Embed Size (px)
Citation preview
Sadržaj
Sadržaj 1,2
Pojam i osnovne karakteristike 3
Pravna priroda 3
Privredni značaj 4
Osnovni kapital 4
Akcije 5
Osnivanje akcionarskog društva 6
Opšta pravila 6
Simultano osnivanje 8
Sukcesivno osnivanje 8
Pojam, karakteristike i pravna priroda članstva akcionara 8
Prava i obaveze akcionara 9
Organi društva 10
Imovinski odnosi 11
Princip odrianja vrednosti osnovnog kapitala 11
Mogućnost i pribavljanja kapitala 11
Pribavljanje kapitala od trećih lica (strano finansiranje) 11
Pribavljanje kapitala iz sopstvenih izvora (sopstveno finansiranje) 11
Dobrovoljne uplate akcionara radi sticanjaprioritetnih prava 12
Povećanje osnovnog kapitala 12
Efektivno povećanje osnovnog kapitala (povećanje osnovnog kapitala novim ulozima) 12
Nominalno povećanje osnovnog kapitala (povećanje osnovnog kapitala iz sredstava društva) 13
Smanjenje osnovnog kapitala 15
- 1 -
Pojam i razlozi postojanja 15
Načini smanjenja osnovnog kapitala 16
Smanjenje povlačenjem akcija (amortizacija) 17
Istovremeno smanjenje ipovećanje osnovnog kapitala 17
Godišnji bilans, dobit i gubitak 18
Literatura 19
- 2 -
Pojam i osnovne karakteristike
U ZPD se akcionarsko društvo deimiše kao privredno društvo koje osniva jedno ili više pravnih i/ili fizičkih lica u svojstvu akcionara radi obavljanja određene delatnosti, pod zajedničkim poslovnim imenom, čiji je osnovni kapital utvrđen i podeljen na akcije.Akcionarsko društvo bi se, međutim, potpunije moglo definisati i kao društvo sa sopstvenim pravnim subjektivitetom i osnovnim kapitalom podeljenim na akcije utvrđene nominalne vrednosti, koje za svoje obaveze odgovara isključivo sopstvenom imovinom.Najvažnije karakteristike akcionarskog društva proizlaze već iz njegovog pojma. Pre svega, akcionarsko draštvo je samostalno pravno lice, koje je potpuno odvojeno od pravnog subjektiviteta svojih članova. Ovakav karakter akcionarska društva imaju ne samo u našem već i u svim drugim pravima. Po svome karakteru akcionarsko društvo je udruženje. Ono ima članove, ali članovi nisu međusobno vezani, kao što je to slučaj kod društava lica. Pre bi se moglo reći da se članovi (akcionari) vezuju za društvo kao takvo, a ne za druge članove.Pošto se radi o društvu sa samostalnim pravnim subjektivitetom, članovi društva imaju samo članska prava tj. prava koja proizlaze iz akcije kao članstva. Imovina društva je pot-puno odvojena od imovine svakog akcionara. Novčane i druge vrednosti (stvari i prava) unete u društvo pri sticanju akcije ostaju trajno u imovini akcionarskog društva, a akcionar stiče akciju i prava koja iz akcije, kao članstva, proizlaze.Srazmerno vrednosti akcija koje poseduje, svaki akcionar učestvuje u upravljanju društvom i učešću u njegovoj dobiti, kao i u nekim drugim pravima (pravo na učešće u podeli likvidacionog ostatka društva i dr). Neka prava, kao npr. pravo na informisanje, akcionar ima nezavisno od vrednosti akcija koje poseduje.Iz potpune pravne i imovinske odvojenosti društva i akcionara proizilazi i pravilo da za obaveze društva odgovara isključivo ono samo, celokupnom imovinom. Akcionari ne odgovaraju za obaveze društva.
Pravna priroda
Akcionarsko draštvo je po svojoj pravnoj prirodi udruženje, a ne društvo u užem smislu te reči. U pitanju je korporacijski organizovana zajednica lica, koja je nezavisna od promene članova, osnovana radi ostvarivanja jedinstveno utvrđenog cilja. Članovi uspostavljaju odnos sa akcionarskim društvom, kao pravnim licem i to je glavni odnos u društvu, dok su međusobni odnosi članovi nebitni. Cilj društva nije zajednički cilj članova, već jedinstveno utvrđeni cilj, pa interes društva može biti i nešto drugo od zajedničkih interesa članova. Kao korporacijski organizovana zajednica lica akcionarsko draštvo se zasniva na većinskom odlučivanju i na tzv. «stranom upravljanju» društvom, jer upravu najčešće ne čine članovi već je ona prepuštena trećim licima. Po svojim karakteristikama akcionarsko društvo je tipično društvo kapitala i ima sve karakteristike društva kapitala opisane ranije u opštem delu.Akcionarsko društvo može biti zatvoreno i otvoreno. Ako u osnivačkom aktu nije navedena vrsta akcionarskog društva, akcionarsko društvo je otvoreno.Zatvoreno akcionarsko društvo je društvo čije se akcije izdaju samo njegovim osnivačima ili ograničenom broju drugih lica. Zatvoreno akcionarsko društvo može imati najviše 100 akcionara. Zatvoreno društvo ne može vršiti upis akcija javnom ponudom ili na drugi način nuditi svoje akcije javnim putem. Zatvoreno akcionarsko društvo može postati otvoreno društvo, odnosno otvoreno akcionarsko društvo može postati zatvoreno akcionarsko draštvo, u skladu sa zakonom. Pretvaranje zatvorenog akcionarskog društva u otvoreno društvo, odnosno otvorenog akcionarskog društva u zatvoreno akcionarsko društvo, vrši se izmenom osnivač-kog akta i ne smatra se promenom pravne forme privrednog društva. Osnivački akt ili statut zatvorenog akcionarskog društva mogu odrediti ograničenja na prenos akcija društva. Ako osnivačkim aktom ili statutom
- 3 -
zatvorenog akcionarskog društva nisu određena ograničenja u prenosu akcija, smatra se da se akcije društva mogu slobodno prenositi.Akcionarsko društvo se smatra otvorenim ako osnivači učine javni poziv za upis i uplatu akcija u vreme osnivanja društva, odnosno ako takav poziv učini društvo nakon osnivanja. Javni poziv se vrši javnom ponudom i prospektom u skladu sa zakonom. Otvoreno akcionarsko društvo može biti kotirano i nekotirano u skladu sa zakonom kojim se uređuje tržište hartija od vrednosti. Otvoreno akcionarsko društvo ne može ograničiti prenos akcija trećim licima. Osnivači koji osnivaju akcionarsko društvo javnim putem obavezni su, u slučaju uspele emisije, da sazovu i održe osnivačku skupštinu u roku od 60 dana od dana isteka roka za upis akcija utvrđenog u javnoj ponudi i prospektu. Na osnivačkoj skupštini svaka obična akcija daje pravo na jedan glas. Osnivačka skupština donosi odluke većinom glasova akcionara sa običnim akcijama, ako zakonom ili osnivačkim aktom i u skladu s njim javnom ponudom i prospektom nije određen veći broj glasova.
Privredni značaj
Akcionarska društva su nastala tek u modernom dobu, kada se nove ekonomske potrebe u privredi nisu vise mogle zadovoljavati kroz udruživanje trgovaca u trgovačka društva s ciljem da se pod istom firmom obavljaju zajedničke delatnosti. Te nove potrebe su bile višestuke, od potreba koncentracije kapitala za veće investicione poduhvate i masovniju produkciju robe, preko potreba brojnih fizičkih i pravnih lica za plasmanom slobodnih sredstava u privredu bez obaveze obavljanja delatnosti i preuzimanja odgovornosti za poslovanje, do potreba odvajanja stručnih funkcija upravljanja i rukovodenja privrednim društvima od svojinskog učešća odnosno članskog odnosa u njima. Sa stanovišta društva ovakva forma mobilizacije kapitala u privredne svrhe je izuzetno značajna jer omogućava prikupljanje i mnogih malih ušteđevina miliona pojedinaca koji nemaju ni mogućnosti ni sposobnosti za samostalno obavljanje privredne delatnosti, pa bi ovaka sredstva po pravilu bila imobilisana, ili bi bila usmerena u potrošnju. Akcionarska draštva su bila pravni odgovor na ovakve ekonomske potrebe.Akcionarska društva imaju u savremenim privredama veliki značaj. Zbog svojih karakteristika, pre svega zbog mogućnosti koje pružaju u prikupljanju manjih.uloga, uz ograničenje rizika ulagača na vrednost uloga, akcionarska društva se javljaju kao veoma pogodna forma za najšire prikupljanje slobodnog kapitala na tržištu, kako krupnog, tako i onog manje vrednosti. Akcionarska društva su zbog takvih svojstava odigrala veliku ulogu u procesu koncentracije kapitala i izvođenju velikih investicionih poduhvata. Danas se ova društva redovno javljaju kao velika privredna (trgovačka) društva, sa velikim kapitalom i razgranatim poslovnim aktivnostima.
Osnovni kapital
Osnovni kapital je u novčanom obliku izražena vrednost svih uloga akcionara u društvu. Pošto se osnovni kapital obrazuje spajanjem svih uloga (u novcu, stvarima i pravima) to se on, po svojoj nominalnoj vrednosti, poklapa sa zbirom nominalnih vrednosti svih akcija jednog akcionarskog društva. Zbog toga se i kaže da osnovu svakog akcionarskog društva čini osnovni kapital podeljen na akcije.Osnovni kapital treba razlikovati od imovine draštva. Jednom fiksirana, nominalna vred-nost osnovnog kapitala se ne menja, izuzev u posebnim postupcima njegovog povećanja ili smanjenja. Vrednost imovine (ukupnog kapitala) društva je, međutim, podložna stalnim promenama. Ako društvo dobro posluje, vrednost imovine znatno premašuje vrednost osnovnog kapitala i može se stalno uvećavati bez povećanja osnovnog kapitala, što za posledicu ima i veliki porast tržišne vrednosti akcija. Suprotno tome, pri lošem poslovanju društva, vrednost imovine može čak da padne ispod vrednosti osnovnog kapitala, a
- 4 -
tržišna vrednost akcija ispod njihovih nominalnih vrednosti. U praksi se, vrednost osnov-nog kapitala i imovine akcionarskog društva poklapaju samo pri osnivanju društva (i to pod uslovom da se akcije prodaju po njihovoj nominalnoj vrednosti), a sasvim izuzetno, sticanjem slučajnih okolnosti, i kasnije tokom poslovanja društva.Smisao postojanja osnovnog kapitala akcionarskog društva je trojak. S jedne strane, osnovni kapital predstavlja početnu imovinu za poslovanje društva. S druge strane, preko učešća svakog akcionara u osnovnorn kapitalu društva, utvrđuju se međusobni odnosi između njih u pogledu svojine na društvu i uživanja odgovarajućih prava. Konačno, s treće strane, postojanje osnovnog kapitala pruža elementarnu sigurnost poveriocima društva. Pošto se poverioci mogu namiriti samo iz imovine društva, to se osnovni kapital javlja kao sigurna materijalna osnova za namirenje potraživanja poverilaca. Vrednost osnovnog kapitala utvrđuju osnivači društva, aktom o njegovom osnivanju. U mnogim pravima je, medutim, zakonom propisana minimalna vrednost osnovnog kapitala. U ZPD je predviđeno da novčani deo osnovnog kapitala ne može biti manji od 10.000 evra dolara pri osnivanju zatvorenog akcionarskog društva, odnosno 25.000 evra pri osnivanju otvorenog akcionarskog društva.Osnovni kapital akcionarskog društva se može povećavati i snižavati. Povećanje osnov-nog kapitala se ostvaruje po posebnim zakonskim pravilima.
Akcije
Akcija je ključni element akcionarskog društva, po kome je ono i dobilo ime. Termin „akcija" se upotrebljava u tri različita, ali međusobno povezana značenja. U svom prvom značenju akcija predstavlja udeo akcionara u akcionarskom društvu, a u drugom, predstavlja članstvo akcionara, tj. ukupnost njegovih članskih prava i obaveza. U svom trećem značenju akcija predstavlja hartiju od vrednosti u kojoj su sadržana (inkorporisana) prava akcionara po osnovu udela u osnovnom kapitalu društva, odnosno prava iz članskog odnosa.Kao udeo u osnovnom kapitalu društva, akcija predstavlja određenu vrednost izraženu u novčanom obliku. Novčani izraz (iznos novca na koji glasi) akcija ima uvek, kako onda kada se udeo akcionara uplaćuje u novcu, tako i onda kada se unosi u stvarima i pravima. Visinu novčane vrednosti akcije utvrđuje akcionarsko društvo prilikom izdavanja akcija. Akcije jednog akcionarskog društva mogu glasiti na različite iznose. U nekim zemljama se utvrđuje minimalna vrednost jedne akcije ispod koje akcionarsko društvo ne može ići. U nekim zemljama mogu se izdavati i akcije koje ne glase na novčani iznos, već se u njima označava samo udeo (npr. procenat) koji ta akcija predstavlja u osnovnom kapitalu društva (tzv. kvotne i udeoničke akcije). Akcije redovno glase na okrugle sume, radi lakšeg obračunavanja i prometa. Svako akcionarsko društvo prve akcije izdaje pri svome osnivanju (osnivačke akcije). Radi povećanja osnovnog kapitala društvo može izdavati akcije i kasnije (akcije druge, treće i narednih emisija) bez ograničenja broja emisija novih akcija. Ukupna nominalna vrednost svih akcija jednog akcionarskog društva mora biti jednaka nominalnoj vrednosti osnovnog kapitala, budući da celokupan osnovni kapital društva mora biti podeljen na akcije. Akcije se pri osnivanju društva ne mogu izdavati ispod svoje nominalne vrednosti (ispod „pari") već samo po istoj ili višoj vrednosti. Nominalna vrednost akcija se poklapa sa nominalnom vrednošću osnovnog kapitala društva, ali se prometna vrednost akcija gotovo uvek razlikuje od nominalne vrednosti, a time i od nominalne vrednosti osnovnog kapitala. Prometna vrednost akcija nekog akcionarskog društva određuje se na berzi ili u drugom dopuštenom prometu na osnovu tržišnih kriterijuma, pa može biti visa ili niža od nominalne. Akcionarsko društvo može smanjiti nominalnu vrednost svojih akcija, ali ne ispod zakonom predvidenog minimalnog iznosa akcije. Po svom karakteru akcija je nedeljiva.Akcija pruža svome vlasniku - akcionara dva osnovna prava. Prvo od njih je pravo na
- 5 -
učešće u upravljanju društvom. Svaka akcija daje pravo glasa svome imaocu koje je srazmerno njenoj nominalnoj vrednosti. Izuzetno, neke vrste akcija ne daju svojim imaocima upravljačka prava, Te su prioritetne akcije bez prava glasa. Drugo pravo je pravo na učešce u dobiti društva (pravo na dividendu).U svome drugom značenju, kao članstvo akcionara, akcija predstavlja ukupnost njegovih prava i obaveza, o čemu će vise reči biti kasnije.U svome trećem značenju, kao hartija od vrednosti, akcija predstavlja pismenu ispravu kojom se utvrduje udeo akcionara u osnovnom kapitalu akcionarskog društva. Do izdavanja akcije, kao hartije od vrednosti, dolazi po upisu u registar. Prava koja akcionar ima po osnovu akcije kao članskog odnosa sadržana su u njoj kao hartiji od vrednosti. Zbog toga se prenos tih prava na druga lica može ostvariti samo prenosom akcije kao hartije od vrednosti. Svaki prenos akcija mora se upisati u knjigu akcionara, koju vodi svako akcionarsko društvo. Statutom društva se može propisati da je za prenos akcija koje se ne kotiraju na berzi potrebna saglasnost uprave društva kao uslov za prenos akcije (vinkuliranje akcija).Akcija ima vise vrsta. Uz pomenute osnivačke akcije i akcije narednih emisija, akcije mo-gu biti i privremene i stalne. Privremene akcije se izdaju pri osnivanju društva, a zamenjuju se stalnim akcijama nakon upisa društva u registar. Po načinu određivanja korisnika, akcije mogu glasiti na ime i na donosioca. Prve se prenose indosamentom, a druge običnom predajom. Po karakteru prava koja sadrže akcije mogu biti obične (redovne) i prioritetne. Obične akcije ovlašćuju svoje imaoce na upravljanje društvom, na učešće u dobiti i na deo likvidacione mase (po prestanku društva). Prioritetae akcije daju akcionarima neko posebno, privelegovano pravo, kao što su prednost kod isplata u odnosu na obične akcije, prednost kod raspodele likvidacione mase i druga prava utvrđena zakonom i statutom. Prioritetne akcije mogu biti kumulativne i participativne. Kumulativne akcije daju prioritetao pravo na isplatu kumulisanih neplaćenih dividendi pre isplate dividendi imaocima običnih akcija, a participativne akcije donose imaocu ne samo dividendu već i pravo na dodatao učešće u deobi dobiti društva.Akcije su, kao hartije od vrednosti, sastavljene iz dva dela. Prvi deo hartije predstavlja plašt koji sadrži sve bitne elemente koje akcija po zakonu mora da ima, a dragi deo je kuponski tabak koji sadrži kupone za naplatu dividende. Akcije predstavljaju najvažnije hartije od vrednosti koje se prodaju na efektnim berzama. Pa ipak, na berzama nisu u prometu akcije svih akcionarskih društava već samo akcije koje ispunjavaju posebne uslove utvrđene zakonom i statutom berze. U vanberzanskom prometu prenos akcija može biti ograničen. Prema odredbama ZOP prenos akcija na ime akcionarskog društva čije se akcije ne prodaju i ne kupuju na berzi može se statutom usloviti saglasnošću uprave (vinkulirane akcije) ili pravom preče kupovine akcionara odnosno društva.Akcija na ime koja je uništena ili nestala može biti amortizovana. U postupku amortizacije akcija se proglašava nevažećom, a umesto nje akcionaru se izdaje nova. Isto tako, oštećene akcije mogu biti zamenjene novim, a na zahtev akcionara mogu se vise akcija sjediniti u jednu, kao što se može i jedna akcija podeliti na vise novih.Društvo ne može upisivati sopstvene akcije, a može ih naknadno sticati samo u zakonom propisanim slučajevima. Jednopersonalno akcionarsko društvo ne može sopstvene akcije ni upisivati ni naknadno sticati.
Osnivanje akcionarskog društva
Opšta pravila
Osnivači akcionarskog društva mogu biti pravna i fizička lica, i to kako domaća tako i strana, pod opštim uslovima koji važe za osnivanje svih privrednih društava. Pod osnivačima se podrazumevaju samo lica koja donose osnivački akt, a ne i drugi akcionari.
- 6 -
Akcionarsko društvo se osniva donošenjem osnivačkog akta. Ako društvo osniva vise lica osnivački akt ima karakter ugovora o osnivanju, a ako se kao osnivač javlja samo jedno lice, osnivački akt ima oblik odluke o osnivanju. U oba slučaja osnivački akt mora sadržavati sve elemente propisane za obaveznu sadržinu osnivačkog akta svakog preduzeća. Pored toga, osnivački akt može imati i fakultativnu sadržinu tj. i druge odredbe od značaja za osnivanje društva o kojima su se sporazumeli osnivači. Osnivački akt je neophodan akt pri osnivanju društva, ali nakon osnivanja gubi značaj, a osnovni akt za uređivanje statusa akcionarskog društva postaje statut.Uz akt o osnivanju se u svakom akcionarskom društvu obavezno donosi i statut, kojim se detaljno uređuju status i organizacija društva, kao i pravni položaj članova društva.Postoje dva načina osnivanja akcionarskog društva i to:
a) simultano i b) sukcesivno.
Pod simultanim (istovremenim) osnivanjem podrazumeva se osnivanje akcionarskog društva koje se vrši otkupom svih akcija društva od strane njegovih osnivača i to već u trenutku osnivanja društva i bez upućivanja javnog poziva trećim licima za upis i uplatu akcija. Kod sukcesivnog (postepenog) osnivanja, naprotiv, osnivanje akcionarskog društva se vrši tako što se upućuje poziv trećim licima za upis i uplatu akcija. Akcije kod sukcesivnog osnivanja upisuju i uplaćuju kako osnivači, tako i sva zainteresovana treća lica, prema uslovima iz javnog poziva (prospekta).Pri osnivanju akcionarskog društva neophodno je da osnivači utvrde ukupnu vrednost osnovnog kapitala koji će se prikupiti upisom i uplatom akcija. Tu vrednost osnivači utvrđuju slobodno aktom o osnivanju, ali pri tome moraju poštovati zakonom propisanu najnižu vrednost novčanog dela osnovnog kapitala. Naš ZOP predvida da novčani deo osnovnog kapitala akcionarskog društva koje se osniva mora iznositi najmanje 10.000 SAD dolara, ako se osniva simultanim postupkom, odnosno 20.000 SAD dolara ako se osniva sukcesivnim postupkom, u dinarskoj protiv vrednosti po kursu na dan uplate, nezavisno od toga kolika je vrednost uloga u stvarima i pravima.Kako se ukupna vrednost osnovnog kapitala akcionarskog društva deli na akcije. to vred-nost svih akcija društva mora biti identična sa vrednošću osnovnog kapitala. To je tzv. gvozdeno pravilo akcionarskog društva. Zbog toga se akcije pri osnivanju akcionarskog društva ne mogu izdavati ni prodavati ispod svoje nominalne vrednosti, jer se u suprotnom ne bi prikupila sredstva koja u realnoj vrednosti odgovaraju vrednosti osnovnog kapitala.Zakonom se mogu propisati i minimalni ulozi pojedinih akcionara, kao i minimalna vred-nost akcija. Vrednost akcija se, inače, po pravilu, određuje tako da bude deljiva brojem 10, kako zbog njihovog evidentiranja, knjiženja i prometa, tako i zbog uporedivosti akcija različite nominalne vrednosti istog akcionarskog društva. Vrednost akcija se, takođe, uvek utvrđuje na okrugle iznose.Akcionari stiču akcije po osnovu unošenja u društvo uloga koji je jednak nominalnoj vred-nosti akcija koje kupuju. Ulozi mogu biti u novcu, što je najčešći slučaj, ali i u stvarima i pravima. Ulog akcionara kod otvorenog akcionarskog draštva, međutim, nikada ne može biti izražen u radu ili u uslugama pruženim društvu, to je dopušteno samo kod zatvorenog akcionarskog društva. Ako se deo uloga akcionara sastoji u stvarima i pravima radi se o tzv. kvalifikovanom (ili rizičnom) osnivanju akcionarskog društva, za koje u uporednom pravu redovno postoje posebna pravila. Kvalifikovanim osnivanjem se, pored toga, smatra i svako osnivanje akcionarskog društva pri kome se nekim akcionarima obezbeđuju posebne pogodnosti, kao i kada im se priznaje pravo na posebno obeštećenje ili nagradu za osnivanje društva. Ulozi u stvarima i pravima smatraju se rizičnim zbog toga što se nerealno visokim procenjivanjem njihove vrednosti može umanjiti realna vrednost osnovnog kapitala društva, čime se mogu oštetiti ne samo drugi akcionari (koji su svoje uloge uneli u novcu) već i poverioci takvog draštva. Zbog toga se
- 7 -
u zakonima obično predviđa da vrednost uloga u stvarima i pravima obavezno procenjuje ovlašćeni procenjivač. Inače, stvari koje čine predmet uloga mogu biti kako pokretne, tako i nepokretne (objekti, zemljište) a prava mogu biti obligaciona (potraživanja) i druga (patenti, licence i dr.). Ulaganje stvari u prava vrši se, u skladu sa njihovom prirodom, prenosom prava (prava svojine i drugih prava) odnosno pravnim i faktičkim stavljanjem stvari na raspolaganje društvu. Troškove osnivanja akcionarskog društva akcionari snose srazmerno vrednosti svojih uloga, ali osnivači mogu od društva zahtevati naknadu stvarnih troškova osnivanja.
Simultano osnivanje
Za simultano osnivanje je karakteristično da u trenutku osnivanja društva osnivači sami upisuju i uplaćuju sve akcije, bez upućivanja javnog poziva trećim licima za upis i uplatu akcija. Treća lica, dakle, nemaju ni mogućnost da kupe osnivačke akcije društva (već sa-mo, eventualno, akcije iz narednih emisija). Simultani način osnivanja društva predstavlja trag personalnosti u akcionarskom društvu, jer osnivači zatvaraju krug akcionara izmedu sebe. Ovakav postupak osnivanja je pogodan kada osnivači ne žele treća lica za članove društva, bar ne u trenutku osnivanja, zbog međusobnog poznavanja i poverenja, kao i zbog drugih ličnih svojstava osnivača (npr. zbog posebne stručnosti). Kako je, međutim, krug akcionara sveden na osnivače, to simultani način osnivanja nije pogodan za prikupljanje velikog kapitala, osim ako su sami osnivači preduzeća sa velikim kapitalom.
Sukcesivno osnivanje
Suština ovog načina osnivanja sastoji se u upućivanju javnog poziva za upis i uplatu akcija trećim licima. Ovaj poziv se javno publikuje i upućuje neodređenom broju lica. Osnivači zaključuju ugovor o osnivanju i istovremeno tim ugovorom upisuju jedan broj akcija, dok za preostale akcije upućuju javni poziv zainteresovanim licima da ih upišu. Pod uslovima iz poziva akcije upisuju sva zainteresovana treća lica, ali i sami osnivači, ako naknadno odluče da upišu dodatne akcije. Sukcesivni način osnivanja je pogodan za prikupljanje većeg slobodnog kapitala na tržištu i koristi se uvek kada osnivači nisu posebno zainteresovani da budu jedini akcionari društva pri njegovom osnivanju. Kod ovog načina osnivanja obavezno se saziva osnivačka skupština akcionara.Na osnovu prospekta zainteresova lica upisuju akcije na taj način što potpisuju izjavu o upisu akcija, koja se zove upisnica. Po svojoj pravnoj prirodi upisnica predstavlja ponudu za zaključenje ugovora o upisu i uplati akcija, odnosno ugovora o članstvu u društvu.
Pojam, karakteristike i pravna priroda članstva akcionara
Kao tipično društvo kapitala koje je po svojoj pravnoj prirodi udruženje, akcionarsko društvo se, kao i sva druga trgovačka društva, zasniva na principu članstva. Članovi akcionarskog društva su akcionari, kao imaoci akcija. Akcionarsko društvo može imati samo jednog člana (ako se radi o jednočlanom društvu) što je retkost, ili vise članova, što je redovan slučaj, ali bez članova ne može postojati (osim izuzetno i u ograničenom vremenu). Kao kod svih udraženja, lična svojstva članova nisu bitna, a promena članova ne dovodi ni do kakvih promena u pravnom statusu akcionarskog društva.Član akcionarskog društva (akcionar) može biti svako fizičko i pravno lice. Članstvo u akcionarskom društvu stiče se sticanjem akcije (upisom i uplatom akcija pri osnivanju društva ili pri kasnijim emisijama akcija, kupovinom na berzi ili u vanberzanskom prometu, sticanjem po osnovu nasleđa, poklona i dr.) a gubi se otuđenjem akcije (prodajom, poklonom i dr.). Članstvo u društvu može prestati i isključenjem akcionara iz članstva, kada se za to steknu zakonski i statutarni uslovi. Za razliku, međutim, od društva sa ograničenom odgovornošću, istupanje člana iz društva, kao način prestanka
- 8 -
članstva u akcionarskom društvu ne postoji.Članstvo je prenosivo. Da bi akcionarsko društvo moglo da odgovori svojoj privrednoj svrsi akcija, kao članstvo, mora biti prenosivo, jer samo tako može da odigra svoju ulogu na finansijskom tržištu. Pored toga, zbog nepostojanja instituta istupanja iz akcionarskog društva prenos akcije je jedini način da akcionar svojom voljom prestane da bude clan društva i da ponovo dođe do novca koji je uložio pri sticanju akcije. S obzirom na to da je članstvo u potpunosti prenosivo, ono je i nasledivo. Članstvo u akcionarskom društvu je, međutim, nedeljivo i neotkazivo i po tome bitno različito od članstva u društvu sa ograničenom odgovornošću. Nedeljivost članstva u akcionarskom društvu znači da je članstvo jedinstveno i da se samo kao jedinstven pravni odnos može prenositi. Prenos pojedinih upravljačkih ili imovinskih članskih prava nije moguć. Nedeljivost članstva takođe znači da akcionar ne može sam smanjivati nominalnu vrednost akcije i na taj način od jednog članstva (jedne akcije) stvarati dva ili vise članstava (dve ili vise akcija manje nominalne vrednosti). Smanjenje nominalne vrednosti akcije može izvršiti samo društvo u postupku zamene akcija. Konačno, članstvo u akcionarskom društvu je i neotkazivo, član ne može istupiti iz članstva, već samo može preneti akciju kao članstvo na drugo lice. O pravnoj prirodi članstva akcionara postoje različita shvatanja. Mišljenja se uglavnom koncentrišu oko dva osnovna polazišta. Po jednom, akcija kao clanstvo je pravni odnos između akcionarskog društva i akcionara, a po drugom je subjektivno pravo akcionara. Prednost drugog shvatanja je pre svega u tome što omogućuje objašnjenje prenosivosti akcije jednostranom izjavom volje akcionara, jer on njome raspolaže kao i svakim drugim subjektivnim pravom, dok zamena jednog učesnika u pravnom odnosu podleže drugim pravnim pravilima (kad u pravnom odnosu postoje obaveze redovno je za takvu promenu potrebna saglasnost druge strane u tom odnosu). Slabost ovog shvatanja je, međutim, u tome što zanemaruje postojanje obaveza kao deo članskog odnosa pa clanstvo kao pravni odnos posmatra kao objekt na kome se konstituiše subjektivno pravo akcionara, koje je, onda, jednostrano prenosivo. Ova pravna konstrukcija ima teškoća sa objašnjenjem članstva kod akcija koje nisu u celini uplaćene (jer kod njih nesumnjivo postoji još aktuelna obaveza unošenja uloga) kao i sa drugim članskim obavezama akcionara (sporedne obaveze i eventualno obaveza lojalnosti). Zbog toga pristalice ovog shvatanja se po pravilu priklanjaju i shvatanjima po kojima je jedina prava članska obaveza akcionara obaveza unošenja uloga. U svakom slučaju, nezavisno od prihvatanja jednog ili drugog shvatanja, akcija kao clanstvo predstavlja skup prava i obaveza akcionara, nezavisno od toga da li se pored obaveze unošenja uloga prihvata postojanje i drugih obaveza akcionara.
Prava i obaveze akcionara
Svaki akcionar, kao član društva, ima određena članska prava i obaveze. Načelno, akcionari su u pravima i obavezama ravnopravni (princip jednakog tretmana akcionara), ali samo oni koji poseduju akcije iste vrste i klase i jednake nominalne vrednosti. Ukoliko to nije slučaj, obim i sadržinu prava i obaveza svakom akcionara određuju broj, vrsta i nominalna vrednost akcija koje poseduje, u skladu sa odgovarajućim odredbama zakona i statuta društva.Najvažnije upravljačko pravo koje akcionar ima po osnovu članstva je pravo na učešće u upravljanju društvom. To pravo ima svaki akcionar, osim onog koji je vlasnik akcija bez prava upravljanja (slučaj kod prioritetnih akcija). Pravo na upravljanje akcionar, pre svega, ostvaraje učešćem u radu skupštine (pravo na prisustvovanje skupštini, pravo da govori na skupštini, pravo na davanje predloga) i glasanjem u skupštini društva. Uz pravo na upravljanje akcionar ima i druga članska prava, kao što su pravo da bira i bude biran u organe društva, pravo da ostvaraje uvid u knjigu akcionara i pravo na dobijanje informacija o poslovanju draštva, kao i pravo kontrole rada organa draštva, posebno uprave. Kakav će stvarni uticaj imati neki akcionar u upravljanju društvom zavisi od broja
- 9 -
i karaktera akcija koje poseduje. Akcionari sa velikim brojem akcija, i po torn osnovu velikim brojem glasova, mogu, ponekad, kao imaoci tzv. „kontrolnog paketa akcija” odlučujuće da utiču na upravljanje društvom. Zbog toga se u nekim pravima propisuju posebna ograničenja pri sticanju većeg broja akcija, kao i dodatna pravila radi zaštite prava manjinskih akcionara.Imovinska prava akcionar ostvaruje po osnovu posedovanja akcije. Osnovno pravo svakog akcionara je pravo na dividendu, i ono se ne može akcionara uskratiti. Pravo na dividendu je pravo akcionara na učešće u alikvotnom delu (zavisno od vrednosti akcije) u podeli dobiti društva, koju skupština odredi za deobu po godišnjem obračunu. Dobit se deli srazmerno nominalnoj vrednosti akcija, a ako akcije nisu u potpunosti uplaćene, dobit se deli srazmerno izvršenoj uplati, prema vremenu uplata izvršenih u toku poslovne godine.U principu, dividende se isplaćuju iz dobiti, a izuzetno iz sredstava rezervi društva. Iz osnovnog kapitala dividende se mogu isplaćivati samo prilikom smanjivanja vrednosti osnovnog kapitala. Skupština društva može odlučiti da se dobit za određenu poslovnu godinu ne deli akcionarima, ali se pravo na dividendu akcionara ne može načelno i trajno isključiti. Pored prava na dividendu vlasnici odredenih vrsta mogu imati pravo i na dodatno učešće u dobiti (participativne akcije). Uz pravo na dividendu i drugo učešće u dobiti, akcionar ima pravo i na prioritetni upis akcija narednih emisija. Akcionar ima i pravo na realnu naknadu za dodatne usluge koje je, u skladu sa statutom, izvršio prema drušvu (sporedne činidbe). Konačno, u važna imovinska prava akcionara spada i pravo na alikvotni udeo u likvidacionoj odnosno stečajnoj masi društva pri njegovom prestanku.Uz prava, akcionar ima i odgovarajuće obaveze. Najznačajnija obaveza imovinskog karaktera je obaveza uplate odnosno unošenje uloga u stvarima i pravima. Ako akcionar zakasni sa uplatom (odn. unošenjem uloga u stvarima i pravima), može biti odgovoran društvu u skladu sa zakonom i statutom. Društvo ne može osloboditi obaveze uplate tj. unošenja uloga u stvarima i pravima ni jednog akcionara, osim u slučaju smanjivanja osnovnog kapitala. Prema odredbama ZOP akcionaru koji ni u naknadno odredenom roku ne izvrši uplatu odnosno ne unese ulog u stvarima i pravima, može biti oduzeta privremena akcija (tzv. kaduciranje akcionara, čime se on isključuje iz društva, ako nije akcionar i po drugim, već plaćenim akcijama) uz dodatnu obavezu na naknadu štete koja je na ovaj način nastala za društvo. U vezi sa obavezom uplate akcija važi pravilo da akcionar ne može svoje potraživanje prema društvu prebijati sa obavezom uplate akcija. Uz obavezu uplate akcija, akcionari mogu preuzeti i druge obaveze, kao što su obaveze na sporednu činidbu. Te obaveze su ličnog karaktera, pa je prenos akcija takvih akcionara često zabranjen ili otežan (saglasnost društva za prenos, pravo preče kupovine u korist društva i sl.). Posebne obaveze akcionara upisuju se na akcijama odnosno privremenim akcijama.Vise lica mogu biti vlasnici jedne akcije, ali se oni prema društvu javljaju kao jedan akci-onar. U tom slučaju suvlasnici akcije svoja prava vrše preko zajedničkog zastupnika (punomoćnika), a za obaveze odgovaraju solidarno.Pored prava i obaveza koje akcionari imaju po osnovu posedovanja akcija, prava i obaveze akcionari mogu sticati i po osnovu zaključivanja ugovora sa društvom. Za te poslove, posebno kreditne, uz opšte obligacione propise, najčešće važe i dodatni propisi akcionarskog prava.
Organi društva
Svako akcionarsko draštvo ima skupštinu koju cine akcionari. Otvoreno akcionarsko društvo pored toga ima i upravni odbor, a zatvoreno direktora ili upravni odbor. Otvoreno akcionarsko društvo ima pored toga i izvršni odbor, čije članove bira upravni odbor. Osnivačkim aktom ili statutom otvorenog akcionarskog društva može se odrediti, a kod kotiranog akcionarskog društva mora se odrediti, da društvo ima internog revizora,
- 10 -
nadzorni odbor ili odbor revizora. Nadzorni odbor je obavezan organ u akcionarskim društvima koja obavljaju delarnost za koju je to propisano posebnim zakonom. Osnivačkim aktom ili statutom zatvorenog akcionarskog društva može se odrediti da društvo ima internog revizora ili odbor revizora.
Imovinski odnosi
Princip odrianja vrednosti osnovnog kapitala
Princip održanja vrednosti osnovnog kapitala jejedan od osnovnih principa na koj ma se zasniva akcionarsko društvo. Zbog značaja i njegovih funkcija u akcionarskom društvu, osnovni kapital se može smanjivati ili povećavati samo u zakonom uredenim postupcima povećanja i smanjenja osnovnog kapitala. Izvan tih postupaka osnovni kapital uvek ostaje isti, nezavisno od kretanja vrednosti imovine društva.Pored toga važno je zakonsko pravilo da se medusobni odnosi akcionara u pogledu učešća u upravljanju i u strukturi osnovnog kapitala mogu menjati samo primenom utvrđenih pravila o povećanju, odnosno smanjenju osnovnog kapitala.Radi zaštite vrednosti osnovnog kapitala zakonom je predviđeno pravilo da se dividende, posebne naknade i nagrade ne mogu isplaćivati na teret osnovnog kapitala.
Mogućnost i pribavljanja kapitala
Kada akcionarsko društvo ima potrebu za dodatnim kapitalom, ono tu potrebu može zadovoljiti u osnovi na dva načina.Prvi način je da se sredstva pribave od trećih lica kroz tzv. strano finansiranje, a drugi način je da se pribavi iz sopstvenih izvora, kroz tzv. sopstveno finansiranje.
Pribavljanje kapitala od trećih lica (strano finansiranje)
Od trećih lica društvo može pribaviti potreban kapital za poslovanje na dva osnovna načina.Pre svega, društvo može potrebna sredstva kroz strano finansiranje pribaviti, uzimanjem kredita od banaka i drugih finansijskih organizacija, pod uslovima koji važe na kreditnom tržištu.Druga mogućnost pribavljanja kapitala kroz strano finansiranje se sastoji u izdavanju obveznica koje društvo emituje i prodaje zainteresovanim licima na tržištu.Za oba načina stranog finansiranja je karakteristično da se osnovni kapital društva ne povećava, pa ne nastaju ni nove akcije, odnosno nova članstva u društvu. Kapital koji je društvo na ovaj način steklo je pribavljen sa obavezom vraćanja, uz plaćanje određene naknade za njegovo korišćenje. U prvom slučaju to je kamata po kreditu (i eventualni drugi troškovi koji opterećuju draštvo kao korisnika kredita) a u drugom slučaju je to fiksna kamata koju društvo, kao emitent, plaća vlasnicima obveznica. Ako umesto običnih, društvo izda zamenjive obveznice, tj. obveznice koje vlasnik može zameniti u akcije, u pitanju je finansiranje koje može biti i strano i sopstveno, zavisno od toga da li će imaoci obveznica koristiti pravo na zamenu obveznica za akcije ili ne.
Pribavljanje kapitala iz sopstvenih izvora (sopstveno finansiranje)
Za razliku od stranog fmansiranja, kod sopstvenog fmansiranja društvo potrebna sredstva pribavlja trajno, bez obaveze vraćanja. Pri tome pribavljena sredstva mogu ulaziti samo u opštu imovinu društva (u rezerve društva) kao kod dobrovoljnih uplata akcionara radi sticanja prioritetnih prava po njihovim već postojećim akcijama, a mogu ulaziti i u osnovni kapital društva, povećavajući njegovu nominalnu vrednost, kao što je to slučaj kod različitih postupaka povećanja osnovnog kapitala.
- 11 -
Dobrovoljne uplate akcionara radi sticanjaprioritetnih prava
Prvi oblik sopstvenog fmansiranja je pribavljanje dodatnih sredstava od postojećih akcio-nara na osnovu novih, nepovratnih uplata. Kako, međutim, dopunske uplate kod akcio-narskog društva ne postoje, nove uplate akcionara su moguće samo kao dobrovoljne.Da bi akcionari uopšte bili stimulisani na nove nepovratne uplate, njima se torn prilikom, po pravilu, priznaju prioritetna prava koja do tada nisu imali, tj. pravo na prioritetnu divi -dendu i pravo na prioritetno namirenje iz ostatka likvidacione mase društva. To znači da se na osnovu novih uplata postojeće obične akcije akcionarima pretvaraju u prioritetne akcije. Ovo pretvaranje se vrši u postupku zamene akcija.Pravo da kroz nove nepovratne uplate steknu prioritetna prava po osnovu svojih akcija mora svim akcionarima biti priznato, na osnovu principa jednakog tretmana akcionara u društvu.Kod ovakvih uplata osnovni kapital društva se ne povećava, pa ne nastaju ni nove akcije. Sredstva uneta po osnovu ovih uplata u društvo ulaze u rezerve društva, povećavajući vrednost ukupne imovine društva.
Povećanje osnovnog kapitala
Drugi oblik sopstvenog fmansiranja je povećanje osnovnog kapitala društva. Dok se kod dobrovoljnih novih uplata povećava samo vrednost ukupne imovine akcionarskog društva, ali ne i vrednost njegovog osnovnog kapitala, dotle se kod povećanja osnovnog kapitala upravo vrednost tog kapitala povećava, i na toj osnovi, a za vrednost povećanja, nastaju nove akcije.Povećanje osnovnog kapitala je najznačajniji oblik pribavljanja dodatnog kapitala akcionarskog društva.Povećanje osnovnog kapitala je oblik pribavljanja dodatnog kapitala koji je detaljno uređen zakonom i može se izvršiti samo u zakonom propisanom postupku.S obzirom na činjenicu da li se povećanje osnovnog kapital vrši uplatom (unošenjem) novih uloga ili se osnovni kapital povećava iz sredstava samog društva, razlikujemo efektivno i nominalno povećanje osnovnog kapitala.
Efektivno povećanje osnovnog kapitala (povećanje osnovnog kapitala novim ulozima)
Najvažniji način povećanja osnovnog kapitala akcionarskog društva je povećanje uplatom ili unošenjem novih uloga. Pošto na ovaj način društvu pritiču nova sredstva koja do tada nisu bila njegova, ovakvo povećanje se naziva efektivnim povećanjem osnovnog kapitala, za razliku od tzv. nominalnog povećanja, kod kojeg društvo ne stiče nikakva dodatna sredstva, već se osnovni kapital povećava iz već postojećih sredstava samog društva, bilansno-tehničkim prebacivanjem sredstava rezervi u osnovni kapital društva.Pojam i shodna primena pravila - Pri redovnom povećanju osnovnog kapitala emituju se nove akcije koje postojeći akcionari ili draga lica upisuju i na osnovu toga uplaćuju odno-sno unose uloge u novcu, strvarima i pravima. Zbog toga se svako efektivno povećanje osnovnog kapitala kvalifikuje i kao delimično novo osnivanje društva, pa se shodno primenjuju mnoga pravila koja važe za upis akcija i unošenje uloga pri osnivanju akcionarskog društva. Tako, ako su ulozi nenovčanog karaktera, primenjuju se pravila koja važe za unošenje takvih uloga pri osnivanju društva, uključujući i pravilo o obaveznoj proceni vrednosti takvih uloga od strane ovlašćenih procenjivača. Isto tako zakonske odredbe o javnom pozivu za upis i uplatu akcija, uplati i unošenju uloga, upisnicima, proceni nenovčanih uloga, izveštaju o ulozima u stvarima i pravima, višku upisanih akcija, neuspelom upisu, raspolaganju uplatama, lišenju prava iz akcija, zabrani oslobađanja plaćanja i zabrani vraćanja uloga i odgovornosti, kao i o upisu u sudski registar shodno se primenjuju i na povećanje osnovnog kapitala.
- 12 -
Nominalno povećanje osnovnog kapitala (povećanje osnovnog kapitala iz sredstava društva)
Pojam i razlozi postojanja - Za razliku od efektivnog povećanja osnovnog kapitala kod kojeg društvo stiče nova sredstva na osnovu novih uloga spolja, čime uvećava svoju imovinu za vrednost tog povećanja, kod nominalnog povećanja osnovnog kapitala se sredstva društva, njegova imovina, ne povećavaju već se samo menja struktura već postojećeg kapitala u društvu. To se čini na taj način što se sredstva iz fonda rezervi prenose u osnovni kapital, čime se njihova namena menja. Na taj način se ova sredstva trajno vezuju za društvo i povećavaju njegovu kreditnu sposobnost.Do povećanja osnovnog kapitala obično dolazi onda kada je društvo “podkapitalizovano”. Naime, dosta često se u praksi dešava da se vodi restriktivna politika dividendi i da se sredstva rezervi svake godine uvećavaju, preko iznosa obavnih rezervi, radi uvećavanja obima poslovanja društva. Na taj način imovina društva se može stalno uvećavati pa može po vrednosti biti višestruko veća od vrednosti osnovnog kapitala, tj. nastaje stanje “podkapitalizacije” društva.S druge strane može biti iz različitih razloga poželjno da se ovakav debalans odstrani ili ublaži. Jedan razlog je već pomenuto povećavanje kreditne sposobnosti društva. Drugi razlog može biti da se u budućim godišnjim obračunima iskazuje manja dobit, zbog povećanja osnovnog kapitala, čija se vrednost nalazi na strani pasive društva. Ovaj razlog može biti naročito značajan ako su poreska opterećenja dobiti i dividendi prevelika. Konačno, razlog može biti i želja da se na ovaj način poveća ukupan broj akcija društva da bi akcionari mogli u većoj disperziji njima svojinski raspolagati.Izvori sredstava - U našem pravu osnovni kapital se može povećati pretvaranjem raspoložiih rezervi i neraspoređene dobiti u osnovni kapital. Rezerve akcionarskog draštva, ali samo u delu koji premašuje obavezne rezerve (tj. desetinu osnovnog kapitala ili statutom utvrđen veći deo) kao i neraspoređena dobit, mogu se pretvoriti u osnovni kapital. Drugim rečima rečeno, sredstva obaveznih rezervi se ne mogu koristiti za nominalno povećanje osnovnog kapitala. Isto pravilo bi moralo važiti i za deo dobiti koja se mora uneti u obavezne rezerve ako one još nisu dostigle zakonom ili statutom utvrđenu vrednost. Izuzetno, ni fakultativne rezerve akcionarskog društva kao ni neraspoređena dobit za koju ne postoji obaveza unošenja u sredstva rezervi se ne mogu pretvoriti u osnovni kapital, ako društvo ima gubitak. U nekim drugim pravima, kao npr. u nemačkom, za nominalno povećanje osnovnog kapitala se mogu koristiti samo sredstva rezervi, ali ne i nerasporedena dobit. Naime, dobit pri usvajanju godišnjeg obračuna ne može ostati nerasporedena već mora dobiti svoju na-menu, pa se mora najpre uneti u sredstva rezervi, a zatim, u obliku sredstava rezervi, u naknadnom postupku koristiti za nominalno povećanje osnovnog kapitala.Odluka o povećanju i upis u registar - Odluku o nominalnom povećavanju osnovnog ka-pitala donosi skupština društva. Ona tu odluku može doneti posle usvajanja računovodstvenih iskaza za prethodnu godinu. Odluka o povećanju osnovnog kapitala se mora upisati u sudski registar. Uz prijavu za upis prilažu se bilans stanja na osnovu kog je kapital povećan, s mišljenjem revizora, i poslednji godišnji bilans uspeha. Pored toga neophodno je da se podnese i potvrda uprave društva da od dana usvajanja bilansa do dana podnošenja prijave nije došlo do smanjenja imovine koje bi sprečavalo povećanje osnovnog kapitala, odnosno do povrede prava akcionara.Odluku o povećanju osnovnog kapitala sud može upisati u registar samo ako od sastavljanja računovodstvenog iskaza na kome se zasniva povećanje kapitala do podnošenja prijave nije proteklo više od šest meseci. Pri upisu u registar se mora navesti da je kapital povećan iz rezervi, odnosno nerasporedene dobiti akcionarskog društva.Upis odluke o povećanju u sudski registar ima konstitutivno dejstvo, što znači da je povećanje osnovnog kapitala punovažno tek od dana upisa. Povećanje osnovnog kapitala se, inače, objavljuje u službenom listu, u roku od 15 dana od dana upisa u
- 13 -
registar.S obzirom da kod nominalnog povećanja osnovnog kapitala nema unošenja spoljnih uloga, danom punovažnosti odluke o povećanju osnovnog kapitala smatra se da su nove akcije koje tim povećanjem nastaju uplaćene u potpunosti.Dejstvo povećanja - S punovažnošću odluke o nominalnom povećanju osnovnog kapitala postojećim akcionarima pripadaju nove akcije srazmerno nominalnoj vrednosti akcija akcionarskog društva koje već imaju. Eventualna odluka skupštine donesena suprotno ovom pravilu je ništava. Ovo je putpuno razumljivo jer su sredstva fakultativnih rezervi, kao i dobit, pripadale, ekonomski posmatrano, akcionarima i pre nominalnog povećanja, budući da su se nalazile u imovini društva i time u stvarnoj i tržišnoj vrednosti njihovih akcija. Nastankom novih akcija se stvarna vrednost starih akcija smanjuje upravo za stvamu vrednost novih akcija. Nove akcije zbog toga nikako nisu gratis akcije, kako se ponekad, zbog odsustva obaveze akcionara na uplatu odnosno unošenje uloga, pogrešno označavaju.Akcionarima pripadaju nove akcije iste klase kakve su i njihove stare akcije. Za nove akcije nije potrebna saglasnost akcionara iste klase akcija.Nema zakonskih zapreka da se umesto izdavanja novih akcija u odgovarajućoj srazmeri poveća i nomalnu vrednost postojećih akcija, u postupku zamene akcija. Ipak, ukoliko neki akcionari ne bi podneli akcije na zamenu, društvo bi nominalno povećanje osnovnog kapitala moralo izvesti izdavanjem novih akcija.Takođe i vlasnici delimično uplaćenih akcija učestvuju u nominalnom povećanju osnov-nog kapitala, srazmerno nominalnoj vrednosti tih akcija. U nekim pravima, kao npr. u nemačkom, za delimično uplaćene akcije se ne mogu izdavati nove akcije, već se može samo srazmerno povećati nominalna vrednost takvih akcija.Nove akcije pripadaju postojećim akcionarima ipso facto, samom činjenicom da je došlo do nominalnog povećanja osnovnog kapitala. Zbog toga akcionarima pri nominalnom povećanju osnovnog kapitala ne stoji na raspolaganju pravo prioritetnog upisa novih akcija, kao što je to slučaj kod efektivnog povećanja, jer kod nominalnog povećanja osnovnog kapitala uopšte i nema upisa akcija. Nove akcije pripadaju akcionarima automatski, bez da je potrebno iskazivanje njihove pojedinačne volje za sticanje novih akcija i zasnivanje novih članskih odnosa.Kako se, ipak, akcionaru ne mogu nametnuti nove akcije protivno njegovoj volji, zakon sadrži određena pravila o predaji novih akcija akcionarima. Naime, posle upisa odluke o povećanju osnovnog kapitala u registar, uprava akcionarskog društva je dužna da objavi poziv akcionarima da podignu nove akcije. U pozivu se navodi iznos za koji je osnovni kapital povećan i srazmera novih i ranijih akcija, ali i upozorenje da društvo ima pravo da na trošak akcionara proda akcije koje nisu preuzete u roku od godinu dana od dana objavljivanja poziva, posle trostrukog objavljivanja upozorenja s najmanje jednomesečnim razmacima. Po isteku godine dana od dana poslednjeg objavljivanja upozorenja, akcionarsko društvo prodaje nepreuzete akcije na trošak akcionara, po zvaničnoj berzanskoj ceni, odnosno ceni na javnoj licitaciji, ako ne postoji berzanska cena.Inače, prava akcionara iz starih akcija ne smeju zbog nominalnog povećanja osnovnog kapitala biti narušena ili umanjena.Nominalno povećanje i sopstvene akcije - Kod efektivnog povećanja osnovnog kapitala društvo ne može upisivati i sticati nove akcije. Pri nominalnom povećanju osnovnog ka-pitala, međutim, društvu, kao vlasniku sopstvenih akcija, takode pripadaju nove akcije kao i drugim akcionarima, srazmerno vrednosti sopstvenih akcija. Za ravnopravno učešće sopstvenih akcija u nominalnom povećanju osnovnog kapitala nema nikakvih zapreka. Društvo ne troši nikakva sredstva za sticanje novih akcija, a sticanjem novih akcija se njegovo učešće u osnovnom kapitalu srazmerno ne povećava, već ostaje isto. Naprotiv, bez prava na nove akcije, učešće društva u osnovnom kapitalu po osnovu nominalnog povaćanja bi se smanjivalo. Pored toga i društvo, u meri vrednosti sopstvenih akcija, ekonomski posmatrano, učestvuje u sredstvima rezervi.Poreskopravni aspekti - U uporednom pravu je nominalno povećanje osnovnog kapitala dosta dugo bilo sporno, pre svega iz poreskopravnih razloga. Naime, smatralo se da prosto pretvaranje sredstava rezervi u osnovni kapital nije prihvatljivo, već da se ta
- 14 -
sredstva najpre moraju osloboditi i kroz podelu dobiti akcionarima staviti na raspolaganje, a zatim da ih akcionari uplaćuju u postupku efektivnog povećanja osnovnog kapitala. Jedino se prihvatalo da se potraživanje društva po osnovu uplate uloga moglo kompenzovati za potraživanjem akcionara po osnovu utvrdene dividende. Ovakva konstrukcija je, medutim, nužno vodila odgovarajućim poreskim opterećenjima (porez na ukupan prihod gradana za vrednost prividno isplaćene dividende) što je otežavalo primenu nominalnog povećanja osnovnog kapitla u praksi. Zbog toga je ovakav stav napušten, a prihvaćeno je stanovište da se nominalnim povećanjem osnovni kapital povećava samo sredstvima koja su već sadržana u imovini društva, pa je nepotrebna konstrukcija sa veštački prikazanim no vim ulozima. Pored toga prenosom sredstava rezervi u osnovni kapital se samo ostvaruje jača akciojskopravna vezanost tih sredstava za društvo, što poveriocima društva može samo da pogoduje. Konačno, sticanjem novih akcija akcionari ne ostvaruju nikakvo povećanje svoje imovine, jer se za stvarnu vrednost novih akcija umanjuje stvarna vrednost njihovih starih akcija, zbog čega za njih nema nikakvog povećanja prihoda od imovine.Zabrana izdavanja akcija - Kao i kod efektivnog povećanja osnovnog kapitala, akcije i privremene akcije se ni kod nominalnog povećanja osnovnog kapitala ne mogu izdavati pre upisa u registar povećanja osnovnog kapitala. Nove akcije i privremene akcije izdate pre upisa u registar su ništave, a za štetu iz takvog izdavanja imaocima akcija solidarno odgovaraju izdavaoci.Učešće u dobiti - Akcionari s no vim akcijama po osnovu nominalnog povećanja osnovnog kapitala učestvuju u podeli dobiti cele poslovne godine u kojoj je donesena odluka o povećanju osnovnog kapitala, ako torn odlukom nije drakčije određeno. Ovom odlukom može se odrediti da akcionari s novim akcijama učestvuju u dobiti i poslednje poslovne godine koja je prethodila godini u kojoj je donesena odluka o povećanju osnovnog kapitala.
Smanjenje osnovnog kapitala
Pojam i razlozi postojanja
Pri smanjenju osnovnog kapitala umanjuje se njegova nominalna vrednost. Na taj način se smanjuje i vrednost sredstava koja su u društvu trajno vezana i služe, između ostalog, i kao svojevrsni garantni fond za poverioce društva. Smanjivanjem osnovnog kapitala se smanjuje taj garantni fond, čime se smanjuje stepen zaštićenosti potraživanja poverilaca. Isto tako smanjenje osnovnog kapitala može da dovede i do smanjenja vrednosnog učešća akcionara u društvu.S druge strane, opet, ekonomski razlozi nalažu priznavanje prava društvu na izmenu strukture njegovog kapitala odnosno imovine i u obrnutom smeru od onog koji se javlja pri povećanju osnovnog kapitala.Zbog toga je smanjenje osnovnog kapitala, kao i njegovo povećanje, moguće, ali samo u tačno propisanom zakonskom postupku, uz uvažavanje kako interesa društva i akcionara, tako i interesa poverilaca draštva.Do smanjenja osnovnog kapitala može doći iz različitih razloga.Prvi razlog može biti potreba društva da nepotrebno velika sredstva koja se nalaze u osnovnom kapitalu oslobodi. Na taj način se vrednost osnovnog kapitala može podesiti prema stvarnim potrebama društva, a suvišna sredstva se mogu vratiti akcionarima. U tom slučaju radi se o efektivnom smanjenju osnovnog kapitala. Ono se sprovodi kada je društvo početno procenilo svoje potrebe za kapitalom ili kada društvo želi da smanji obim svog poslovanja. Dalje vezivanje suvišnog kapitala u okviru osnovnog kapitala bi društvo vodilo u stanje prekapitalizovanosti, što ne bi društvu donosilo nikakve koristi već bi samo umanjivalo rentabilnost njegovog poslovanja. Pošto je, međutim, vraćanje uloga akcionarima zabranjeno, jedina mogućnost da suvišna sredstva budu isplaćena
- 15 -
akcionarima je da se smanji vrednost osnovnog kapitala društva. Za razliku od efektivnog povećanja osnovnog kapitala, koje je glavni oblik njegovog povećanja, efektivno smanjenje osnovnog kapita se u praksi javlja retko.Drugi razlog smanjenja osnovnog kapitala može biti potreba izravnavanja bilansa društva, bez vraćanja suvišnih sredstava akcionarima. Naime, ako je imovina društva umanjena, može se javiti potreba da se vrednost osnovnog kapitala, koja stoji na pasivnoj strani bilansa, umanji i prilagodi stanju imovine. U tom slučaju radi se o nominalnom smanjenju osnovnog kapitala. Do ovakvog smanjenja osnovnog kapitala naročito dolazi onda kada je društvo iskazalo značajnije gubitke u poslovanju, zbog čega na duži rok može biti ugrožena mogućnost isplate dividendi akcionarima. Naime, ako je društvo iskazalo gubitak, ono pri održavanju jednake vrednosti osnovnog kapitala ne može isplaćivati dividende ni u narednim godinama sve dotle dok dobit ne poraste toliko da aktivna strana bilansa preraste pasivnu stranu. Tako npr. društvo koje ima osnovni kapital od 10 miliona dinara i gubitak od 5 miliona ima aktivnu imovinu (neto imovinu) od 5 miliona. Ako u narednim godina društvo ima 1 milion dobiti godišnje, ono pet godina neće modi da isplaćuje dividende jer će mu toliko vremena biti potrebno da se aktivna strana bilansa izjednači sa pasivnom. Dividende će, dakle, moći da isplaćuje tek u šestoj godini. Nasuprot tome, u istom ovom slučaju, ako bi se smanjila vrednost osnovnog kapitala sa 10 na 5 miliona dinara, dobit od jednog miliona bi se kroz dividende mogla isplaćivati akcionarima već prve naredne godine.Treći razlog za smanjenje osnovnog kapitala je vodenje aktivne odnosno stimulativne politike dividendi. Naime, pošto se osnovni kapital nalazi na pasivnoj strani bilansa društva, to se dobit može bilansno iskazati samo ako je aktiva veća od pasive tj. od obaveza dru-štva uvećanim za vrednost osnovnog kapitala. Prema tome, što je vrednost osnovnog kapitala veća, to je, pri jednakim ostalim okolnostima, mogućnost iskazivanja manja, i obrnuto. Tako npr. ako bi aktiva bila 15 miliona a obavaze društva 10 miliona, pri vrednosti osnovnog kapitala od 4 miliona mogla bi se iskazati dobit od jednog miliona. Nasuprot tome, ako bi se osnovni kapital smanjio na 2 miliona, mogla bi se iskazati dobit od 3 miliona, pa bi se u toj vrednosti mogle isplaćivati i dividende. Ovaj, treći razlog može voditi kako efektivnom tako i nominalnom smanjenju osnovnog kapitala.
Načini smanjenja osnovnog kapitala
Smanjenje osnovnog kapitala se može sprovesti na tri različita načina i to smanjenjem vrednosti akcija, smanjenjem broja akcija i povlačenjem (amortizacijom) akcija.Smanjenje vrednosti akcija - Ovaj način smanjenja se sprovodi tako što se nominalna vrednost svih akcija srazmerno smanjuje. Tako npr. ako društvo ima osnovni kapital od 5 miliona i 1000 akcija u vrednosti 5000 svaka, smanjenjem osnovnog kapitala na 3 miliona svaka akcija će imati nominalnu vrednost od 3000 dinara. Ovaj način smanjenja osnovnog kapitala je najjednostavniji i ujedno najpravedniji jer malim akcionarima omogućava zadržavanje njihovih akcija u punom obimu. Ipak, ovakav način smanjenja nije uvek primenljiv, ako bi zbog smanjenja osnovnog kapitala moralo doći do snižavanja vrednosti pojedinačne akcije ispod zakonom propisanog minimuma.Smanjenje broja akcija - Za razliku od smanjenja vrednosti akcija, kod ovog načina sma-njenja osnovnog kapitla dolazi do smanjenja broja akcija njihovim spajanjem odnosno zamenom. Svaki akcionar daje svoje akcije društvu i od njega dobija manji broj novih akcija.Pri ovakvom načinu smanjenja osnovnog kapitala može se desiti da mali akcionari nemaju dovoljno akcija za dobijanje jedne nove akcije, pa se oni tada javljaju kao suvlasnici nove akcije, u odgovarajućoj srazmeri.Povlačenje (amortizacija) akcija - Za razliku od prethodna dva načina, kod povlačenja akcija se poništavju samo neke akcije, dok druge ostaju nedirnute. Pravilo je da se pri smanjenju osnovnog kapitala prvo povlače i poništavaju sopstvene akcije akcionarskog društva, jer se na taj način najmanje dira u interese akcionara.
- 16 -
Smanjenje povlačenjem akcija (amortizacija)
Povlačenje akcija u postupku smanjenja osnovnog kapitala se vrši na teret osnovnog kapitala, pa se moraju poštovati sva zakonska pravila o smanjenju osnovnog kapitala.Po zakonu, povlačenje akcija je moguće, samo ako su statutom akcionarskog društva bili predviđeni slučajevi u kojima društvo može povući i poništiti izdate akcije. Pored toga povlačenje akcija moguće je samo ako je bilo predvideno statutom pre upisa akcija. Izuzetno, akcionarsko društvo može, saglasnošću akcionara, odnosno akcionara određene klase akcija, čije se akcije povlače, povući akcije i kad to nije bilo predvideno statutom.Odluku o smanjenju osnovnog kapitala povlačenjem akcija donosi skupština akcionara.Povlačenjem akcija se, kao ni kod drugih načina smanjenja osnovnog kapitala, ne sme povrediti princip jednakog tretmana (ravnopravnosti) akcionara.Početak važenja smanjenja osnovnog kapitala - Smanjenje osnovnog kapitala po osnovu povlačenja akcija takođe je punovažno tek danom upisa odluke o smanjenju osnovnog kapitala u registar.
Istovremeno smanjenje ipovećanje osnovnog kapitala
Radi ostvarivanja poslovne konsolidacije društva ponekad se promena vrednosti osnovnog kapitala vrši na taj način da se on istovremeno nominalno smanjuje i efektivno povećava. Naime, nominalnim smanjenjem osnovnog kapitala, kao što smo videli, draštvu ne prince nikakav novi kapital. Takav kapital može, međutim društvu biti potreban, upravo radi otklanjanja situacije koja je dovela do gubitka društva. Obično efektivno povećanje osnovnog kapitala u takvom slučaju ne bi mnogo pomoglo iz vise razloga. Najpre, akcije takvog društva koje je iskazalo gubitak ne bi niko bio spreman da upiše po nominalnoj vrednosti (a sticanje ispod pari je zabranjeno) jer bi one odmah imale niži tržišni kurs od nominalnog. Pored toga novi akcionar ne bi mogao u dogledno vreme računati ni sa dividendom, jer efektivno povećani osnovni kapital će dalje opteretiti pasivnu stranu bilansa društva i time dodatno umanjiti izglede za ostvarivanje dobiti i posle eventualnog pokrivanja gubitka. U takvoj situaciji pravo rešenje je istovremeno nominalno smanjenje i efektivno povećanje osnovnog kapitala društva. Ovakvo rešenje je svojevrsna fmansijska sanacija akcionarskog društva.Kada bi društvo, primera radi, raspolagalo osnovnim kapitalom od 3 miliona dinara, uz iskazani gubitak od jednog miliona, nominalnim smanjenjem osnovnog kapitala za iznos od jednog miliona bi se bilans društva izravnao i gubitak pokrio. Ako bi se efektivnim povećanjem osnovni kapital istovremeno povećao za milion dinara, tada bi se osnovni kapital ponovo sa dva miliona povećao na tri, a društvu bi još ostao jedan milion dinara na raspolaganju. Iznosi nominalnog smanjenja i efektivnog povećanja osnovnog kapitala, medutim, ne moraju biti jednaki.Kod istovremenog nominalnog smanjenja i efektivnog povećanja osnovnog kapitala, smanjenje može uvek ići u pojednostavljenom postupku. Inače, pri istovremenom nomi-nalnom smanjenju i efektivnom povećanju osnovnog kapitala primenjuju se svi propisi koji za ovu vrstu smanjenja odnosno povećanja važe. O smanjenju i povećanju osnovnog kapitala može se istovremeno odlučiti pri prihvatanju godišnjeg obračuna društva, kao što se i obe odluke mogu istovremeno prijaviti sudu za upis u registar.Izvesne teškoće mogu nastupiti ako bi pri nominalnom smanjenju osnovni kapital kod malih akcionarskih društava trebalo da se smanji ispod zakonom predvidenog minimuma novčanog dela tog kapitala, bez obzira što se efektivnim povećanjem, možda, ponovo dostiže ta vrednost. Ovakvu situaciju naš zakon ne reguliše, kao što to čine neka druga prava. U nemačkom pravu je takva situacija dopuštena ako se efektivnim povećanjem dostiže zakonski minimum osnovnog kapitala, ali pod pretpostavkom da su novi ulozi u novcu.
- 17 -
Godišnji bilans, dobit i gubitak
Godišnji bilans (obračun) društvo je dužno da sastavi po odgovarajućim računovodstvenim propisima. Ovim bilansom se iskazuje poslovni rezultat društva, ostvarena dobit ili eventualni gubitak.Iskazana dobit se može u celini ili delom podeliti akcionarima kao dividenda, ako tako odluči skupština akcionarskog društva. Ona, međutim, pri usvajanju godišenjeg bilansa za svaku poslovnu godmu u kojoj se iskazuje dobit može odlučiti i drugačije, da se dobit ne deli akcionarima ili da se ne deli akcionarima određene klase akcija već da se unese u sredstva rezervi odnosno upotrebi za druge namene.Gubitak društva se pokriva na teret sredstava rezervi, a u postupku nominalnog smanjenja osnovnog kapitala i na teret tog kapitala.
- 18 -
Literatura
Prof.dr Stevan Šogorov – Prof.dr Milenko Radoman, “Poslovno pravo”, Bar, 2009.
- 19 -
