7. AKADEMIZAM U SRPSKOJ ARHITEKTURI

od sredine XIX do sredine XX VEKA

Napuštanje orijentalne tradicije i dostizanje standarda razvijene Evrope, predstavljali su strateške

ciljeve srpskih arhitekata i urbanista u XIX veku. Zbog materijalne oskudice i nedostatka

stručnjaka, gradovi su sporo transformmisani u savremena naselja sa definisanim centrom i

pravilnim rasporedom ulica, dok je evropeizacija brže i potpunije zahvatala oblast arhitektonskog

oblikovanja.

Ustanovljena u Liceju 1841. godine, nastava arhitekture u Srbiji je 1863. godine, preseljena na

Tehnički fakultet Velike škole. Zbog njenih programskih ograničenja, ambiciozni domaći kadrovi

su se od početka školovali ili dopunski usavršavali u srednjoevropskim stručnim centrima. Po uzoru

na nemačke politehnikume, na Velikoj školi je od 1896. do 1898. godine organizovan poseban

arhitektonski odsek.

Na razvoj graditeljstva su osim škola uticale i upravne državne ustanove, kao što su ministarstva

građevina, vojske, prosvete i crkvenih dela, okružne i opštinske službe. Arhitektonsko odeljenje

Ministarstva građevina osnovano je tek 1881. godine, transformacijom Glavne uprave građevina.

U njemu su radili najkompetentniji stručnjaci, formirani na višim evropskim tehničkim školama i

umetničkim akademijama. Arhitekti tog odeljenja bili su usaglašeni sa državnim vlastima na terenu

i delovali su homogeno i poletno. Oni koji su se opredelili za univerzitetsku karijeru, razvili su

plodnu nastavno-naučnu delatnost. Udruženje srpskih inžinjera i arhitekata, osnovano 1890.

godine, pokrenulo je Srpski tehnički list u kome su između ostalog komentarisani i projekti za

nove javne objekte.

Konsolidacijom stručnih ustanova i jačanjem ekonomskih veza sa srednjom i zapadnom Evropom u

Kraljevini Srbiji su od 1882. godine stvoreni povoljni uslovi za razvoj graditeljstva, koje se u

prethodnim decenijama prethodno oslanjalo na strane stručnjake.

Od 1804. do 1914. godine, u srpskoj arhitekturi su se smenjivale različite stilske koncepcije. Nakon

perioda klasicizma, četrdesetih godina veka Srbija prihvata novi evropski arhitektonski smer-

romantizam. Obuzeti slikama mašte i istorije, neimari romantizma evociraju zaboravljene oblike

srednjovekovne arhitekture, preuzimajući motive sa romanskih, gotskih i ranorenesansnih crkava i

zamkova. Integritetom fasadne površine i slobodnim, često bizarnim ornamentom, kao i težnjom ka

piramidalnim kompozicijama, romantičarski se oponiralo vladavini klasicističkog poretka u sistemu

plastične dekoracije i strogo geometrijskoj strukturalnosti kubičnih ornmenata. Iz kulturno bliskog

Beča, prihvaćeni su elementi mešovitog Rundbogenstila, prepoznatljivog na Kapetan Mišinom

Zdanju u Beogradu iz 1863. godine.

U korpusu nostalgične arhitekture romantizma, u vreme nacionalne euforije u svim oblastima

kulture, u trećoj četvrtini XIX veka izdvaja se težnja za nacionalnim stilom. Građenje u srpskom

ili vizantijskom stilu, umesto u Srbima „nametnutom“ baroku i klasicizmu, postaje najpoželjniji vid

sakralnog neimarstva, podstican zakonima iz 1861. i 1890. godine. Posle perioda u kome su se

srpski srednjovekovni motivi mešali sa oblicima balkanskog, u delima tajfe Damjanov ili ruskog

romantizma u delu Andrije Andrejevića, nastupa razdoblje akademskog neovizantinizma 1874-

1905 godine, predvođeno srpskim učenicima Teofila Hanzena: Svetozarom Ivačkovićem,

Dušanom Živanovićem, Jovanom Ilkićem i Vladimirom Nikolićem. Početkom XX veka

provlađuje varijanta nacionalnog stila inspirisana moravskim spomenicima srednjovekovne

arhitekture, prepoznatljiva u ostvarenjima Dušana Živanovića, Jovana Stanojevića, Petra

Popovića, Milorada Ruvidića i Jovana Novakovića, prijemčiva i za uticaje secesije u delima

Vladimira Popovića, Branka Tanazevića i Momira Korunovića.

Budući da su gradili bez neposredne kontrole autoriteta sa visokoškolskih ustanova, usvajajući još

uvek nedovoljno šematizovane forme međunarodnog neoklasicizma, graditelji srpskog klasicizma

prve polovine XIX veka se ne mogu smatrati akademistima. To važi i za neimare epohe romantizma

koji su još manje respektovali evropske školske kanone.

Sredinom XIX veka, anacionalni akademizam se rasprostirao iz centralne i zapadne Evrope ne

samo na njene periferne oblasti, gde su razvijene i neke njegove posebne osobenosti, kao na primer

u Rusiji, već i na druge kontinente. Na isti način ovu arhitekturu su prihvatile i balkanske zemlje, a

među prvima Srbija. Ovo novo stilsko opredeljenje, preuzeto sa uticajnih akademija, sredinom

sedme decenije postalo je dominantno u srpskom graditeljstvu. Eklektički elementi se u srpskoj

arhitekturi javljaju u epohi klasicizma i u romantizmu, ali novi, normativni eklekticizam, podređen

strožijim akademskim shvatanjima forme i sadržine, u početku je našao izraz u evokacijama

renesanse. Uskoro su postali popularni i oblici novijih istorijskih stilova, kao što su barok i

neoklasicizam.Prihvaćena je praksa podražavanja i kompilacije kao oblika njihove stvaralačke

„obnove“.

Pojava akademizma u Srbiji poklapa se sa sticanjem njene političke samostalnosti u vreme

vladavine kneza Mihaila 1860-1868 godine. Obnavljaju se stare i osnivaju nove kulturne ustanove,

koje su i svojom arhitekturom prezentovaleevropsku orijentaciju srpskog društva. Usavršava se

državna uprava, razvijaju različiti politički pokreti. Društveni život postaje složeniji i dinamičniji.

Političko i kulturno oslanjanje na Austro-Ugarsku monarhiju, podstaklo je uspon akademizma kao

državnog stila, jer je arhitektura javnih zdanja i reprezentativnih stambeno-poslovnih palata

prevashodno koncipovana pod uticajem bečkog i budimpeštanskog graditeljstva.

Do 1865. godine, proizvoljno, evociranje starih stilova u srpskoj arhitekturi počelo je da se

podvrgava strožijim pravilima. Veći respekt prema akademskim normama, pre svega kultu

ogledalske simetrije i stroge hijerarhizovane kompozicije, uveli su graditelji pristigli sa

usavršavanja u srednjoj Evropi. Vodeći evropski akademisti, Gotfrid Zemper i Teofil Hanzen su

posredno, preko svojih učenika, podstakli razvoj srpskog akademizma. Srpski arhitektonski

akademizam se u jugoistočnoj Evropi razvijao najsamostalnije. I na unutrašnjem planu, on je

odbacivao kult vlastitih autoriteta. Individualizam u tumačenju akademskih normi se uvek više

uvažavao od njihovog apersonalnog podražavanja.

Svi afirmisani arhitekti u Srbiji do Prvog svetskog rata imali su visoko obrazovanje, potvrđeno na

prestižnim evropskim politehnikumima ili akademijama. Osim sticanjastručnih znanja, studije su

podrazumevale i posebna istraživačka putovanja, pre svega u Italiju, kolevku istorijskih stilova.

Začetnici srpskog akademizma, Andrija Vuković i Aleksandar Bugarski diplomirali su na

Tehničkom fakultetu u Budimpešti. Na istom fakultetu diplomirao je i arhitekta Milan

Tabaković.

Na bečkoj Akademiji likovnih umetnosti, u klasi profesora Teofila Hanzena, školovali su se

Svetozar Ivačković, Jovan Ilkić, Dušan Živanović, Vladimir Nikolić i Jovan Subotić. Tehnički

fakultet u Beču završio je Emilijan Josimović, a Jovan Smederevac Politehnikum.

Na Visokoj tehničkoj školi u Berlinu diplomirali su Andra Stevanović, Nikola Nestorović,

Milorad Ruvidić, Milenko Turudić, Svetolik Popović i Svetozar Jovanović.

Politehnikum u Minhenu, od 1878. godine Tehnička visoka škola, završili su Kosta Šreplović,

Milan Kapetanović, Miloš Savčić, Branko Tanazević i Dragutin Maslać, a pohađali su ga

Vladimir Nikolić, Sava Dimitrijević, Dimitrije T. Leko, Danilo Vladisavljević i Milan

Antonović.

Na Politehnikumu u Ahenu diplomirao je Danilo Vladisavljević, a pohađao ga je Dimitrije T.

Leko.

Visoku tehnički školu u Karlsrueu, završili su Petar Bajalović i Dragutin Đorđević, a pohađao

ju je i Dragutin Milutinović.

Politehnikum u Cirihu završili su Konstantin Jovanović i Milan Antonović.

Ova generacija srpskih graditelja nije bila ideološki jedinstvena, jer su se kroz nju reflektovali

tragovi sukoba različitih škola u kojima su se formirali, pa i opšti sukobi tog vremena- politički,

nacionalni, socijalni. Dok su jedni prevashodno sledili ideje akademizma, drugi nisu zanemarivali

ni romantičarska tumačenja srednjevekovnih stilova, niti patriotska traganja za nacionalnim slogom.

Najviše je bilo onih koji su iz jednog smera skretali u drugi, trudeći se da savladaju njihove

suprotnosti.

Iako su srpski arhitekti prihvatili akademizam kao evropsku tekovinu proverene vrednosti, nije

sigurno da su to uvek činili iz ubeđenja, jer su na takav izbor uticali prvenstveno praktični razlozi.

Lakoća sa kojim su prihvatali secesiju ili se upuštali u traženja nacionalnog stila, pokazuje da ih je

od lojalnosti jednom stilu više interesovao poslovni rezultat.

Tradicionalnu, patrijarhalnu srpsku građansku kulturu u trećoj četvrtini XIX veka zamenjuje

prosvetiteljsko-racionalistička, opredeljena za instantnu evropeizaciju preuzimanjem institucija,

umetničkih stilova, običaja i normi. Takvim opredeljenjima najviše je konvenirao evropocentrični

akademizam kao pokazatelj pripadnosti građanskoj civilizaciji. Početkom XX veka zvaničnu

građansku kulturu predavangardni naraštaj kritikuje kao dogmatičnu i okoštalu, zalažući se za

potpunu slobodu umetničkog stvaranja.

Iako su lako prelazili sa jednog na drugi stil, srpski arhitekti su se dugo oslanjali na pouzdano

akademsko načelo forme, pa i strukture građevina, plašeći se nesvesnog rezultata u primeni

nedovoljno poznatih stilskih koncepcija. Taj zazor proizveo je neočekivanu pojavu da se akademske

kompozicione šeme održe i na objektima secesije, nacionalnog i poznoromantičarskog stila,

međuratnog modernizma, kao i posleratnog socrealizma, što rečito govori o srpskim arhitektima

koji su sa velikim zakašnjenjem, teško i sporo prihvatali novine, ali su još sporije odbacivali

prevaziđena shvatanja.

Periodizacija srpskog arhitektonskog akademizma, kao jedan od stilova epohe istorizma, obuhvata

tri vremenske celine:

1.) prvo razdoblje ranog ili strogog akademizma obuhvata period 1865-1900 godine

2.) drugo, u kome je preovladalo slobodnije shvatanje krutih normi u periodu 1900-1914 godine,

3.) treće, pozno u periodu 1918-1950 godine, u kome se strogi akademizam treće decenije u četvrtoj

i petoj pretvorio u oblik modernizovanog akademskog monumentalizma.

Period ranog akademizma:

U najranijoj fazi srpskog akademizma do izražaja su došle lične stilske predilekcije autora.

Lišeni kontrole evropskih pokrovitelja, srpski graditelji su radili i mislili slobodnije. Iako su se

trudili da ostanu u granicama propisanih obrazaca, u tome se nisu ponašali kruto, već su se u

mnogim slučajevima prilagođavali lokalnim uslovima i potrebama. Sa druge strane, slabljenje

akademske discipline, najupadljivije u produkciji provincijskog srpskog graditeljstva, rezulturalo je

nezgrapnim kompozicijama.

Arhitektura neoklasicizma, koja je ostavila dubok trag u srpskoj umetnosti prve polovine XIX veka,

delimično je obnovljena u akademizmu druge polovine stoleća. Uz renesansnu, baroknu,

neoklasicistička morfologija je postala oslonac hijerarhizovane arhitekture profanih javnih i

privatnih zgrada. Umesto ornamentalne plastike u klasicizmu prve polovine veka, u akademizmu se

više naglašava arhitektonska: pilastri, puni i polu-stubovi, natprozorni timpanoni, parapetni

pojasevi, kordonski venci, kupole, atike, mansardni krovovi, balustrade, edikule, niše i dr.

Klasicistička arhitektonska matrica, obogaćena prilozima renesanse i baroka, odgovarala je ukusu

vlasti i građanske inteligencije u evropski opredeljenoj Srbiji. Novoizgrađeni javni i privatni

objekti, svojom reprezentativnom stilskom obradom, trebalo je da pokažu stabilnost političkih

ustanova mlade srpske države i njenu privrženost idealima kosmopolitske kulture. U većini

slučajeva jevne zgrade su locirane uz postojeće blokove sa kućama, ili su postavljane na uglove

slobodnih prostora, a retko u sredinu. Ni visinska regulacija javnih zdanja nije bila izjednačena, što

je stvaralo neskladan utisak.

Zakonom o podizanju javnih zgrada iz 1865. godine, u Srbiji je uređena građanska regulativa.

Tim aktom, koji je ostao na snazi do Prvog svetskog rata, objekti su kategorizovani u okružne,

sreske i opštinske. Uvođenje propisa u graditeljsku praksu, kroz preciznu kategorizaciju ulica

shodno tipu objekta, pogodovao je zastupnicima akademizma kao ideologije reda, koji su

neposredno učestvovali u izradi zakona.

Centar srpske arhitekture bio je, kao i u ostalim oblastima kulture, Beograd. U prestonici su bile

koncentrisane ustanove iz kojih je usmeravana celokupna arhitektonsko-urbanistička delatnost.

Otud su i glavni primeri srpskog arhitektonskog akademizma izgrađeni u Beogradu.

U konstruktivnom i tehničkom smislu, domaća arhitektura akademizma se oslanja na ustaljene

masivne sisteme zidanja i tradicionalne građevinske materijale, ponešto zaostajući za svetskim

sredinama. Kamen i opeka u krečnom malteru su korišćeni za zidanje i oblaganje, drvene grede za

međuspratne i krovne konstrukcije, pruski svod i gvozdeni nosači za podrumske tavanice, liveno

gvožđe za međuspratne konstrukcije, balkone, galerije i kapije, keramičke i teraco ploče za

oblaganje stepeništa, gipsani prefabrikovani elementi za enterijere. Za završne elemente fasada

primenjivani su veštački kamen, prefabrikovani stilski elementi od terakote, cementa i betona, kao i

zgrafito tehnika. Iako su postepeno primenjivali savremenije materijale, gvožđe, staklo, armirani

beton za temelje i međuspratne konstrukcije, arhitekti su strukturalnost građevine podređivali efektu

spoljnih oblika, što je tradicionalna odlika srpskog graditeljstva.

Začetnici srpskog akademizma, Andrija Vuković i Aleksandar Bugarski, po povratku sa studija u

Budimpešti u beogradsku arhitekturu unose ideale akademizma.

U skladnoj romantičarskoj kompoziciji Hotela Balkan iz oko 1860. godine, Vuković nije

akcentovao glavni motiv, već ritmičnost pročelja sa karakterističnom rustikom u prizemlju. Kuća

Stevče Mihailovića, takođe iz oko 1860. godine, kasnije rekonstruisana, odlikuje se plitko

istaknutim središnjim rizalitom, završenim dekorativnim zabatom. Rustika prizemlja, primenjena na

Hotelu Balkan, i ovde je ublažena ritmom pseudorenesansnih otvora.

Građenje Narodnog pozorišta u Beogradu između 1867. i 1869. godine, na Pozorišnom trgu

transformisane prestonice, prema nacrtima Aleksandra Bugarskog, arhitekte Ministarstva

građevina, najavilo je procvat akademizma u graditeljstvu monumentalnih javnih zgrada. Pozorište

je svojiom arhitekturom simbolizovalo osnivanje evropskih kulturnih ustanova u slobodnoj Srbiji.

Građenjem spomenika Knezu Mihailu 1874-1882 godine, Pozorišni trg je osim naglašenog

nacionalno-kulturnog, dobio i memorijalno državno-političko značenje.

Osnovu stilske obrade pozorišnog zdanja predstavljao je neorenesansni stil, uz neobarok

najpopularniji na evropskim akademijama.. Bugarski je u srpsku arhitekturu uveo neorenesans bliži

italijanskim i bečkim nego nemačkim eklektičkim uzorima. Čeoni deo kubične mase podužne

građevine, sadržavao je prizemlje i dva sprata, sa prilaznim četvorodelnim tremom na stubovima. U

odsustvu naglašenog glavnog motiva kompozicije, trem na pročelju se može smatrati

najistaknutijim segmentom ovog uzdržano dekorisanog zdanja. Izostala je naglašena rustika

prizemlja, kako bi se ostvario pristupačan, nefortifikacijski izgled zgrade namenjene kulturi.

Uzor kompozicije Aleksandra Bugarskog je pročelje Milanske Skale. Isto tako je bitno napomenuti

graditeljev istančan ukus u obradi enterijera, znatno raskošnijoj od svedene spoljašnjosti, u kojoj su

osim renesansnih, primenjeni barokni i rokoko motivi. Drvena konstrukcija potkovičastog gledališta

sa galerijama i uzdržana spoljnja obrada zgrade, ukazuju na skromne finansijske mogućnosti njenih

naručilaca.

Na prvoj dvospratnoj stambeno-poslovnoj zgradi u novoprosečenoj Knez-Mihailovoj ulici, Palati

trgovca Radovana Barlovca građenoj oko 1872. godine, Bugarski je razvio rešenje sa centralnim

unutrašnjim dvorištem i galerijama. Ni u arhitektonskoj kompoziciji ovog zdanja, inspirisanom

palatama rimske visoke renesanse, sa naglašenim parapetnim pojasem iznad prizemne zone, nije

posebno naglašen glavni motiv. Prvi sprat ima nešto bogatiju stilsku obradu sa balkonima na

bočnim rizalitima, kako bi se označio prostor piana nobile.

Monumentalnost i slojevitost akademski koncipovanih fasada, Bugarski je u najvećoj meri naglasio

na Dvoru kralja Milana iz 1881-1884 godine, kojim je dopunjen upravni centar srpske prestonice.

Pseudoantički (karijatide), neorenesansni (obrada površina, tripartitna vodoravna podela zona) i

neobarokni motivi (kupole) preovlađuju u eklektički koncipovanoj arhitekturi ove impozantne

građevine, zamišljene kao prve u trodelnom ansamblu vladarske rezidencije. Njena osnova je

približno kvadratna, sa centralnim unutrašnjim zastakljenim holom u vidu renesansnog kortilea. Sve

fasade su bogato dekorisane, razuđene kubične celine, obrađene su različito. Dvospratna palata sa

visokim prizemljem, je shodno nameni, dobila reprezentativno arhitektonsko ruho i u enterijeru, u

kojem su preovlađivali renesasni, rokoko i orijentalni motivi.

Nepovoljan ugaoni položajpalate na neravnom terenu, donekle je umanjio efekat celovitosti

arhitektonskog objekta. Otud je bočna, najupadljivija fasada dobila najbogatiju arhitektonsku

obradu. Šest stubova sa dorskim kapitelima u srednjoj zoni izdignutog prizemlja, ponovljeni su i na

spratu, ali su završeni korintskim kapitelima, služeći kao postolje za grifone koji drže šitove.

Obilje plastike, ritam isturenih i uvučenih masa, sklad punih i praznih površina, ublažavaju strogost

hijerarhizovane kompozicije dvorskog zdanja. Različitom obradom fasadnih zona, izbegnuta je

monotonija unifikovanih formi. Shodno estetici akademizma, istaknuti segmenti pojedinačnih

fasada eksponirani su kao samostalni i samodovoljni. Rustika prizemlja zgrade-tvrđave je posebno

naglašena, dok je vodoravni korpus srednje perforirane zone podređen istaknutim vertikalama

ugaonih rizalita. Pseudobarokne kupole unose posebnu eleganciju u izgled završnih zona palate, kao

i figure karijatida na glavnoj uličnoj fasadi.

U arhitekturi svojih ostalih prestoničkih zgrada, pretežno dvojne, stambene i trgovačke namene,

poput Kuće Koste Mesarovića u Knez Mihajlovoj 18 iz 1883. godine, Bugarski je uveo tip uličnog

korpusa dvotraktne osnove koji je sa jednokratnim krilima obrazovao prostrano centralno dvorište.

Stanovi su dobili prostornu organizaciju kombinovanog tipa. On je inicirao praksu da se fasadnom

plastikom ističu namena zgrade uli zanimanje vlasnika. Motiv karijatida, primenjen na glavnoj

uličnoj fasadi dvora, ponovljen je na srednjem rizalitu Mesarovićeve kuće. Bogata profilacija

natprozorne plastike, venca i timpanona, odlikuje pročelja ovog arhitekte.

Osnovu sličnu slovu E sa istaknutim srednjim rizalitom pročelja, primenio je na simetrično

komponovanoj palati Sreskog Načelstva i Suda u Smederevu iz 1886-1888 godine,

karakterističnoj po visokim atikama centralnog rizalita.

Akademsko shvatanje namene i prostorno-oblikovnog sklopa javnih zgrada u Beogradu, doprinelo

je da novoizgrađena zdanja, naročito u poslednjoj četvrtini XIX veka, dobijaju složeniju strukturu i

monumentalne razmere. Veliki broj građevina imao je isto ili slično prostorno rešenje. Što ukazuje

da funkcija i urbanistička dispozicija nisu presudno određivale karakter njihovog prostornog plana i

spoljne obrade.Objekti javne namene su pretežno imali oblik izduženog pravougaonika. Dopunjeni

krilima stvarali su formu latiničnom slovu L i slovu T. U slučaju ugaonih zgrada, osnove su bile

klinaste ili zaobljene. Da bi im se povećao prostorni kapacitet, dodavana su krila različitog oblika.

Zgrade površinski veće osnove, iza elevacionih frontova, dobijale su šira ili uža unutrašnja dvorišta.

Stambeno-poslovne zgrade, koje su sližile i za iznajmljivanje, dobijale su uske svetlarnike

uvođenjem sistema manjih unutrašnjih dvorišta.

U stilu akademizma širom Kraljevine Srbije izgrađen je veliki broj administrativnih državnih zgrada

i kulturno-prosvetnih ustanova. U poslednjoj četvrtini veka, novoizgrađeni, reprezentativni

slobodno stojeći javni objekti: okružna načelstva, sudovi, opštine, škole, bolnice, železničke

stanice i kasarne, postali su stožeri urbanističkih kompozicija rekonstruisanih gradova. Zbog

nedostatka trgova i širokih raskršća, mnoge značajne javne zgrade postavljane su na uglove važnih

ulica ili na završecima dugačkih pravolinijskih poteza. Akedmizam je isto tako, obeležio i

arhitekturu zgrada obostrano ili jednostrano uzidanih u tekući niz kuća postojećih blokova, kao što

su banke, osiguravajuća društva, kreditni zavodi, društveni domovi, hoteli, kafane,

prodavnice, magacini i zgrade mešovite namene.

Afirmciji akademizma u srpskom graditeljstvu doprineo je i arhitekta i naučnik Dragutin

Milutinović. Upravo se njemu i bečkom arhitekti Fon Flatihu pripisuje zgrada beogradske

Železničke stanice iz 1884. godine. Na toj građevini, nedvosmisleno je potvrđen primat

akademizma kao vladajućeg evropskog stila. Razuđeni objekat specifične namene, dobio je strogu,

simetričnu kompoziciju, na čijem se centralnom rizalitu i kubičnim bočnim paviljonima stapaju

elementi renesanse i neoklasicizma.

Sklonost ka akademizmu uočava se i u radu plodnog arhitekte Jovana Ilkića, od 1884. do 1900.

godine. Njegova dela, pretežno ostvarena u srpskoj prestonici nakon saradnje sa profesorom

Hanzenom u Beču, bogata su raznovrsnim istorijskim evokacijama, uglavnom usmerenih na

renesansu i barok. Štaviše, među beogradskim arhitektima Ilkić je smatran najboljim poznavaocem

baroka.

Elementi neorenesanse obeležili su Ilkićevu arhitekturu Kuće Terzibašića u Knez-Mihajlovoj ulici

45 iz 1884. godine. Bogata drugostepena plastika, sa atlantima koji podupiru jako istureni završni

venac, dominira pročeljem dve obostrano ugrađene stambeno-poslovne palate Milorada Pavlovića

i Koste Mesarovića u Ulici Kralja Petra 11-13 u periodu 1885-1890 godine. Snažnu plastiku fasade

Ilkić je naglasio prizemljem u rustici i spratom sa pet osovina, što je trebalo da privuče mušterije. I

ovde je srednji deo pročelja istaknut izvajanim atlantima koji nose klasični venac sa dekorativnim

frizom. Atika, balustri i mansardni krov sa okulusima, završavali su ovu netipično slobodnu

akademsku kompoziciju.

Sa svedenim evokacijama baroka, Ilkić je projektovao reprezentativnu terazijsku palatu Marka

Markovića 1885. godine, koju je kasnije kupio trgovac A. Krsmanović. Reč je o skladnoj

prizemnoj kući, u čijoj osnovi kombinovanog tipa dominira centralni dekorativno obrađeni vestibil.

Najveće prostorije- velika dvorana i saloni, smešteni su u uličnom traktu. Neobarokna plastika

uokvirava sistem ulične fasade, ritmično podeljene nasedam polja. U razuđenoj kompoziciji Vile

ministra M. Piroćanca u Birčaninovoj ulici 26 iz 1885. godine, Ilkić je smelo istakao zašiljeni

toranj, dok je sa manje uspeha komponovao bezizražajnu kompoziciju palate Ministarstva vojske

u Beogradu iz 1895. godine. Znatno skladnije rešenje ostvario je na kući Jovana Ristića iz 1891.

godine, karakterističnoj po istaknutom zaobljenom ugaonom pročelju, završenom kupolom.

Od objekata izgrađenih van prestonice koji se Ilkiću pripisuju, izdvaja se Krsmanovićeva kuća u

Šapcu iz 1892. godine, jedno od najreprezentativnijih dela prve faze srpskog akademizma. Njene

fasade odlikuju se ritmičnošću izdeljenih segmenata srednje zone, sa naizmeničnim prozorskim

otvorima i dekorativnim nišama ispunjenim alegorijskim figurama. Kitnjasti završeci elevacije,

različito oblikovani otvori, uz neupadljivo rešnje ugla, oživeli su arhitekturu ovog zdanja,

netipičnog za period strogog akademizma. Manje inventivnosti Ilkić je pokazao na Načelstvu i

Sudu u Valjevu iz oko 1900. godine, karakterističnom po simetričnom ugaonom pročelju,

upotpunjenom narativnom fasadnom plastikom.

Ilkić je nesumnjivo zastupao autorsku koncepciju akademizma, nasuprot njenoj strožijoj

apersonalnoj recepciji, karakterističnoj za rad Vukovića i Bugarskog. Poštujući akademske kanone,

pre svega u studiji osnove zgrada i podeli na pojaseve u regulaciji fasada, u svemu ostalom je

odstupao od šablonizirane, neorganske forme ortodoksnog akademizma.Insistiranje na

predodređenim formama, strogoj simetriji, plošnoj obradi fasada, odbijalo ga je kao stvaraoca

bogate imaginacije. Kada je program građevine nalagao uzdrženiji tretman nižih zona, Ilkić je

oživljavao one više, najčešće isticanjem motiva pseudobarokne arhitekture, koristeći i asimetriju.

Kako u profanoj, tako i u sakralnoj arhitekturi, Ilkićeva inventivnost, iskazana smelim plastičnim i

tektonskim sklopovima, uveliko je prevazilazilaokvire akademskih stereotipa. Njegove građevine

plene izrazitom formalnom lakoćom, neusiljenošću kompozicije i odmerenošću kitnjaste dekoracije.

Ako se za Ilkića kaže da je bio vešti eklektik u izboru tema i motiva, po talentu da ih ukomponuje u

efektnu, dopadljivu celinu, sa njim bi se od srpskih arhitekata novijeg doba mogao uporediti jedino

Dragiša Brašovan. Na palatama Oficirskog doma iz 1895. godine, u zajednici sa Miloradom

Ruvidićem, i posebno Narodne skupštine, Ilkić je ispoljio zavidnu veštinu u rešavanju

najsloženijih graditeljskih programa. Zgrada Narodne skupštine je označila početak zrele faze ne

samo Ilkićevog, već i čitavog srpskog akademizma.

Akademizam u delu Vladimira Nikolića, kao i Ilkićev nije bio plod striktno dogmatične školske

koncepcijeNa reprezentativnim javnim objektima, izgrađenim u Sremskim Karlovcima, Novom

Sadu, Somboru i drugim mestima, Nikolić je iskazao visoko umeće u komponovanju i oblikovanju.

Apersonalna načela akademizma, podrazumevajuća pri projektovanju svih tipova građevina, nisu ga

sputavala u ostvarivanju efektnih urbanih akcenata. Kao dosledni korisnik akademske modularne

mreže, posebnu pažnju je poklanjao izbalansiranom odnosu punih i praznih površina, uvučenih i

isturenih volumena, naglašavajući ritam u rasporedu otvora, primarne i sekundarne plastike, kao i

svetlo-tamne kontraste na fasadama. U rešavanju osnova, uglavnom se pridržavao ustaljenih šema

srednjoevropskog akademizma, što se uočava na njegovim glavnim delima: Srpskom domu u

Sremskoj Mitrovici iz 1893-1894 godine, Učiteljskoj Školi u Somboru iz 1895. godine,

Patrijašijskom dvoru iz 1892-1894 godine i Narodno-crkvenim fondovima iz 1902. godine u

Sremskim Karlovcima, Gimnaziji u Leskovcu iz 1891-1894 godine, Velikoj Gimnaziji u

Novom Sadu iz 1899. godine.

Drugi značajni graditelj vojvođanskih krajeva- Milan Tabaković, u duhu neobaroka, sa detaljima

različitih stilova sagradio je Železničku direkciju 1890. godine, Najamnu palatu posle 1890.

godine i Minoritsku crkvu u Aradu iz 1901. godine.

U značajna ostvarenja ranog akademizma spadaju i dela građena prema projektima stranih

stručnjaka, angažovanih u Srbiji. Među njima se izdvaja Okružno zdanje sa načelstvom i sudom

u Požarevcu iz 1888. godine, delo Fridriha Gizela, arhitekte Ministarstva građevina. To je

razuđena, podužno struktuirana građevina, složenog prostornog programa, sa dva zasebna

nadleštva, obuhvaćena jedinstvenim pročeljem. Simetričnom obliku dvokratno rešenog unutrašnjeg

prostora, odgovara masivna spoljna kompozicija, izvedena po akademskim pravilima. Veliki front

palate je uspešno savladan podelom mase, diferencirane širinom i visinom, a glavni delovi su

nadvišeni i četvrtastom dekorativnim kubetima, kakve će često primenjivati arhitekta Konstantin

Jovanović. Dobro proporcionisani prizemlje i sprat, snažna plastika srednje vodoravne zone

pročelja, popunjenog stubovima, prozorima i timpanonima izvedenim po uzoru na dele rimske

visoke renesanse, snažno deluju u sadejstvu sa rustično obrađenim prizemljem. Ipak, uprkos

stilističke i izvođačke perfekcije, utisak akademske jednoličnosti kruto ponovljenih motiva se ne

može poreći. U ovoj suptilnoj i monotonoj kompoziciji, lišenoj istaknutijeg glavnog motiva,

trijumfovao je strogi akademizam.Nečudi što je utemeljivač srpske arhitektonske kritike Dimitrije

T. Leko, napomenuo da je upravo sa požarevačkim Načelstvom nastupio pogrešan pristup u

izgradnji administrativnih javnih zdanja u Srbiji, karakterističan po pretrpanim renesanss fasadama,

urbanističkom nesaglasju sa zatečenim fondom, nametljivosti i nedovoljnoj funkcionalnosti.

Velika gimnazija u Kragujevcu, grđena od 1885. do 1888. godine, prema projektu neppoznatog

stranog graditelja, počiva na jednostavnijem, manje usiljenom konceptu. Njenom kompozicijom

dominira centralni plastični istaknuti kubus nadvišen tremom sa prislonjenim kompozitnim

stubovima i timpanonom. Otvori na srednjem rizalitu završeni su lično, a na bočnim arhitravno. Za

razliku od reprezentativnog središta kompozicije, bočni traktovi monumentalnog zdanja lišeni su

izrazitije stilske obrade.

Između 1886. i 1889. godine, prema projektu nepoznatog bečkog arhitekte, u Nišu je sagrađeno

Načelstvo Niškog okruga sa Upravom policije. Feliks Kanic ga je opisao kao zdanje

zapadnoevropskog stila čiji je centralni rizalit ukrašen stubovima, dok ugaoni rizaliti u obliku kula

celini daju karakter monumentalnosti. Rustika prizemlja i stroga simetrija pročelja dali su osnovno

obeležje ovoj reprezentativnoj kompoziciji, građenoj na načelima akademizma.

Realna gimnazija u Užicu iz 1891-1893 godine, češkog arhitekte Venceslava Čihaka, koja spada

u značajnija ostvarenja akademske arhitekture u Srbiji sa kraja XIX veka, karakteristična je po

isturenom srednjem rizalitu pseudorenesansno koncipovanog pročelja sa različito obrađenim

etažama.

U opusu Zemperovog učenika Konstantina Jovanovića, koji je osim u Srbiji gradio u Austriji,

Bugarskoj i Rumuniji, preovlađuje akademizam kao stilsko opredeljenje. Pod Zemperovim

uticajem, Jovanović je ostvario akademski pročišćenu varijantu nove renesansne arhitekture, retko

koristeći elemente baroka. Stoga se u istoriografiji Jovanović sa pravom smatra najizrazitijim

predstavnikom prve dve faze srpskog akademizma, odnosno, najizrazitijim predstavnikom

akademske neorenesansne arhitektonske koncepcije. Suvereno vladajući akademskim repertoarom

epohe kojoj je pripadao, insistirao je na jasnoći, preglednosti, skladu i monumentalnost izraza svojih

javnih i privatnih zgrada. Dosledno se pridržavao preciznih akademskih uputstava u oblikovanju

statičnih, zatvorenih volumena, naglašavajući tešku rustiku prizemnih zona i plastičnost srednjeg

korpusa. Kao samodovoljne celine, najčešće je izdvajao ugaone rizalite građevina, ali i portale,

balkone, edikule, atike i mansardne krovove. Njegova koncepcija akademizma je u morfološkom

pogledu bila blaža strogoj varijanti Aleksandra Bugarskog nego slobodnijoj, nedogmatičnoj

recepciji Jovana Ilkića.

Na Jovanovićevom glavnom delu, Narodnoj banci u Ulici Kralja Petra u Beogradu iz 1889,

dograđena 1922. godine, po Maneviću najznačajnijem objektu srpskog akademizma i najčistijem

primeru neorenesansa u srpskoj arhiz+tekturi.. Uprkos tesnogrudom položaju i nesagledivosti u

ambijentu, rustičnost i masivnost pseudo-renesansne zgrade-tvrđave došla je do punog izražaja,

čemu je doprinela i funkcija zdanja. Preovlađuju inspiracije italijanskom arhitekturom

poznorenesansnog razdoblja, dok je uticaj baroka sekundarnog karaktera. Uz glavni ulaz na uglu,

arhitektonska rustika zdanja se od suterena do vrha postepeno ublažava, a plastika rastvara i

dinamizuje. U srednjoj zoni bočnih fasada, monotoniju hijerarhizovane kompozicije ublažava

naizmenično ređanje različito profilisanih prozora, što se smatra uticajem Zempera.

Reprezentativnim fasadama u potpunosti odgovara akademska koncepcija enterijera zdanja, sa

majestetičnim stepeništem u ugaonom delu.rešenje starog vestibila sa monumentalnim stepeništem,

obrada galerije na spratu i svečane sale u duhu neobaroka, pokazuju Jovanovićevo suvereno

vladanje kompozicijom u unutrašnjosti palate.

Na Jovanovićevim jednospratnim i dvospratnim stambeno-poslovnim objektima, preovlađuju

uravnotežene fasade horizontalnog ritma, inspirisane nasleđem italijanske i francuske renesanse.

Ugaoni rizalit Spasićeve zadužbine u Knez-Mihailovoj ulici 33, iz 1899. godine, završen je

kupolama u obliku zarubljene piramide na kvadratnoj osnovi, po uzoru na primere francuske

renesanse. Stanovi su imali prostornu organizaciju kombinovanog plana. I Kuća Marka

Stojanovića na uglu Knez-Mihailove i Pariske ulice, iz 1886-1889 godine, Jovanović je skladno

komponovao dugački front, kao i na drugoj kući Marka Stojanovića u Pariskoj 15 iz 1899-1900

godine, i u Kući Koste Milenkovića u Zmaj Jovinoj ulici 9 iz 1900. godine, inspirisanoj

Zemperovom palatom Openhajm u Drezdenu.

Koristeći simetriju, otvarajući prizemlje i svodeći rustiku, Jovanović je objekte učinio

funkcionalnim, dok je hromatskom kontrastima površine i dekorativnim visokim kubetima i

balustradama oživljavao sredne i bočne rizalite jedno-porodičnih kuća. Dosledno se pridržavao

akademskih normi i u rešavanju njihovih osnova.

Strogi akademizam provejava i u Jovanovićevim ocenama aktuelne evropske arhitekture. Odbivši

dalje učešće u projektovanju Srpske Kraljevske Akademije u Beogradu 1910. godine, za koje je

podneo projekte godinu dana ranije, Jovanović je odbacio kritike Andre Stevanovića, navodeći

prednosti stila renesanse naspram modernog stila, misleći na secesiju sa kojim se nije slagao: „Taj,

od izvesnog broja umetnika propagirani novi pravac i ne predstavlja nikakav u svojim formalnim

elementima stil, nego samo razne forsirane pokušaje, često u težnji za ličnu originalnost pošto-

poto“.

Renesansna stilska matrica, prilagođena kanonima akademizma, u strogom, pročišćenom obliku,

uočljiva je na skoro svim Jovanovićevim građevinama. Međutim, stilska matrica renesanse ne

određuje ukupnu strukturu njegovih dela, već je taj odnos obrnut- ortodoksna akademistička

koncepcija oblika određuje čitav ansambl građevine, dok su elementi prizvanog stila svedeni na

morfološke oznake. Po tome je Jovanovićev strogi akademizam bio najčistiji i najdosledniji u

srpskoj arhitekturi do 1914. godine.

Na Jovanovićevim građevinama predodređeni glavni motiv nije prenaglašen, već su svi segmenti

kompozicije približćno ravnopravni. Uz Bugarskog, on je najdoslednije razradio sistem

samodovoljnih formi, potvrđujući da je tipičan akademik koji ništa ne prepušta slučaju. Slojevito

oblikovani, sa naglašenim linijama razgraničenja fasadnih zona, čvrsto urasli u tle, Jovanovićevi

objekti veličaju krajnji stilski sklop. Delimično slobodnije rešenje sa romantizirajućim elementima

pete fasade, kojima je ublažena strogost nižih zona, baziranih na renesansnim i neoklasicističkim

principima, Jovanović je ostvario na Narodnom Sobranju u Sofiji iz 1884-1886 godine.

Manji stepen formalne čvrstine i težine, kao i manja kompoziciona usiljenost i monumentalnost,

odlikuju dela arhitekte Milana Kapetanovića. Potenciranjem slobodnijih akademskih rešenja,

izbegavao je tvrdoću i statičnost forme šablonizovanih rasporeda, zbog čega su njegovi objekti:

Osnovna škola u Ulici Cara Dušana iz 1893. godine, Klasna lutrija i neomaniristička kuća Jevrema

Grujića u Beogradu iz 1896. godine, nemaju studiozno obrađene detalje, karakteristične za

Bugarskog, Jovanovića i Ilkića.

Ministarstvo pravde u Ulici Kralja Milana u Beogradu, projektovano 1882-1883 godine, a

izgrađeno 1893. godine, po nacrtima Svetozara Ivačkovića i Jovana Subotića, iako relativno

skromnih dimenzija, privlači pažnju svojom istančanom kompozicijom pročelja i svetlo-tamnim

kontrastima arhitektonske plastike. Na izuzetno harmoničnoj fasadi tog jednospratnog objekta,

izvedenog sa reminiscencijama na primere rimske renesanse, pod uticajem bečke akademske

metodologije, istaknuti su bogato ukrašeni prozori. Prizemlje je obrađeno u punoj rustici, sa

simetrično postavljenim polukružnim, ne preterano upadljivim optvorima. Srednji pojas, sa pet

prozorskih osovina, naglašen je dvojnim prozorom pod zajedničkim timpanonom i efektnom

oplatom od crveno i žućkastih keraničkih pločica. Kompoziciju srednje zone, završenu

nenametljivim, plošno obrađenim vencem i frizom dekorisanih festona, zaokružuje atika sa

balustradom.

Rafiniran osećaj za efekte fasadne rustike, Svetozar Ivačković je ponovio na pročelju Kuća N.

Dučića i D. Mitrićevića u Beogradu.

U delu Dušana Živanovića do 1900. godine, kakva su Državni savet i Glavna kontrola u

Beogradu iz 1889-1890 godine, ostvarena je nešto čvršća, usiljenija akademska modelacija forme,

pri čemu nisu zapostavljeni ni funkcionalni zahtevi.Sa puno uspeha podigao je više školskih zgrada

u Srbiji, sarađujući sa istaknutim akademistom Dragutinom Đorđevićem.

Akademizam neo-neoklasicističkog i neovizantijskog smera obeležio je srpsku sakralnu arhitekturu

poslednje četvrtine XIX veka. Među mnogobrojnim novoizgrađenim crkvama, obradu u maniru

akademizovanog neoklasicizma dobili su hramovi u Negotinu, Bečeju, Šapcu i Velikoj

Moštanici, dok je neovizantijski koncept, sa elementima bečkog Rundbogenstila, obeležio traganja

za nacionalnim stilom Svetozara Ivačkovića, Dušana Živanovića, Jovana Ilkića i Vladimira

Nikolića od 1874. do 1900. godine. Takve su Crkve Sv. Preobraženja u Pančevu, Sv. Trojice u

Paraćinu, Sv. Pantelije u Malom Crniću, Sv. Petra i Pavla u Jagodini, Sv. Đorđa u Kruševcu,

Kapeli Sv. Katarine na čeratskom groblju u Sremskim Karlovcima i dr.

Nedovoljno poznavanje srpskog srednjovekovnog graditeljstva, uticalo je da domaći arhitekti

upoznaju staru vizantijsku, pa i srpsku arhitekturu preko romantičarskih replika svojih evropskih

profesora, što je kod njih podstaklo shvatanje neovizantijskog kao nacionalnog stila. Takvo

izjednačavanje zastupao je i najtalentovaniji srpski Hanzenov učenik Svetozar Ivačković, koji je u

okviru međunarodne hanzenatike ostvario visok stepen autorskog izraza. U suštini anacionalnu,

Ivačkovićevu eklektičku varijantu nove nacionalne arhitekture, početkom XX veka potiskuje

neomoravski slog.

Na pojedinim primerima srpskog monumentalnog sakralnog graditeljstva u dijaspori, kao što su

reprezentativne crkve Sv. Spiridona u Trstu između 1861-1869 godine i Sv. Blagoveštenja u

Dubrovniku iz 1870-1877 godine, takođe se uočavaju metodi strogog hijerarhijskog

komponovanja. Akademska slojevitost zona odlikuje zgusnutu kompoziciju tršćanskog hrama, na

kome je Karlo Mačijakini vešto uskladio elemente ranohrišćanskog, vizantijskog i romanskog

graditeljstva. Neoromnski koncept bitno je odredio krutu kompoziciju dubrovačke crkve Emila

Vekijetija, lišenu elemenata vizantijske i srpske srednjovekovne arhitekture.

Prihvativši akademizam kao preovlađujući tok savremene evropske arhitekture, srpski neimari su

bez većih dilema usvojili i poštovali njegove kanone. U duhu tih normi realizovali su mnogobrojne

javne i privatne objekte od kojih pojedini prevazilaze prosečnu produkciju akademizma u

jugoistočnoj Evropi. Akademizam se u prvoj fazi svoje srpske recepcije dosegao najstrožiju i

najdisciplinovaniju verijantu, oličenu u profanom opusu Konstantina Jovanovića, a odrazio se i na

tadašnje crkveno neimarstvo. Uprkos strogih kompozicija i usiljenih prostornih rešenja, rani srpski

akademizam nije bio kompilatorski beživotan, već je zahvaljujući Zemperovim i Hanzenovim

učenicima posedovao i stvaralačku komponentu.

Na razvoj akademističkih shvatanja u Srbiji uticali su i stavovi prvog srpskog naučnika na polju

arhitekture i urbanizma, Emilijana Josimovića. Iako pojedini istoriografi u njegovim principima

koje je izlagao u školskim udžbenicima vide začetke arhitektonskog funkcionalizma, pre se može

zaključiti da je sledio klasične principe oblikovanja koje su ustanovili renesansni teoretičari,

oslanjajući se na Vitruvija. Svoje stavove sistematizovao je u knjizi „Građanska arhitektura i

građenje putova“ iz 1860. godine.

Insistirajući na principima klasične simetrije, euritmije i harmonije, Josimović je u srpskoj sredini

teorijski utemeljio evropski akademizam, naglašavajući da se izbor stila određuje prema nameni

građevine. Zalagao se za simetričnost, organsku povezanost i razgovetnost kompozicije, u kojoj je

obavezno istaknut glavni motiv. Insistiranje na većoj ili manjoj podčinjenosti predstavljalo je jedan

od važnijih principa hijerarhije na kome počiva Josimovićevo shvatanje celine. Sto se tiče

koncipovanja osnove zgrada preporučivao je pravilne osnove i za objekte izgrađene na nepravilnim

parcelama, kako bi se omogućila unutrašnja udobnost i lak saobraćaj.

Dileme u kom bi se od stilova trebalo graditi u Srbiji privlačile su i ličnosti izvan arhitektonske

struke. Na primer pesnik Ognjeslav Utješinović-Ostrožinski veliča estetsko savršenstvo jelinske

arhitekture i u njoj je video najbolji uzor za savremeno srpsko graditeljstvo. Apelacijama tog tipa

suprotstavljali su se ideolozi nacionalnog stila. Taj pravac u srpskoj arhitekturi, opoziciono

nastrojen prema vladajućem akademizmu, i sam sputan jednoobraznošću i jednosmernošću,

teorijski je podsticao Mihajlo Valtrović, formiran u Nemačkoj. Zahtevao je da se na Velikoj školi

istražuje i srpsko graditeljsko nasleđe, odnosno nastavi „varvarstvom presečeni polet srpskog

umetničkog duha, koji počiva već pet vekova čekajući na probud“. Ponosno je isticao da

istraživanja i prezentacije starog srpskog neimarstva sa Dragutinom Milutinovićem preduzima

„radi primene njegovih principa danas“. Krajem osamdesetih godina, Milutinovićevom zaslugom,

na Tehničkom fakultetu je ustanovljen predmet „Vizantijski stil“, u kome su odabrani

srednjovekovni spomenici preporučivani kao uzori u projektovanju savremenih građevina.

Nadahnut lepotom i istorijom drevnih srpskih zadužbina, uticajni član Srpske Kraljevske Akademije

Andra Stevanović, takođe je podržavao njihovu obnovu u savremenoj srpskoj arhitekturi.

Odbacujući Hanzenovu neovizantiniku, zalagao se za neposredno podražavanje nacionalnog

srednjovekovnog graditeljstva. Smatrao je da se postupnim radom, prirodnim razvojem, spontanom

evolucijom u toku više decenija može stvoriti period procvata srpske crkvene arhitekture. Kritički je

odbacivao stege akademizma, jer smatra da umetnik ne treba da se vezuje za akademske propise

koji će ga učiti kako izražava svoje ideje i osećaje, i da su izgubljeni za umetnost oni koji se

oslanjaju na akademske predrasude.Međutim, u praktičnom projektantskom radu, on nije dosledno

primenjivao izrečene postavke nacionalnog stila i antiakademizma. Profani opus ovog arhitekte

upravo pokazuje suštinsku vezanost za kompozicione obrasce evropskog akademizma.Uprkos tome

njegov pedagoški rad na Arhitektonskom fakultetu označen je kao napredan i podsticajan za

studente.

Vesnik novih strujanja u srpskom graditeljstvu sa početka XX veka i izraziti polemičar, Dimitrije

T. Leko se takođe odupirao akademizmu, ali pre kao nezavisni posmatrač, nego kao zagriženi

pobornik sopstvenih stavova. Podjednako nepomirljiv prema svim vladajućim tokovima i podozriv

prema novinama, Leko je bio tipičan predstavnik svog doba, u kome su se sukobljavale koncepcije

akademizma, nacionalnog stila i secesije.

Sa velikim žarom, ideju o nacionalnom stilu u prvoj deceniji XX veka propagirao je i slikar

Dragutin Inkiostri-Medenjak, koji je u domaćoj arhitektonskoj publicistici prvi upotrebio termin

akademizam, napominjući da stil naroda mogu postići mladi ljudi neprijatelji akademizma, samom

težnjom obnavljanja umetničkih arhitektonskih formi po prirodnim zakonima shvaćenim našim

narodnim ukusom. Odlučne antiakademističke stavove iznosio je i arhitekta Branko Tanazević,

koji je u svom projektovanju uspešno sklapao elemente nacionalnog srednjevekovlja i aktuelnog

Ar-Nuvoa. Savremenike u Srbiji oštro je kritikovao zbog šablonisanja i epigonskog akademskog

vezivanja za stare stilove, stvaranja hladnog i šematičnog renesansa, umesto da idu putem koji vodi

ka narodnoj umetnosti i većem individualizmu.

Kada je početkom XX veka kadrovski i programski unapređena nastava arhitekture na Tehničkom

fakultetu u Beogradu, dopunsko školovanje u Evropi nije bilo nužno Nastava o arhitekturi

istorijskih stilova je obogaćena, ne samo kroz rad teoretskih predmeta, već i kroz projektovanje

zgrada u različitim stilovima. Novi predavači Arhitektonskog odseka Branko Tanazević i Milorad

Ruvidić nastavili su praksu tumačenja nacionalnog nasleđa kao ravnopravnog sa ostalim istorijskim

stilovima. Za razliku od njih, Dragutin Đorđević i Nikola Nestorović u nastavi niu favorizovali novi

nacionalni stil, već idealne šeme evropskog akademizma.

Period zrelog akademizma:

Period zrelog akademizma u srpskoj arhitekturi započeo je posle 1900. godine. Još uvek šablonsko

ponavljanje renesansnih principa predstavljalo je osnovnu podlogu komponovanja, ali su na

reprezentativne fasade i u enterijere unošeni klasicistički stubovi i bogata pseudobarokna plastika.

Ova pojava je podstaknuta ekonomskim procvatom i demokratizacijom društva izvršenom pod

novijom dinastijom. U ovom periodu su znatno samostalnije korišćeni klasični stilski elementi, a

zabeležena su i smelija odstupanja od uobičajenih kompozicionih obrazaca. Uz primenu bogatije i

skuplje dekoracije, manje usiljeno se plasiraju kubeta i venci, dok atike postaju redovna pojava,

pune ili sastavljene od balustri. Shodno novim potrebama programi građevina se strukturalno

usložnjavaju i konstruktivno osavremenjuju.

Razdoblje zrelog srpskog akademizma reprezentuje zgrada Narodne skupštine u Beogradu,

započeta 1907. godine, prema projektu Jovana Ilkića, pobedniku na konkursu 1902. godine, a

završene sredinom četvrte decenije veka. Jednospratno skupštinsko zdanje sa visokom prizemljem,

kome je kao uzor poslužio nacrt Konstantina Jovanovića iz 1892. godine, obuhvata veliku

površinu osnove, planiranu za dvodomni parlament, iako je početkom veka srpski parlament bio

jednodomni. Ilkić je od Jovanovića preuzeo blokovsku strukturu zdanja lišenog unutrašnjih

dvorišta, reduciranost hodničkih traktova, osnovni raspored masa, koncepciju fasada i krovne ravni

različitih visina. Može se zaključiti da se njegov projekat razlikuje od uzornog samo u detaljima.

Simetričan masivan podužni kubus palate završen je dominantnom pseudorenesansnom kuplom sa

pseudobaroknim dekorativnim detaljima, kao visinskom dominantom, koja ne stoji nad centralnom

salom, već nad vestibilom. Na srednjem rizalitu rszuđene, iz većine vizura skladne građevine,

dominira monumentalni portik, završen trougaonim timpanonom. Pred portikom se simetrično

razvoja prilazno stepenište sa rampama, koncipovano u duhu novovekovne graditeljske tradicije,

bez oslanjanj na konkretan uzor. Prema neizvedenoj Ilkićevoj zamisli, završni akcenat čitave

kompozicije na vrhu lanterne kupole, predstavljala je kraljevska kruna od pozlaćene bronze, koja je

imala značenje simbola suverene države.Fronton centralnog portika bio je namenjen figuralnoj

kompoziciji sa personifikacijom Srbije u središtu, dok su za monumentalne državne grbove bile

određene kartuše na atikama bočnih fasada.

Ilikćeva skupštinska zgrada, velikog gabarita, dominira slobodnim prostorom koji je okružuje,

unutar novog, ali urbanistički nedovršenog upravnog centra srpske prestonice. Podeljena je na

dominantni središnji deo sa glavnim ulazom i centralnom kupolom, i dva bočna segmenta, čije

ovalne fasade zaklanjaju amfiteatralne sale sednice. Treću celinu unutrašnje organizacije

obuhvataju izduženi traktovi namenjeni radnim prostorijama za stalne organe skupštine. Vestibil,

koncipovan kao majestetični antre sa galerijama, dobio je najznačajnije mesto u hijerarhiji

prostorija, što se ogleda u njegovoj bogatoj mermernoj i štuko dekoraciji.

Strogom kompozicijom skupštinskog zdanja, označen je trijumf akademizma nad ostalim stilskim

koncepcijama u tadašnjem graditeljstvu i potvrđena lojalnost domaće sredine legitimističkoj

parlamentarnoj tradiciji razvijene Evrope.

Uobličena na nasleđu renesanse, neoklasicizma i baroka, Ilkićeva skupština predstavlja upečatljivo

zdanje, čija su izvorišta u bečkoj novovekovnoj i savremenoj akademskoj arhitekturi.Izbegavajući

preteške mase i njihovo pretrpavanje, Ilkić je ostvario za njega netipično zdanje umerenih linija,

lišeno prenaglašenog segmenta.Spoljnu kompoziciju odlikuje suptilno kontrastiranje kubičnih i

oblih masa, kao i uspešno prikrivanje složenog unutrašnjeg rasporeda. Iako kritikovano u tadašnjoj

štampi, skupštinsko zdanje predstavlja značajno ostvarenje novije srpske arhitekture i

akademističkog stila u jugoistočnoj Evropi.

Uz Ilkića, zrelu fazu srpskog akademizma obeležio je arhitekta Dragutin Đorđević, koji je tokom

usavršavanja u Karlsrueu prihvatio stav profesora Jozefa Durma da se stil građevine određuje prema

njenoj nameni. Nakon prvih radova inspirisanih arhitekturom renesanse, kave su Osnovne škole u

Aleksincu i Prokuplju iz 1896. godine sa D. Živanovićem, ovaj daroviti graditelj se u Beogradu

afirmisao Okružnim sudom i VII pukovskom okružnom komandom iz 1899. godine,

Kasarnom Sedmog Puka iz 1901. godine, Domom društva „Kralj Dečanski“ iz oko 1900.

godine sa M. Ruvidićem, Drugom beogradskom gimnazijom iz 1905. godine i Trećom

beogradskom gimnazijom iz 1906. godine.

Glavne motive reprezentativnog pročelja Okružnog suda i VII pukovske okružne komande,

koncipovane pod uticajem nemačkog akademizma, predstavljali su posebni ulazi, klasicistički

obrađeni, kojima je označen dvonamenski karakter zgrade. Istaknuta heraldička obeležja

postavljena iznad potkrovnog venca, pojačala su živopisnost plastički bogato raščlanjenog pročelja.

Kasarna Četvrtog puka podignuta na periferiji Užica 1899. godine, kao i Kasarnu Sedmog

puka u Beogradu, odlikuju simetrična, ali neusiljeno rešena pročelja, sa visokom kapijom,

flankiranom rizalittima u vidu kvadratnih kula, nadvišenih piramidalnim krovovima. I Kasarne u

Vranju i Čačku iz 1900. godine odlikuje svedena kompozicija podužnog jednospratnog volumena

sa bočnim krilima i dekorativnim atikama rizalita.

U prvoj deceniji XX veka, Đorđevićev akademizam je bio stilistički i tematski najraznovrsniji u

srpskoj arhitekturi.Višeznačan i najmanje zavistan od predodređenih kanona, afirmisao je princip

održive eklektiče polimorfije. Iako je poštovao strogu hijerarhiju forme i sadržine u akademizmu,

posebno simetriju i naglašavanje srednje zone građevine, autorski koncept Đorđević nije podredio

imperativu apersonalne, hladne i otuđene arhitekture. Akademsku statičnost i unificiranost izraza

uspešno je ublažavao uzbudljivim kontrastima uvučenih i isturenih formi, svetlosti i senke, punih i

praznih površina, ritmom horizontala i vertikala. Masivne volumene najčešće je oplemenjivao

bogatom plastikom, najčešće sastavljenom od dvojnih jonskih stubova (Druga Beogradska

gimnazija iz 1905. godine, Treća beogradska gimnazija iz 1906. godine i Gimnazija u Valjevu

iz 1908. godine sa D. Živanovićem). Dekorativni toskanski i jonski pilastri, kao i prislonjeni

stubovi koji se uzdižu kroz sve etaže srednjih zona, česti su motivi njegovih građevina. Đorđević se

pridržavao kanona akademizma i na manjim objektima, gde ih je takođe primenjivao neusiljeno-

Kuća Mihajla Milovanovića iz 1904. godine u Pariskoj ulici 12 u Beogradu.

Po svom shvatanju akademizma, Đorđević je nesumnjivo bio najbliži Ilkićevoj nedogmatičnoj

koncepciji. Upotrebom kitnjastih završetaka elevacije, naglašavanjem dekorativnostikoliko i svetlo-

tamnih i plastičnih kontrasta, ublažavao je krutost scenografske arhitekture strogog

akademizma.Spremnost da revidira akademske stereotipe, potvrdio je neposredno pred Prvi svetski

rat, projektujući Palatu Srpske Kraljevske Akademije sa Androm Stevanovićem između 1914. i

1924. godine, na kojoj su nekanonično kombinovani elementi akademizma, secesije i francuskog

dekorativizma.

Sličnu koncepciju akademizma privremeno je zastupao i arhitekta Milorad Ruvidić. Kuća trgovca

Dimitrija Krsmanovića u Bogojavljenskoj ulici u Beogradu iz 1898.1899 godine, sa uskom ugaono-

čeonom i dve podužne bočne fasade, spada u najveće i najreprezntativnije prestoničke

jednoporodične palate. Funkcionalne osnove sa karakterističnim centralnim vestibilom i salonom na

pročelju naglašenim trostranim erkerom, primer je slobodnijegkomponovanja, inspirisanog

arhitekturom nemačke neorenesanse. Te inspiracije upadljive su ni na Ruvidićevoj Vili ministra

Milivoja Jovanovića u Beogradu, kao i na zgradi Načelstva i Suda u Šapcu iz 1904-1906 godine.

Strožiju kompoziciju sa svedenom dekoracijom, primenio je na Gimnaziji „Stevan Sremac“ u

Nišu iz 1912-1922 godine, i nešto zatvorenijem simetričnom plaštu Gimnazije „Sveti Sava“ u

Pirotu iz 1897. godine, gde je naglasio ulazni vestibil i monumentalno stepenište. Na Osnovnoj

školi u Čačku iz 1902. godine, naglasio je ugaoni rizalit u obliku valjka. Poput ostalih autora

srpskog zrelog akademizma, Ruvidić je uporedo gradio u stilu secesije i nacionalnom slogu.

U arhitekturi Danila Vladisavljevića, ogledaju se uticaji oba morfološka toka srpskog

akademizma: strogog, čiji su primeri Prva Vračarska štedionica iz 1906. godine, kombinacija

nemačke „nove“ renesanse i baroka i Kuća S. Stojisavljevića u Beogradu iz oko 1910. godine, i

neusiljenog, slobodnije komponovanog, čiji je primer Prometna banka iz 1913. godine koji je

projektovao sa Milošem Savčićem.

Slične odlike pokazuje i delo Dimitrija T. Leka, koji je u ovoj fazi potencirao bogate kompozicije

naglašenog ritma (spoj venecijanske renesanse i baroka, primena galerija na palati „Atina na

Terazijama iz 1902. godine), ili razuđene masivne volumene (Osnovna škola u Ulici Gavrila

Principa, Nova Vojna Akademija iz 1899. godine, inspirisana nemačkom renesansom, Kapela

Ćele-kule u Nišu iz 1892. godine).

Srednji, kompromisni pristup između dva pola srpskog akademizma, razvili su arhitekti Nikola

Nestorović i Andra Stevanović, školovani u Berlinu. Njihovo pojedinačno i zajedničko delo

pokazuje odlike konzervativne, ili reformske struje domaćeg akademizma.

Nestorović je u samostalnim delima, po prihvatanju secesije, naginjao spojevima rimske renesanse i

neoklasicizma. Odanost akademskim načelima dosledno je iskazao primenom simetričnih osnova i

slojevitih kompozicija, poput onih na Okružnom načelstvu u Kruševcu iz 1900-1904 godine,

Okružnom Načelstvu i Sudu u Kragujevcu iz 1902-1904 godine i Gimnaziji u Gornjem

Milanovcu iz 1902. godine, sa raskošno obrađenim enterijerima, naglašenim srednjim rizalitima,

kao i dekorativnim kubetima pravougaone osnove.

Na Nestorovićevim i Stevanovićevim zajedničkim delima, pre svega Upravi fondova u Beogradu

iz 1903. godine, čije je pročelje komponovano slično kragujevačkom Okružnom načelstvu,

upadljiva je nova koncepcija modelovanja i dekorisanja masa, inspirisana na Ivačkovićevom i

Subotićevom Ministarstvu pravde. Na fasadama su vešto iskorišćeni materijali, dok su skladnim

apliciranjem obloga od crvenih pločica, uvođenjem postepenosti u spoljno oblikovanje, gde je

najsnažniji akcenat ostvaren na srednjem delu zidnog platna a umereniji na krajnjim rizalitima,

afirmisani pokušaji slobodnijeg akademskog komponovanja. Novi metodi ogledaju se i u načinu

obrade dvojnih orvora na drugom spratu, koji su usklađeni sa klasicistički obrađenim prozorima

prvog sprata. Slobodniji tretman forme je rezultat Stevanovićevog uticaja. Strogost, ali i dinamika

arhitektonske forme , upadljivi su na Sanatorijumu Vračar iz 1910. godine i Učiteljskom Domu

iz 1911. godine u Beogradu. Odlike prve varijante akademizma preovlađuju na kućama V.

Markovića iz 1905. godine i U. Predića iz 1908. godine, dok su elementi druge izraženi na palati

Beogradske zadruge iz 1907. godine. Ovde su osim simetrije, pod uticajem francuske dekorativne

akademske arhitekture, kruta pravila komponovanja gotovo potpuno napuštena. U unutrašnjosti

zadruge, kao glavni motiv, izdvaja se svečana sala na spratu, karakteristična po bogatoj dekoraciji i

velikoj visini. Pročelje zgrade završeno je kubetom složene konstrukcije. Na kući trgovca

Stamenkovića u Beogradu iz 1907. godine, Nestorović i Stevanović su se najviše udaljili od

principa akademizma i približili secesiji.

U srednji, neradikalni tok srpskog zrelog akademizma, mogu se svrstati i dela Miloša Savčića-

Kuća M. Savčića u Dalmatinskoj 11 iz oko 1900. godine i na Topličinom vencu 14 iz 1901.

godine, Kuća L. Ćelovića iz 1903. godine, Prometna Banka iz 1913. godine, sa Danilom

Vladisavljevićem.

Istom toku pripada i opus arhitekte Svetozara Jovanovića Starijeg. Jovanović je negovao uprošćenu,

ne preterano strogu koncepciju akademizma, pretežno realizovanu na objektima van srpske

prestonice. Najviše je koristio repertoar renesanse. Na zgradi Suda u Leskovcu iz 1904. godine,

naglasio je ugao, a centralni rizalit na Opštini u Leskovcu iz 1905. godine, Okružnom Sudu u

Vranju iz 1907. godine i Bolnici u Čačku iz 1907. godine. Kontrasti masa na umereno

dekorisanimpročeljima, čiji je izgled bio najčešće uslovljen rasponom i proporcijama prozora, kao i

neupadljiva obrada ostalih fasada, obeležili su njegov pristup. Veću raznovrsnost i neusiljenost u

raspoređivanju akademskog repertoara, Jovanović je ispoljio na živopisnoj Kući Sotira Ilića u

Leskovcu iz 1911. godine, gde je radikalno odstupio od stroge simetrije plana, ostvarujući neobičnu

sintezu elemenata baroka i secesije.

Hotel Petrograd u Beogradu iz 1912. godine, arhitekte Petra Popovića, takođe pripada srednjem

toku srpskog zrelog akademizma. U kompozicionom pogledu predstavlja jednolično simetrično

rešenje sa dugačkim frontom, raščlanjenim kulama. Na glavnom gradskom trgu u Zaječaru,

trougaonog oblika, Popović je podigao Okružno načelstvo između 1906-1911 godine, sa balkonom

na srednjem rizalizu, neobičnim atikama i krovovima rizalita u obliku zarubljene piramide.

U delu Milana Antonovića, pre nego što je prihvatio secesiju, uočljiva je sklonost ka akademskoj

čvrstini i slojevitosti masa modelovanih na renesansnim principima. To se naročito zapaža na Školi

Vuk Karadžić u Beogradu iz 1894. godine, dok je Dom Anketara na Terazijama iz 1899.

godine, manje usiljeno komponovan, bez dominantnih renesansnih motiva, sa srednjim rizalitom sa

dve osovine.

Načelstvo i Sud u Prokuplju iz 1907. godine, arhitekte Branka Tanazevića, ostvareno u saradnji

sa Dragutinom Maslaćem, pripada smeru uprošćenog pseudobaroka.

Osnovna škola u Ulici Kralja Petra u Beogradu iz 1907. godine, prve srpske graditeljke

Jelisavete Načić, predstavlja skladnu akademsku kompoziciju inspirisanu renesansom. Reč je o

građevini postavljenoj na zasečenom uglu, čiji medaljoni na pročelju sa poprsjima prosvetitelja

jasno pokazuju njenu namenu. Eklektički spojevi motiva renesanse i baroka, uočljivi su i na njenim

ostalim prestoničkim delima.

Za razliku od Okružnog načelstva u Pirotu iz 1910. godine Aleksandra Jankovića, građenog pod

blagim uticajem secesije, sa dvema nametljivim kulama koje simetričnouokviravaju mansardni krov

srednjeg rizalita postavljenog na zasečenom uglu i velikim otvorima, Novi Dvor u Beogradu,

arhitekete Stojana Titelbaha, predstavlja konzervativnije ostvarenje poznog periodazrele faze

srpskog akademizma, zidanje započeto 1911. godine. Svaka fasada tog razuđenog zdanja dobila je

različitu obradu. Evocirana je pročišćena morfologija akademizma Bugarskog i Jovanovića,

prilagođena manje strogom i statičnom programu. Spoj uličnih fasada naglašen je poligonalnim

ugaonim rizalitom, nadvišenim kupolom sa izduženim završetkom. U tome se ogleda sličnost sa

susednim Starim dvorom arhitekte Bugarskog. Isticanjem kubeta na uglu zgrade i zaobljenog

rizalita u sredini pročelja, izražena je vertikalna podela masa, umesto horizontale, koja preovlađuje

na Starom dvoru. Prvobitni izgled zdanja, kao, uostalom, i mnogih drugih primera srpskog

akademizma nije očuvan. Ono je više puta rekonstruisano spolja i iznutra, pri čemu su se izgubili ili

transformisali neki fasadni detalji, pre svih heraldička polja.

Među uspešnijim ostvarenjima arhitekture zrelog akademizma u provincijskoj arhitekturi Srbije,

koju su uglavnom uobličavali graditelji skromnijeg obrazovanja, izdvajaju se Kuća Alekse

Obradovića u Kragujevcu iz 1887. godine, Kuća trgovca Ninića u Zaječaru iz 1899-1900

godine, Kuće Avramovića i Pušeljića u Čačku iz 1905. godine, Kuća na uglu Ulice Bore

Stankovića u Vranju, zatim Kuće Gligorija Paunovića iz 1895. godine i Gavrila Popovića u

Vlasotincu iz 1910. godine.

Fasadna skulptura, podređena hijerarhizovanoj strukturi arhitektonskih kompozicija, odražavala je

ideologiju naručilaca u Srbiji sa kraja XIX i početka XX veka. Uz figuralnu plastiku didaktičko-

moralizatorskog sižea, naročito su heraldička znamenja predstavljala njen značajan segment,

odslikavajući namenu reprezentativnih zdanja - dvorsku, upravno-administrativnu, obrazovnu,

kulturno-umetničku, poslovnu ili humanitarnu. Upotreba grba u Srpskoj arhitekturi, razvijenajoš u

doba Kneza Miloša, naročito je bila popularna u periodu Kraljevine Srbije. Znamenja su najčešće

postavljana u frontone središnjih rizalita zgrada, ili u atike nad njima.Od mnogobrojnih primera

upotrebe heraldike u arhitekturi srpskog akademizma, trebalo bi izdvojiti one u Beogradu:

kraljevske krune na kupolama bočnih rizalita Starog Dvora, heraldiku timpanona središnjeg rizalita

Železničke stanice, u edikuli ugaone atike Narodne Banke, u timpanonu nove zgrade Vojne

Akademije, nad krovnim vencem Okružnog suda, u luneti nad središnjim rizalitom Novog Dvora

i atici centralnog rizalita prema Andrićevom vencu i frontonu portika Narodne skupštine.

Skoro svi predstavnici srpskog zrelog akademizma uporedo su gradili i u drugačijim stilovima-

poznom romantizmu, nacionalnom slogu i secesiji, izbegavajući striktnu posvećenost jednom

opredeljenju. U kvantitativnom pogledu, najviše su gradili prema načelima akademizma, oslanjajući

se na njegove šeme i kada je naručilac zahtevao neakademske stilove. Akademistički slojevit

koncept fasade odredio je kompoziciju reprezentativnih državnih zdanja u nacionalnom stilu, poput

Okružnog Načelstva u Vranju iz 1908. godine, delo Petra Popovića, zatim Gimnazije u Čačku

iz 1910-1928 godine, delo Dragutina Maslaća, kao i Crkve Sv. Đorđa na Oplencu iz 1909-1912

godine, delo Koste J. Jovanovića.

U arhitekturi srpskog akademizma do 1914. godine, rizaliti su predstavljali istaknuti fasadni motiv,

kojima je ublažavana monotonija hijerarhijski uređenih površina. Međutim, njihova upotreba nije

uvek bila plod funkcionalnih zahteva da se izrazi unutrašnja organizacija prostora i naglase značajni

segmenti zgrade, kao što su vestibili, stepeništa ili svečane sale, već je time pokazana lojalnost

akademskom načelu autonomije eksterijera od enterijera. U stambenoj arhitekturi rizaliti su imali

manji ispad nego na javnim zdanjima. Zajedničko obeležje javnih građevina ogleda se i u

dominaciji simetričnih prostornih rešenja, pri čemu su se osnovni komunikacioni čvorovi razvijali u

pravcu poprečne ose zgrada, dok su horizontalne komunikacije bile postavljene upravo na njih, u

pravcu podužne ose. Ukoliko bi zgrada imala ugaoni položaj, slična šema je primenjivana u pravcu

simetrale ugla. Kvantitativno i kvalitativno izdvajaju se rešenja na kojima bočne mase čine

približno ravnopravan okvir dominantnoj srednjoj kompoziciji (Uprava fondova, Spasićeva

zadužbina, Kuća Marka Stojanovića u Beogradu, načelstva i sudovi u regionalnim centrima). Sa

poboljšanjem ekonomskih prilika, atike na javnim zdanjima se početkom XX veka češće plasiraju

iznad celog fronta nego ranije.

Arhitektura privatnih kuća je, osim velike proizvoljnosti u oživljavanju starih stilova, grube obrade

venaca, portala, profila i atika, na mnogim primerima dosegla veću transparentnost nego na javnim

zgradama. Fasade jednoporodičnih ili višeporodičnih kuća lezenama su izdeljene na polja, koja

često odgovaraju širinama soba. Umesto trema koji nosi terasu, motiv nobelstock-a tj. Piano nobile

u rezidencijalnoj gradskoj arhitekturi u Srbiji naglašavan je balkonima i većim erkerima, što se

zapaža na Hotelu Srpska Kruna iz 1867. godine, porodičnim kućama Terzibašića iz 1884.

godine, Jovana Ristića, Save Kneževića iz 1891. godine, Dimitrija Krsmanovića iz 1898-1899

godine, Koste Milenkovića sa kraja XIX veka, Mihajla Milovanovića iz 1904. godine, Jovana

Barlovca iz 1912. godine, Franca Štibnera iz 1914. godine u Beogradu, Kući Gligorija

Parunovića u Vlasotincu iz 1895. godine i dr. Od zgrada na kojima je glavni motiv naglašen na

uglu, izdvajaju se rizaliti u obliku poluvaljka ili punog kružnog torusa koji izlaze iz ravni fasade, što

se uočava na Srpskom Domu u Sremskoj Mitrovici, Oficirskom domu u Beogradu, Osnovnoj

školi u Čačku i Hotelu Zadruga u Zaječaru.

U regulaciji fasadnih površina srpski arhitekti su, poput svojih evropskih prethodnika i

savremenika, prevashodno ponavljali renesansnu podelu na sokl, korpus i završetak. Po uzoru na

renesansne graditelje naglašavali su kolosalni redpilastara ili polustubova u srednjoj zoni,

primenjivali trijumfalni luk u različitim varijantama. U svakoj vodoravnoj etaži naglašavali su

princip istih formi, ostvarujući pravilan ritam u artikulaciji zona. I u tretmanu fasadne plastike češće

su evocirani uravnoteženi sklopovi renesanse i neoklasicizma, nego plastički dinamizam baroka.

Rustični završeci uglova zdanja, gusta mreža pilastara i polustubova, izvedeni su iz arhitekture

manirizma.Njeni odjeci prepoznaju se i u formalističkoj, umesto strukturalno opravdanoj primeni

arkadnih nizova i lođa, narušavanju ustaljenih proporcijskih odnosa, unošenju asimetrije,

disharmonije i deformacije klasičnih oblika(abnormiranje normi strogog akademizma), izduživanju

stubova i dr.

Elemente baroknog oblikovanja, poput ovalnih osnova, zatalasanih pročelja, na kojima su

prislonjeni stubovi od krajeva ka sredini postepeno zgušnjavaju, kroz smanjenje interkolumnija,

preklapanje pialstara, nagomilavanje niša i edikula, srpski arhitekti nisu evocirali u izvornom, već u

parcijalnom i selektivnom obliku. U tome ih je ograničavalo i građevinsko zakonodavstvo, koje nije

dopuštalo plasman većih ispada na fasadama. Umesto kroz snažne kontraste konveksnih i

konkavnih površina, barokno komponovanje se evociralo u oblicima i dekoraciji kupola, erkera

(Krsmanovićeva palata), zaobljenih uglova i poligonalnih mansardnih krovova. Poput baroknih

autora, srpski arhitekti su kombinovali elemente trabeacije različitih redova, usložnjavajući

pojedinačne zone fasada primenom različitih vrsta balustrada, složenih atika, timpanona, kupola u

vidu zarubljene piramide. Korišćen je i polukružni venac u zonama iznad otvora, u koji su umetane

kartuše i poprsja. Barokni princip raščlanjivanja fasada po vertikali na tri, pet ili više zona,

kvantitativno je nadmašio renesansni princip monolitnog neprekinutog bloka, gradiranog po

horizontali. Uticaj baroka ogleda se i u većem simboliznu, naglašenoj heraldici i dekoraciji,

pretežno smeštenoj u kartušama, kao i unutrašnjoj dekoraciji stepeništa, holova i salona. Od

elemenata neoklasicizma srpski arhitekti su prihvatili položaj objekta u prostoru, svedeniju

profilaciju fasadnih površina i otvora, kao i sklonost ka monumentalnosti.

U srpskoj arhitekturi od 1900. do 1914. godine, na akademističku koncepciju osnove, najčešće

dvotraktnu, i klasičnu konstrukciju od nosećih zidova, ponekad su primenjivani morfološki i

strukturni elementi Ar-Nuvoa. Time je stvarana neobična simbioza krutog akademizma, otuđenog

od prirode i maštovitog, prirodnim oblicima inspirisanog slobodnog stila. Pod uticajem novih

shvatanja, prostorni programi građevina su pojednostavljivani, a fasadni omotači postajali

kompaktniji, izgubivši pređašnju statičnost. Završni venci su probijeni isticanjem vertikalnih motiva

srednje zone, a umesto tradicionalnih aplikacija javljaju se plošnije secesijske (Kuća Jovana

Smederevca iz 1900-1901 godine, Kuća M. Stamenkovića iz 1907. godine, Smederevska banka

iz 1912. godine). Narušava se stroga hijerarhija fasadnih zona, ublažavaju hladnoća i

monumentalnost karakteristični za autoritativni akademizam. Unose se floralni i geometrijski detalji

od kovanog gvožđa. Otvori se na građevinama odozdo na gore brojčano umnožavaju, a

dimenzionalno smanjuju. Rustika prizemlja je stilizovana, svedena, dok su elevacioni frontovi

manje usiljeni. Atike i balustrade su poprimile talasaste i izvijene oblike, dok su maskeroni ili

pilastri beskompromisno probili hijerarhijske stege. Posle dugotrajne dominacijevodoravnih lučnih

frontova, preovladala je vertikalna podela masa. Transparentnost arhitekture je postala izražena, a

raskorak između sadržine i forme se smanjio.

Akademizam je u srpskoj arhitekturi od 1865. do 1914. godine imao pozitivan značaj, doprineo

konsolidaciji struke i razvitku njenih institucija. Uvezena akademska nenacionalna arhitektura,

uprkos otporu ideologa srpskog stila, osavremenila je zaostale, postorijentalne ambijente srpskih

gradova i usmerila generacije neimara ka kulturno razvijenijoj Evropi. Njihovo stvaralačko

sazrevanje ne bi bilo uspešno da se nisu školovali i usavršavali na evropskim akademijama.

Akademizmom je pojačana vera u značaj istorijskog obrazovanja arhitekata, a time i stimulisana

specijalizacija nastave u matičnoj sredini. Ne samo što je doprineo preporodu srpske arhitekture

nakon viševekovnog zaostajanja, akademizam je podstakao njen izlazak iz nepovoljnog

provincijskog položaja.

Međuratna arhitektura:

Uspon modernog arhitektonskog pokreta izražen u godinama nakon Prvog svetskog rata, nije

pokolebao tradicionalno opredeljenu većinu arhitekata. Sledbenici futurizma, kubizma, De Stajla,

purizma, ekspresionizma ili konstruktivizma još uvek su predstavljali manjinu. Većina graditelja se

povinovala ukusu investitora, evropskih malograđana koji su se obogatili u ratnim i posleratnim

prilikama i pohrlili u velike gradove. Vile u otmenim predgrađima ili višespratnice u centrima

gradova, građene u stilu poznog akademizma, ponekad sa reminiscencijama na Ar- Nuvo, uz obilnu

primenu novih materijala, korišćenih na stari način. Zahvaljujući poboljšanju komunukacija i

sličnim ekonomskim uslovima u različitim državama Evrope, sem SSSR-a, i avangardni i

konzervativni arhitekti težili su stvaranju univerzalnog internacionalnog stila.

Sporom uzmicanju akademizma u srpskoj arhitekturi, doprinela je društvena atmosfera, obojena

istorizmom u euforiji ujedinjenja jugoslovenskih naroda, a od 1929. godine, i potrebom da se

oformi jugoslovenska unitarna kultura. Klasna podvojenost je bila vidljiva u arhitekturi.

Pseudograđanstvo, nastalo od seljaštva, želelo je da nadoknadi civilizacijske nedostatke i

adekvatnim stilskim sklopom pokaže privrženost evropskim kulturnim tekovinama. Razjedinjenost

na staleškom, plemenskom, kulturnom i verskom planu, onemogućavala je stvaranje kompaktnog

jugoslovenskog stila.

U Beogradu, centru srpske kulture, siromašni slojevi stanovništva naseljavali su proširenu gradsku

periferiju. Centar su izgrađivali i naseljavaliposleratni bogataši-rentijeri, industrijalci i bankari.

Bogati svet hteo je da živi u vilama koje su ga podsećale na francuski XIX vek, sa kitnjastom

akademskom dekoracijom, dok je ideal srednje klase bio otmeni hotel particulier, privatna

jednoporodična kuća sa vrtom, na Kotež-Neimaru ili Senjaku. Ciljevi intelektualaca su bileskromne

prizemnne ili jednospratne kuće sa baštom u profesorskoj ili činovničkoj koloniji. Radnici su živeli

u posebnim kolonijama i neuglednim opštinskim stanovima.

Izgradnja državnih javnih objekata u prestonici i regionalnim centrima, intenzivirana u prvim

godinama nakon ujedinjenja, iziskivala je učešće raspoloživih domaćih stručnjaka. U tom

poduhvatu pridružilo im se preko tri stotine ruskih arhitekata i građevinskih inženjera, koji su zbog

građanskog rata u domovini emigrirali u Kraljavinu SHS. Do pojave srpskog modernističkog

pokreta 1928. godine, anacionalnom akademizmu parirao je srpski nacionalni „slog“. Dok su „Srbo-

Vizantinci“ svoje ideje pretežno ostvarivali na sakralnim objektima, akademisti su preovlađivali u

arhitekturi profanih javnih zdanja, višeporodičnih privatnih kuća. Srpsko-vizantijskim stilom

izražavan je kontinuitet sa minulim epohama necionalne kulturne prošlosti, ali opredeljenje da su

Srbi stožerni činilac u višenacionalnoj državi. Istovremeno, da bi se ublažilo nezadovoljstvo

stručnjaka drugih nacionalnosti, akademizam je favorizovan kao unitarni jugoslovenski stil.

U nastavi na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, tokom treće decenije nije produbljivan sukob

između zastupnika akademizma i nacionalnog stila. Mirnu koegzistenciju i delimično prožimanje

tih stilova, uočljivo u školskim radovima, odražavali su autoritativni nastavnici: Petar Popović

predmet Srpska vizantijska arhitektura, Andra Stevanović predmet Građevinske konstrukcije,

Dragutin Đorđević predmet Projektovanje javnih građevina, Nikola Nestorović predmet

Nauka o stilovima i Branko Tanazević za predmet Dekoracije u boji, modelisanje, uređenje

gradova, ornamentika. U četvrtoj deceniji veka porastao je uticaj stručnjaka opredeljenih ua

modernizam- Milana Zlokovića i Branislava Kojića.

U davdesetim godinama veka, Dragutin Đorđervić je važio za najliberalnijeg nastavnika po pitanju

stilskih opredeljenja studenata, budući da ih nije sputavao, ali ni podsticao njihovo zanimanje za

modernizam. Ipak, na sačuvanim radovima darovitih studenata, najevidentniji je uticaj Đorđevićeve

varijante akademizma.Većina profesora tradicionalne orijentacije, afirmisana još u doba Kraljevine

Srbije, nije pokazivala sklonosti ka radikalnim novinama u arhitekturi.Završiti Arhitektonski

fakultet u Beogradu između 1920. i 1930. godine, značilo je pristupiti sredini u kojoj su se preplitali

različiti inostrani i domaći uticaji, u kojoj su određene tendencije dobijale prevagu ili nestajale sa

scene u zavisnosti od sopstvene vitalnosti.

Nekoliko godina pre pojave prvih modernističkih projekata, u domaćoj stručnoj periodici su iznete

oštre antiakademističke i antiklasicističke apelacije.

Ugledni srpski akademisti starije generacije- Konstantin Jovanović, Vladimir Nikolić, Svetozar

Ivačković, Andra Stevanović, Nikola Nestorović i Dragutin Đorđević, aktivni do sredine

dvadesetih godina, nastavili tradiciju predratnog akademizma. Reviziju njihovih ideja inspirisali su

predstavnici srednje i mlade generacije akademista: Milutin Borisavljević, Svetozar Jovanović,

Dimitrije T. Leko, Aleksandar Đorđević i Vojin Simeonović, kojima su se pridružili ruski

emigranti istovetne vokacije: Nikolaj Krasnov, Roman Verhovskoj, Vasilij Androsov, Viljem

fon Baumgarten, Efgenije Gulin, Georgi Šreter, Konstantin Paris, Julijan Djupon i Ivan

Artemuškin. Osim njih, značajna dela srpskog arhitektonskog akademizma realizovali su i

pojedinci kojima je građenje u tom stilu predstavljalo privremenu fazu, pre nego što su se opredelili

za progresivni modernizam. Neki od njih ispoljili su zavidan stepen autorskog izraza: Dragiša

Brašovan, Branislav Kojić, Milan Zloković, Josif Najman, Petar i Branko Krstić, Branislav

Marinković, Bogdan Nestorović, Milan Sekulić, Milan Minić, Predrag Zrnić, Daka Popović,

Lazar Dunđerski i Grigorije Samojlov.

Srpski akademisti međuratnog doba, školovali su se ili usavršavali u evropskim centrima preživele

eklektičke arhitekture, pre svega u parizu i Budimpešti. Stoga se u njegovoj arhitekturi mogu uočiti

više ili manje izraženi francuski uticaji, kao i elementi mađarskog, nemačkog, italijanskog ili ruskog

akademizma. Naročito je jak ruski uticaj, čiji su istaknuti protagonisti, kao štićenici Kralja

Aleksandra Prvog Karađorđevića, gradili širom Jugoslavije. Arhitektonski tokovi u Srbiji između

dva svetska rata, kanalisani u vodećim stručnim ustanovama, kao što su Ministarstvo građevina,

Arhitektonski fakultet i Klub arhitekata, suštinski su izvirali iz predvodničke svesti najplodnijih

graditelja, zastupnika glavnih stilskih koncepcija: Momira Korunovića predstavnika srpskog stila,

Milutina Borisavljevića i Dimitrija M. Leka predstavnika akademizma, Milana Zlokovića,

Branislava Kojića, Nikole Dobrovića i Dragiše Brašovana predstavnika modernizma.

Iako su stvorili respektabilnu produkciju, ruski emigranti nisu značajnije uticali na razvoj srpske

arhitekture. Ako su u trećoj deceniji prednjačili brojem i kvalitetom ostvarenja, nespremni za

ozbiljnije zaokrete, u četvrtoj su bili potisnuti u drugi plan. U okviru akademizma kao državnog

unitarnog stila, sa reminiscencijama na ruski ampir, podigli su niz monumentalnih zgrada,

ispunjenih fasadnom skulpturom i heraldičkim znamenjima: Ministarstvo šuma i ruda,

poljoprivrede i voda iz 1926-1928 godine, Ministarstvo finansija iz 1925-1928 godine, Državni

arhiv u Beogradu iz 1925-1928 godine, delo Nikole Krasnova, Narodni teatar u Skoplju iz

1927. godine, E. Bronštajna, V. Mesnera, J. Bukavca, S. Beljajevskog i D. M. Leka, zatim

Oficirski stanovi u Beogradu iz 1928. godine, delo Verhovskoja, Generalštab iz 1928. godine,

Ruski dom u Beogradu iz 1933. godine i Oficirski dom u Skoplju iz 1928-1929 godine, delo V.

Baumgartena, Gardijski kompleks u Topčideru iz 1924. godine, delo Vinogradova, Studentski

dom Aleksandra I iz 1931. godine delo Kovaljevskog, Dom Narodnog zdravlja iz 1925. godine i

Oficirski dom u Novom Sadu iz 1926. godine, delo G. Šretera i K. Parisa. U svom radu

potencirali su eklektičke mešavine različitih stilova, od renesanse, baroka, neoklasicizma i ampira.

Njihova sloboda u tumačenju istorijskih stilova, koliko se ogleda u bogatstvu reminiscencija i

neobaveznom tretiranju ustaljenih akademskih obrazaca, toliko se pretvarala u formalizam,

karakterističan po potenciranju neorganskih sklopova i nagomilavanju plastičnih motiva.

Srpski arhitekti dugo nisu mogli da pariraju Rusima u rešavanju najsloženijih graditeljskih

programa, pre svega izgradnji reprezentativnih administrativnih zdanja u prestonici i regionalnim

centrima. Prepoznatljive odlike ruskog akademizma ogledaju se u potenciranju monumentalnosti,

ostvarenoj i na manjim objektima širom Jugoslavije, ublažavanju značaja predodređenog glavnog

motiva, doslednoj primeni rustike u prizemlju zgrada, sužavanju kontura građevina od podnožja ka

vrhu stepenovanjem masa po visini, obilnoj primeni fasadne skulpture, naročito figura lavova. U

beogradsku arhitekturu Rusi su uneli i motiv timpanona sa lučnom lođom, kao završnim

segmentom fasade. Pošto su u svojim ekspanzivnim kompozicijama često preterivali, napli su se na

udaru domaće kritike. Arhitekta Milutin Borisavljević, iako njihov ideološki istomišljenik,

kritikovao ih je zbog megalomanije i nezgrapnih kompozicija. Poštedeo je jedino Baumgartenov

Generalštab, kao veličanstvenu i monumentalnu palatu, širokog zamaha, grandiozne kompozicije i

perfektnih proporcija i detalja, odnosno klasično delo beogradske arhitekture.

U razvoju srpskog međuratnog akademizma, mogu se diferencirati tri faze:

1.) period dominacije u periodu od 1919-1928 godine,

2.) doba krize, izazvano prodorom modernizma, između 1928-1935 godine,

3.) delimične obnove u monumentalizmu poslednjih predratnih godina,od 1935-1941 godine.

U morfološko-strukturalnom pogledu, kao i akademizam u Kraljevini Srbiji, međuratni je iznutra

bio podeljen na dva smera- strogo apersonalni, konzervativni, i autorski, liberalniji akademizam,

otvoren za novine.

U prvom razdoblju od 1919. do 1928. godine, u krug akademista je prešlo nekoliko afirmisanih

graditelja koji su u prethodnom periodu gradili u nacionalnom slogu. To su Branko Tanazević,

Jovan Novaković, Jovan Stanojević i Vladimir Popović. 1924. godine Andra Stevanović i

Dragutin Đorđević, uz pomoć mladog Milana Minića, dovršavaju palatu Srpske Kraljevske

Akademije. Akademski krut, slojevit koncept ove reprezentativne prestoničke građevine, sa tesnim

unutrašnjim dvorištem, obogaćen detaljima Ar-Nuvoa i dekorativističkog akademizma,

promovisanog na Svetskoj izložbi u Parizu 1900. godine. Konstantin Jovanović je početkom

dvadesetih godina izveo uspešnu dogradnju Narodne banke, ponavljajući morfologiju vlastitog

akademizma. Dragutin Đorđević i Nikola Nestorović su na palati Univerzitetske biblioteke iz

1921-1926 godine, sagrađenoj u okviru novog univerzitetskog gradskog centra, naglasili simetričnu,

kanoničnu i neinventivnu kompoziciju pročelja, sa karakterističnim portikom i proporcijama za koje

je rečeno da se uzajamno dobro drže.

Zgrada Tehničkog fakulteta u Beogradu, sagrađena 1925-1931 godine, delo Branka Tanazevića

i Nikole Nestorovića, velike površine osnove i elevaciono usmerena prema nekoliko uličnih

pravaca, predstavlja kulminaciju srpskog akademizma u trećoj deceniji. Krut aranžman složene

osnove zdanja, sa prostranim unutrašnjim dvorištima, dugačkim hodnicima i prevelikim

stepenišnim holom, odredio je njegovu strukturu. Kritikujući nelogičan, arhitektonski nekoherentan

i nefunkcionalan odnos spoljašnje obrade prema osnovi zdanja, D. M. Leko je ukazao de je

inspiracija tražena u rešenju Tahničke škole u Šarlotenburgu kod Berlina. Osporen je i nedostatak

istog motiva kojim bi se ublažila različitost u obradi pojedinačnih fasada, zbog koje su lišene

celovitosti i jasno obeležene monumentalnosti. Pseudorenesansni i neoklasicistički motivi,

obogaćeni retoričkom fasadnom skulpturom, tri alegorije Arhitekture, po jedna Vajarstva, Fizike,

Industrije i dr, svojom strogošću ukazuju na prosvetni karakter zdanja.

Uticaj italijanskog akademizma uočava se na palati „Asikuracioni Đenerali“ na Terazijama, koju

su 1927-1930 godine podigli nepoznati italijanski arhitekti sarađujući sa Milanom

Antonovićem. Arhitekti iz srednje i zapadne Evrope su na mnogim objektima u Beogradu i drugim

gradovima, primenili internacionalna načela tog stila, obogaćena nanosima matičnih škola:

Jadransko-Podunavska banka, Francusko-Srpska banka, palata Društva Nacional, Praška

kreditna banka, Jugoslovenska banka, Srpsko-Amerikanska banka, Narodna biblioteka u

Beogradu, Uprava Vojnotehničkog zavoda u Kragujevcu i dr. Sa puno uspeha stranci su

podizali ugaone zgrade, prekrivajući ih ponekad i dekoracijom secesije.

Među domaćim stvaraocima kojima je akademizam predstavljao privremeno opredeljenje, izdvaja

se više plodnih graditelja. Inspirisan budimpeštanskim eklekticizmom i secesijom, Dragiša

Brašovan je u Ulici Nušićevoj 4 u Beogradu 1922. godine sagradio Eskontnu banku, koja

predstavlja primer raskošno dekorisane, neusiljene slojevite kompozicije, u kojoj su inventivno

usklađeni elementi različitih stilova. Kasnije je podigao Sokolski dom iz 1924. godine u

Zrenjaninu, kombinujući renesansne i neoklasicističke forme, Škarkinu vilu u Beogradu iz 1926.

godine, blisku romantičarskoj varijanti umerenog akademizma i strožije koncipovanu neo-

manirističku Genčićevu kuću, takođe u Beogradu iz 1929. godine.

Branislav Kojić je podigao Šumadijsku banku u Kragujevcu između 1928-1930 godine, kao i

Paviljon Cvijeta Zuzorić u Beogradu iz 1927-1929 godine sa dominantnim pseudoantičkim

oblicima, ali i slobodnijom organizacijom osnove od uobičajenih.

Milan Zloković je na Vračaru od 1924. do 1926. godine, podigao više privatnih jednoporodičnih

kuća u umerenom akademskom maniru, dok je znatno usiljenije koncipovao monumentalnu

Hipotekarnu banku u Sarajevu između 1928-1930 godine.

Braća Krstić su na nečelima akademizma komponovali kuću Nikole Krstića u Ulici Vasinoj 14 u

Beogradu između 1927-1928 godine.

U trećoj deceniji, pod uticajem zapadnoevropskog akademizma, značajna dela ostvario je arhitekta

Aleksandar Janković, autor Okružnog načelstva u Pirotu iz 1910. godine. U međuratnom

razdoblju ovaj plodni projektant je sagradio niz jednoporodičnih i višeporodičnih stambenih

zgrada, karakterističnim po mansardnim krovovima, obilju fasadne skulpture i ornamentacije. Reč

je o zgradi na uglu Zmaj Jovine 13 i Knez-Mihailove 28 iz 1928-1929 godine, zatim, zgrada na

uglu Svetozara Markovića i Bulevara Revolucije iz 1929. godine, dok se među njegovim javnim

objektima ističe Narodna banka u Nišu iz 1925. godine, gde su neobarokni i neoklasicistički oblici

stopljeni u reprezentativnu i prostorno razuđenu celinu.U stilu akademizma, zapažena dela ostvarili

su Franja Urban koji je projektovao Kuću Đorđa Cvetkovića iz 1930. godine na uglu ulica Braće

Jugovića i 29. novembra, i Đorđe Janković koji je sagradio Novosadsku banku i Kuću Ostojić u

Rumi iz 1923. godine. Praksu izdvajanja ugaonog valjka ili poluvaljka, pokrivenog kupolom,

nastavili su Franja Urban na Kući Đorđa Cvetkovića, Viljem Baumgarten na Oficirskom

domu u Skoplju i Nikolaj Krasnov na zgradi Ministarstva na uglu Ulica Nemanjine i Kneza

Miloša u Beogradu.

Među graditeljima Novog Sada koji su tokom svoje akademističke faze krajem treće i početkom

četvrte decenije ostvarili značajna dela, izdvajaju se Lazar Dunđerski koji je sagradio palatu

Produktivne berze 1927. godine i Daka Popović graditelj Komande Prve armijske oblasti iz

1928-1930 godine i stambeno-poslovne palate „Vatikan“ iz 1930. godine. Modernizovanje

akademistički koncipovanih volumena i naginjanje monumentalizmu, popularno u poslednjim

predratnim godinama, najavio je Milan Sekulić na stambeno-poslovnoj palati “Kroacija“ u

Novom Sadu iz 1931. godine.U Skoplju su se, uz Ivana Artemuškina (kafana Islahana u

gradskom parku iz 1919. godine, autori Narodnog pozorišta iz 1921-1927 godine, Dragutin

Maslać (Ristićeva palata iz 1925. godine) i Boris Dutov (palata Armaganjan iz 1930. godine).

Od graditelja inspirisanih francuskim akademizmom, trebalo bi izdvojiti Josifa Najmana (zgrada

Nikole Spasića u Knez-Mihailovoj ulici 47, u Krunskoj 9 iz 1931, Mihajla Jovanovića na uglu

Krunske i Bab Višnjine iz 1932. godine), Bogdana Nestorovića (vila Koče Popovića u Ulici Kneza

Miloša 50, sa Mihailom Radovanovićem iz 1926. godine, i Vila Moačanin u Užičkoj 23 iz 1931.

godine), Aleksandra Đorđevića (kuća Pavla Hadži-Pavlovića u Ulici Svetozara Markovića 58 i

Kuća Tihomira Panića u Ulici Kneza Miloša 70, iz 1926-1927 godine), Milana Minića (zgrade u

Lominoj 24-26, iz 1926. godine, u Dobračinoj 6 iz 1928 godine i Čika-Ljubinoj 5 iz 1930. godine),

Vojina Simeonovića (kuća u Simićevoj 6), Branislava Marinkovića, Mihajla Radovanovića i

naročito Milutina Borisavljevića. Francuski akademizam, u kome su preovlađivale renesansne,

barokne i klasicističke reminiscencije, prenet je u arhitekturu građanskog Beograda. Elementima

francuskog porekla smatrane su mansardne i višesegmentne krovne konstrukcije, kao i osetna

uzdržanost graditelja u dekorisanju fasada, težnja ka njihovoj čitljivosti, odsustvo akademskog

pretrpavanja, logičan raspored otvora i znatna funkcija praznih površina.

Početkom tridesetih godina akademizam je suvereno vladao srpskom arhitekturom. Uz ruske

emigrante i francuske đake, njegovom usponu najviše su doprinela tri graditelja: Svetozar

Jovanović, Milutin Borisavljević i Dimitrije M. Leko.

Jovanovićev akademizam nije bio ideološki čvrst ni dosledan kao Borisavljevićev i Lekov. Pre

Prvog svetskog rata učestvovao je u izgradnji Oficirske zadruge iz 1906-1910 godine, akademski

razuđenog ugaonog objekta, oživljenog nekanoničnim motivima secesije. Iako je u pojedinim

delima, poput kuće u Krunskoj 50 iz 1932. godine, iskazao sklonost ka neoromantičnim

tvorevinama, Jovanović se afirmisao monumentalnom palatom Ministarstva saobraćaja i

Generalne direkcije železnica u Beogradu iz 1927-1931 godine, ostvarenjem strogog

akademizma. Ova, po kubaturi najveća zgrada u srpskoj međuratnoj arhitekturi, do Brašovanove

palate Dunavske Banovine iz 1935-1940 godine najveća po broju prostorija, zbog nedostatka

čvrsto određenih regulacionih linija i upadljivog uprošćavanja u dekorativnom sistemu, predstavlja

jednolično i statično akademsko rešenje, koje je pružilo znatne mogućnosti za plasman heraldičkih

znamenja i retoričke fasadne skulpture. Ipak, njena elegantna kula, kao najviša tačka elevacije,

jedinstvena je u tadašnjoj beogradskoj arhitekturi. Njen jedini konkurent, drevnom asirsko-

vavilonskom arhitekturom inspirisana kula Pošte 1 u Takovskoj ulici iz 1935-1938 godine,

arhitekte Vasilija Androsova, nezgrapno je postavljena iznad završenog venca i ne naglašava

piramidalnost kompozicije. Shvaćena kao glavni motiv Jovanovićeve palate, kula dominira blokom

na uglu Sarajevske i Nemanjine ulice. Kada se posmatra sa veće daljine, ili iz ptičje perspektive, u

relaciji sa monotonom srednjom zonom pročelja, predstavlja skoro suvišni, otuđeni detalj, nametnut

celini ansambla. Bez obzira na pomenutu izdvojenost, kula je donekle oživela sumorno okamenjen,

uprkos obilnoj prvostepenoj plastici, štur plašt građevine.

Akademizam Milutina Borisavljevića bio je zasnovan na tradiciji pariske Ecole des Beaux-Arts

i načelima njegove naučne estetike arhitekture. Ovaj dosledni akademist, sklon obrazlaganju

vlastitih stavova, arhitekturu je definisao kao simboličnu umetnost koja svoj najviši stupanj dostiže

u monumentalnim građevinama. Traženju novih formi i struktura Borisavljević je pretpostavio

proverene kanone, zalažući se za više varijanti u svakom projektantskom zadatku. Apelovao je da

se nastava na beogradsko Arhitektonskom fakultetu reformiše po uzoru na parisku Ecole des

Beaux-Arts, i da se umesto idejnih projekataza određene tipove građevina, pripremaju potpuni

projekti za izvođenje.

Na svom najpoznatijem delu, Vili Flašar iz 1931-1932 godine, izgrađenoj na beogradskom

Neimaru, ugledao se na arhitekturu Malog Trijanona iz 1762-1768 Anž Žak Gabrijela, shvaćenog

kao savršenog dela, božanske harmonije i najsjajnijih propozicija, dok je u komponovanju ograde

parka na Studentskom trgu iz 1929. godine preuzeo rešenje sa manirističke vile Aldobrandini.

Osnovna škola u Marulićevoj ulici iz 1930-1931 godine, primer je svedenijeg, uprošćenog

akademizma, gde glavni motiv nije posebno naglašen, što se uočava i na reprezentativnoj kući

Nikolić u Paraćinu iz 1931. godine, dok je on skromno izdvojen na pročelju palate Andonović u

Nišu iz 1930. godine.

Borisavljevićevi projekti koncipovani u nacionalnom stilu, kao i pojedini u stilu modernizma, kojeg

je pod pritiskom naručilaca nevoljno prihvatio, takođe odlikuje akademistička modelacija forme.

Može se zaključiti da je Borisavljevićeva arhitektura u celini bila opterećena strogim akademskim

kanonima, kao i nastojanjima da u praksi primene otkrića iz oblasti estetike arhitekture i optičko-

fiziološke perspektive. Otu je on, na izvestan način, ostao nedorečen i neiskazan kao stvaralac,

shvatajući arhitekturu kao primenjenu estetiku. Zapažanja o harmoniji i ritmu, ulozi simetrije i

asimetrije, izneta u stručnoj periodici, Borisavljević nije precizno primenio u graditeljskoj praksi.

Ako je najznačajniji i najdosledniji predstavnik akademizma u srpskoj arhitekturi od 1865. do 1914.

godine, bio Konstantin Jovanović, istu poziciju u međuratnom periodu zauzimao Dimitrije M.

Leko. Njegov strogi akademizam, zasnovan na metodu kontrolisane imaginacije, prepoznatljivo je

uzdržan ili disciplinovan, lišen slučajnih ili spontanih rešenja. U odnosu na Svetozara Jovanovića,

Leko je doslednije poštovao akademske obrasce, što se naročito ogleda u izjednačenom odnosu

zidne mase i otvora, ogledalskoj simetriji, jasnom naznačavanju regulacionih linija i isticanju

monumentalnosti bezvremenih građevina. Naizgled štur i preterano uzdržan, Lekov akademizam je

ipak bio kreativniji od Borisavljevićevog naučnog i eklektičnog pristupa arhitektonskom

komponovanju.

Umereni ritam masa odlikuje skladno pročelje Lekovog Saveza nabavljačkih zadruga u

Beogradu iz 1927-1929 godine. Njegova eksperimentisanja nastavljena su početkom tridesetih

godina, kada je tragao za jednostavnijom, racionalnijoj formom akademizma, ostvarenoj na

trospratnoj palati Ministarstva socijalne politike i narodnog zdravlja u Beogradu iz 1932-1933

godine. Svedenom kubičnom konturom i masivnim fasadnim plaštom, ova palata, sa dva unutrašnja

dvorišta, najavila je vladavinu monumentalizma u srpskoj arhitekturi poslednjih predratnih godina.

Po Maneviću, ona predstavlja ne samo završni oblik jedne tradicije, već i klicu njene dekadencije:

„Njena čitava struktura, disciplinovana i smirena, teži samo jednom cilju-večnosti“. Na zgradi nema

jakih kontrasta ili posebno eksponiranih motiva. Nekanelovani jonski stubovi nalaze se u ravni

fasade, oivičeni sa po dve skulpture L. Dolinara. Njihovo protezanje je zaustavljeno snažnim

okviromLišenom entablature i potkrovnog venca:Vreme je stalo, što je značilo ovaploćenje

akademskog ideala. Leko je i kao tumač liberalna akademistička shvatanja, kritikovao epigonstvo i

zastarela rešenja.

Zreli period međuratnog srpskog akademizma obeležila su i druga Lekova dela (projekti banskih

palata na Cetinju, Banja Luci i Novom Sadu iz 1930. godine, Dom Saveza nabavljačkih zadruga na

Cetinju iz 1932. godine, Dom ratnih vojnih invalida u Beogradu iz 1933. godine), kao i Agrarna

banka iz 1931-1934 godine Petra i Branka Krstića, Dom Kralja Aleksandra Prvog za učenike

srednji škola iz 1931-1933 godine, delo Vojina Petrovića, Aero Klub iz 1932-1934 godine i

stambena zgrada advokata Nedeljkovića iz 1936. godine, delo Vojina Simeonovića, Narodna

banka u Skoplju iz 1933. godine delo Bogdana Nestorovića, zgrada Berze iz 1931-1933 godine i

Beli Dvor na Dedinju iz 1934-1936 godine, delo Aleksandra Đorđevića, kuća Stamenka

Đurđevića iz 1936. godine na uglu Katanićeve i Svetog Save 36, delo Dragoslava Radisavljevića,

kuća inženjera Božića u ulici Svetozara Markovića 6 iz 1934. godine u Beogradu, delo Rajka

Tatića. Pod pritiskom dominantnih modernističkih shvatanja u srpskoj arhitekturi, kao i sve jačeg

uticaja Ar-Dekoa, pomenuti autori su bili prinuđeni da svedu ili odbace klasicistički ornamenti

odstupe od uobičajenih načela akademističkog komponovanja. Spajajući istorijske i moderne

oblike, oformili su neobičan tranzitivni tip lokalne arhitekture. Gubitak akademske discipline i

posezanje za zakasnelim secesijskim i pomodnim racionalističkim formama, naročito je obeležio

provincijsku arhitekturu jednoporodičnih kuća.

Završni predratni period srpskog akademizma vezan je za uspon monumentalizma u tadašnjoj

evropskoj arhitekturi, saglasan prevlasti totalitarnih političkih ideologija i programa. Shodno

vremenu, i primeri srpskog monumentalizmadruge polovine tridesetih se odlikuju neobičnim

modernističko-akademističkom morfološkom simbiozom, dok je njihova struktura uglavnom

bazirana na akademskoj tradiciji ( 1.) palata PRIZAD-a, 2.) Zanatski dom, 3.) Pošta 1,

4.) Ministarstvo građevina i 5.) Pravni fakultet u Beogradu, 6.) Hipotekarna banka u

Pančevu, 7.) Pošta i Banovina u Skoplju, 8.) Banska palata i Većnica u Novom Sadu,

9.) Hipotekarna banka, 10.) Banovinsko pozorište i 11.) novi deo Univerziteta u Nišu,

12.) Narodna banka u Kragujevcu, 13.) Tonkićeva palata u Leskovcu i dr). Sa povlačenjem

akademizma sredinom tridesetih godina, u srpskoj arhitekturi jenjava i upotreba fasadne skulpture.

Umesto figuralne plastike, u pseudorenesansnim nišama i edikulama, kao i baroknim kartušama,

javljaju se plitki reljefi u duhu francuskog Ar-Dekoa.

U produkciji srpskog predratnog modernizma, a ni avangardnog, ali ni kopirantski bezbojnog,

krajem tridesetih godina prevladavala je kanonična estetika ustaljenih formi, uz sve češću primenu

zaobljenih građevina naglašene monumentalnosti. Dok su se načela Korbizjeovog i Misovog

slobodnog plana uveliko razvijala u svetskoj arhitekturi, srpski modernizam tridesetih se, osim

fragmentarnog usvajanja Losovog Raum-plana, u glavnini produkcije iscrpljivao u anahronim

strukturama osnove sa unutrašnjim dvorištima, komplikovanim komunikacionim čvorovima i

veoma retkim konstruktivističko-funkcionalističkim pristupima (Zlokovićeva Univerzitetska dečja

klinika i Brašovanova Državna štamparija u Beogradu 1933-1940 godine). Tome je doprineo

nedostatak autentične arhitektonske teorije, što su kroz predavanja i programske članke pokušavali

da nadoknade lideri srpskog modernističkog pokreta. Kritiku akademizma i eklekticizma, krajem

tridesetih godina sublimirali Milan Zloković i vodeći konstruktor Đorđe Lazarević.

Uprkos deklarativne ortodoksije, srpska neradikalna recepcija evropskog modernizma nije

impresionirala vodeće autoritete svetske avangarde. Dogodilo se da je arhitekta Nikola Dobrović,

najdosledniji i najagilniji domaći ideolog moderne arhitekture, zbog primene zastarelih

konstruktivnih rešenja bio ukoren od strane Teo Van Dezburha i proglašen „akademičarem“. Sve

izražajnije epigonstvo među modernistima i težnja ka standardizaciji jezika, gde se najviše

pozajmljivalo od Dragiše Brašovana, neizbežno su vodili u modernistički akademizam.

Mnogobrojna ostvarenja srpskog nacionalnog stila su u trećoj deceniji veka takođe poprimila

šematski karakter. Kruta i anacionalna, konceptualna logika akademizma preneta je, neočekivano, i

u „jednonacionalno“ usmereno srpsko crkveno i profano graditeljstvo. Budući da protagonisti tog

pravca naše novije arhitekture nisu otkrili autentičan strukturno-prostorni sklop, bili su prinuđeni da

ga preuzmu iz legata ustaljenih akademskih rešenja. Uz to, usvojili su i deo akademističke

morfologije, kao što su trodelna podela fasada, isticanje glavnog motiva i dosledno poštovanje

simetrije, što se vidi na 1.) Gimnaziji u Čačku iz 1910-1928 godine, delo Dragutina Maslaća,

2.) Trgovačkoj akademiji u Beogradu iz 1925. godine delo Jezdimira Denića, 3.) Palati Pravde

u Skoplju iz 1930. godine delo Nikolaja Krasnova, 4.) Patrijaršiji u Beogradu iz 1935. godine,

delo Viktora Lukomskog i 5.) Eparhijskom domu u Požarevcu iz 1938-1939 godine, delo

Momira Korunovića. Sredinom četvrte decenije potisnut nakon pogibije svog glavnog mecene u

Marselju, nacionalni stil delimično usvaja i morfologiju savremenog monumentalizma, sa

kontraproduktivnim efektom, jer je estetika agresivnog, jednoznačnog totelitarnog koncepta, pre

pokazala stvaralačku krizu graditelja nacionalne orijentacije nego što je najavila renesansu njihovih

ideja (1.) Crkva Sv. Marka iz 1930-1939. godine delo Petra i Branka Krstića, 2.) Banski dvor i

Palata Vrbaske banovine u Banjaluci iz 1930-1938, delo Anđelije Pavlović, Jovanke Bončić-

Katerinić i Jovana Rankovića).

Posleratni period:

U posleratnom periodu obnove i izgradnje zemlje, stvarajući u korenito izmenjenim političkim

okolnostima, srpski arhitekti su kratkotrajno održali tradiciju akademizma. Ona se uočava na

primerima socrealizma, oficijelnog pravca u profanoj arhitekturi od 1945-1952 godine, bazirenog

na neinventivnim spojevima široko shvaćene „narodne“ graditeljske tradicije i bezličnog

modernizma. Anonimnost rada i sveopšta politizacija arhitekture, sveli su stvaralaštvo na

ponavljanje tipskih, šematizovanih struktura, od čega se prećutno distancirao mali broj kritički

nastrojenih graditelja.

Vanstručnim, dogmatskim shvatanjima limitirana, arhitektura socrealističkog monumentalizma

( 1.) Dom sindikata, 2.) Savezni SUP, 3.) Vojni sud, 4.) Stadion JNA, 5.) Studentski grad,

6.) Gradski SUP u Beogradu, 7.) upravne, partijske, zadružne i školske zgrade, 8.) radnička i

rudarska naselja u unutrašnjosti), inspirisana arhitekturom SSSR-a, ni po snazi ideja a ni po

vrednosti ostvarenja (sem naselja fabrike kablova u Jagodini D. Brašovana), nije dosegla nivo

graditeljstva do pre Drugog svetskog rata. Utopljen od strane novog establišmenta u korpus

dirigovanog socijalističkog stvaralištva, kreativni smer predratnog srpskog monumentalizma

pretvorio se u suprotnost- sterilni modernistički akademizam.

Do sredine šeste decenije, prema sećanju Alekseja Brkića, na beogradskom Arhitektonskom

fakultetu, uz Zlokovićev „produhovljeni“ funkcionalizam, tri su se moćne ideologije borile za status

zvaničnog učenja: socijalistički realizam, ortodoksni funkcionalizam i građevinski

tradicionalizam. Sve tri su, po Brkiću, za studente nedogmatične orijentacije predstavljale

svojevrsni obruč, teži čak i od strahovanja za vreme okupacije. Najjači otpor vladao je prema

socrealizmu, koji je početkom pedesetih odbačen u teoriji i praksi.

Krajem šeste i početkom sedme decenije, sa poboljšanjem ekonomskih prilika, započeo je

prosperitetni period razvoja srpske moderne arhitekture, predvođen protivnicima doktrina

funkcionalističkih sistema- Bogdanom Bogdanovićem, Aleksejem Brkićem, Ratomirom

Bogojevićem, Uglješom Bogunovićem, Urošem Martinovićem, Ivanom Antićem, Mihajlom

Mitrovićem, Ivom Kurtovićem i Svetislavom Ličinom, u čijim delima nije bilo izrazitijih

akademističkih zastranjivanja. I u teoriji i u praksi ovi autori su se distancirali od socijalističkog

realizma i modernizovanog neoakademizma, arhitekture prokustrovski normi i činovničkih kalupa.

Ipak akademizma je bilo u nastavi na Arhitektonskom fakultetu, stvaranjem kulta moderne

arhitekture, kao i u graditeljskoj praksi. Formalističko okamenjenje tuđih ideja i programa,

delimično je nastavljeno i u srpskom postmodernizmu.