile za potcenjivanje. I to u prvom redu zbog njihove povezanosti s inostranim imperijali- stičkim krugovima, koji su inspirisali i podržavali težnje poražene

122 Isto, protest Francuske ambasade u Beogradu br. 9 od 21. IX 1945.123 Isto, fasc. 601, godišnji izveštaj o radu na provedbi agram e reforme

i kolonizacije Ministarstva poljoprivrede i šuma NRH od 12. septembra 1945. do 1947.

124 Isto, fasc. 545, akt Ministarstva za kmetijstvo Slovenije štav 937/1 od24. decembra 1945.

“ ® V конгрес КПЈ, реферат E. Кардеља, 544.

2 9 6 — BRANKO PETRANOVIČ

nacionalne buržoazije za restauracijom u Jugoslaviji. Vrhunac akcije emigrantskih krugova predstavlja memorandum koji su Slobo- dan Jovanović, Jovan Banjanin, Milan Gavrilović, Vjećeslav Vilder i Krsta Miletić podneli savezničkim ministrima inostranih poslova, u kojemu se, između ostalog, kaže:

„Jedna saveznička vojna misija imala bi se poslati u Jugo- slaviju da zavede i drži red, obrazuje odmah novu nepolitičku vojsku i policiju, koje bi bile pod njenom komandom, dok se ne obrazuje vlada, koja bi proizišla iz slobodnih izbora...“ I dalje: „...Jedna saveznička civilna misija imala bi se poslati u dovolj- nom broju da pokrije sve izborne okruge i vodi nadzor nad pri- premama i izvršenjem izbornih radnji..."126

Katolički episkopat nije zaostajao u ovoj aktivnosti protiv DFJ. Sa biskupskih konferencija u Zagrebu izdato je 20. septembra Pa- stirsko pismo, upućeno vernicima, koje u predizbornoj situaciji predstavlja najotvoreniji istup protiv narodne vlasti. Uporedo s Pismom oživela je i aktivnost ,,križara“, koji su Poslanicu shvatili kao zvanični poziv na ustanak protiv narodne vlasti.

Neuspeh da se srede odnosi između crkve i države prvih meseci po oslobođenju, kao i otpor koji je kler pružio izvršenju agrarne reforme pokazuju da odgovornim predstavnicima katoličke crkve nije bilo ni stalo do uređenja tih odnosa. GJavni cilj Pisma bio je da se oteža položaj DFJ uoči izbora. Preko njega se objektivno os- tvarivao jedinstveni plan svih unutrašnjih neprijateljskih snaga protiv nove Jugoslavije. Naročito dobro su Pismo dočekali prousta- ški elementi-. Odlučujući se na javnu formu saopštavanja svojih napada i u politički najosetljivije vreme, katolička hijerarhija je oče- kivala da će naneti najviše štete narodnoj vlasti: kompromitovati je zbog „progona sveštenika“, ujediniti- u otporu sve snage unutra- šnje reakcije i oživeti kampanju u inostranstvu protiv DFJ. Zato je i neprihvatljivo mišljenje biskupa Akšamovića da se Pismo moralo nužno objaviti, da bi javnost viđela da kompetentni krugovi crkve mogu vladi i narodima katoličke vere u Jugoslaviji reći što danas tišti katoličku crkvu127, jer su planovi sa ovim Pismom pre- vaziiazili okvire savlađivanja stvarne krize u razgovorima između predstavnika crkve i narodne vlasti za sređivanje odnosa.

Za ovom okružnicom stoji katolički episkopat DFJ.128 Njen sa- držaj je prividno protivrečan, jer u uvodu i završnom delu ona odiše pomirljivim tonom, dok su njen suštinski tekst i duh nepomirljivi.

lse Citirano prema A. Р а н к о в и ћ , n.d., 58.мт Pismo biskupa Akšamovića Mons. Sv. Ritigu, 1. X 1945.128 Pastirsko pismo su potpisali: A. Stepinac, nadbiskup zagrebački i pred-

seđnik biskupskih konferencija, Nikola Dobričić, nadbiskup barski i primas srpski, Josip Ujčić, nadbiskup beogradski i apostolski administrator banatski, Fr. Jerolim Mileta, biskup šibenski, Kvirin Klement Bonifačić, biskup splitski, nekada solinski i makarski, Josip Srebrnić, biskup krčki, Mons. Miho Pušić, biskup hvarski, Ivan Josip Tomažić, biskup mariborski, Viktor Burić, biskup senjsko-modruški, Smiljan Fr. Čekada, biskup skopljanski, Petar Čule, biskup mostarski, Antun Akšamović, biskup, apostolski administrator đakovski, Mons. Lajče Budanović, generalni vikar subotički, Antun Buljan, generalni vikar sarajevski, Mons. Božo Ivanić, generalni vikar banjalučki, Antun Vovk, generalni vikar Ijubljanskl, Ivan Jerik, generalni vikar prekomurski i Ivan Đuro Vidošević, provikar križevački. (AVS NRH, fasc. II, Pastirsko pismo.)


Zato se deklarativna izjava o tome da se katolička crkva ne meša u politiku, držeći se „nauke svoga Utemeljitelja: podajte, dakle, caru carevo i Bogu Božje (Mat. 22.21)“, te izdavanje Poslanice sa ciljem da se prilike što pre u zemlji srede, ne mogu usvojiti. Jer takav smi- sao Poslanice negira njen sadržaj:

„Bi-lo je slučajeva, gdje su tisuće vjernika, široke mase naroda, tražile od vlasti, da im puste njihove svećenike na slobodu, jer oni jemče za njihovu nevinost. Pa ipak su bili osuđeni. Očevidno je da takvo sudovanje nije vršeno u ime naroda i njegove kršćanske pravde. Nespojivo je, naime, s naravnim kršćan- skim osjećajem pravde, koji je vrlo budan u našim vjernicima, da se izriče smrtna osuda samo zato što je netko drugoga poli- tičkog mišljenja, a nije inače počinio ni jednog drugog zlodje'la.

Zakoni su pravde iznad pojedinih poliitičkih nazora i vrijede za sva vremena ii sve ljude podjednako. U ime te vječne pravde mi dižemo svoj glas pred svima vama, predragi vjernici, na obranu nepravično osuđenih svećenika. Ali ne samo njih, nego i drugih tisuća i tisuća, vaših sinova, vaše braće, koji su kao i cni osuđeni na smrt, a da nisu mogli dati svoje obrane kako je do- zvoljava svaka kulturna država.“129

Kao što se vidi, pored ,,obrane“ svećenika od progona, episkopat diže glas i u „obranu“ katoličkih vernika, koji su osuđeni na smrt, u stvari ustaša, čime se Poslanici daje izrazito buntovni karakter. Pod vidom ideološkog suprotstavljanja oni, ad limine, ustaju i protiv celog sistema narodne vlasti.

„Mi, katolilčki biskupi Jugoslavije, kao učitelji istine i za- stupnici vjere, odlučno osuđujemo ovaj materijalistički duh, od kojega se čovječanstvo ne smije nadati ničemu dobru. A zajedno s tim osuđujemo dakako i sve one ideologije i sve one društvene sisteme, koji svoje životne oblike izgrađuju ne na vječnim na- čelima objave i kršćanstva, nego na šupljim temeljima materi- jalističke, dakle bezbožne, filozofske nauke.“130

Reči okružnice, posle ovako otvorenog izjašnjavanja, da episkopat ne želi izazivati borbu s državnom vlašću, deluju iluzorno.

Sa svom odlučnošću i ultimativnošću predstavnici katoličke crkve ponavljaju, kao neophodan uslov za „ostvarenje trajnog unu- trašnjeg mira“, zahteve koji su se u krajnjoj liniji svodili na uspostavljanje „corpus separatum-a“ u državi:

„Zato tražimo i od toga nikada i ni pod kojim uvjetima odu- stati nećemo: tražimo punu slobodu katoličke štampe, katolič- kih škola, punu slobodu vjeronauke u svim razredima nižih i srednjih škola, potpunu slobodu katoličkog udruživanja, slobodu karitativne djelatnosti, potpunu slobodu ljudske ličnosti i njezi- nih neotuđivih prava, puno poštivanje kršćanskog braka, vraća- nje svih oduzetih zavoda i institucija. Samo pod tim uvjetima

129 Isto, iz Fastirskog pisma, 20. IX 1945.ш Isto.


moći će se sređiti prilike u našoj državi i ostvariti trajan unu- trašnji mir.“131

Poslanica sadrži i niz drugih konkretnih napada i kleveta protiv narodne vlasti.132

Zajedno sa ovom Poslanicom doneto je i Pastoralno pismo za sveštenstvo, u kome se ponavljaju napadi iz poslanice upućene vernicima. Zapaža se, međutim, da se u tom Pismu već razvija argumentacija protiv odvajanja crkve od države. Ističe se da vernici nisu samo deca crkve nego i članovi države, pa naglašava da postoje pitanja u kojima su crkva i država zainteresovane: odgoj dece, brak i svetost zakletve. Kao preporučljivo rešenje za sve te odnose suge- riše se konkordat. U slučaju da država zatraži odvajanje, crkva će kaže se u ovoj Poslanici, zatražiti za sebe slobodu, i to ne „kojeka- kvu“, već pravu.133 Mada je ova Poslanica više okrenuta unutrašnjim problemima crkve, i po krugu subjekata kojima je namenjena i po užem domašaju od one upućene vernicima, po osnovnim idejama, cilju i genezi predstavlja sa prvom jedinstvenu celinu, i ne može se uzimati kao odvojeni akt.

Postavlja se pitanje da li je ceo jugoslovenski episkopat bio jedinstven u ovom istupu protiv narodne vlasti? To je, međutim, danas teško proceniti, ali je verovatno da je među biskupima postojala i jedna blaža struja, koja nije želela raskid sa državom. Prema jednom mišljenju, protiv Poslanice je bilo nekoliko biskupa.134 Među- tim, ovo se ne može sasvim sigurno prihvatiti. Pre bi se moglo reći da su i oni bili za donošenje Poslanice, samo ne u formi drastič- nog napada, kao što je želela većina ekstremnog episkopata na čelu sa Stepincem. Za formalno jedinstven stav učesnika konferencije sem katoličke discipline nije bez značaja ni ta činjenica da se me- đu jednim delom viših sveštenika nalazilo i više vršilaca dužnosti biskupa, od čije je solidarnosti sa vođstvom episkopata zavisilo njihovo ,,promicanje“ za stalne biskupe.

Jedan od učesnika biskupske konferencije, nadbiskup barski i primas srpski Dobričić, javno se desolidarisao sa Poslanicom, mada je, s obzirom na disciplinu katoličke crkve, morao da prisustvuje

131 isto.182 Narodna vlast se okrivljuje za sudbinu 501 sveštenika (243 mrtva, 169

u zatvorima i logorima, 89 nestalih; 19 ubijenih klerika, 3 ubijena laika-redov- nika i 4 časne sestre). Tvrdi se da se sveštenicima život oduzima po sumar- nom postupku, bez branilaca i prijema sv. sakramenta, što presudama ođuzi- m a.njihovu ,,vlastitost“ — pravednost. Pominju se i fratri, njih 28, iz Širokog Brijega, koji su netačno predstavljeni kao predstavnici fašističke ideologije. Navodi se da od nekih sto časopisa pre rata danas ne izlazi ni jedan. Na va- spitnom polju takođe je primljen niz udaraca, jer je veronauka postala neo- bavezna, mada su se roditelji ,,plebiscitarno“ za nju izjasnili; da su vaspitni zavodi oduzeti ili u njih postavijeni „komesari i komesarice“; da je mladež, ženska i muška, na plesovima po celu noć, što je „pogibelj" za njen „čudoredni odgoj“; obavljanje nedeljne m ise onemogućuju mitinzi, skupštine i sastanci u isto vreme; da je braku oduzeta njegova „kršćanska svetost"; da se časnesestre bolničarke šikaniraju da bi im se onemogućilo njihovo karitativno đe- lovanje; da se skidaju ,,križovi“ sa grobova nemačkih i ustaških vojnika itd. Posebni napadi su upravljeni na agrarnu reformu.

153 Pastoralno pismo, 21. IX 1945. — Originalan naslov: „Nadbiskupi i biskupi u Jugoslaviji časnoj braći svećenicima blagoslov i pozdrav u Gospo- đinu“. (Isito.)

184 Odgovori dra Josipa Ritiga na postavljena pitanja pisca.


biskupskoj konferencijiJ. Dobričić je, prema jednoj kasnijoj izjavi, lično ,,debatovao“ na konferenciji i osudio Pismo kao „izdajnički akt“. U toj izjavi on tvrdi da Pismo nije ni potpisao niti dozvolio da se čita na području njegove episkopije, jer sebe smatra pristašem NOP-a, a Pismo je upravljeno protiv naroda.135

Pismo je čitano po crkvama, ali je u velikom broju slučajeva protiv njegovog sadržaja dolazilo do spontanog protesta prisutnih vernika. Čak su i mnogi sveštenici odbijali da čitaju Pismo, ili pojedine njegove delove. A i oni koji su čitali Pismo, radili su to iz katoličke discipline.136

Pozadina Pastirskog pisma se ne može sagledati dok se ne ispi- taju izvesni događaji koji su u uzajamnoj povezanosti s njom, baca- jući svetlo na okolnosti pod kojima je Pismo doneto. Kada je viši katolički kler preuzeo rukovodstvo rasturenim ustaškim grupama, one su se već nalazile u procesu raspadanja. Priliv ustaša iz ino- stranstva137, kao i onih koji su privremeno uspeli da se kamufliraju pred narodnim vlastima, obnavljao je njihove redove. Moralna po- drška klera i njegovo eksponirano neprijateljstvo prema narodnoj vlasti ulivalo je tim grupama izgubljeno samopouzdanje. Pored te moralne pomoći, kler se angažovao i na njihovom direktnom organizovanju. Kanali međusobnog povezivanja, davanja instrukcija, snabdevanja hranom i sanitetskim materijalom, kao i propaganda išli su preko samostana i župskih ureda. Niže i više veze konačno su se usredsređivale u nadbiskupskom dvoru. Nije bilo, tako reći, ni jedne „križarske grupe sa kojom nisu istovremeno otkriveni fratri, popovi i opatice, pa bilo kao saizvršioci, duhovni inspiratori ili jataci. Dolazak Eriha Lisaka, jednog od najpoverljivijih Ijudi Pa- velića, koji se sa generalom Moškovom, bivšim komandantom Po- glavnikovog tjelesnog sdruga, dogovorio o povratku u zemlju, stoji takođe u vezi s intenziviranjem terorističke delatnosti ustaških grupa. Lisak se odmah po dolasku u Zagreb, posredstvom nekih Ma- čekovih poverljivih ljudi i jedne Pavelićeve rođake, sastao sa Ste- pinčevim sekretarom Ivanom Šalićem i samim Stepincem, kao i sekretarom papskog legata Mazučijem, kojom prilikom je i prenoćio u nadbiskupskom dvoru. Do susreta Lisaka i Stepinca došlo je 17. septembra, dakle u vreme kada su se održavale biskupske konferencije i spremalo Pastirsko pismo138. Ostaje činjenica da je on ušao u

185 Политика, 29. X 1945. — Pošto ne posedujemo original Pastirskog pisma, ne možemo procenjivati tačnost izjave u tom delu jer se na prepisu pisma koji smo koristili Dobričić nalazi kao potpisnik.

Политика, 25. i 27. X 1945.137 prvih m eseci posle oslobođenja imali smo obrnut proces, jer su zao-

stale ustaše pokušavale da se prebace u inostranstvo, dok već od polovine leta 1945. godine pritiču ilegalnim kanalima emigranti iz Austrije i Italije. U inostranstvu se formiraju posebni punktovi za ubacivanje. Ubačeni teroristi su bili snabdeveni legitimacijom i žigom, sa oznakom centra iz kojeg polaze. Oni đonose propagandni materijal i literaturu iz inostranstva. — U Sloveniji su te grupe predstavljale glavnu terorističku snagu, pošto su zaostale belo gardej- ske grupice, najbrojnije oko Novog Mesta, bile slabe i vršile organizovane akcije samo da bi se snabdele hranom. (Iz razgovora pisca januara 1960. u Ljubljani sa službenicima DSUP-a Slovenije.)

138 Stepinac je na suđenju u Zagrebu, 1946. godine, osporavao da se svesno sastao sa Lisakom, kao i da su se sastali u vreme biskupski’h konferencija. Susret je, po njemu, pao 24. septembra, a ne 17. septembra. (AVS, Ste- nografske beleške sa procesa Stepincu, 1. oktobra 1946. godine.) Iz zapisnika o saslušanju Eriha Lisaka od 24. januara 1946. godine, međutim, vidi se da je


nadbiskupski dvor u vreme kada se zbog trajanja konferencije unutra niko nije puštao, kao i da je u to isto vreme Stepinac primio prvo pismo generala Moškova, koji se nalazio u okolini Vmice.139 Sadržaj pisma, kao i dotadašnja podrška klera organizaciji „križa- ra“, objektivno ukazuju da svi ti tajni dodiri ipak nisu bili samo koincidencija („nesretan doticaj prilika“), nego susreti do kojih je došlo umišljajno. U to nas uveravaju i naknadni događaji. Pastirsko pismo se dostavlja engleskom konzulu Harisonu, a preko drugih kanala odlazi i u inostranstvo, gde su ga dobili i ustaški emigranti u Italiji i Austriji'. Kako ustaše ocenjuju ovo pismo, pokazuje i po- ruka generala Moškova, koji javlja Šaliću da je biskupska konferencija „najveći događaj u životu Hrvatskog naroda poslije sloma NDH“140. U predizbornoj kampanji pismo se protura kao propagandni materijal zajedno sa Grolovom Demokratijom, listom Ma- rije Radić i letkom Jurja Krnjevića.141

Nadbiskupski dvor postaje centar proustaške aktivnosti. Radi fanatizovanja i okupljanja „križarskih“ grupa Šalić, Šimecki i Crn- ković u nadbiskupskoj kapeli osvećuju ,,križarsku“ zastavu, name- njenu ustašama na Bilo Gorii, koju su izradile sestre milosrdnice iz Zagreba.142 Aktivnošću ove centralne grupe pojačava se delatnost „križara“ i dolazi do formiranja novih ilegalnih grupa po župskim uredima i samostanima. O uzajamnim vezama katoličkog klera sa križarskim grupama svedoče izvori koji su objavljeni ili sadržani u spisima s pretresa Stepincu, Šaliću i drugima.

Uoči izbora za Konstituantu stvarana je psihoza da su veliki do- gađaji na pragu. Nadbiskup Stepinac je u svojim dodirima s klericima predskazivao nemire i intervenciju, smatrajući da se izbori neće ni održati.143 Unošenje nemira među seoskim stanovništvom doprinose i verska ,,prikazanja“.144 Na hodočašćima uoči izbora žup- nici govore o promeni vlasti i dolasku Engleza.145 Pojedini sveštenici naročito utiču na ženski svet da ne učestvuje na glasanju.146 Retke

razgovor sa Stepincem vođen pre 20. septembra 1945. godine, jer Lisak navodi da mu je Stepinac tom prilikom rekao da će crkva uskoro imati zategnute odnose sa vlastima, zbog nekih stvari sa kojima će se istupiti („Pastirsko pismo“). (AVII, kutija 9, 2/6.) Kada je predsednik vlade Hrvatske dr Vladimir Bakarić obelodanio ovaj sastanak, Stepinac je u specijalnoj okružnici, poziva- jući se na kršćansko milosrđe, izjavio da su nadbiskupska vrata svakom otvo- rena. Sam susret Stepinac uzima kao zabludu u ličnosti. (AVS, fasc. II, okru- žnica A. Stepinca od 17. decembra 1945; izjava V. B a k a r i ć a , o ustaškoj delatnosti u crkvenim ustanovama. — Vjesnik, 16. XII 1945.

139 Suđenje Lisaku, Stepincu, Saliću, i drugih..., Zagreb 1946. 12, 16, 69, 149.140 Isto, 69, 75, 81-2, 161.w SlObodni dom, 28. XI 1945.4̂2 Dbkumenti..., 448—9; Suđenje Lisaku... 12, 72.

143 Suđenje Lisaku..., 104.144 Episkopi nisu nikad osuđivali ova ,,čuda“. Jedini izuzetak pređstavlja

okružnica biskupa Akšamovića, kao i možđa protest pojedinih župnika. — Vjesnik, 1. IX 1946.

145 Suđenje Lisaku..., str. 114.140 Slobodni dom, br. 44, 28. XI. — Neki kasniji dokumenti pokazuju da

je kler poseban pritisak vršio na žene da se isključe iz društveno-političke aktivnosti. Tako sveštenik fra Buljan u šibeniku odvraća žene od konferencije, pozivajući ih da posvete više brige deci, koja su se „izopćila i napustila Boga". (Dokumenta, 554.) Splitski biskuo Bonifačić decembra 1945. godine otvoreno napada žene antifašistkinje i njihovu društvenu angažovanost kao posao ne- častan i verski kažnjiv. (Dokumenta, 650.)

RIMOKATOLICKI KLER t>ROTIV SRE&IVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — g o l

među sveštenicima koji su sarađivali sa narođnom vlašću biskupi degradiraju.147

Kler je mislio da se narod neće odazvati glasanju. U jednom pismu pred izbore biskup Akšamović izražava mišljenje da će član- stvo HSS na parlamentarnim izborima apstinirati.148 Ali su izborni rezultati izneverili ova očekivanja. Bilo je svega nekoliko slučajeva gde su, zahvaljujući držanju klera, kandidati Narodnog fronta (Os- vobodilne fronte) pretrpeli relativan neuspeh, i to: u srezu Donja Lendava i Radgona.149 Docnije su predstavnici klera pogrešno predstavljali rezultate izbora i izbornu atmosferu. O rezultatima izbora predstavnici klera su tendenciozno obavestili engleskog konzula Harisona (Harisson) (Mazuči i biskup Bonifačić), a Stepinac Ran- dolfa čerčila (Randolf Churchill).150

Otkrivanjem Šalićeve grupe aktivnost ,,križara“ je opala, mada nije sasvim prestala. Jednom okružnicom izdatom posle toga Stepi- nac se patetično ograđivao od veza s Lisakom i svim onim drugim što se zbivalo u nadbiskupskom dvoru posle oslobođenja, jer mu je savest „čista i mirna“, pred „Bogom, Svetom stolicom, katolicima i hrvatskim narodom“, „kome krvnim vezama, voljom božjom pripa- damo, pa mu po svom položaju svom dušom služimo, bez obzira na razna politička gledanja i političke stranke.“151 Interesantno je da je u vezi s ovom delatnošću u nadbiskupskom dvoru biskup Akša- mović pisao: „Nitko nije mogao slutiti kakve se zakulisne akcije i gotovo štupidne makinacije provađaju na nadbiskupskom dvoru.“ Akšamović to, istina, vezuje za okolinu Stepinca, pa kaže: ,,Đr. Bauer, je oko sebe imao stalno umne muževe svećenike i civiliste, Dr. Stepinac imade neuke mladiće i opatice.“ Otuda nije ni čudno, smatra Akšamović, što je upao u tako očajan položaj da ga episkopat ne može braniti. To je, po njemu, diplomatski ,,zapletaj“, pa je jedini izlaz da ga reši Sveta stolica, pa makar i detronizacijom Ste- pinca. Još je bolje, zaključuje Akšamović, da sam abdicira ako se oseća krivim ili da se državnicima ,,ispriča“, ako nirje u pitanju njegova subjektivna ,,krivnja“152.

Objavljena dokumentacija pokazuje da su koncem 1945. i tokom cele 1946. godine verske institucije i dalje korišćene za napade na narodnu vlast i njenu politiku. Ustanove nove države se preko propovedi prikazuju kao nepravedne, pa čak i kao krvničke. Jedan žup- nik sintetizuje ta shvatanja u svojoj propovedii ovako:

,,Ne slušajte one koji su se napili ljudske krvi, niti ono što vam oni tumače. Slušajte moju nauku, i ono što Vam ja propo- vijedam, i držite se vjere.“153

Katoličke ustanove ostaju središte preostalih ustaških grupa. Otkrivanje ustaške riznice u franjevačkom manastiru na zagrebač-

147 Vjesnik, 15. XI 1945. - Retki sveštenici, kao župnik Franjo Diđović, .katiheta dr Rezman, pozivaju narod da glasa za Narodni front. Mom Ritig jebio i kandidovan na listi Narodnog fronta za kotar Đakovo. — Vjesnik, 28. X 1945.

148 Pismo Akšamovića Mon. Ritigu, od 1. X 1945.149 Политика, 14. II 1945, izjava Borisa Kidriča.150 a v s NRH, fasc. V, izveštaj bez oznake i porekla.151 Isto, fasc. II, okružnica Stepinca od 17. decembra 1945.152 Pismo Akšamovića Mons. Ritigu, 23. decembra 1945.153 Dokumenta, 642, 650-1, 652-3, 654, 656.

302 — BRANKO PETRANOVIČ

kom Kaptolu početkom 1946. godine ponovo osvežava sećanje na vezu klera i NDH, otkrivajući, s druge strane, i korene proustaške orijentacije klera i posle rata.

Visoki kler sprečava sve oblike saradnje nižih sveštenika s narodnim vlastima i njihovo učešće u radu društvenih organizacija.154 Primitivna ,,prikazivanja“ u Bolu, Brezju kod Varaždina, Bilo Gori i drugde služili su da zaslepe vernike i pomute mir.155 Svuda se kao njihovi organizatori pojavljuju duhovna lica ili njihovi bliski pri- vrženici. Tim srednjovekovnim sredstvima pridružuje se i prono- šenje lanca verovanja ,,Sv. Antuna“.156

S izuzetkom sveštenstva u Istri i Slovenskom primorju, kao i nekih retkih napisa u slovenačkom crkvenom listu Oznanilo, jugoslovenski katolički kler nije ni jednom reči podržao nacionalnu borbu za teritorijalno razgraničenje s Italijom, iako je ona baš tada, za vreme Mirovne konferencije, ulazila u akutnu fazu.157

Neprijateljsku aktivnost klera inspirisali su u njihovoj delatnosti pojedini episkopi, a posebno Stepinac. Jer nadbiskup je ostao i u ovom periodu centralna ličnost na koju se klerici ugledaju. Da bi zainteresovao inostranstvo za prilike u zemlji, Stepinac nalaže dru Ljubomiru Marakoviću da prevede na francuski Crnu knjigu, u kojoj se netačno predstavlja položaj crkve i klera u Jugoslaviji, koja je docnije, po kazivanju prevodioca, predata papskom nunciju Harleju (Harley) i francuskom konzulatu u Zagrebu.158 A u окш- žnici pod naivnim naslovom „Riječ katoličkih biskupa o kršćanskc m odgoju mladeži“, katolički episkopat je to i javno podvukao.159 Kada je polovinom 1946. godine utvrđena Stepinčeva uloga u organizovanju posleratne protivnarodne politike rimokatoličkog klera, predsednik vlade FNRJ je ponudio papskom nunciju Harleju da ga Va- tikan povuče, ali na ovu ponudu nije dobijen nikakav odgovor.160 Vatikan je, van svake sumnje, želeo da od njegove figure napravi mučenika i žrtvu „bezbožnog komunizma“, kako bi se zaoštreni odnosi zadržali. To pokazuje i okružnica Salis Sevisa, izdata neposredno posle lišavanja slobode Stepinca, u kojoj se nadbiskup predstavlja kao žrtva progona i idealan lik, „danas najdraža ličnost svega i cje- lokupnog hrvatskog naroda“161. Neposredno zatim organizovana je kampanja Vatikana i katoličkih krugova protiv Jugoslavije. Prvo je papa Pije XII označio suđenje kao „najžalosniji proces“ („tris- tissimo processo“) u istoriji crkve162, a onda je usledila propaganda katoličkih organizacija u svetu. Kardinal Grifin (Griffin) je pred-

154 Varaždinskom župniku Juliju Kriško oduzeta je župnička funkcija; đr Danijel Zubac iz Krapine pozvan je na odgovornost. (Политика, 18. VIII 1946-) Fratar Stjepan Herman iz Varaždina je kažnjen, jer se izjašnjavao protiv ,,kri- žara“. Vjesnik, 19. VIII 1946.) — Zupnici koji su nastojali samo da paze crkvu i veru premešteni su. — Политика, 1. I 1946.

№ Vjesnik, 22. VIII 1946. i 21. IX 1946.; Slobodni dom, 33/1946.16e Slobodni dom, 10/1946.157 Slobodni dom, 34/1946. — Oznanilo, 29. IX 1946; Spomenica hrvatskog

svećenstva u Istri S avezn iikoj kom isiji za razgraničenje, H rvatsko svećensivo Istre traži priključenje Julijske Krajine FNR Jugoslaviji, Rijeka, 1946, 11—17.

158 AVS NRH, fasc. V, izveštaj bez oznake i porekla.159 Isto, fasc. II, okružnica od 27. VIII 1946.160 J. B. T и т o, Говори и члапци, III, 79.«» AVS NRH, fasc. II, okružnica br. 5855/1946. od 21. IX 1946.162 Govor pape Pija XII pred „Svetom rimskom lotom“ u Kastel Gandolfu,

F. C a v a 1 l i , II processo dell’ Arcivescovo di Zagabria.

RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — 3Q3

stavio suđenje kao proces crkvi a ne Stepincu, pokušavajući da na- ruši odnose između Velike Britanije i Jugoslavije.163

Mada ni posle suđenja Stepincu nije došlo do preorijentacije klera, novi faktori (moralni porazi centra i njegovih krakova, uspesi privredne obnove itd.) uticali su da se otpor izražen u širim razmerama i oštrim oblicima kao prve dve godine posle rata transfor- miše u nove, skrivenije oblike neprijateljstva, prekidane povremeno ponovnim izlivima indiviđualnih terorističkih akcija ili njihovog pomaganja. Posle poraza koji su zadati ,,križarima“164, deo rimoka- toličkog klera, naročito višeg, preneo je postepeno težište svoje aktivnosti na verske akcije, sa ciljem da skrene pažnju vernika od te- kućih pitanja unutrašnje-političkog i privrednog razvitka. Oblici ispoljavanja ove izmenjene klerikalne delatnosti vršeni su preko insceniranja vulgarizovanih ,,čuda“, organizacije hodočašća, pomena ustašama, pa do podsticanja otpora protiv mera narodne vlasti i raspirivanja nacionalne mržnje i šovinizma.165 Ali, uporedo s ovim akcijama odvijala se i dalje saradnja pojedinih klerika s preostalim terorističkmi grupama, pa i konkretno učešće u diverzijama.166

V. ODVAJANJE CRKVE OD DR2AVE I STAV RIMOKATOLIČKOG KLERA

Prilikom sastanka s predstavnicima katoličke crkve u Zagrebu, početkom juna 1945, maršal Tito je izjavio da će se odnosi između crkve i države regulisati od strane Konstituante, a u duhu deklaracije vlade DFJ iz marta 1945. Rad na donošenju Ustava tekao je u vreme kada su odnosi s katoličkom crkvom zbog delovanja klera bili vrlo zategnuti. Ova zategnutost se odražavala tokom cele 1945. godine, ali je posle Pastirskog pisma i pojačane aktivnosti ,,križara“ dostigla vrhunac.

Načelo odvajanja crkve od države i škole od crkve, kao jedna od tekovina narodnooslobodilačke borbe, u praksi je već bilo spro- vedeno, ali je trebalo i da se pravno fiksira. Ohrabren stavom svojih jeraha, rimokatolički kler je, međutim, počeo da apeluje na versku savest katolika i iskorišćava poslušnost izvesnih vernika i protiv ove demokratske mere.

Ponovo su počeli da oživljavaju glasovi iz krugova katoličkog klera da je i ova mera uperena protiv verskih i moralnih osnova crkve. Međutim, u toku rata, kao i posle oslobođenja, narodna vlast nije vršila progon protiv sveštenika zbog njihovog poziva, nego za počinjena krivična dela, i to nikad protiv sveštenstva kao celine. S druge strane, opet, državne vlasti nisu se obarale na religiju i religiozna osećanja vernika, jer su polazile od shvatanja da je reli- gija društvena pojava, određeni oblik društvene svesti, koji se po-

163 Политика, 14. XI i 5. XII 1946.1M U toku 1946. broj razbijenih odmetnika u Jugoslaviji (četnika, ustaša

i dr.) spao je na nešto oko 3.000, ali su oni u toku te godine ipak izvršili oko 450 ubistava i 600 pljački. — A. Р а н к о в и ћ , n.đ., 268.

165 V конгрес КПЈ, referat E. K a p д e љ a, 547.180 Grupa Ivana Martošića, u kojoj su se nalazili i fratar Serafim Rajić

i neki drugi sveštenici, podmetnula je eksploziv u zagrebačkoj fabrici ,,Gaon“, koji je ustaša Mikulić doneo iz inostranstva. (Политика, 24. VII 1947.)

§04 — b r A n k o p e t r A n o v i c

javljuje kao plod društveno-ekonomskih uslova i iščezava s promenama „društvenog bića“, koje tu društvenu svest uslovljava. Ovde je pre bila reč o jednom već standardizovanom metodu katolirke crkve da onamo gde je „državna crkva“ progoni druge vere koje to nisu, a onamo gde nema privilegovani status — da na sav glas ističe da je progonjena. Ako se i apstrahujemo od konkretnih odnosa ka- toličke crkve i države u FNRJ, 1945. godine, videćemo da se u toj njenoj ,,isključivosti“ i ,,nesavremenosti“ nailazi u stvari na jedan papistički otpor svakoj ideji države, svake ljudske organizacije uop- šte, jer su pape još uvek „zaluđene srednjovekovnom idejom“, žive u „magli davno prošlih feudalnih vremena“167.

S obzirom na društvene promene do kojih je došlo u toku revolucije i dalji proces preobražaja društvenih odnosa koji se nastav- ljao i posle rata, odvajanje crkve od države se pojavljivalo kao nu- žnost, ali su, s druge strane, ti promenjeni uslovi istovremeno omo- g'ućavali da se odvajanje sprovede bez većih potresa. Katolička crkva, koja Ijubomorno čuva svoje privilegije, u nekoj drukčijoj po- litičkoj konstelaciji pružila bi svakako još jači otpor, pa možda i dovela u pitanje samo odvajanje. U vreme kada se kod nas radilo na ustavnom fiksiranju ovog principa, on je praktično već bio ostva- ren, još u NOB, tako da se pod kraj 1945. godine samo kroz Ustav pristupalo njegovoj registraciji. Načelo odvajanja, međutim, kao što kaže Maks Šnuderl, nije bilo izraz „bezbožnog boljševizma“, nego manifestacija karaktera narodne vlasti, koja se zasniva na principu jedinstvenosti, i kao takva ne trpi druge vlasti pored sebe. U ra- nijim državnim sistemima katolička crkva je predstavljala „corpus separatum“, koji se pojavljivao kao poseban politički faktor, s jedne strane, a, s druge, i kao nosilac niza privilegija državne vlasti, što nije bilo u skladu s novim državnim ustrojstvom. Situacija s ,,đr- žavnom crkvom“ nije se u novim uslovima mogla tolerisati. Sve su crkve od prvog dana bile ravnopravne i ni jedna se nije mogla specijalno favorizirati.168 Odvajanje crkve od države nalagali su i drugi važni razlozi: preuzimanje kontrole zaključenja brakova, jer iz njih proizlaze pravni odnosi od značaja za javnu vlast, vođenje statusnih knjiga, uklanjanje tradicionalne vlasti crkve u školi, izjednačavanje vanbračne dece s bračnom, itd.

Kao što se vidi, odvajanje je proizlazilo iz nužde novih odnosa, a ne „animoznosti prema religijama“. Svojim otporom prema odvajanju katolička crkva je ponovo pokazala svoju nesposobnost da prihvati nove demokratske principe i prilagodi se izmenjenim dru- štvenim uslovima.

U toku razmatranja Nacrta ustava stavile su na njega u delu koji se odnosio na odvajanje crkve od države, primedbe sve tri velike verske zajednice: pravoslavna, islamska i katolička.

Predstavnici pravoslavne crkve su prvo u razgovoru sa Vla- dom Zečevićem, održanom u Patrijaršiji, izneli primedbe na čl. 25. i 26. Nacrta ustava. Oni su smatrali da je neprirodno da se izjeđna- čavaju vanbračna deca s bračnom, a što se braka tiče, predlagali fa- kultativnu formu ili davanja prioriteta crkvenom braku nad gra-

187 Vid.: M a r k o K o s t r e n č i ć , O Zakonu o pravnom položaju vjerskih zajednica, A rhiv za pravne i druUvene nauke, br. 3/53, 198—209.

168 Vid. izlaganje Maksa Snuderla u Ustavotvornom odboru Ustavotvorne skupitine, U stavotvorni odbori Savezne skupštine i sfcupštine naroda, Sten. beleške 95—97 (Политика, 15. XII 1945.)

RIMOKATOLlCKI k l e r p r o t i v s r e đ i v a n j a p r i l i k a u j u g o s l a v i j i - 305

đanskim (da bračnici prvo idu u crkvu da se venčaju, pa onda dolaze kod državnih organa). U pogledu nauke o veri, u Patrijaršiii su stajali na stanovištu da ova treba da se obavlja pod školskim krovom i da bude obavezna. Oni su izražavali bojazan od katoličke crkve koja je imala kadrove i materijalne mogućnosti da predaje naukuo veri i po kućama, što je nedostajalo srpskoj pravoslavnoj crkvi, zbog čega su zahtevali da se verska nastava drži u školskim zgra- dama. Dalje, oni su izražavali nezadovoljstvo što za pravoslavnu crkvu nisu predviđena sredstva za izdržavanje, zbog čega su tražili sumu, otprilike oko jednu milijardu dinara DFJ, koju su imali i u Kraljevini Jug'oslaviji, kao državnu pomoć za svoju egzistenciju.169 Sveti arhijerejski sinod je uputio i jednu predstavku Ministarstvu za Konstituantu, sa potpisom zamenika patrijarha Josifa, a docnije, kada su preko štampe saznali da podnete primedbe u debati u Usta- votvornom odboru nisu usvojene, i jedan novi zahtev Predsedništvu Ustavotvorne skupštine FNRJ.170 Ova dva dokumenta su u suštini identična, a iz njih se vidi da se Sinod izmiirio s odvajanjem crkve od države, jer je sada samo stavljao neke primedbe na Nacrt i pod- nosio svoje želje. Traženo je, naime, da se u Ustav unese odrtdba kojom bi se predvidelo da se dosadašnji imovinski odnosi „crkve, po- jediniih verskih zajednica i države“ regulišu posebnim zakonom u duhu pravičnosti. Zatim, da se zajamči nepovredivost mesta namenjenih za vršenje verskih obreda (crkve, groblja, crkvene poite i crkvene zgrade). Tražilo se takođe da se u Ustav unese, u vezi s brakom, i to da se brak može zaključiti pred nadležnim crkvenim ili državnim organom, a prema slobodnoj volji lica koja brak za- ključuju, a da se svi brakovi moraju registrovati kod državnih nad- leštava. U vezi s tim zahtevali su da se naznači da bračni sporovi spadaju u nadležnost narodnih sudova, ali da su i presude crkvenih sudova u bračnim sporovima crkvenhi brakova punovažne. Isto tako da se predvidi pravo crkve na osnivanje verskih i stručnih škola, a da se verska nastava predaje u svim osnovnim, srednjim i njima sličnim školama.171 Ovi predlozi nisu usvojeni, jer su, sem formalno-pravnih, za to postojale i načelne smetnje. Ustav je osnovni zakon, pa nije bilo mesta da se u njemu vrše detaljiziranja unošenjem odredbi koje su imale da se razrade kroz docnije, na Ustavu done- to zakonodavstvo, a protiv usvajanja crkvenog braka i crkvene ju- risdikcije u bračnim stvarima govorili su principijelni razlozi. Za- državajući konfesionalne propise o braku ozakonila bi se nejedna- kost građana, jer bi negde važilo kanonsko a negde porodično pravo, ili bi različita kanonska prava predviđala drukčije solucije u slu- čaju zaključenja odnosno razvoda braka. Prepuštanjem bračnih sporova crkvi država bi se, međutim, odricala jednog dela suvereniteta u sudovanju, što je takođe bilo neprihvatljivo. Brakom, osim toga, predstoji stvaranje porodice koja predstavlja osnovnu „ćeliju dru- štvenog života“, za čije je održavanje i razvijanje zainteresovana cela nacija kao takva, a ne samo vernici ili cela crkvena organizacija.. Jz tih razloga je i ustavno rešenje da je brak zaključen pred matičarem jedino obavezan i za državu punovažan, a da je docniji odlazak u crkvu samo verski obred (venčanje) — bilo jedino pra-

169 Ustavotvorni odbori..., 102.1,0 Zasedanje Ustavotvorne skupštine, Sten. beleške 182.171 Isto, 182-3.

20 Istorija XX v«ka, knjiga V

306 - BKANKO PETEANOVIC

vilno. Što se tiče posebne odredbe o regulisanju imovinskih odnosa, Sinod je svakako želeo da unošenjem ovakve norme u Ustav naknadno postavi pitanje obeštećenja crkvenih poseda koji su pali pod udar agrarne reforme. No u Ustav je ušla odredba o mogućnosti da crkva bude materijalno pomognuta od države. Država je ovim ,.fik- sirala svoju dobru volju“, a od rukovodećih ljudi crkve je zavisilo koliko će se ovaj princip i konkretno realizovati.

U Nacrtu ustava predviđala se i mogućnost pomaganja crkve. Zbog verske heterogenosti u Jugoslaviji postojale su vrlo složene verske prilike, o čemu se moralo voditi računa. Ali, kao što smo is- takli, ova pomoć zavisila je od držanja rukovodećih crkvenih krugova prema državi i narodnoj vlasti. Na proglašenje religije, među- tim, za privatnu stvar uticao je bitno i jedan drugi moment. U Ju- goslaviji je postojalo više crkava, pa se zbog jednakosti i stvarne slobode savesti i veroispovesti' tako moralo postupiti, da se ne bi ugrozila njihova ravnopravnost. Navođenje prava crkve na verske škole nije pak imalo osnova u Ustavu, jer je to pravo već sadržavao ustavni princip o slobodi savesti i veroispovesti. Ovo se odnosi i na poštovanje verskih obreda, zbog čega nije bilo potrebe da se mesta za njihovo vršenje označavaju u Ustavu kao neprikosnovena. Ko- liko će takva mesta državni organi poštovati, nije ni zavisilo od njih nego od crkvenih organa i njihove spremnosti da ne dozvole da se ona zloupotrebljavaju u političke i druge svrhe.172

Primedbe Reis ul Uleme svodile su se na iste prigovore koji su došli i od pravoslavne crkve, s tim što je postavljen još i zahtev da u bračnim, porodičnim i vakufskim stvarima sude verske (šerijat- ske) sudije, čija bi se nadležnost uredila posebnim zakonom.173 Tra- ženo je takođe da se veronauka obavezno predaje u školi, kao i da muslimanske žene ne podležu vojnoj obavezi.174 Međutim, Ulema Medžlis, koji je podneo ove zahteve, nije ni predstavljao vrhovno telo u islamskoj verskoj zajednici. Prema crkvenom ustrojstvu mu- slimana, vrhovni verski organ je Vakufski sabor a ne Ulema Medž- lis, koji preko izabranog tela bira Ulemu Medžlis i ima disciplinska ovlašćenja u odnosu na njegove članove. A Vakufski sabor je na svom zasedanju početkom decembra 1945. godine zauzeo pozitivno stanovište prema odvajanju crkve od države. Sabor je takođe u principu pozdravio slobodu vere i savesti, a na mnogobrojnim sastancima pripadnici islamske veroispovesti su se izjašnjavali za te principe.175

Katolička crkva se nije zvanično izjasnila o nacrtu ustavnog rešenja za odvajanje crkve od države. Stigla je samo jedna predstavka đakovačkog biskupa Akšamovića.176 Njegovo stanovište, me- đutim, može se uzeti kao stanovište cele crkve, jer drugog reagova-

172 Razne odmetničke grupe, naročito ustaške, nalazile su u crkvama sklonište, pretvarale ih u skloništa oružja i mesta za održavanje ilegalnin sa- stanaka, zbog čega vlasti nisu mogle sebi vezati ruke. Na zagrebačkom Kaptolu se nalazila smeštena ustaška arhiva i riznica.

1,3 Zasedanje Ustavotvorne skupštine, 186. — Posle rata hodže su stvarale ilegalne škole u kojima su poučavale decu od 12—15 godina, iako mnoigi od njih nisu ni bili sposobmi za prosvetni poziv. U Skoplju je biloi oko 10—15 tak- vih škola.

174 Isto, 631.17в Isto, 309-10.17e Interesantno je da su pored Akšamovićeve predstavke dobijeni i neki

za’htevi od mesnih odbora, koji su odisali duhom zahteva nekih katoličkih usta-


nja nije bilo, tim pre što Akšamović nije dezavuisan i što je predstavka doneta od strane Konzistorije đakovačke dijeceze. Iz ove predstavke proizlazili su takvi zahtevi za privilegijama, naročito materijalnim, usmerenim na očuvanje veleposeda, zavoda, štampe itd., koji su se tako duboko razilazili sa shvatanjem narodne vlasti da ni jedan od njih nije mogao biti prihvaćen.

Kao i u drugim pitanjima, najveća teškoća i nepopustljivost sui ovoga puta dolazile od katoličke crkve. Pored opšte zategnutosti odnosa, one su se kod problema odvajanja javljale i zbog karakte- rističnih crta katoličke crkve u odnosu na ostale crkve. Katolička crkva je međunarodna organizacija i obuhvata više crkava koje čine celinu. Mada međunarodna po svom karakteru, ona je strogo hije- rarhizovana i centralizovana. Pape, kao vrhovni poglavari, sa atri- butima apsolutne vlasti, težile su oduvek da ograniče autonomiju lokalnih crkava. Naglašavajući pri tome i božanski karakter ustanove katoličke crkve, što rade i ostale crkve, ali katolička posebno, za nju je tražen uvek izuzetan položaj. Svaki pokušaj u nacicnal- nim razmerama da se njene kompetencije svedu na čisto duhovnu oblast i ona izjednači sa ostalim crkvama izazivale su žestok otpor katoličke hijerarhije i Vatikana.177

Predstavka Biskupske konzistorije u Đakovu podneta je janu.- ara 1946. godine, preko apostolskog administratora biskupa Akša- movića, a u vezi sa opštim pozivom Ministarstva za Konstituantu da se iznesu primedbe na Nacrt ustava. U uvodu ovog dokumenta lzriče se žaljenje što prilikom sastavljanja Nacrta nije zatraženo mišljenje nadležnih predstavnika katoličke crkve u Jugoslaviji, jer su jedino oni pozvani da iznesu mišljenje u ime vernika. Povodom tog prigovora oni su se pozivali na obećanje predstavnika narodne vlasti da će se odnosi crkva — država rešavati samo obostranim spora- zumom.178

Katolička crkva je jedina verska organizacija u Jugoslaviji koja se izjasnila protiv odvajanja. Biskupska konzistorija to ovako obra- zlaže: postoje od Boga ustanovljene dve vlasti: država i crkva, ,,od kojih jedna promiče vremenito i zemaljsko dobro ljudi suglasno s njihovom zemaljskom svrhom, a druga vjersko duhovno suglasno s vječnom svrhom čovjeka“. Ove dve vlasti su svaka u svom pod- ručju „vrhovne i neovisne“, dok onamo gde se dodiruju treba me- đusobno da se sporazumu. Pored ovog načelnog stanovišta crkve o odvajanju, ona, u slučaju da do njega stvarno dođe, stavlja na ras- položenje „svoja vrela moralnih i kulturnih vrednosti“, ali ne odstupa od načela da joj država omogući delovanje u sprovođenju nje-

nova. Tako su stigli zahtevi od mesnih odbora Sv. Primož na Pohorju, Kri- žnice, Đurđeva itd., a i za'htevi neldh privatnih lica. U jeđnom od tih zahteva se kaže:

„Kod 61. 37 — škola je razvedena od države. Cežnja katolički mislećeg naroda jeste da vjerska nastava ostane u školi kao obavezan predmet. Iako se uvede kao neobavezan predmet, neka drži nastavu vjeroučitelj, sveštenik u školskim prostorijama za vreme druge nastave, prema dogovoru sa učiteljima, jer će inače vjerska nastava u većini slučajeva, naročito na području jedne parohije gde ima više škola, biti uopšte onemogućena."

177 V id.: D r J o v a n S t e f a n o v i ć , Odnos izm eđu crkve i države, Zagreb 1953, 12-14.

178 Prigovor učinjen u konkretnom slučaju bio je neosnovan samim tim što se Ministarstvo za Konstituantu u svom pozivu nije obraćalo specijalno organizacijama i ustanovama, pa ni katoličkoj crkvi, već celoj javnosti.

ao*

3 0 8 — BRANKO PETRANOVIC

ne božanske misije i prizna za to potrebna sredstva. Nacrt ustava za to ne samo da ne daje jamstvo, kaže se u predstavci, nego stvarai utisak da će katolička crkva posle stupanja na snagu Ustava biti stavljena van zakona, zajedno sa klerom, zavodima, pokretnom i ne- pokretnom imovinom, zbog čega bi u ovoj osetljivoj oblasti moglo nastupiti pravo bezakonje. Biskupska konzistorija ističe da nije dovoljno što u čl. 25. Nacrta stoji da su verske zajednice „slobodne u svojim verskim poslovima i u vršenju vjerskih obreda“, jer je tu crkvi priznat samo jedan „malen i nedostojan djelokrug“. Crkva se po ovom shvatanju ne može ograničiti samo na stvari verovanja i vršenju obreda, nego joj se mora zajamčiti i sloboda delovanja u svim crkvenim poslovima i priznati sva sredstva koja su joj potrebna „za promicanje vjersko-moralnih i opće duhovnih ciljeva“. Do kojeg shvatanja ide ovo shvatanje, vidi se i iz traženja da se katoličkoj crkvi prizna neka vrsta autonomnog prava u tom smislu da može za svoje vernike izdavati i zakone. Nadalje se u predstavci traži da se zajamči slobodno opštenje biskupa sa svešten- stvom i vernicima, te vrhovnom glavom katoličke crkve — rimskim papom. Ređaju se i! drugi zahtevi: da se prizna pravo javnog vr- šenja duhovne uprave i „dušebrižništva“, što uključuje pravo crkve da se služi svim sredstvima verskog odgoja u školama, naročito ni- žim, srednjim, višim i stručnim; pravo na osnivanje konfesionalnih škola, zavoda, internata namenjenih za obrazovanje i vaspitanje; da joj se osigura sloboda osnivanja dobrotvornih ustanova (bolnice, sirotišta, domovi za starce i zapuštenu decu, razna karitativna udruženja i slobodno upravljanje tim ustanovama).179

Takođe se tražilo da se crkvenim redovima i kongregacijama prizna pravna ličnost, kao i drugim ustanovama opšteg javnog zna- čaja, zajedno sa slobodom organizovanja, kao i njihovom socijalno- humanitarnom, verskom i izdavačkom delatnošću.180

Biskupska konziistorija je nalazila da je sloboda u verskim (c r - kvenim) poslovima toliko ograničena po čl. 25. Nacrta ustava da sve one slobode koje Ustav jamči docnije zakonodavstvo može učiniti

лп Predstavka Biskupske konzistorije u Đakovu od 8. I (6) — nejasan da- tum na dokumentu, upućena Ministarstvu za Konstituantu FNRJ.

iso то je, u stvari, bio zahtev da se zadrži celokupni sistem predratnih ustanova crkve, koji u novim uslovima nije imao opravdanje, jer je zdravstvena i socijalna aktivnost prelazila na državu. Do kojeg je stepena išla ova predratna razgranatost raznih socijalno-humanitarnih ustanova pojedinih redova, najbolje pokazuje red Sv. Vinka, koji je imao 51 bolnicu i kliniku, 7 sklo- ništa za sirornašne, 6 za siročad, 26 osnovnih škola, 11 industrijskih škola, 2 ženska liceja itd. (Podaoi iz: Libro rosso della chiesa perseguitata, 219.)

Brojno stanje štampe posle rata n ije bilo ni približno jednako onom od pre rata. Mesečni tiraž predratne crkvene štampe je iznosio 700.000 primeraka. Ali je za verske potrebe i posle rata izlazio dovoljan broj novina, časopisa i katolički'h publikacija. Prema jednom podatku, u Hrvatskoj su izlazile sledeće publikacije: Vjesnik zagrebačke nadbiskupije; Dobri pastir; Glasnik svetišta sv. Antuna; M arija Bistrica; Glasnik srca Isusova; Istina; Cecilija; Glasnik sv. Čirila i Metodija; Riječ Božja; Gospina krunica. Pored toga su izlazile i razne druge versko-vaspitne knjige. (Oznanilo, 17. II 1946.) U Sloveniji je izlazilo Oznanilo. U Istri Gore srca.

Ali neki katolički listovi su pod vidom religije provodili protivnarodni rad. Naročito organ zagrebačke župe Dobri pastir. (Pismo dr V. Bakarića Mons. Sv. Ritigu, 14. III 1946.) Okružni sud za grad Zagreb je zbog klevetanja narodne vlasti zabranio brojeve 12 i 13 ovog lista. Inkrimisana su bila ona mesta gde se vređao lik partizanke i kompromitovali prosvetni napori narodne vlasti. Dobri pastir je aludirao i na agrarnu reformu i odvajanja crkve od države.

RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — 3Q9

iluzornim. Ponavljaju se misli iz Pastirskog pisma: da slobođa savesti i veroispovesti' ne može zadovoljiti ni jednog katolika, jer oni navodno neće da budu samo katolici i da katolički misle, nego istovremeno žele da u javnosti govore i javno deluju. Sloboda savesti traži okupljanje i udruživanje katolika.

Katolička crkva ne prihvata ni obavezan građanski* brak, jer se on protivi verskom osvedočenju i savesti katolika, kao sveti Sa- krament, zbog čega traže fakultativnost pri zaključivanju brakova; ona se protivi i isključivoj ,,sudbenosti“ države u ženidbenim sporovima; istupa takođe protiv odvajanja crkve od škole. Konzistorija je tražila da se osigura i ,,dušebrižnička“ služba u bolnicama, ka- znionicama, vojsci, udruženjima (fiskulturnim itd.), kao i da se in- kriminiše svaka propaganda protiv crkve, naročito u školama, gde se ne smeju pojavljiivati knjige koje vređaju „savjest i vjersko osvje- dočenje katolika“.

Što se tiče crkvenih dobara, traženo je da im se prizna značaj narodnog dobra, koje se ne može izjednačavati s privatnim dobrima, a ukoliko postoji potreba za njihovim uzimanjem, da se crkva prethodno obešteti.181

Sadržaj ove predstavke u celini, a naročito pojedini konkretni zahtevi u njoj izneti, odišu duhom potpune nespremnosti da se ak- ceptira novo stanje i preuzimanje niza funkcija koje zasecaju u ži- vot građana (socijalna i zdravstvena služba, prosvetna politika, brak, porodična jurisdikcija itd.) od strane države. U njoj se ne odstupa ni najmanje od onog maksimalnog programa koji je još na početku iznet, jer duh pomirljivosti i spremnosti na regulisanju odnosa nije ni onda ni sada postojao. Neki od tih zahteva idu čak dotle da traže specijalno crkveno zakonodavstvo u oblasti koja tangiira opšti interes. Pri tome se interesi katoličkih vernika identifikuju s katolič- kom crkvom. Deklarisani principi Nacrta ustava se stavljaju pod sumnju, a i otvoreno se aludira na mogućnost progona crkve ako se odvajanje ne sprovede u duhu ove predstavke. Sam sistem privilegija koji je zahtevala katolička crkva, međutim, nije više mogao da se održi. Upornim istrajavanjem na nemogućim zahtevima njeni predstavnici su samo odugovlačili regulisanje odnosa.

Nešto pre Akšamovićeve predstavke uputio je ii hvarski „nad- pastir“ Miha Pušić (16. decembra 1945. godine) Poslanicu „svećen- stvu i vjernicima“ o Nacrtu ustava. Po svom sadržaju ova Poslanicai nije versko ili crkveno pismo, već programsko uputstvo vernicima u vezi s donošenjem Ustava. Biskup je najviše pogođen agrarnom reformom na posedima crkve i neobaveznim učenjem veronauke u školama, zbog čega zahteva da vernici traže odštetu od države za eksproprisana imanja i ponovno uvođenje nauke o veri kao obli- gatnog predmeta. On dalje iznosi da je agrarna reforma do te mere pogodila crkvu da se više ne mogu održavati ni bogoslužja, vršiti korisni legati, kao ni sveštenici „dolično živiti“. Poslanica se zavr- šava sledećim uputstvom:

„Ovo što sve ovdje napomenuh treba da svi vjernici muškii ženski imadu pred očima i odlučno bez straha stave svoje primjedbe na svojim sastancima i konferencijama, to su svi u

i8i Predstavka Biskupske konzistorije od 8. (6) I 1946. godine upućena Mi- nistarstvu za Konstituantu FNRJ.

310 — BUANKO PETRANOVIC

savjesti dužni da učine. Određuje se da svi dušebrižnici sve ovo doslovno pročitaju na moju odgovornost svim vjernicima na svim misama u prvu nedjelju po primitku i jave Ordinijatu u koji je dan bila pročitana. Dakako da su i svećenici kojl idu na konferencije dužni u savjesti da stave ove primjedbe i oni treba da potaknu u mjestu pojedince muške i ženske, neka na konferencijama stave svoju primjedbu.“T82

Upućena na čitanje po svim župama, ova Poslanica je imala za ci'lj da omalovaži i nepravilno protumači Nacrt ustava. Duhovni or- ganizator napada, koji su počeli da vrše pojedini sveštenici na Na- crt ustava, bio je izdavač Poslanice biskup Pušić.183 Međutim, aktivnost klera protiv ustavne formule o odvajanju crkve od države još je više udaljavala kler od vernika, koji su u ovoj kao i u drugim merama narodne vlasti gledali progresivna demokratska rešenja.

ZAKLJUČAK

Sudbinska povezanost rimokatoličke crkve s okupatorom i nje- govim kvislinškim tvorevinama ostvarena je u Jugoslaviji od po- četka okupacije i trajala do završetka rata i poraza fašističkih sila. Nadbiskup Stepinac, kao glava riimokatoličkog episkopata, koga je katolička crkva pokušavala posle rata da predstavi kao žrtvu ratnih prilika, značajno je doprinosio takvoj orijentaciji rimokatoličkog’ klera. Kao kolaboracionist i proustaški orijentisan u toku rata, Ste- pinac se nije odricao svoje proustaške prošlosti i aktivnosti' ni posle oslobođenja. Mnogobrojne manifestacije neprijateljstva katoličkog klera na završetku rata, a pre svega martovski ,,Prosvjed“ hrvatskog episkopata, anticipiraju stav rimokatoličkog klera i prema DF Ju- goslaviji. Nespremnost rimokatoličkog klera za saradnju sa narodnom vlašću dolazila je pre svega otuda što kler nije bio spreman da se odrekne svoje ustaške prošlosti. Spoljnopolitički uslovi i konste- lacija odnosa u svetu još više su pothranjivali nespremnost klera da se odrekne neprijateljstava pokazanog u bliskoj prošlosti. S druge strane, takav stav rimokatoličkog klera unosio je u unutrašnje po- litičku situaciju element nesređenosti. Kler je osećao novi poredak kao provizorijum. Oživeloj političkoj delatnosti bivših građan- skih stranaka protiv novog poretka pridružio se objektivno i rimo- katolički kler. Apstrahujući se od držanja klera za vreme rata i njegovog antijugoslovenskog stava za vreme Kraljevine Jugoslavije, utvrdili smo da je na njegovo držanje neposredno posle oslobođenja uticalo predviđanje da se saveznici, članovi Antihitlerovske koali- cije, nalaze pred razlazom, a, s druge strane, pogrešne predstave o slabosti novostvorenog uređenja. Zainteresovanost narodne vlasti za sređivanje odnosa s katoličkom crkvom posle oslobođenja us]ov- Ijavali su višestruki razlozi. Rezimirani, oni se na osnovu našeg' 3s- pitivanja svode na opštu potrebu za normalizacijom odnosa posle završetka rata, na paralisanje uticaja katoličke propagande u pojedinim uticajnim zapadnim zemljama, a pre svega na načelno stano- vište narodne vlasti — kroz praksu sprovođeno nezavisno od reguli-

188 Citirano prema Vjesniku, 6. I 1946.188 Политика, 31. I 1946.

RIMOKATOLICKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI - З Ц

sanja odnosa s rimokatoličkom crkvom — da se verski uticaj kao društveni fenomen ne može eliminisati diktatom. Naše ispi<tivanje dovelo nas je do zaključka da katolički kler nije bio spreman da re- guliše odnose crkve s narodnom vlašću i prihvati saradnju. Maksi- malni zahtevi najviših predstavnika rimokatoličke crkve, usmereni na zadržavanje starih privilegija i odnosa, kao i tendencije da se uređenje odnosa prepusti Svetoj stolici i državi, predstavljali su aria- hronu pojavu, stranu nastalim promenama. Navodna politika apsti- nencije rimokatoličkih sveštenika od svetovnih poslova nije, po na- šim ispitivanjima, predstavljala ništa drugo do zaklon iza koga se razvijala delatnost suprotna pozitivnim zakonima. Iza mnogobrojnih vidova verske delatnosti, koje smo naveli, propovedi i istupa, zaodenutih u religioznu formu, krije se faktički politički sadržaj. Izjave ii propaganda o progonu crkve, koji su pratili tu delatnost klera i episkopata, kao navodni pokušaj da se crkva ekspropriše, kadrovski proredi i moralno unizi kao ustanova, značili su samo stvaranje osnove za pokriće sopstvenih proustaških akcija. Preba- civanje pitanja na ideološku oblast, prema tome, niije uopšte imalo osnova, jer klerici nisu progonjeni na toj bazi, već za konkretno in- kriminisana krivična dela kojima se ugrožavalo državno i društveno uređenje.

Katolička crkva ustala je protiv agrarne reforme vezujući je za svoj materijalni opstanak. Prividno se nije ustajalo protiv agrarne reforme kao mere, ali je traženo izuzimanje crkvenih poseda. Pi- tanje je i ovde povezivano za uređenje odnosa sa Svetom stolicom. S jeseni 1945. počelo je i izlučivanje zemljišta pojedinih župa u na- meri da se stvore novi subjekti i tako onemogući sprovođenje zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji. Mada su ova zemljišta predstavljala izvor prihoda za katoličku crkvu, ona nisu biila i jedino sredstvo za njenu egzistenciju. Potencirajući pitanje ekonomskog gubitka i vezujući ga za mogućnost obavljanja verskog poziva, episkopat je ponovo zaoštravao odnose, s tim što je kriza u tim odnosima izbila svom snagom u vreme objavljivanja Pastirskog pisma od 20. septembra 1945.

Septembarsko Pastirsko pismo predstavlja najotvoreniji ko- lektivni istup rimokatoličkog episkopata u predizbornoj situacigi. Njegova sadržina i intencije su, po našoj analizi, prevratničkog karaktera. Zajedno sa Demokratijom i drugim subverzivnim materi- jalima koje su ostaci poražene buržoazije širili u predizbornoj kampanji, ono se javljalo kao najsnažnije propagandno sredstvo protiv narodne vlasti. Trenutak za objavljivanje Pisma nije takođe slučajno izabran. Prediizborna situacija je bila najpogodnije vreme da se za- oštre odnosi i aktiviraju sve one snage koje su bile protivne smiri- vanju prilika i njihovoj normalizaciji. Akcije „križara“ pokazuju da je Poslanica bila sračunati znak i za oživljavanje njihove terori- stičke delatnosti.

Rimokatolički episkopat je u načelu zauzeo negativan stav i prema odvajanju crkve od države, uslovljavajući svoj pristanak maksimalnim koncesijama koje su u praksi značile ukidanje toga načela. Dok su pojedine manifestacije predstavnika rimokatoličkog klera bile usmerene da onemoguće načelno i praktično usvajanje tog principa, vernici su podržali tu meru kao savremeno i napredno rešenje. Branko PETRANOVIĆ

ACTIVITY OF THE ROMAN CATHOLIC CLERGY DIRECTED AGAINST THE SETTLEMENT OF CONDITIONS IN YUGOSLAVIA

IN 1945-1046

S u m m a r y

Basing himself on so far unpublished sources consisting chiefly of judicial records of archbishop A. Stepinec’s trial, published documents, press articles and scarce studies dealing with this subject, the author tried 1x> show, in the present paper, the evolution of relations between the Roman Catholic church and people’s authorities in t’he period from March 1945 to October 1946. The author was interested in this problem in the first place from the aspect of the activity of the Roman Catholici clergy directed against the settlement of the state of affairs in Yugoslavia at the end of the war and in the period of the after-war stabilization of political and social organization established in the course of the revolution. Considering this problem to be t'he central point of his study, he tried to establish the causes which led the Roman Catholic clergy to take a hostile attitude towards the people’s authorities, to present various aspects of this activity and to discover the political background of its action. Though the aut’hor did not spare pains to evaluate from every point of view all these moments — the lack of sources and the complex character of the problem itself frustrated his efforts to give full extent to his invest-igations.

The results of his researches led the author to the conclusion that the Roman Cat’holic clergy in the above mentioned period was unwilling to co- operate with people’s authorities, being unable to get rid of its connections with the fascist system and quisling formations created in the course of the w ar and the occupation on onehand and because it did not want to get recon- ciled with the new social organization on the other. A part of the Roman Catholic .clergy in Croatia found it particularly difficult to give up its ustaši past.:A very important influence upon the orientation of the clergy against the people’s : authorities was exerted — after t’he liberation — by the archbishop Stepinec, whose pro.ustaši activity. during the existence of the Independent State of Croatia has been clearly shown ,by the existing documentary evidence. The Roman Catholic clergy does not consider the existing order in Yugoslavia as a lasting one. The author quoted in his paper all those factors which formed in the majority of influential clergy the idea of the provisional character of the positive political order. The abstention itself of Roman Catholic clergymen from cooperating with people’s authorities under pretence that the Church is completely disenterested in politics, represented, according to author’s in- vestigations, merely a screen permitting them to exert a hostile activity contrary to the law s in force. In contrast with this feinted abstinency from

BIMOKATOLIČKI KLER PROTIV SREĐIVANJA PRILIKA U JUGOSLAVIJI — 3 1 3

politics, t'he Catholic clergymen sowed throughout this period the distrust towards the people’s authorities and disseminated the belief of their ephemerai character. On the other hand, the representatives of the Roman Catholic church, in their negotiations with the representatives of t'he State, made maxima claims as a prerequisite condition for the settlement of their mutual relations, claims which, in fact, meant a demand for establishing “a State in the State“ and a complete denial of social and political changes effected in the course of the revolution. Putting in such claims has been motivated by the necessity of religious freedom and free exercise of spiritual functions of the Church which has been, according to Catholic propaganda, consciously and intentionally endangered “by materialistic forces“. The most subversive form of activity of the Roman Catholic clergy, directed against the people’s authorities refers to rallying đispersed small groups of ustaši, establishing connections with them and supplying them with material aid in an organized manner, these groups acting, under t'he cessation of military operations, under the name of “križari" (crusaders). This aspect of the Roman Catholic clergy’s activity has been treated in the present paper by using the published sources, for the most part materials from trials.

Making use of a part of som e so far unknown sources, the author set forth the opposition offered by the representatives of the Roman Catholic church to the carrying out of agrarian reform on church estates. This measure, in the same way as some other social and economic measures taken by people’s authorities, has been interpreted by the Roman Catholic propaganda as an attempt to endanger the material existence of the Church, preventing the clergymen from performing their religious vocation, humiliation of its representatives.

The author dwelt particularly upon the activity of t'he Roman Catholic Church and its representatives on the eve of the election for the Constituent Assembly as w ell as upon the circumstances in which the Pastoral epistle of September 20, 1945, has been issued. According to the author’s opinion, this Epistle represents the most undisguiseđ manifestation of t'he rests of interior counterrevolutionary forces against the new order. The pre-election situation has been intentionally utilized for this attack, because the final purpose of the authors of the Epistle was to provoke a political crisis and to activate all those interior and exterior forces which were opposed to the settlement of the conditions in Yugoslavia and to their post-war normalization.

In this complex whole of relations between t'he Roman Catholic Church and the people’s authorities, the representatives of the Church laid weight on the protection of clergymen against persecutions and on the rescuing of the Church as an institution from being done away, though the attitude of t'he people’s authorities in this matter has been clearly defined by the ideology itself of dominant forces. Religion as a social phenomenon and the church as a religious institution, formed under determined historical conditions, cannot be suppressed by decrees or by force of administrative orders. Such conceptions have been expressed also in the first Yugoslav Constitution w'hich proclaimed separation between the Church and the State as well as between the Church and school and every opposition offered to such a solution was directed towards frustrating the adoption of this principle, both in theory and in practice.

Втапко Petranović

Documents

Aktivnost rimokatoličkog klera protiv sređivanja prilika u ... · Viktora Novaka (Magnum crimen, Zagreb, 1948) i Симе Симића (Ватикан против Југославије,