TRAENJA NACIONALNOG STILA U SRPSKOJ ARHITEKTURI (SREDINA XIX-SREDINA XX VEKA) Drutveni i kulturni preduslovi pojave nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi: Na nastanak i razvoj nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi znaajno su uticale istorijske okolnosti, koje su u velikoj meri odredile njegov karakter, doprinele usponu, ali i silasku sa arhitektonske scene. Procesu politikog osloboenja Srba i stvaranja samostalne srpske drave u drugoj polovini XIX veka, prethodio je itav jedan intelektualni rast u kome je srpska umetnost odigrala znaajnu ulogu. Ostvarenjem dravne samostalnosti i teritorijalnim proirenjima prema jugu i jugoistoku, Srbija je posle oslobodilakih ratova 1876-1878 godine stekla povoljniji meunarodni poloaj. Usamljena izmeu dva monika, Srbija se priklonila neposrednom uticaju Austrougarske. U poslednjoj deceniji XIX veka Srbija je bila izrazito poljoprivredna zemlja, u kojoj je preovlaivao seljaki posed. Godine 1890. imala je zvanino samo pet gradova i to Beograd, Ni, Kragujevac, Poarevac i Leskovac. Arhitektonski i urbanistiki lik tih varoi u tom periodu se korenito promenio, jer su orijentalni i balkanski nain graenja potisnuli zapadnoevropski neostilovi. Od 1861. do 1914. godine sprovode se potpune ili delimine rekonstrukcije postojee urbane strukture srpskih gradova u duhu savremenih evropskih shvatanja. Slino Srbima u Austrougarskoj monarhiji i oni u Kneevini Srbiji polovinom veka pokazuju sve odreenije i osmiljenije zanimanje za istorijske spomenike, gledajui u njima vrednosti istorijskog izvora, svedoanstva iezle srednjovekovne dravne slave. Posluili su ti spomenici vie kao podsticaj za formiranje jedne uzviene romantiarske, dravne atmosfere, nego kao neka jasno sagledana umetnika inspiracija. U arhitekturi kod Srba, u prvoj polovini XIX veka, ne osea se tenja ka samostalnosti, ka nacionalnom ili regionalnom odreenju. Na podrujima habzburke monarhije, posle izvrenog procesa barokiziranja srpske umetnosti, gradilo se po koncepcijama klasicizma, dok su se u Miloevoj Srbiji i na teritorijama turskog carstva podizale graevine u tradicionalnim balkanskim oblicima. Od dvadesetih godina XIX veka u Kneevini Srbiji zapoet je proces usvajanja srednjoevropskih arhitektonskih oblika, preuzimanjem graditeljskih postupaka iz krajeva preko Save i Dunava. U to vreme nije bilo obrazovanijih srpskih neimara, pa su u Srbiji uglavnom angaovani strani graditelji. Na pojedinim crkvama iz prvog perioda Miloeve obnove, kada je prihvaen tip crkvenih graevina iz vojvoanskih i slavonskih srpskih krajeva, zasnovan na klasicistikim prostornim i morfolokim koncepcijama, mogu se uoiti pojedini detalji koji potiu iz srednjovekovne srpske arhitekture. Ta arhitektura nije potpuno zaboravljena ni u razvoju crkvenog neimarstva u srpskim krajevima severno od Save i Dunava u XVIII veku, pa se u izvesnoj meri docnije meala sa zapadnjakim elementima. Najpoznatiji primer prizivanja stare srpske graditeljske tradicije u sakralnoj arhitekturi XVIII veka jeste manastirska crkva u Kovilju, koja je morala da bude izvedena na podobije Manasije. Seanja na srpski srednji vek uoljiva su i na drugim manastirskim 1

crkvama: Beoinu, Grabovcu, iatovcu, Partou, Pakri, Lepavini kao i na gradskim crkvama Sv. Petra i Pavla u Sremskim Karlovcima i hramu Roenja Bogorodice u Sremskoj Kamenici. Manastirske crkve su najpostojanije uvale tradicionalni tip graenja u duhu rake i moravske kole, tako da su trikonhalne osnove i kubeta nad naosom jasno otkrivale vezu sa nacionalnim srednjovekovnim konceptom. U periodu od 1830. do 1850. godine, kada u srpskoj umetnosti preovlauju klasicistika shvatanja, uoljiva su odreena zahvatanja u srednjovekovnu tradiciju. Tradicionalizam je bio ispoljavan uglavnom na planu drugostepene plastike graevina, u plastinom ukrasu njihovih fasadnih platana, gde su najee primenjivani motivi moravske kole. Primer: Crkve u Topideru, Gornjem Milanovcu, Aleksincu i Mionici. Pevnice se sve ee javljaju kao poseban, jasno uoiv spolja, boni polukruni prostor umesto dotada primenjivanih plitkih pevnikih rizalita, predstavljajui upadljivu vezu sa starim srpskim spomenicima: Sv. Marko u Beogradu, Vinjica, a kasnije i Mali Poarevac i Nemenikue. Sa usponom romantiarskog istorizma u srpskoj umetnosti polovinom XIX veka dolazi do zaokreta. Romantizam postaje glavni umetniki pravac u likovnim umetnostima, a istorizam njegova idejna podloga. Kapitalistki drutveni oblici bili su preduslov za ispoljavanje jedinstvenih nacionalnih tenji, koje su u idejnoj i umetnikoj sferi nametale zahtev za odvajanjem od ostalih nacionalnih buroazija. Politike i drutvene institucije bile su nosilac najznaajnijih graditeljskih narudbina. Usvajanjem oblika iz srednjeg veka trebalo je zameniti dotadanju arhitekturu po kojoj se Srbi nisu izdvajali svojom osobenou. Na mesto baroknih i klasicistikih zdanja trebalo je da dou graevine koje odgovaraju pravoslavnoj veri i srpskom duhu. Kao reakcija na prihvatanje zapadnoevropskih umetnikih uticaja nakon vekova dominacije orijentalne graditeljske kulture, javile su se tenje za regionalnim i nacionalnim opredeljenjima srpske arhitekture. Sa buenjem nacionalnog duha sredinom XIX veka, postavljaju se i sve vei zahtevi za radikalnom izmenom stila u arhitekturi. Nacionalni stil u Srbiji, kao specifini vid produenog romantizma, imao je sopstvenu ideologiju, podranu od drave, koja je u oivljavanju tradicionalnog neimarstva videla ansu za duhovni preporod i zagovarala povratak izvornim umetnikim vrednostima. Razvoj srpskog stila u ovom periodu bio je sloen, vieznaan i imao je nekoliko razvojnih faza. Prva prelazna faza nacionalnog stila tj. nacionalnog romantiarskog istorizma podrazumevala je period meanja srpskih srednjovekovnih arhitektonskih oblika sa romantiarskim elementima i obeleena je delatnou makedonskog neimara Andreje Damjanova izmeu 1850. i 1875. godine. Graditeljska delatnost tajfe Damjanova: Doavi u Srbiju 1851. godine, sa bogatim graditeljskim iskustvom steenim na mnogobrojnim monumentalnim gradskim crkvama u Turskoj, sagraenim u duhu postvizantijske tradicije, dopunjenim pojedinim elementima stilova zapadnoevropske provenijencije, Damjanov je postao centralna linost prvog 2

perioda traenja srpskog stila. Njegovo graditeljstvo izdanak je tradicionalnog toka postvizantijske arhitekture u Makedoniji, Epiru i ostalim krajevima Grke, karakteristinog za XVIII i prvu polovinu XIX veka, kada je pritisak nametnute orijentalne arhitekture postepeno opadao. Prva njegova graevina koja oznaava prekretnicu u naoj novijoj arhitekturi je hram Sv. Georgija u Smederevu, podignut izmeu 1851. i 1855. godine. Direktno je inspirisana izgledom Manasije, iz ije arhitekture je Damjanov preneo konstruktivno reenje petokupolne crkve. Osnova plana predstavlja kombinaciju bazilikalnog tipa graevine sa moravskim planom crkve razvijenog upisanog krsta sa pet kupola. Upisni krst nije naglaen iznutra ve spolja, sa etiri manja i jednim monumentalnim centralnim kubetom s visokim tamburom. Prostrane pevnice istiu se u osnovi graevine budui da su se nale u poprenoj osovini krsta, u kojoj je centralno kube. Na osnovi se istiu i tri oltarske apside, iznutra polukrune, a spolja poligonalne. Na zapadnoj strani uzdie se toranj, prilino masivan u odnosu na vitka kubeta nad naosom. Crkva poseduje i dva bona, bogato dekorisana ulaza. Svim poljima kojima je fasada podeljena odgovara unutranja zidna podela. Celokupna kompozicija graevine poseduje novo, karakteristino srpsko obeleje. Poreenjem dva spomenika iz razliitih epoha, moravske zadubine Manasije i smederevske crkve, moe se zapaziti velika slinost, kako u celini, tako i u detaljima kakvi su oblik kubeta, arkadni friz, otvori, ako izuzmemo zvonik na proelju. Znaaj i vrednost ove romantiarsko-istoristike kompilacije sa dominantnim elementima izvedenim iz nacionalne kulturne batine predstavlja njena rodonaelnika uloga u stvaranju nacionalnog stila, ali po Maneviu i u karakteristinom metodu na kome je delo zasnovano: mehaniko pripajanje petokupolnog sistema tada vledajuoj formi jednobrodne graevine, uz nekontrolisanu upotrebu dekorativnog sistema. Nakon ovog uspeha Damjanov podie Sabornu crkvu u Niu. Njena gradnja trajala je dugo, od 1857. do 1872. godine. On je ovde spojio elje vernika da sagradi petokupolnu monumentalnu crkvu tipa razvijenog krsta, po uzoru na Graanicu, sa tradicionalnom bazilikalnom osnovom, optoenom tremovima, oblikom koji je u XVIII i poetkom XIX veka bio veoma popularan u epirskim, makedonskim i srpskim krajevima pod turskom vlau. Hram ima osnovu trobrodne bazilike, gde se svaki brod zavrava apsidom na istoku. Sa june, zapadne i severne strane podignut je otvoreni arkadni trem koji nosi galerije. Kubeta nisu postavljena po emi krstoobraznog reenja, ve su rasporeena u srednjem i ugaonim poljima. Najvee, srednje kube ima dvanaestostrani tambur, dok su na ostalim tamburi osmostrani. Na Sabornoj crkvi u Sarajevu, graenoj izmeu 1863. i 1868. godine, Damjanov ponavlja smederevsku trobrodnu prostornu shemu ovde lienu bonih polukrunbih pevnica, a raspored kubeta ponavlja niko reenje kubeta postavljenih na uglove centralnog kubusa. Slinost sa smederevskim reenjem pokazuje i primena visokog zvonika na proelju. Ovde je Damjanov ostvario je podseanje na petokupolnost Manasije, ali je na zapadnoj strani dodao zvonik, jer je desetak godina ranije Saborna crkva u Beogradu postala uzor u graenju barokno-klasicistikih zvonika. Meavina stilova ponovo je naglaena u plastici, dekoraciji i profilaciji zdanja 3

(atike, timpanoni, arkadni friz, pilastri). Kubeta su izvedena istovetno kao u Smederevu i Niu, po uzoru na vitka kubeta moravske kole. Damjanovljeva crkvena arhitektura predstavlja simbiozu nekoliko stilskih i funkcionalnih opredeljenja. Na njima su prisutni elementi vizantijske i postvizantijske arhitekture (ogledaju se u optoj silueti kupola i bazilikalnom rjeenju osnove, primeni tradicionalnih tremova), srpsko-vizantijskog neimarstva (u primeni trikonhalnih planova i izraenim arkadnim frizovima), kao i elementi romanike, gotike, levantskog baroka i islamskog graditeljstva (u dekorativnim zavrecima elevacije, meovitim konstrukcijama i obradama enterijera), a elementi zapadnoevropskog baroka su ispoljeni u oblicima zvonika. Osim na primerima crkava u Smederevu, Niu i Sarajevu, na ostalim njegovim graevinama srpsko-vizantijski elementi nisu toliko izraeni. Andreja Damjanov, kao i neto kasnije Andreja Andrejevi, postavio je osnove nacionalnog stila u metodu, ali ne i u oblicima. U vreme kada Damjanov sa saradnicima gradi u srpskim krajevima , u Rakoj oblasti, podruju dugo pod turskom, a zatim pod austrougarskom vlau, u sklopu jedne tipine balkanske provincijske arhitekture, takoe oivljava srednjevekovna tradicija, prizvana na slian nain kao i u delima makedonskih neimara. Crkva u Novoj Varoi, izgraena izmeu 1857. i 1869. godine, predstavlja prvu graevinu izvedenu u duhu romantiarkog istorizma u ovom kraju, svojevrsnu prethodnicu neposrednijeg oivljavanja nacionalne tradicije u arhitekturi Polimlja- Crkve u Prijepolju iz 1894. godine. Novovaroka crkva je jednobrodna poduna graevina, poneto zdepaste konture, sa irokim brodom. Po spoljnom izgledu i dimenzijama odgovara kubinom tipu crkve, na kojima je primenjena zatvorena blokovita struktura hrama, nadviena kubetima i tupim zabatima na proeljima. Kube nad naosom je izvedeno po uzoru na moravsku kolu. Bifore su izvedene na romanski nain, to odraava seenje na studenike i mileevske bifore. Pojedine bifore imaju zavretak u vidu saracenskog luka, to predstavlja uticaj islamske arhitekture. Istorizam u sakralnoj arhitekturi Polimlja, takoe je izraen u obnovi manastira Banje, izvedenoj 1852. godine. Sa crkve u Novoj Varoi preuzet je oblik bifora, tupi zabat, etvorovodni krov i poluktuni portal. Po reprezentativnosti i kvalitetu zidanja ona zaostaje za velelepnim novovarokim hramom. Vaznesenjska crkva u Beogradu: Na putu ka ostvarivanju osobenog nacionalnog stila, Vaznesenjska crkva iz 1864. godine je od nesumljivog znaaja, koja predstavlja primer lutanja u tadanjoj arhitekturi istorizma i proizvoljnog oponaanja srednjovekovnih srpskih spomenika. Crkvu je podigao knez Mihailo za vojsku, pa je zato locirana u blizini kasarni, na prostoru izmeu ulica Kneza Miloa, Admirala Geprata, Dobrinjske i Narodnog fronta. Plan Vaznesenjske crkve predstavlja kombinaciju osnove jednobrodne podune crkve sa centralnim krstoobraznim reenjem, koji su esto primenjivali arhitekti epohe romantizma. Krstoobrazno reenje se izraava u spoljnoj kompoziciji podunim rasporedom masa zavrenih sa pet kubeta. Ovaj raspored sa kubetima nad pevnicama 4

nije bio sasvim u duhu krstoobrazne kompozicije, jer srednje kube dominira veliinom. Kubeta su osmougaona, liena naglaenog postolja. Oltarska apsida je polukruna i na nju se obostrano oslanjaju ispadom naglaeni proskomidija i akonikon. Naruioci su eleli da crkva podraava izgled Ravanice, ali ona sa njom ima samo prividne veze. Arhitektura Vaznesenjske crkve imala je odreenog znaaja za razvoj nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi, jer je u prestonici pripremila tle za neposrednije zahvatanje u srednjovekovnu srpsku tradiciju. Crkva Sv. Spiridona u Trstu: Na teritoriji Kneevine Srbije postepeno je sazrevao proces odvajanja sakralnog graditeljstva od zapadnjakih uzora. Romantiarsko pribliavanje srednjovekovnoj batini ogledalo se u inspiraciji spomenicima moravske kole, dok je u srpskoj dijaspori taj proces bio okrenut vizantijskim uzorima i regionalnoj tradiciji, a manje autohtonom srpskom nasleu. Graevina koja je oznaila radikalan prekid sa baroknim i klasicistikim elementima u korist projektovanja u nacionalnom duhu, sa osloncem na vizantijske i romanske uzore je crkva Sv. Spiridona u Trstu sagraenoj izmeu 1861. i 1869. godine. Rad italijanskog graditelja Karla Maijakinija. Hram Sv. Spiridona ima osnovu u obliku ravnokrakog grkog krsta, sa dominantnim centralnim kubetom nad naosom, etiri zvonika nad krakovima, i tri polukalote na istonoj, severnoj i junoj fasadi. Elemnti elevacije crkve Sv. Marka u Veneciji prepoznaju se na fasadama transkog hrama. Akademski metod preuzimnja ranohrianskih, vizantijskih i romanskih elemenata, nadgraen je savremenom, itljivom, minuciozno izvedenom kompozicijom fasadnih povrina. Najsveanije je obraen zapadni portal, nadvien arkadnim niama sa galerijom svetitelja, motivom preuzetim sa romanskih crkava. Od akademskih metoda rada upadljivo je pridravanje principima simetrije, stroge regulacije povrina, naglaene podele zona horizontalnim vencima, stilizacijama neovizantijskih i neoromanskih portala, nia, otvora i konhi. Crkvom u Trstu zapoinje jedan nov i znaajan tok, proces ukljuivanja srpske crkvene arhitekture u tokove srednjoevropske istoristike, internacionalno orijentisane arhitekture, koju je karakterisalo spajanje elemnata romanike, gotike, vizantijske i islamske graditeljske tradicije. Maijakinijevo poznavanje medijevalnih stilova i njihovo transponovanje na crkvi u Trstu, prirodno je pribliilo srpske arhitekte u Beu, velikom srednjoevropskom centru u kome su preduzimana istoristika zahvatanja. Romantizam u srpskoj profanoj arhitekturi: U Beogradu i slobodnim srpskim gradovima, u tom periodu je izgraeno mnogo objeketa u stilu romantizma. Iako nisu sadrali izrazito nacionalno obeleje, romantiarski koncipovani objekti su doprineli otroj klimi uzleta nacionalne orijentacije u umetnosti. Romentiarski karakter graevina preteno se ogledao u primeni bogen-friza ispod krovnog venca, ritmizovanju zidnih platana nizovima lunih otvora, stidljivoj primeni arhivolti i neupadljivih elemenata dekoracije medijevalnog porekla. Na graevinama oblikovanim sa vie ambicija, kakve su Gimnazije u apcu i Svilajncu, pojavili su se sloeniji motivi neoromanikog i 5

neogotikog karaktera. eki panslavista Jan Nevole gradi u Beogradu izmeu 1858. i 1863. godine Kapetan Miino zdanje, u ijem sredinjem arkadnom nizu ima tragova vizantinizma, mada je u celini graevina podseala Kanica na venecijanske palate i mavarsku arhitekturu. Kanic je smatrao da objekat prevashodno imponuje masivnou svoje simetrine osnove, nego strogim pridravanjem nekog odreenog stila. Nevolina graevina po svojoj arhitekturi, poput mnogih sernjoevropskih romantiarski koncipovanih palata, predstavlja meavinu razliitih istorijskih motiva izvedenih iz mediteranskog kulturnog kruga. Strogo simetrina ppodela masa, upotreba polihromije u kojoj se namee kontrast izmeu zidova oker-boje i ljubiastih opiva oko prozora i portala, graevinu vezuju za popularni srednjoevropski stil polukrunog luka, posebno negovan u Beu, a koji je sintetisao iskustva srednjovekovnih stilova, renesanse i orijentalne arhitekture. Nevolin uenik, rano preminuli Kosta replovi, pokuao je da bitne odlike arhitekture Kapetan Miinog zdanja prenese na Staro zdanje u Aranelovcu iz 1865-1872 godine. Srednji rizalit proelja, flankiran niim bonim krilima, prostran hol u prizemlju sa svodovima i stubovima, kao i dvorana na spratu, izvedeni su po uzoru na ovu graevinu. U stilskom pogledu, aranelovaki objekat je mnogo odreenije istoristiki koncipovan- na romanskoj arhitekturi. Andreja Andrejevi: Nakon poznih Damjanovljevih radova u Srbiji i crkve u Trstu, kulminaciju perioda utemeljivanja srpskog stila predstavlja hram Uspenja Bogorodice u Kragujevcu, koji je podigao Andrija Andrejevi. Crkva je graena dugo, od 1866. do 1884. godine. Po prostornom i likovnom sklopu crkva predstavlja nesumljivo najzrelije delo nacionalno opredeljene arhitekture u Srbiji pre pojave Hanzenovih srpskih uenika. Primenjena je osnova u vidu grkog krsta, ali oltarska apsida nije polukruna, ve je dobila pravougaoni oblik, kako bi se naglasila harmonija sa ostalim delovima hrama to se moe smatrati tipinim odjekom ruske crkvene arhitekture tog doba. Sveana monumentalnost graevine proizilazi iz skladnog rasporeda vitkih kupola i dinamine kompozicije razuenih niih zona. Re je o autohtonoj pojavi koja je u obliku pravougaone pevnice inspirisana slinim reenjima predvodnika ruskog arhitektonskog romantizma Konsrantina A. Tona. To je jedina crkva za koju se zna, i koja se razlikuje od dela Hanzenovih srpskih uenika po znatno svedenijoj dekoraciji, odsustvu boje i karakteristinog sistema alternacije zidnih platana pojasevima kamena i opeke. Uticaj kulturne politike Obrenovia na razvoj srpskog stila: Politike i kulturne prilike u Srbiji u poslednjoj etvrtini prolog veka neposredno su uticale na razliita polja umetnikog stvaralatva. One su u velikoj meri odredile i razvoj nacionalno opredeljene arhitekture. Na stilski karakter graditeljstva posebo su jek uticaj imale ideologije srpskih vladara u tom periodu. Nekon perioda naglaene evropeizacije srpskog urbanizma i arhitekture u doba Kneza Mihaila, koji je graenje u nacionalnom stilu prevshodno podsticao u domenu crkvenog neimarstva, u vreme kralja Milana Obrenovia zadrana je 6

orijentacija ka vizantijskim uzorima u arhitekturi, sa posebnim naglaskom na preuzimanje iskustava neovizentijske arhitekture iz Austro-Ugarske monarhije. Time je Milanova austrofilska politika veoma konkretno uticala na razvoj arhitektonskog stvaralatva u Kraljevini Srbiji. Glavni eksponent ruskog uticaja u Srbiji, mitropolit Mihailo posle abdikacije kralja Milana se 1899. godine vratio na elo srpske crkve. Od tda zapoinje harmoniniji odnos crkve i drave. Ta promena, kao i dolazak kralja Aleksandra na presto, uticala je na procvat nacionalne orijentacije u umetnosti i arhitekturi.Preduzimaju se opsena istraivanja srpskih spomenika, pospeuje izgradnja hramova u vizantijskom stilu, jaa nacionalna svest u svim porama drutva. Za razvoj arhitektonskog stvaralatva od posebnog znaaja je bio i novi Zakon o crkvenim vlastima iz 1890. u kome se preporuuje podizanje crkava u vizantijskom stilu. Doprinos Valtrovia i Milutinovia popularizaciji nacionalnog stila: Podstaknuti nacionalnim romantiarskim zanosom, istraivai srpskih starina pokreu sveobuhvatna i temeljna istraivanja starih spomenika. Poput ruskih naunika toga doba, nai naunici preduzimaju opsena terenska istraivanja, snimaju i opisuju manastire, publikuju svoje rezultate. Vodei nacionalni istraivai srednjovekovnog naslea bili su D.Milutinovi i M.Valtrovi. 2) Neovizantijska varijanta srpskog stila: Na razvoj srpskog istorizma od prsudnog znaaja u drugoj polovini devetnaestog veka bilo je podruje srednje Evrope, u kojem su Be i Austrija zauzimali centralno mesto. Tada se u Beu koluju prvi srpski arhitekti, koji e nakon perioda dominacije stranih graditelja nastupiti kao zasebna generacija i prvi formulisati jasne pravce razvoja nacionalnog stila, za razliku od prethodnih lutanja i improvizacija. Oni e se ugledati na beku akademsku varijantu neovizantijske arhitekture i taj uticaj na formiranje savremene varijante nacionalne srpske arhitekture izvrila je beka neovizantijska kola pod vostvom Teofila Hanzena, iji je rad na polju prouavanja i oivljavanja principa vizantijskog graditeljstva od posebnog znaaja za praenje bekog uticaja na nau arhitekturu. Crkve i kapele u vizantijskom stilu on je koncipovao sa osnovom u obliku ravnokrakog grkog krsta, neretko upisanog u kvadrat, natkriven kupolom, tako da se, kao kod svih vizantijskih crkava, unutranjost graevine ogleda u spoljnoj fizionomiji. Najznaajnija njegova dela u neovizantijskom stilu su crkva i Dom invalida u Lavovu i Muzej oruja u Beu. Osim praktine primene vizantijskih naela projektovanja, Hanzen je osnovao predmet Vizantijska arhitektura na Akademiji lepih umetnosti u Beu. Tada je postao uticajni profesor Akademije iji e graditeljski program dati primetno obeleje profanoj i crkvenoj arhitekturi monarhije. Estetska i funkcionalna naela Hanzenove arhitekture, primenie njegovi mnogobrojni sledbenici na prostorima i van Austro-Ugarske. Hanzen je sa 7

rafinmanom i izvesnom modernizacijom prihvatio mogunost interpretiranja vizantijskih oblika, pribliivi se modernim teoretskim shvatanjima Gestamkunstverka, to je njegov vizantinizam, kao i klasicizam, pretvorilo u protivljenje tenjama vremena ka nacionalno odreenoj arhitekturi. Hanzen je kategoriki odbijao pojam nacionalne arhitekture. Shodno tome i drugi arhitekti u Evropi shvataju neovizantinu kao internacionalni pravac, to e rezultirati nizom graevina izvedenih sa vizantijskom prostornom strukturom i stilskom obradom, eklektiki dopunjenom elementima romanike, italijanske gotike, rane renesanse ili islamike.

Hanzenovi srpski uenici: Hanzenov uticaj primetan je i u srpskoj crkvenoj i profanoj arhitekturi poetkom osme decenije XIX veka, kada svoju projektantsku delatnost, kao prvi diplomirani arhitekt iz grupe njegovih srpskih umetnika zapoinje: 1. Svetozar Ivakovi (Preobraenjska crkva u Panevu, kapela Hari u Zemunu, kapela Sv. Nikole na beogradskom Novom groblju, crkva Sv.Petra i Pavla u Jagodini), 2. Jovan Ilki (hram u Parainu i Dom Sv. Save u Beogradu), 3. Duan ivanovi (crkva Sv. ora u Kruevcu) i 4. Vladimir Nikoli (kapela Sv. Katarine u Sremskim Karlovcima i kapela u Melencima), koji svojim ostvarenjima daju veliki doprinos traenjima nacionalnog stila, pri emu se mogu utvrditi neke karakteristine osobenosti i konstante koje se ponavljaju, a iji primeri su njihova najreprezentativnija dela raena u ovom stilu. Prije svega hanzenovski uticaj i pouke njegove kole podrazumevali su graevine centralnog tipa sa osnovom u obliku grkog krsta, pri emu su varirani tipovi upisanog i slobodnog krsta, kod kojeg su kraci krsta spolja bili jasno istaknuti. To su najee jednokupolne crkve irokog raspona, ali ima i primjera sa pet kupola (kao to je crkva sv. Petra i Pavla u Jagodini Svetozara Ivakovia).Karakterie ih spolja bogata polihromija i dekorativnost, ostvarena kombinovanjem pompejansko crvene i oker boje, kao vid oponaanja vizantijskih graevina od opeke, a u unutranjosti su obino veoma prostrane i pregledne sa irokim povrinama zidova namenjenih oslikavanju. Obino imaju istaknutu galeriju za hor nad pripratom i bone ulaze. Pored pridravanja principa koji su leali u osnovi Hanzenove arhitektonske obuke, njegovi uenici su u veoj ili manjoj meri pokazivali i sklonosti ka neto samostalnijim rjeenjima, pa je npr. Svetozar Ivakovi dekorativnu obradu svodio na najmanju moguu meru istiui samo pojedine funkcionalne i konstruktivne detalje, a posebno se jednostavnou masa lienih dekorativnih detalja odlikuje kapela Hari u Zemunu. Kod veine crkava Hanzenove kole zapaa se susticanje piramidalno stepenovanih masa u centralnom kubetu nad naosom, dok npr. Jovan Ilki prilikom rekonstrukcije i dogradnje crkve u Parainu primenjuje reenje 8

podunog volumena, koji se visinski smanjuje od zapadnog ka istonom delu hrama. Specifinost ove crkve je i visoki zvonik na zapadnom frontu koji ima dominantnu ulogu u itavoj kompoziciji masa. Jovan Ilki je izuzetno znaajan i po tome to je zaeo arhitekturu nacionalnog smera u svetovnom neimarstvu, a prva takva svetovna graevina je Dom drutva Sv. Save u Beogradu, u ulici Cara Duana. Hanzenovski elementi ovde se oseaju u obliku ulaza, zabatnim zavrecima elevacije centralnog rizalita, frizu arkadica iznad potkrovnog venca, piramidi na vrhu, koju e ponoviti i na crkvi u Parainu. Duan ivanovi je jedini od Hanzenovih srpskih uenika poetkom XX veka uinio stilski zaokret, kada se u vreme popularnog ugledanja na moravske graditeljske uzore, okrenuo u tom smeru nacionalnog stila. U zlatno doba hanzenatike na srpskim prostorima (1875-1900) verovalo se da su njeni primeri zasnovani na jeziku vizantijskog i nacionalnog srednjovekovnog neimarstva, pa je dugo smatrana njaispravnijom metodom ostvarenja srpskog stila. Meutim, grupa Hanzenovih srpskih uenika se nije sutinski pribliavala ostvarenju ideala nacionalnog stila. Hanzenatika je u sutini bila internacionalna pojava, jer je i sam Hanzen odbacivao pojam nacionalne arhitekture. Svetozar Ivakovi: Iako je ostvario znaajan opus u domenu svetovne neorenesansne arhitekture u Srbiji, Svetozar Ivakovi je teio da ostvari ideal nacionalnog stila u crkvenom graditeljstvu. Ivakovi je smatran najznaajnijom linou u oblasti nae crkvene arhitekture do poetka Prvog svetskog rata , projektantom mnogih gradskih i seoskih crkava u Srbiji i Vojvodini. U spisku njegovih akih radova, meu kojim preovlauju skice i projekti u duhu jelinsko-talijanske obnove, od posebnog znaaja jeste projekat za srpsku crkvu u vizantijskom stilu iz 1871. godine, za koji je dobio novanu nagradu, ali i nagradno putovan je u Italiju sa profesorom Teofilom Hanzenom. Taj boravak u izvoritu medijevalnih i novovekovnih arhitektonskih stilova, uvrstie italijanski afinitet mladog graditelja, koji e uporedo sa graenjem crkava, razvijati i vlastiti vid svetovne arhitekture u duhu jelinsko-talijanske obnove. Ve naredne 1872. godine poinje da se nadmee na arhitektonskim konkursima. Na dva konkursa je osvojio prvu nagradu- prvom za kosturnicu u Fredenhajdu u stilu neorenesanse, i na konkursu za podizanje nove gornjovaroke Preobraenjske crkve u Panevu- graevine kojom e obeleiti itavu epohu novijeg srpskog crkvenog graditeljstva. Srbi u Panevu kao i svi vojvoanski Srbi, kao odgovor na pojaanu germanizaciju i maarizaciju u vreme ukidanja vojne granice 1872. godine, svesrdno su prihvatili zaokret ka srpskom stilu u srpskoj arhitekturi. Odbacujui nametnuta barokna i klasicistika reenja podigli su graevinu koja odgovara srpskom pravoslavnom duhu. Preobraenjska crkva u Panevu je graena izmeu 1874. i 1878. godine. U Hanzenovskom maniru, Ivakovi je jednokupolnoj ncrkvi centralnog tipa podario i spolja prepoznatljivu krstoobraznu osnovu (grki krst), sa izdvojenim zvonikom na jugoistonoj strani, povezanim sa hramom 9

ljupkim arkadnim tremom. Mase koje obrazuju grki krst su spolja veoma izraene. eoni zidovi isturenih krakova krsta zavreni su kosim dekorativnim vencima sa velikim kvadriforama, ralanjenim tankim stubiima u Hanzenovskom stilu. Kao i na ostalim primerima Hanzenovske kole i ovde je u obradi spoljnih povrina upotrebljena dvobojna polihromija, kombinovanje okera i pompejansko crvene, kako bi se dobio pravovizantijski tip graevine od opeke, dok su dekorativni profili i ukrasi u niama izvedeni od terakote. Portali crkve flankirani slobodnim stubovima koji nose polukruan svod, iji je spoljni luk zavren polukrunim vencem. Oltarska apsida je spolja petostrana, a iznutra okrugla. Oltar poseduje spolja naglaene prostore za proskomidiju i akonikon. Nad prostranim naosom, ralanjenim stubovima i stupcima koji nose luke i pandantife, uzdie se kube velikog raspona sa okrugim tamburom perforisanim mnogobrojnim otvorima. Otvori tambura flankirani su lunim niama slepih prozora, dok je kube zvonastog oblika i zavreno lanternom. Podeoni venci, rasporeeni du svih zona fasada, obraeni su akademski, bez isticanja vizantijskih elemenata. Crkva je iznutra veoma prostrana i pregleda. Zidovi su, kao to je nalagala Hanzenova kola, ostavljeni sa puno slobodnih povrina za oslikavanje. Upadljiva je primena galerije za hor nad pripratom, to je uticalo da zapadni krak krsta dobije neto izdueniji oblik od ostalih. Primena galerija e postati redovna pojava u sakralnom opusu Ivakovia i ostalih Hanzenovih srpskih uenika. U morfolokom smislu, Panevaka crkva je primer rane Ivakovieve recepcije Hanzenovog eklektikog stila, koja se nije mnogo menjala ni kod njega, ni kod ostalih Hanzenovih uenika. Ivakovi je primenio iskustva blokovite Rundbogen arhitekture bogato ralanjenih i polihromno obojenih zidnih platana, u kompoziciji izvanredno proporcionisanih masa, posebno u odnosu kubeta i niih zona graevine. Izrazite strukturalne i prostorne jasnoe, ostvarena sa konstruktivnom vrstinom i umerenim dekorom, ona predstavlja remek-delo novije srpske arhitekture, koje je podstaklo mnoge neimare da se posvete traenju srpskog stila. Iako posredno, preko vizantijskog sloja sadri daleke odjeke starog srpskog neimarstva, pokazujui sutinski pripadnost nadnacionalnim, eklektikim neovizantijskim stremljenjima, u kojima nesumljivo predstavlja visok umetniki domet, Preobraenjska crkva u Panevu je odigrala podsticajnu ulogu u razvoju naeg nacionalnog stila, prevashodno po svom prostornom i konstruktivnom sklopu, a menje u stilskoj obradi. eljko kalamera smatra da se ova graevina moe uvrstiti u neovizantijski stil, za razliku od pseudovizantijskom, u kojem je ispoljena tenja da se stare crkve dosledno oponaaju. Uporedo sa izgradnjom gornjovaroke crkve u Panevu, Ivakovi je na zemunskom groblju 1875. godine sagradio Kapelu porodice Hari. Naruilac je bio Grigorije Hari. Kapela je podignuta na uzdignutom platou sa dvostranom prilaznom rampom ispred proelja. Re je o izduenoj jednokupolnoj pravougaonoj graevini u koju je upisan krst. Kapela ima dve etae, kriptu i hram. Poput veine kapela toga doba graena je od opeke, a zatim omalterisana. Hram se sastoji od priprate, naosa i oltarskog dela. Oltarska apsida je spolja trostrana, a iznutra polukruna. Iznad portala nad pripratom postavljen je mali otvoreni zvonik, motiv koji e kasnije Vladimir Nikoli primeniti na kapeli na groblju u Sremskim Karlovcima. I ovde su jako naglaeni kalkanski 10

zidovi glavne i bonih fasada. Fasade su liene dekorativnih detalja, tako da crkva predstavlja primer blokovitog sklada i jednostavnosti. Visok tambur kubeta je oktogonalnog oblika. Harieva kapela je mnogo jednostavnija, svedenija i uproenija graevina, udaljena od karakteristinih Rundbogen objekata kvadratnog plana. Ona je primer isto projektantskog pristupa. Na izvestan nain kapela Hari predstavlja kompromis izmeu vojvoanske jednobrodne podune crkve sa zvonikom na zapadu i blokovito ralanjene, hanzenatski profilisane i uzdrano dekorisane Ivakovievske crkve. Posle ove dve graevine Ivakovi zapoinje karijeru u dravnoj slubi. U ministarstvu graevina prihvata mnogobrojne strune zadatke koje e razraivati u narednim decenijama. Osim gradskih crkava i grobljanskih kapela, irom Srbije i Vojvodine sagradio je veliki broj seoskih crkava, slinih po stilu i nameni, gde je primenio niz gotovo istovetnih, tzv tipskih reenja. Osim toga, Ivakovi e intervenisati i na starijim crkvama. U devetoj deceniji veka, Ivakovi postaje veoma plodan graditelj crkava u nacionalnom stilu. U periodu izmeu 1880. i 1890. godine, podigao je vie jednokupolnih seoskih crkava u karakteristinom kubinom stilu, dopunjenih izdvojenim zvonikom. Meu mnogobrojnim projektovanim crkvama, zna se da su realizovane crkve u Zvekoj, Vranevu i Jasiki, Starom Hadibegovcu tj. dananjem Markovcu kod Velike Plane, Gradanici, Vraniu, Grabovcu, Guncatima, Rudnoj Glavi, Zasavici, Rasnici, Hisaru kod Leskovca, zatim u Kalni i Kaoni sa J. Ilkiem, Vrbici sa M. Kapetanoviem, i ukojevcu, Crnojci, Sokobanji sa D. ivanoviem. Crkva Velikomuenika Dimitrija u selu Leskovcu je po svojoj arhitekturi skoro identina sa crkvom u Grabovcu. Osnova je ponovo slobodni krst, sa neto duim podunim i kraim poprenim krakom. Tambur je valjkastog oblika, obavijen nizom pravih i slepih prozora. Sile potiska od kupole neutralisane su nadzidkom. Kalota je morala biti pokrivena kubetom parabolinog oblika sa posebnom drvenom konstrukcijom. Crkva je imala pripratu u vidu vetrobrana iz koga se levo, spiralnim stepenicama izlazilo na hor. Zapadnu fasadu naglaava natkriven portik. Iznad portika postavljena je rozeta uokvirena krunim vencem. Fasade su dvobojno obraene u duhu Hanzenove kole, uto i crveno. Crkva Sv. Ilije u selu Vraniu kod Beograda poseduje istovetan oblik osnove saetog upisanog krsta kao prethodne seoske crkve, karakteristinu polihromiju, portik i rozetu na proelju, ali mnogo iri, prostraniji i pregledniji naos, kao i podune krakove krsta. Tambur osmougaonog oblika dominira nad naosom, i on je izraz srednjevekovne graditeljske tradicije. Neobian spoj upadljivo tradicionalnih i savremenih, eklektikih Hanzenovih graditeljskih stremljenja, usamljen u Ivakovievoj sakralnoj arhitekturi. Crkva u Guncatama ima osnovu slobodnog krsta, blokovito ralanjenu strukturu. Od prethodnih crkava razlikuje se po oktogonalnom tamburu, dok se po primeni portika i rozete na zapadnom proelju nadovezuje na raniji tip. Po drugaijem, longitudinalnom planu izvedena je Crkva u Rudnoj Glavi. Hram u Rasnici takoe ponavlja poznate elemente, jednostavnu blokovitost skladnih volumena, plan slobodnog krsta, polihromiju fasada. Tu se javlja i osmougaoni tambur kupole, ali i izdvijen zvonik, dobrih proporcija, koji nije povezan sa 11

hramom. Upadljiv je autorov naglasak zavretaka elevacije i fasadnu podelu lezenama, slino Hanzenu i Nikoliu koji su koristili iljaste zavretke elevacije. Leskovaka Crkva Sv. Ilije u Hisaru izvedena je kao tipina Ivakovieva poduna kapela osnove slobodnog krsta s kalkanski naglaenim zavrecima zidnih platana isturenih krakova krsta. Hanzenovska blokovitost i transparentnost spoljnih povrina, koje odraavaju unutranju prostornu podelu, Proimanje enterijera i eksterijera, slini su elementima na kapeli na zemunskom groblju, ali su ovde prozori mnogo vei i naglaeniji. U periodu izmeu 1890. i 1893. godine, sagradio je Kapelu Sv. Nikole na Novom Groblju, Crkve u Malom Crniu i Boevcu, monumentalnu crkvu u Jagodini 1899. godine, Velikom Laolu i Beloj Crkvi izmeu 1895.-1900, Crkvu u Darosavi 1905-1906 godine. U Hanzenovskom maniru obnovio je hramove u Jaruici, Smederevskoj Palanci i Ostrunici. Crkva Svetog Nikole na Beogradskom Novom groblju iz 1890. do 1893. godine je podignuta kao porodina zadubina Draginje i Stanojla Petrovia, dravnog savetnika. Po svojoj arhitekturi spada u najvrednija i najoriginalnija Ivakovieva ostvarenja. Nevelikih dimenzija, zamiljena je kao razuena jednokupolna grobna crkva, sa osnovom u obliku slobodnog krsta. Poseduje plitku pripratu sa galerijom za hor, prostran i pregledan naos sa naglaenim pevnicama, razvijen oltarski prostor sa spolja trostranom a unutra jednostranom apsidom. etiri monolitna stuba u naosu nose osmougaono kube. Crkva je karakteristina po Ivakovievoj tzv. Gama elevaciji metodu za koji kae da je krstoobrazna ili gamadna zbog toga to oba zida koja ine u unutranjosti crkve rogljeve, a spolje kutove podseaju na slovo Gama.Ove gamadne crkve zasnovane na strogo i isto grkom krstu, centralne ili krstoobrazne, uglavnom odstupaju od starih vizantijskih oblika, jer su snabdevene samo najpotrebnijim delovima crkvenim i nemaju neke delove koje su imale stare vizantijske crkve. Treba ukazati da je u pitanju slinost arhitektonskih elemenata sa irilinim slovom G. Unutranja prostorna podela crkve Sv. Nikole izrazito je naglaena u njenoj spoljnoj kompoziciji. Srednji deo istie vizantijski raspored sa produenim krakovima, dok je na vrhu kubinih masa, naglaava vertikalizam u strukturi graevine, koja se suava od prizemlja ka vrhu. Nema zvonik na proelju. Hram je spolja obloen keramikim ploicama u dve boje i ukrasima u terakoti. Obnovom crkve u Jaruici kod Kragujevca Ivakovi je zadrao jednobrodnu osnovu ranije crkve, jer nije mogao da mu da osnovu u obliku slobodnog krsta. Ali je uspeo da mu utisne tipino Hanzenovsko obeleje naglaavanjem kalkansk zavrenih bonih fasada naosa i oltara, dodavanjem kubeta poneto niskom okruglom tamburu, ritmom slepih i pravih monofora, zvezdastom rozetom, polihromijom fasada. Crkva u Boevcu kod Poarevca, po arhitekturi slina crkvi u Grabovcu i u Malom Crniu. Po tipu osnove, crkva se nadovezuje na Hanzenovske primere podunih jednobrodnih kapela, sa manje naglaenom osnovom slobodnog krsta i zvonikom sraslim sa telom hrama, postavljenim nad pripratom. Crkvu Sv. Pantelije u Malom Crniu podigli su metani dva sela, Velikog i Malog Crnia. Ovaj mali provincijski crkveni objekat ljupke konture i dobrih, skladnih proporcija, obraen bez suvipnih ukrasa, 12

zamiljen u duhu Hanzenove kole, sa elementima Ivakovievog autorskog rukopisa. Kompozicija kubeta na visokom, vitkom tamburu, ponovo je oivljena ritmom slepih i pravih prozora. Ivakovi je u Hanzenovskom stilu preuredio fasadu crkve u Smederevskoj Palanci. U prostornom pogledu nita nije promenio u odnosu na prethodno stanje. To je jednobrodna poduna graevina sa zvonikom na zapadnoj strani, sa istaknutim etvrtastim pevnicama, zavrenim kubetima. U osovini pevnica, ispred oltara, izvedeno je i tree kube. Pred vratima je dodao karakteristian trem sa baldahinom, a iznad njega triforu, prenetu i na zidove pevnica. Kvadrifora je na stranama naosa. Crkva Svetog Petra i Pavla u Jagodini iz 1894. godine, na osnovu arhitektonskih analiza pripisuje se Ivakoviu. Na planiranju je radilo vie graditelja, ali je Ivakoviev doprinos najznaajniji i najvei. Re je o razvijenoj petokupolnoj graevini osnove upisanog krsta razvijenog tipa. etiri manja kubeta simetrino su rasporeena i naglaena na uglovima kubinog volumena hrama: ugaoni prostori nad kojima se uzdiu manje kupole odvojeni su punim zidovima od srednjeg dela. Centralno kube poiva na etiri mermerna stuba sa romanskom dekoracijom i kapitelima sa biljnim motivima. Na zapadu je portik u obliku baldahina koji je zavren zabatom. Zvonik je samostalna celina koja se zavrava osmougaonom viesegmentnom kupolom. Poveanjem broja otvora i njihovim usitnjavanjem od prizemlja ka vrhu ostvaren je utisak formalne lakoe graevine. Masivan okrugao tambur kupole, oivljen je ritmom pravih i slepih prozora, dok glavno kube ima lanternu kao i Panevaka crkva. Obe crkve poseduju tzv. Gama elevaciju, sa dominantnim kubetom nad naosom. Izraena petokupolnost u elevaciji hrama jedino je netipina, i predstavlja njegovu poznu tenju za traenjem spoja hanzenatske blokovitosti i srpsko-vizantijske petokupolnosti. Vladimir Nikoli: Naglaavajui u svom radu pre dekorativne i plastine, umesto konstruktivno-tektonske tekovine Hanzenove neovizantijske kole, Nikoli nije ostvario ni obiman opus, a ni metodino utemeljen, dosledan lini stil. Preavi iz Kraljevine Srbije u Austro-Ugarsku 1891. godine da na poziv patrijarha izvede planove nekoliko zgrada u Srenskim Karlovcima, Vladimir Nikoli je takoe uspeo da primeni oblike popularne hanzenovizantinike. Zdanja Dvora i Crkveno-narodnih sabora ostvarena su sa atributima neorenesanse i neobaroka, dok se na druga dva objekta Nikoli opredelio za stilsku varijantu Hanzenove neovizantijske arhitekture, ije je metode sa oduevljenjem prihvatio na bekim studijama. Na Karlovakom etarskom groblju podigao je Kapelu Sv. Katarine, sa osnovom u vidu slobodnog grkog krsta sa kupolom, polihromijom fasada i svim ostalim elementima Hanzenovske koncepcije. Graevina je zavrena 1904. godine. Ona je u sutini eklektiko delo, zdepastih, razuenih masa, sa nezgrapnim i neupadljivim kubetom. Zvonik na preslicu postavljen nad ulazom, povezuje ovu graevinu sa romanskim crkvama mediteranskog podneblja, ali i sa Hari kapelom. Odsustvo arkadnog friza na tamburu kupole, plitak ulazni trem, korienje Hanzenovih trifora umesto kvadrifora, ovo delo pribliavaju Hanzenovoj arhitekturi 13

vie nego njenoj srpskoj recepciji. Na dvorskoj kapeli u Karlovcima, Nikoli primenjuje istu osnovu kao i na grobljanskoj kapeli. Sa manje izraenim Hanzenovskim elementima Nikoli je 1901. godine podie zgradu Bogoslovskog seminara. Zavisnost pojedinanih delova graevine i njenog opteg koncepta od naela Hanzenove arhitekture veoma je upadljiva, a zasvedeni prozori okieni elementima srednjevekovnog porekla, upuuju na prizivanje srpskog ili vizantijskog graditeljstva kao uzora. Do potvrde da je na restauraciji Vladianskog dvora u Temivaru poetkom XX veka radio Nikoli, neizbeno je istai njegov Vladianski dvor u Novom Sadu iz 1901. godine. Dok je na Bogoslovskom seminaru do novog stila hteo da doe polihromijom i prozorima u kojima ima neeg vizantijskog i gotikog, u Novom Sadu je vie eklektiki reio fasade, na kojima preovlauje uta i crvena boja, dok prozori potiu od romanskih balustrada italijanskog porekla. Na Vladianskom dvoru u Novom Sadu oponaanje vizantijskog zidanja sasvim je diskretno, dok je na Bogoslovskom seminaru jako naglaeno. Prozori na seminaru zavreni su trolisno. Dvor je reprezentativniji primer nacionalnog stila, dekoretivnije obraen i oplaen keramikim ploicama. Seminar je skromnije izveden, s omalterisanim fasadama. Polihromija horizontalnih pojaseva je tipian znak seanja na srednji vek. U hanzenovskom stilu Nikoli je sagradio Kapelu porodice Kljaji u Melencima, na kojoj je primenio istu Hanzenovsku krstoobraznu osnovu graevine. On se ovde upadljivo vezuje za poznato Hanzenovo ostvarenjegrobnu kapelu u Kemarku, kako u elevaciji, tako i u obradi bonih fasada hrama i dekoraciji. Da bi se razlikovao od svog uitelja, Nikoli je primenio vitkije kube nad naosom, plii ulazni trem. Jovan Ilki: Trei Hanzenov srpski uenik, arhitekt Jovan Ilki, takoe je dao znaajan doprinos traenjima nacionalnog stila. Iako se nije preteno bavio graenjem u Hanzenovom duhu, niti je sagradio veliki broj crkava kao Ivakovi, ostaje upamen kao graditelj koji je zaeo arhitekturu nacionalnog smera u svetovnom neimarstvu. Prva Ilkieva svetovna graevina u nacionalnom stilu, oslonjena na koncepcije popularnog Rundbogena- Dom drutva Sv. Save u Ulici Cara Duana u Beogradu, izvedena je tokom 1889-1890 godine. Glavna, ulina fasada dvospratne graevine sa visokim prizemljem i izduenom pravouganom osnovom, komponovana je strogo simetrino sa dva sredinja rizalita, od kojih ui izlazi iz ireg. Kompozicija je zasnovana na renesansnim principima, romantiarski interpretiranim. Jak podeoni venc deli prizemni deo sa imitacijom bosaa i vizantijskog kompozitnog graenja u spratnim pojasevima. Rizalit je naglaen, uim rizalitom u simetrali fasade, ali i portikom, udvojenim prozorima u prizemnom delu, velikim biforama sa dekorativnom natprozorskom plastikom na spratu, biforama i kvadriforom na drugom spratu, jakim potkrovnim vencem sa frizom i atikom, a zavrava se piramidom nad uim rizalitom. Ilki je ovde sa izvanrednom vetinom zdruio arhitektonske motive vizantijskog i zapadnog renesansa. Hanzenovski elementi nesumljivo su prisutni na fasadi 14

Doma, ralanjenoj po principima Rundbogena. Oni se oseaju u obliku ulaza, zabatnim zavrecima elevacije centralnog rizalita, frizu arkadica iznad potkrovnog venca, piramidi na vrhu. Ovde su internacionalne akademske predilekcije onemoguile neimara da u veoj meri izrazi nacionalnu stilsku komponentu. 1899. godine Ilki projektuje Eparhijski dom u Niu. Iako njegov nacrt nije realizovan, zanimljiv je kao primer njegovih traganja za ostvarenjem nacionalnog stila u svetovnoj arhitekturi. Dom je zamiljen u vidu razuene monumentalne palate, sa centralnim blokom rizalitno naglaenim, flankiranim visokim tornjevima i niim bonim krilima.Osim imitacije meovitog zidanja, nacionalni stil je trebalo da naglase luni otvori, bifore i trifore, kao i krovni venci sa arkadnim frizovima, portici i drugostepena plastika. Da bi se jae istakao nacionalni karakter objekta, planirano je da spoljni zidovi budu obloeni presovanom opekom u dve skladne boje, koji moraju biti u skladu sa ornamentikom srpsko-vizantijskog porekla. Na ovom projektu preovlauju upravo savremeni Hanzenovski arhitektonski elementi, nad domaim tradicionalnim. Oni su umetnuti kao u kompoziciju blokovite, simetrine razgovetne strukture, tako i u dekoraciju objekta tj. zavreci elevacije.Motiv postavljanja kapele na front zdanja, Ilki je upotrebio na dvoru kralja Milana Obrenovia. Ostali Ilkievi javni i stambeni objekti, naroito oni najreprezentativniji i najmonumentalniji, kao to su Parlament, Oficirski dom, Krsmanovieva kua i Hotel Moskva, zasnovani su na drugaijim, neorenesansnim, neobaroknim i secesijskim metodama. U crkvenoj arhitekturi Ilki primenjuje Hanzenove graditeljske metode. Na crkvi u lni kod Knjaevca sa A. Bugarskim, izvedenoj 1889-1990 godine, primenjuje jednostavnu, podunu osnovu hrama bez kubeta, sa jednobrodnim prostorom malih razmera i krajnje svedenim programom polihromije. Ovoj crkvi je slina crkva u Drenu kod Beograda iz 1896. godine, moda ba Ilkievo delo. I ovde je re o jednobrodnoj podunoj graevini bez kubeta, sa naglaenim zavrecima elevacije, poligonalnoj apsidi, prelomljenim lucima otvora, rozetama i kulicama iznad krovnog venca. Trodelni ulaz nadvien rozetom na proelju. On pie da se crkve ovakvog obrasca najvie pribliavaju hramovima starohrianskim iz prvog doba vizantijskg graevinarstva. Priliku da primeni iskustva Hanzenove graditeljske kole na jednom monumentalnom crkvenom objektu, Ilki je iskoristio pri rekonstrukciji i dogradnji crkve u Parainu 1894. godine. Postojei objekat rekonstruisao je upravo u Hanzenovom stilu, ali je uneo mnogo originalnosti u novu arhitektonsku kompoziciju. Hram je dobio izuzetno dekorativan, pitoreskan izgled, slojevito ralanjene fasade i bogatu arhitektonsku plastiku. Polihromija fasada izvedena je dvobojnim slojevima crvenih i okerno omalterisanih pojaseva. Poduni oblik osnove monumentalnog hrama, dodajui na istonoj strani istaknutu oltarsku apsidu, flankiranu takoe naglaenim spoljnim masama proskomidije i akonikona. Ilki je zadrao visoki zvonik na zapadnom frontu. Dok kod crkava Hanzenove kole i njene srpske recepcije zapaamo susticanje piramidalno stepenovanih masa u centralnom kubetu nad naosom, u Parainu se poduni volumen visinski smanjuje od zapadnom ka istonom delu hrama. Da bi se sputanje oblika i masa dosledno sprovelo, kube nad naosom je pomereno vie ka istonom delu graevine. Na bonim fasadama crkve upadljiv je motiv malih kula kao zavretaka lezena. 15

Unutranji prostor Parainske crkve je impozantan, skladnih proporcija, ralanjen masivnim stubovima, izgraenim od crvenog mermera, kao sokl i venci. I ova crkva, kao i drge hanzenatske ima istaknute bone ulaze i galerije. Kube nema arkadni friz na tamburu, oovljenom karakteristinom smenom slepih i pravih prozora. Saracenski prelomljene arhivolte uokviruju lunu kvadriforu, to e biti primenjeno na crkvama u Kruevcu, kapeli na groblju u Sremskim Karlovcima i Jagodini. Posmatrano u celini, Ilkieva crkvena arhitektura mnogo je dekorativnija i kitnjastija od Ivakovieve, po emu je on blii Nikoliu, koji se takoe oslanjao na estetsko dejstvo drugostepene, umesto prvostepene plastike arhitektonskih volumena. Duan ivanovi: Znaajan opus u oblasti sakralnog graditeljstva nacionalnog smera, osim projekata u duhu evropskog eklekticizma, ostvario je etvrti Hanzenov srpski uenik, Duan ivanovi.Njegov sakralni opus se u celini moe vezati za traenja nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi. U tom pogledu, u prvoj fazi njegovog rada, od 1885. godine do poetka XX veka, preovlauju radovi u duhu Hanzenove kole, da bi se u sledeoj fazi neposrednije vezao za nacionalnu medijevalnu tradiciju i oivljavanje tekovina moravskog graditeljstva. Prve radove Duana ivanovia predstavljaju projekti crkava u Sokobanji (sa Ivakoviem 1885. godine), Lozoviku 1886. godine, Vraogrncu 1887. godine, i Velikoj Krsni 1889. godine. Krajem veka podigao je crkvu u Bojniku, dok vrhunac njegovog rada u Hanzenovom stilu predstavlja crkva u Kruevcu projektovana tokom 1890-1891 godine, a graena do 1904. godine. U prvoj deceniji XX veka zavrene su ivanovieve crkve u Badnjevu, Trsteniku, Radujevcu i Kuevu. Crkve u Lozoviku i Velikoj Krsni su veoma sline kruevakoj. Dosledno je sproveden plan u vidu slobodnog grkog krsta, primena jednog vitkog kubeta na okruglom tamburu, tipino hanzenatski baldahinportici, naglaene kalkanske fasade, kvadrifore, arkadni frizovi, venci, rozete, poligonalni oblici apsida, poznati su elementi srpske varijante Hanzenove kole. ivanovi izvanredno vlada eklektikim graditeljskim repertoarom, kao i izuzetnim oseanjem za prostornu kompoziciju, to se vidi na njegovom glavnom ostvarenju crkvi u Kruevcu, i neto starijem hramu u Vraogrncu. Crkva u Vraogrncu je izvedena skladna jednokupolna graevina, dopunjena odvojenim zvonikom. Iako se pripisuje Ivakoviu, B. Nestorovi je zapazio njenu veliku formalnu slinost sa kruevakom crkvom, kako u celini, tako i u detaljima. Plastika lezena, moti izlomljenog lunog friza na zvoniku, obrada tambura i kalote kubeta, uz oblik oltarske apside pokazuju ivanoviev rukopis. Crkva Sv. ora u Kruevcu je najmonumentalnija ivanovieva gradska crkva do one u Banja Luci sagraene mnogo kasnije. Osnova je u obliku slobodnog grkog krsta sa jednom kupolom, u koju je upisan drugi krst i po tome je slina Ivakovievim crkvama, ali su boni pevniki prostori upadljivo krai nego kod Ivakovievih reenja. Upisani krst se istie u kompoziciji spoljnih masa. Prvobitno je planirano da hram ima 16

pet kupola, ali su izostale iz finansijskih razloga. Otuda se u njegovoj osnovi izdvajaju ugaoni prostori iznad kojih su bile predviene kupole. Kube je dobro proporcionisano od mnogih Ivakovievih crkava, bogatije profilisano vencima sa lunim frizom, vitkije i skladnije od onog u Parainu. ivanovi primenjuje slian oblik portika pred ulazima u hram. U unutranjosti graevine kube se oslanja na etiri stupca u naosu, a poluobliasti svodovi natkrivaju bone prostore. Prostrani naos, sa istonim travejem koji prelazi u polukrunu apsidu, u zapadnom traveju odvojen je galerijom, podignutom nad ulazom na etiri stuba. Na kapitelima stubova i stubaca zapaa se biljna ornamentika. U slinoj arhitekturi, takozvanoj zreloj hanzenatici, ivanovi je projektovao Crkvu Sv. Simeona na Dorolu u Beogradu, oko 1900. godine, koja nije zavrena. Posmatrana u celini, ivanovieva hanzenatska arhitektura nacionalnog smera, predstavlja najzreliji, najproieniji i akademski najrazraeniji koncept srpske recepture Hanzenove kole, koji se nalazi u sredini izmeu Ivakovievog funkcionalnog kubino-tektonskog pristupa, Ilkieve dekorativnosti i HanzenovskoNikolievske kitnjastosti, karakteristine za srednjoevropsku eklektiku. U poslednjim godinama XIX veka, kada se bolje upoznao sa arhitekturom Moravske Srbije, on projektuje crkvu u Trsteniku, objekat od prekretnikog znaaja, a sam postaje jedan od rodonaelnika novog pravca. B. Nestorovi taj zaokret tumai njegovim bliim poznavanjem Lazarice, Kalenia i Ljubostinje, koje je obilazio gradei crkvu u Kruevcu. Ipak, njegov raskid sa hanzenatikom nije bio radikalan i nagao. Seanja na oblike Hanzenove kole, on e ispoljiti kasnije, izmeu dva svetska rata, na crkvi u Banja Luci. Svojevrsni pozni odjek Rundbogena u srpskoj arhitekturi predstavlja Kapela ele-kule u Niu podignuta prema projektu Dimitrija T. Leka 1892. godine. Kubinu graevinu centralnog tipa zavrenu osmougaonim kubetom, Leko je zamislio u maniru teke, zatvorene, blokovite Rundbogen arhitekture. Kompozicija ulaznih tremova je veoma slina reenjima iz Hanzenove kole. Masivnost fasada ublaena je primenom rozeta izmeu trougaonih zabata trema i frizovima slepih arkadica na tamburu kubeta. Leko evocira razliite istorijske uzore hrianskog graditeljstva u svojoj eklektikoj kompoziciji. Srpska varijanta Hanzenovske akademske arhitekture, stasala i potvrena prvim, impresivnim Ivakovievim delima iz sedamdesetih godina XIX veka, procvat i zrelost dostie u poslednjoj deceniji, dok objekti graeni posle 1900. godine na izvestan nain poseduju anahronina maniristika obeleja. U godinama pre balkanskih ratova hanzenatiku uveliko sa istorijske scene potiskuje neomoravski pravac u crkvenoj arhitekturi, a sinteza moravskih i secesijskih elemenata na svetovnim graevinama. Gaenju ovog popularnog arhitektonskog stila doprinelo je naputanje austrofilske politike Obrenovia, nakon smene dinastija u Srbiji. Kroz tridesetak godina razvoja, hanzenatski vid nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi, kao specifian odjek srednjoevropskog Rundbogena, primenjen je na mnogobrojnim graevinama razliite namene. Obeleila su ga karakteristina prostorna reenja, otmeno i s puno ukusa oblikovana proelja, prepoznatljive kupole, portici i sveano ureenji 17

enterijeri, namenjeni plasmanu zidnih slika. Srpsku varijantu Hanzenove arhitekture razvili su talentovani i svestrani projektanti, kakvih je u naoj novijoj arhitekturi bilo malo: Ivakovi, negovao samostalan, osoben funkcionalni kubini stil. Majstor kompozicije i dosezanja izraza sveane, nenametljive monumentalnosti. Ilki, takoe neimar izrazite stvaralake imaginacije, koji je teio monumentalnim, snanim i dekorativnim efektima. Nikoli, najepigonskiji, insistirao je na pitoresknoj i dekorativnoj obradi graevina. ivanovi je spojio sve ove metode, manje je negovao organski u korist slojevitog, krutog, akademskog pristupa. 3) Novomoravski tok nacionalnog stila: Generacija srpskih arhitekata s kraja XIX veka nosila je duboko u sebi konceptualne sukobe razliitih kola u kojima se kolovala, pa i opte sukobe svog vremena- politike, nacionalne, socijalne. Jedni su naginjali akademskom idealu, drugi romantinom, jedni su opreevropsku drugi za strogo nacionalnu umetnost. Najvie je bilo onih koji su sa jednog ideala prelazili na drugi ili su se trudili da prevaziu njihove otre granice, meajui elemente jednog sa drugim. O popularnosti prouavanja srpsko-vizantijskog srednjovekovnog naslea u naoj sredini krajem XIX veka i zalaganja za njegovu primenu u savremenoj arhitekturi, svedoe podaci o zastupljenosti te arhitekture u nastavi na Arhitektonskom fakultetu. Andra Stevanovi: Katedra za srpsko-vizantijsku arhitekturu na odseku Tehnikog fakulteta u Beogradu nije prihvatila, a ni podsticala Hanzenovski, eklektini pravac u srpskom graditeljstvu. Krajem vieka, osim Milutinovia i Valtrovia, ugledanje na staru srpsku arhitekturu, popularizovao je i arhitekta Andra Stevanovi. Podstaknuti temeljnim naunim istraivanjima srpske srednjovijekovne graditeljske batine i promjenom kulturne politike pod novom dinastijom,poetkom XX v.protagonisti nacionalnog stila se okreu izvornim srpskim,umjesto stranim akademskim uzorima. On je jo pre odlaska na studije u Berlin prouavao pojedine srednjovekovne spomenike u Srbiji i izradio projekat obnove manastira Kalenia. To je i publikovao u Srpskom tehnikom listu 1890. godine. Stevanovi je potom prouavao stare srpske spomenike podignute van tadanjih granica Srbije: Graanicu, Deane, Peku Patrijariju i druge, a 1893. godine mu je poverena restauracija manastira Manasije. Nadahnut lepotom i istorijom starih spomenika, Stevanovi je formirao teorijsku koncepciju njihove obnove u savremenoj srpskoj arhitekturi. Negirajui sve ranije napore da se ta obnova sprovede uz pomo zapadnjaih arhitektonskih modela, on uno napada uveenu klasicistiku crkvenu arhitekturu, dopunjenu baroknim elementima. Stevanovi nije u praksi dovoljno potvrdio takvo opredeljenje. Njegov projekat za Bogosloviju u Prizrenu ne potvruje tezu o njegovoj doslednosti u projektovanju svetovnih graevina u 18

nacionalnom stilu. Uostalom, svetovni opus ovog svestranog projektanata pokazuje sutinsku vezanost za zapadnoevropske eklektike stilske obrasce u oblikovanju reprezentativnih prestonikih palata. Na Crkvi Sv. Save u Kosovskoj Mitrovici, sagraenoj izmeu 1896. i 1912. godine, Stevanovi se vazao za srpsku srednjevekovnu graditeljsku tradiciju, koliko i za popularnu hanzenatiku. Monumentalnija je od crkava Hanzenovih uenika. Poseduje plan upisanog krsta razvijenog tipa, sa karakteristinim dugakim podunim blokom, koji celini daje izrazitu longitudinalnost. U elevaciji graevine upadljivo je stepenovanje masa ka kubetu, kao i isticanje krakova upisanog krsta. Slino sopoanskom lanom bazilikalnom reenju, izmeu niih bonih aneksa postavljen je izdignuti centralni brod sa kupolom, ime je naglaena unutranja trobrodnost. Najneposrednije podseanje na stari nemanjiki uzor ovde je poremetila kompozivija isturenih spoljnih povrina krakova krsta, obraenih u duhu Hanzenove kole, sa kvadriforom u centru. Istaknuti rizaliti znatno umanjuju dominantnu ulogu kupole u kompoziciji celine. Ovaj neobian spoj Hanzenovskih uzora i rakih motiva usklaen je u vrstu likovnu celinu. Stevanovi se izrazitije od Hanzenovih srpskih uenika oslonio na nacionalnu tradiciju, obogativi svoje neobino reenje savremenim motivima srednjoevropske eklektike. Oivljavanje srpske tradicije u crkvenoj i profanoj arhitekturi: ............... Najpotpuniji i najreprezentativniji primer unoenja motiva srednjovekovne srpske arhitekture u savremeno profano graditeljstvo i pokuaj ostvarenja ideala nacionalne arhitekture nakon Doma Sv. Save u Beogradu, predstavlja Srpski Paviljon na svetskoj izlobi u Parizu 1900. godine, Milana Kapetanovia i Milorada Ruvidia. Srpski paviljon, poput paviljona drugih zemalja, bio je predodreen da izgledom reprezentuje nacionalnu pripadnost izlagaa. Koncipiran je kao centralna kvadratna graevina, sa velikim sredinjim osmougaonim kubetom i etiri manja, slepa, iznad krakova upisanog krsta. Prvobitno planiran od opeke i kamena, ali je izveden u drvetu. Posedovao je jedinstven unutranji prostor, ispresecan sa etiri jaka stubca i lukovima koji nose poluobliaste svodove i kalote. Paviljon je upadljivo evocirao arhitekturu srpskih crkava XIV veka. Veina je smatrala da izgledomevocira trinaestovekovne zadubine, iako je u katalogu naglaeno da je uzor bio manastir Kaleni. Zidovi paviljona ukraeni su ilimima, u vitrinama su izlagani rude i minerali, a poljoprivredni proizvodi kao i etnografski predmeti nalazili su se na specijalno projektovanim pultovima. Srpsko-vizantijskom stilu pripada dominantno centralno kube i snani tambur, a sve ostalo je ili rana secesija ili uticaj orijentalnog dekorativizma. U ovoj graevini, nastaloj na prelazu vekova, otro su se ispoljile sve protivrenosti zasnovane na zadovoljavanju odreenih nacionalnih ciljeva. U srpskoj javnosti, kao i na samoj izlobi, na paviljon je stekao velike simpatije, jer je zadovoljio potrebe za regionalnim i nacionalnim stilskim izrazom i posluio kao uzor za arhitekturu kasnijih srpskih paviljona. Bio je najmodernije komponovan reprezentativni objekat meu slovenskim i balkanskim paviljonima. 19

Konkurs za Hram Sv. Save u Beogradu: Pripreme za podizanje reprezentativnog Hrama Sv. Save u Beogradu, zapoete 1895. godine, osim to predstavljaju kapitalan nacionalni graditeljski poduhvat, znaajne su i za praenje traenja nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi. Prve poznate skice monumentalnog hrama uradio je Konstantin Jovanovi pod uticajem reenja Crkve Sv. Petra u Rimu. Ne zna se da li ih je radio po neijoj narudbini ni da li je uestvovao na konkursu. Od pet radova koliko je podneto na konkusr, znamo da su nagraena tri: Save Dimitrijevia, Svetozara Ivakovia i Dimitrija T. Leka. Crkva Sv. ora na Oplencu: Vie podataka o arhitektonskom karakteru priloenih nacrta moemo rekonstruisati u sluaju drugog znaajnog nacionalnog konkursa, odranog poetkom veka, za izgradnju mauzoleja Karaorevia u Topoli. Nimalo sluajno srpsko-vizantijski stil postaje glavni uslov svih vanijih arhitektonskih nateaja pod novom dinastijom. Nova dinastija na elu sa Petrom I Karaoreviem, vie od svih prethodnika podstie nacionalnu orijentaciju u umjetnosti. Konkurs za parohijalnu crkvu-mauzolej na Oplencu je raspisan 1903. godine i programom je bio uslovljen srpsko-vizantijski stil, kao i na konkursu za Hram Sv. Save. Izloba konkursnih radova podstakla je polemiku u strunoj javnosti, pri emu su se iskristalisala dva stava-izmeu arhitekata A.Stevanovia i D.T.Leka. Stevanovi je predlagao oponaanje starih graevina, dok je Leko zagovarao slobodniji pristup, u pravcu transpozicije srednjovekovnih motiva na jezik arhitekture sa poetka XX veka. Krajem 1909. godine, posle novog konkursa, odlueno je da se izvoenje objekta dodeli mladom studentu arhitekture Kosti J. Jovanoviu. Taj hram je sagraen po njegovom projektu, koji je lino odabrao kralj. Hram je podignut na uzvienju koje dominira itavim krajem. Prihvaeno je Jovanovievo reenje sa pet kupola, rasporeenih ne po dijagonali ve u osovini krsta, poput Sv. Marka u Veneciji i Sv. Apostola u Carigradu. Sagraena je graevina sa osnovom u obliku slobodnog krsta sa kriptom, jsnog tlocrta, velikim sredinjim kubetom, Enterijer je izveden kao svetao, pregledan i dobro ralanjen, pogodan za ukraavanje mozaikom dekoracijom. Na junoj i severnoj strani izvedene su konhe po tipu moravske kole, ali je obrada kubeta izvedena po ugledu na primere starije, rake kole. Plastini ukras primenjen je svedeno i umereno. Vrlo neupadljivo aplicirani su venci, rozete, polukolonete i ostali motivi srenjovekovnog porekla. Mermerna oplata naroito doprinosi sveanom, reprezentativnom utisku celine. Crkva je sagraena 1912. godine kada je i osveena. Mauzolej na Oplencu predstavlja prvu monumentalnu crkvu u novijem srpskom graditeljstvu na kojoj se radikalno prekida sa popularnom hanzenatikom u graenju reprezentativnih objekata. Neomoravski tok u srpskom crkvenom graditeljstvu poetkom XX veka: Put ka neposrednijoj primeni starih srpskih neimarskih oblika nakon smene dinastija u Kraljevini Srbiji izgledao je potpuno slobodan. U vreme polemika povodom hramova na Savincu i Oplencu, kada je srpski 20

pravac odneo pobedu nad srednjoevropskom hanzenatikom, poetkom veka u srpskoj arhitekturi sazreva uverenje da se treba okrenuti neposrednim uzorima iz vlastite tradicije. Crkveno graditeljstvo naputa dominantni tip hanzenovske seoske i gradske crkve, oslanjajui se na sopstveno naslee, iji simbol su u to vrijeme bile moravske zadubine. Kljuni objekat koji je oznaio preokret u traenju nacionalnog stila u naoj crkvenoj arhitekturi oznaila je Crkva Sv. Trojice u Trsteniku, koju je u duhu neomoravske arhitekture projektovao Duan ivanovi. Podignuta je 1900. godine kao graevina trikonhalnog moravskog plana, razvijenog upisanog krsta sa jednim kubetom. Predstavlja primer izrazit primer ivanovievog akademskog tumaenja moravske arhitekture. Osnova hrama je slina osnovi Milutinove hilandarske crkve i Ravanice. Pevniki prostori su jako izbaeni upolje, a kube dominira nad ostalim elementima elevacije. Na fasadama je veoma izraena moravska dekorativna plastika i polihromija. U stilski srodnom maniru izgraen je i veoma visok, slobodan zvonik, koji se moe okarakterisati kao hanzenatsko-akademski modelovan tip zvonika, sa moravskom spoljnom obradom. Drugi kljuni dogaaj u naoj arhitektonskoj kulturi, koji je u velikoj mjeri podstakao nacionalno opredeljene neimare da primenjuju tekovine moravske kole, bila je rekonstrukcija kruevake Lazarice, koju je od 1904. do 1908. godine izveo Petar Popovi. U najveoj meri vraen joj je prvobitni izgled, a sagradio je i ogradu porte sa trolunom kapijom i projektovao 20 m visok zvonik. U delima Milorada Ruvidia iz tog perioda takoe je uoljiva tenja za oivljavanjem isto srpskih graditeljskih oblika. Uz oslanjanje na moravsko naslee on pokazuje i vezanost za hanzenatiku. Njegove crkve u Bresnici i Kniu, izvedene tokom prve decenije veka, imaju trikonhalni plan i kube u duhu moravske tradicije. Ostala obeleja pokazuju spoj hanzenatske tradicije i srednjovekovne moravske arhitekture. Daleko vie slobode, ali i odreen stepen epigonstva, Ruvidi je ispoljio u arhitekturi crkve manastira Tumana zavrene posle njegove smrti 1924. godine, koja pokazuje veliku formalnu slinost sa obnovljenom Lazaricom i unutranjim portalom Kalenia. Belimarkovieva porodina kapela u Vrnjcima iz 1909. godine, sagraena prema projektu Petra Popovia, predstavlja zanimljiv primer ranih traganja mladog ali ve afirmisanog neimara za autorskim modelom nacionalnog stila u sakralnom graditeljstvu. Kao i na Okrunom naelstvu u Vranju iz 1908. godine, ovde su dominantni motivi preuzeti iz moravske kole u dekorativnoj i plastinoj obradi, dopunjeni pojedinim elementima rake kole, trifore. Re je o kapelici centralne kvadratne osnove, nadviene kubetom, u koju je upisan krst. U spoljnoj obradi, autor je prevashodno nastojao da istakne bujni, polihromni neomoravski stil graevine, u emu je neosporno uspeo. Od naglaenih dekorativnih motiva na fasadama kapele, upadljiv je motiv tordirane polukolonete, postavljene u srednjoj zoni, na krajevima istaknutih krakova upisanog krsta. Delo Jovana Stanojevia se takoe zasniva na moravskoj stilskoj matrici. Njegovo najpoznatije delo crkva u Lapovu iz 1907. godine ima trikonhalnu osnovu saetog tipa. U elevaciji se naroito istie glavno kube nad naosom i dva manja, simetrino rasporeena nad pripratom. 21

Po slinoj koncepciji izgraena je i druga njegova znaajna Crkva u Mladenovcu. Ona takoe poseduje tri kupole, dok se po izrazitoj monumentalnosti izdvaja od ostalih crkava u Srbiji tog vremena. Ponovljeno je u velikoj meri reenje iz Lapova, od trikonhalnog plana do kupolnog sistema, ali se reenja razlikuju u obradi fasada. Nacionalni stil u srpskoj profanoj arhitekturi poetkom XX veka: U periodu od 1900. do 1914. godine, nacionalni stil se primjenjuje i u gradskoj profanoj arhitekturi. Elementi nacionalnog stila polako poinju da se da se unose u arjitekturu stambenih zgrada, porodinih kua, vila, javnih objekata, spomen-obeleja i esama. Oni su nastavak onoga to se pokuavalo na svetovnim graevinama V. Nikolia i J. Ilkia. Unoenje srednjovijekovnih graditeljskih metoda u savremeno profano neimarstvo ogledalo se preteno u preuzimanju plastine dekoracije i oblika otvora iz razliitih kola tradicionalnog neimarstva, dok su prostor i konstruktivni sistem izvedeni u duhu akademske metodologije sa poetka XX veka. Pokuaj slobodnije primene elemenata starog graditeljstva stvorie veliki broj neobinih kompozicija, dovedenih esto na granicu stilske nedefinisanosti. Elementi tradicije su do te mere bili izmeani sa elementima drugih stilskih opredeljenja, stvarajui neretko konfuziju kod posmatraa i prosuditelja arhitektonskih dela. Takav pristup zapaamo na jednom projektu malo poznatih autora . Zlatkovia i D. Boia, Osnovnoj koli u Pirotu sa poetka veka. Srednji rizalit je imao karakteristino nacionalno obeleje simbioze- troluni zabat, dok se motiv ahovskog polja ponavlja kao dekoracija povrine izemu prizemlja i sprata. Prozori su polukruni, a piloni srednjeg rizalita su naglaeni vertikalnim trakama, to itavom projektu daje obeleje simbioze secesije i nacionalnog stila. Nacionalni motivi, olieni u primeni popularnih ahovskih polja, prisutni su u dekoraciji fasade Kue Ota Goldnera u Ulici Carigradskoj u Beogradu. Odsustvo ove dekoracije u prizemlju tumai se ustupkom akademizmu, gde je prva zona obraivana u tekoj rustici. Arhitekta Petar Bajalovi je u prvoj deceniji veka na nekoliko objekata primenio elemente nacionalnog stila. Na pojedinim delima teio je kombinovanju folklornih motiva, na drugim dekorativnijim tradicionalnom izrazu, u kojima se pojavljuju motivi iz naeg starog crkvenog neimarstva. Naglaen srpski karakter, Bajalovi je utisnuo Konaku u Kaleniu, objektu iz 1912. godine, koji naginje monumentalnom utisku, sa kamenim arkadama u prizemlju, isturenim srednjim rizalitom, dok su boni tremovi obraeni u drvetu. I na ovoj graevini ima elemenata koji nisu izrazito srpski ni vizantijski, ona poseduje uspele proporcije, dok je motiv sputenog krova vezuje za primere domae folklorne arhitekture. U svim Bajalovievim radovima osnovni utisak je vie ili manje izraena rustika. Ovaj utisak je pogotovu izrazit na Rimskom paviljonu Kraljevine Srbije iz 1911. godine, gde se na povrinama snanog kubusa nadvienog tekom kupolom, u arhitekturi koja se ne bi mogla okarakterisati na srpskom a ni vizantijskom, razvija jedna meavina stilova, meu kojma ima antikih i secesijskih elemenata. 22

Spoj secesije i nacionalnih motiva Bajalovi je najpotpunije ostvario na Kui Mike Alasa na Kosanievom vencu u Beogradu, 1910. godine. Projektovana kao jednospratna porodina kua, prilagoena potrebama naunog rada i stanovanja, zamiljena je sa asimetrinim proeljem, na kome je naglaen desni deo sa ulazom i balkonom. Osim klasicistikih elemenata dekoracije na istaknutom delu fasade, primenjena je i bogata secesijska plastika, kao i vaan detalj- motiv ahovskog polja, preuzet iz vokabulara nacionalnog stila. Uticaj secesije- Branko Tanazevi: Secesija se pojavila u srpskoj arhitekturi na samom poetku XX veka, pod uticajem stremljanja u srednjoj Evropi. Poetkom XX veka pobornici srpskog stila se sutinski manje nadovezuju na rad svojih prethodnika iz XIX veka, a vie inspiriu secesijskim tezama o potrebi vraanja na velike izvorne arhitekture, nalazei u njima oslonce za novi polet nacionalnih tendencija, ogranienih uglavnom na crkvenu arhitekturu. Ne samo to poinju teorijski da se oslanjaju na secesiju, nego se u komponovanju i ukraavanju graevina ugledaju na secesijske uzore, pa se njihove graevine zaista doimaju kao secesijska dela. Kao najizrazitiji predstavnik nacionalnog stila u naoj arhitekturi u periodu do 1914. godine Branko Tanazevi je upravo afirmisao simbiozu elemenata secesije i srpskih motiva, stvorivi neku varijantu moravske secesije. Svoja shvatanja profane arhitekture nacionalnog smera objavljivao je u strunoj periodici, i tako postao, pored Inkiostrija svojevrsni ideolog tog vida nae arhitekture. Tanazevievi objekti poseduju specifino modernizovano nacionalno obeleje, budui da se njihov graditelj zalagao za savremeno transponovanje starog naslea. Akedemizam je utkan u dispozicije osnova njegovih graevina, ali je opti secesijski duh udaljio ta dela od ortodoksno shvaenog srpskog stila. Odbacujui mogunost neposrednog nastavljanja na srednjovekovnu tradiciju, on je afirmisao stav da se tradicionalna graditeljska matrica nadgradi savremenim likovnim sredstvima i prilagodi potrebama XX veka. Na svom najpoznatijem ostvarenju, Zgradi Telefonske Centrale u Ulici Kosovskoj u Beogradu iz 1905-1908 godine, primenio je transparentan i originalan vid tumaenja starog nasljea. Afirmisao je sintezu tradicionalnih i savremenih, modernih oblika. Korienjem motiva sa moravskih zadubina izbegao je da objekat lii na crkvu. U zajednici sa D. ivanoviem 1905. su izradili projekat, ali je izvoenje bilo povereno samo njemu 1906. godine.U jednostavnoj arhitektonskoj kompoziciji ove ugaone zgrade, sa naglaenim ugaonim kubetom i plitkim rizalitima, istie se izdvojen, asimetrino postavljen rizalit, koji ispunjava njen glavni sadraj-glavni telefonski razvodnik. Veliki prozori irokog rizalita istiu savremenost objekta. Plitka plastika i ukrasi svedeni su gotovo na ravan fasade. Od motiva koji pripadaju srpsko-vizantijskom nasleu on je u vlastitoj stilizaciji primenio fuge kao imitaciju vizantijskog graenja, prepletne ornamente, rozete, ahovska polja i lune otvore. Ima tipino secesijsku prozirnu kupolu,izvedenu u rebrastom skeletu. Secesijski elementi se ogledaju u irokim prozorima i trakama pilastara, probijanju akademskog potkrovnog venca, usitnjavanju i umnoavanju otvora od prizemlja ka vrhu fasade. 23

Pri rekonstrukciji i preureenju fasade Ministarstva prosvete u Beogradu 1912-1913 godine, Tanazevi je ponovo iskoristio priliku da povee prolo i savremeno, elemente nacionalnog srednjevekovnog naslea i secesije. Ovaj objekat predstavlja uspenu simbiozu dva metoda, uz potovanje akademski koncipovane osnove i enterijera graevine, moda i najzreliju dekorativnu kompoziciju prvog perioda srpskog stila u profanom neimarstvu. Ono to su u oblasti dekorativne srpske crkvene arhitekture u prvih pedeset godina nacionalnog stila ostvarili Ilki, Nikoli, ivanovi i Popovi, to je u profanom neimarstvu nesumljivo dosegao Tanazevi. Fasada Ministarstva prosvete je smireno i odmereno koncipovana, nenametljivom primenom asimetrinog motiva kompozicije, gde je ulaz postavljen na levu, a glavni rizalit na desnu stranu proelja. Centralni deo izdvojen je od niih bonih lezenama, koje se pruaju celom visinom fasade. Dekorativnim fugama u malteru, Tanazevi u prizemlju ponovo plasira neovizantijsku supstituciju akademskoj rustici. U odnosu na Centralu, obrada fasade je svedenije i plonije izvedena. Na njoj preovlauju pravougaoni otvori, oivljeni neomoravskom dekoracijom u vidu ahovskih polja, trolisnih zabata i arhivolti. Sacesijski manir ogleda se u zavrecima elevacije, butonima pilastara, kao i realistinim reljefima koji simboliu prosvetu i narodnu tradiciju. Najizrazitiji element koji evocira na srednji vek je trolisni timpanon sredinjeg plitkog rizalita, koji imitira nepostojeu svodnu konstrukciju. Polihromija fasada postignuta je razliito bojenim partijama zidaravne povrine utim, a plastini motivi tamnocrvenom bojom. Tanazeviev neizvedeni konkursni projekat Optinskog doma u Kragujevcu iz 1911. godine, takoe je zamiljen u znaku vedre, leprave i originalne profane arhitekture nacionalnog smera. Re je o jednoj uspeloj savremenoj transpoziciji tradicionalnih motiva. Istaknuti ulazni rizalit kragujevakog doma, zavren trolisnim zabatom, nije kao na proelju Telefonske centrale postavljen na ugao proelja, ve u sredite kompozicije monumentalnog zdanja, oivljenog kupolama sa razvijenim srpskim trobojkama na vrhu. Pored elemenata moravske plastike i srpske srednjovekovne ornamentike u obradi fasade preuzeti su drugi arhitektonski motivi, kao barokno stepenite, kupole, atlasi, atike sa volutama. Na dvospratnoj Kui brae Nikoli u Njegoevoj ulici 11, iz 1912-1913 godine, ponovo se uz elemente secesije javljaju motivi srednjevekovnog porekla. Ovde se javlja simetrina kompozicija fasade, izuzetak je samo ulaz, sa sredinjim istaknutim rizalitom na kojem je ostvareno seanje na srpsko-vizantijsko graenje. Fuge su ponovo utisnute u malterski sloj zidnih povrina fasade. Prepleti su slobodno primenjeni kao okviri pravougaonih polja ili stilizovani uvojci enskih maskerona. Reljef Sv. ora na zabatu i kolorit izveden iz srpske trobojke, izrazita su obeleja nacionalnog stila. Secesijski vertikalizam u kompoziciji proelja, nenaglaen zabat, stenjen izmeu dva secesijska butona, upotpunjen dekoracijom srpsko-vizantijskog porekla, utisnuo snaan peat ovoj originalnoj arhitektonskoj celini. Arhivolte u nacionalnom stilu poseduje i prozorska dekoracija na Tanazevievom projektu za Kuu in. uria u Ulici Krunskoj 55, ali vedrina, ritam i dopadljivost njegovih arzigranih secesijskih kompozicija izostala je na ambiciozno zamiljenom Paviljonu Kraljevine Srbije na izlobi u Torinu 1911. godine. Osea se tenja za 24

slobodnim i spontanim izraavanjem i pokuaj da se na povrinama razuenog objekta naglasi dekorativnost ilim fasada. Torinski Paviljon je bio izduena graevina monumentalnog karaktera, sa naglaenim centralnim delom, izvedenim poput crkve sa pet kupola. Ovde se autor upadljivo oslanja na graaniko petokupolno reenje, to je itavom objektu utisnulo snano, nedvosmisleno srpsko obeleje. Petar Popovi: Nakon izuzetno uspene rekonstrukcije Lazarice, Petar Popovi u prvoj deceniji veka zainje poseban vid nacionalnog stila u profanom graditeljstvu. On postavlja osnove takvog tipa arhitekture, liene poneto pomodnih secesijskih motiva, oslanjajui se preteno na izvorno naslee moravske kole. Kao odlian poznavalac starog srpskog graditeljstva, njegove principe je usaivao u savremeno neimarstvo. Njegovo Okruno naelstvo u Vranju iz 1908. godine je antologijski primjer srpskog stila u profanoj arhitekturi. Na ovoj razuenoj ugaonoj kompoziciji, sastavljenoj od sredinjeg ugaonog izdignutog bloka, dopunjenog dugakim bonim podunim krilima, primenjena je akademska shema zona, podijeljenih na tri nivoa. Bogata polihromija fasada, koje podraavaju srpsko-vizantijsko graenje, itavom objektu daje snaan nacionalni stilski peat. Naelstvo je graeno kao objekat sa asimetrinom osnovom u odnosu na njegovu ugaonu dispoziciju. Sasoji se od podruma, suterena, prizemlja i sprata. Prostorna dispozicija zgrade istie se pojavom sredinjeg rizalita u ijem je sastavu naglaena ulazna partija, uzdignuta sa prilaznim platoom i osovinski reenim stepenitem u nivou prizemlja, a na spratu sveana sala. Glavna fasada naelstva razvija se na zaseenom uglu, sa tri prozorske osovine, koje su u plastinoj obradi dobile prislonjene stubie, nie, a na spratovima dekorisane luke i ukrasne motive (zabati, venci, rozete). Po odabiru materijala i polihromiji, zdanje je podjednako blisko srpskim spomenicima prve polovine etrnaestog veka i moravskim zadubinama, dok je po plasmanu dekorativne plastike iskljuivo srodno moravskoj koli. Primjer je najdosljednije romantiarske stilizacije srednjovijekovnih motiva u profanom neimarstvu,neprevaziene u toku itavog razvoja nacionalnog srpskog stila. Za razliku od ranije romantiarske neodreenosti, naelstvo u Vranju je prekriveno sasvim odreenim elementima dekoracije ije porijeklo je dobro poznato. Meuratni period: Dvadesettrogodinji meuratni period nae arhitekture mogao bi se u istorijskom pogledu podeliti na treu i etvrtu deceniju, dok ga je u stilskom smislu obeleila koegzistencija tri razliita duhovna koncepta arhitekturanadnacionalnog akademizma, nacionalnog srpskog ili srpsko-vizantijskog sloga i Moderne, koja e poslje Drugog svetskog rata odneti potpunu prevagu. Izmeu dva rata je podignut veliki broj graevina u nacionalnom stilu. U srpskoj arhitekturi tree decenije, do pojave Moderne, postoji saglasnost u ekvivalentnosti nadnacionalnog i nacionalnog ideala, tj. zalaganja za akademizam i zalaganja za srpski stil. Nacionalni stil u srpskoj arhitekturi izmeu dva rata se razvijao u dva vida: kao stil znaajnih dravnih profanih monumentalnih 25

graevina, spomen-obeleja i bogomolja, i kao drugi, manje rasprostranjen i manje pompezan stil privatnih kua. U graditeljskoj praksi kontinuitet nacionalnog stila uspostavili si pripadnici starije i srednje generacije arhitekata, formirani u predratnom periodu- Popovi, ivanovi, Korunovi, Masla. Ve 1919. godine stupaju na elo razliitih odseka Arhitektonskog odjeljenja Ministarstva graevina i obrazuju novu katedru za srpsko-vizantijsku arhitekturu na Arhitektonskom fakultetu. Sa dolaskom ruskih neimara u Srbiji se poveao broj upuenih u vizantijsko i srednjovekovno graditeljstvo. Vodei ruski neimari- Androsov, Lukomski, Samojlov i Rik, izgradili su irom pravoslavnih krajeva Jugoslavije znaajna dela. U oblasti crkvenog graditeljstva u prvi plan izbija ruski emigrant Vasilij Androsov. Najmonumentalnija i najreprezentativnija crkva iz prvog Androsovljevog perioda rada u Jugoslaviji je Crkva Sv. Trojice u Leskovcu, tipa razvijenog upisanog krsta sa pet kupola. Crkva predstavlja akademsku kompilaciju motiva preuzetih iz razliitih kola naeg srednjovijekovnog neimarstva. Osim Androsova, u prvoj polovini tree decenije u nacionalnom stilu crkve projektuju Momir Korunovi, Petar Popovi, Duan ivanovi, Vladimir Popovi, Petar Jovanovi i dr. Stariji graditelji poput Duana ivanovia i Vladimira Popovia grade svoja poslednja ostvarenja u toj oblasti graditeljstva. Crkve u Banjaluci i Crkvencu predstavljaju kulminaciju njihovih dotadanjih stremljenja u oblasti nacionalnog crkvenog neimarstva. Crkva Sv. Trojice u Banjaluci Duana ivanovia, zamiljena je kao graevina osnove upisanog krsta razvijenog tipa, sa dominantnim centralnim i etiri manja kubeta. Zvonik podignut na jugoistonoj strani, organski je povezan sa crkvom prizemnim trodelnim arkadnim tremom. Elementi razliitih epoha spojeni su u kompaktnu i homogenu graditeljsku celinu (inspiracija reenjem Milutinove Hilandarske crkve sa kraja XIII veka, spomenicima moravske kole i tekovinama srpske varijante hanzenatske sakralne arhitekture sa kraja XIX veka). Poreenjem banjaluke crkve sa ivanovievim najizrazitijim ranijim evociranjem oblika moravske kole-crkvom u Trsteniku, zapaa se istovetan oblik glavne kupole i slina neomoravska fasadna dekoracija. Poetkom dvadesetih godina u arhitekturi nacionalnog stila posebno se razvija popularan tip graevinegrobljanske kapele. Osim dominantnih srpsko-vizantijskih elemenata u strukturi i oblicima, na pojedinim kapelama se primenjuje i secesijska dekoracija. U svetovnom graditeljstvu nacionalnog smera sredinom tree decenije se takoe zapaaju secesijski relikti, a jedan od najoiglednijih primera simbioze internacionalnog i nacionalnog stila jeste Projekat Jugoslovenskog Paviljona za izlobu u Filadelfiji 1925. godine brae Petra i Branka Krstia. Braa Krsti su ovim projektom su najavili karakteristinu morfologiju nacionalnog stila: smisao za sklad i monumentalnost graevine, konstruktivnu vrstinu masa, dominaciju primarne arhitektonske plastike, romantiarsku povezanost sa ambijentom. 26

Najznaajniji dogaaj u arhitekturi nacionalnog stila u treoj deceniji predstavlja gradnja Hrama Sv. Save na Vraaru. Nakon neuspelih pokuaja u predratnom periodu, novi i definitivan konkurs raspisan je 1926. godine. Ovaj dogaaj je podstakao strunu polemiku o shvatanju savremene srpske sakralne arhitekture. Osnovni konkursni preduslov je bio da graevina treba da bude u srpsko-vizantijskom stilu iz doba kneza Lazara. Prva i trea nagrada nisu dodeljene, a drugu nagradu je dobio rad Bogdana Nestorovia. Poto konkursni iri nije dodelio prvu nagradu u Drutvu za podizanje svetosavskog hrama poela je diskusija na koji nain da se pristupi realizaciji projekta. Odlueno je da se izvri korekcija Nestorovievog nacrta uz saradnju A. Deroka. Kamen temeljac je poloen tek 1939. godine. Izgradnju hrama je prekinuo svetski rat, da bi bila nastavljena 1985. godine pod rukovodstvom arhitekte Branka Peia. Uprkos unoenja savremenih konstruktivnih i tehnikih reenja u strukturu, hram se moe smatrati prilino anahronom graditeljskom tvorevinom, primerom zaustavljenog vremena. U prvoj polovini tree decenije uporedo sa sve veom primenom u profanoj i sakralnoj arhitekturi, nacionalni stil zahvata i arhitekturu spomen-obiljeja. Glavni dogaaji u ovoj oblasti tokom tree decenije su konkursi za spomen-obeleja na solunskom Zejtinliku i Vojvodi Putniku na beogradskom Novom groblju. Ovim obelejima prethodili su spomenici Momira Korunovia (Ramna, Tekija, Jagodina, Jakovi, Makov Kamen), na kojima je razvio sopstveni tip memorijala sa irokom bazom i vitkim stablom u elevaciji. Sa klasinih primera Korunovi je preuzeo blokovit izgled graevina, obraenih u tekoj kamenoj rustici. Konkurs za spomenik na Zejtinliku je prestavljao priliku za slobodnije projektovanje u znaku monumentalnog nacionalnog stila. Milutin Borisavljevi je svoje glavno reenje koncipirao po ugledu na popularni monumentalni spomenik na Duamonu. Nakon proglaenja Milutina Borisavljevia za pobednika na konkursu, sticajem razliitih okolnosti, za izvoenje je odabran rad Aleksandra Vasia, u neto izmenjenom vidu. Mnogo uspelijim reenjem moe se smatrati Vasieva kapela Vojvode Putnika iz 1927. godine. U drugoj polovini tree decenije u oblasti svetovne i sakralne arhitekture srpskog stila zapoinje rad talentovani ruski emigrant Viktor Lukomski. Kao pomonik ivojina Nikolia, kraljevog dvorskog arhitekte, uestvovao je u realizaciji Starog dvora na Dedinju i kompleksa dvorskih graevina. Uestvovali su i Krasnov i Smirnov. Celi dvorski kompleks zamiljen je i izveden prema elji naruioca, kralja Aleksandra I Karaorevia. Dvor, paviljoni u parku, ekonomske i straarske zgrade zavrene su 1929. godine. Do 1933. zavreno je ureenje reprezentativnog enterijera dvora u modernizovanom srpsko-vizantijskom stilu. Analiza arhitekture dvorskog ansambla pokazuje da su arhitekti i poruilac uspeli u svom nastojanju da izgrade objekte sa prepoznatljivo nacionalnim graditeljskim obelejem. Arhitektura dedinjskog dvora uticala je na dalji rad Lukomskog, posebno na njegov Hotel na Avali iz 1931. godine. Korunovieva Pota 2 u Beogradu, podignuta na Volsonovom trgu 1929. godine, nakon graenja dvorskog kompleksa na Dedinju, predstavljala je najreprezentativniju graevinu u nacionalnom stilu. Korunovi je primenio svoj karakteristian metod oblikovanja profanih objekata-kombinaciju superponiranih vodoravnih 27

redova prozora, venaca, timpanona, medaljona, rozeta sa ekspresivnim, vertikalnim ispupenim blokovima zidnog platna. Takva dinamina kompozicija, obilno dekorisana sekundarnom plastikom, itavoj graevini daje korunovievski nemirnu, asimetrinu siluetu. Postsecesijski elementi elevacije obogaeni su ekspresionistikom gradacijom forme i izrazitom monumentalnou izraza. Izrazito autorskom arhitekturom Pote 2, Korunovi je afirmisao stvaralaki vid transpozicije nacionalnih motiva, udaljene od neposrednih srednjovijekovnih uzora. Druga enska gimnazija u Beogradu delo Milice Krsti spada u red manje uspelih graevina u nacionalnom stilu. Radi se o najreprezentativnijoj i najmonumentalnijoj kolskoj zgradi u Srbiji tog vremena. Stilska obrada je upadljivo srpsko-vizantijska, to je svrstava u red najeksplicitnije nacionalno obraenih profanih graevina izmeu dva svetska rata. Tokom 1931-1932 godine sagraena je ograda Novog i Francuskog vojnog groblja u Beogradu, kao svojevrsna oaza srpskog stila u prestonikom urbanom miljeu. Prvo je podignuta ograda sa kapijama francuskog vojnikog groblja, po projektu Rajka Tatia, duga132 m. Lijevo i desno od glavnog motivaarkada, proteu se u jednostavnoj ritmici mirno obraeni zidovi ostalog dijela ograde. Tati je ostvario ivu i dopadljivu, ali i veoma skladnu kompoziciju, koncentrisanu u motivu sveanog ulaza sa arkadama, uprkos nepovoljnom, zakoenom terenu. Nedugo zatim, sagraena je prema njegovom projektu mrtvanica na Novom groblju, takoe sa srpsko-vizantijskom stilskom obradom, ali i kao veoma savremeno, izrazito funkcionalno zdanje, organski povezano sa kapijom spoljnim arkadama ograde. U oblikovanju crkvenih objekata u srpskom stilu u Junoj Srbiji, krajem tree decenije, naroito se iskazao Momir Korunovi, podigavi hram u Prilepu i Pirg Sv. Jovana Vladimira u porti manastira sv.Nauma na Ohridskom jezeru. Nakon hramova u Brzanu i Krupnju, Korunovi je crkvi irila i Metodija u Prilepu ponovo naglasio teku kamenu rustiku u obradi fasade. On e u etvrtoj deceniji preneti srpski stil u zapadne krajeve Jugoslavije, sagradivi niz monumentalnih i gradskih crkava. Pridvorna Crkva Sv. Andrije na Dedinju delo Viktora Lukomskog, u prostornom i likovnom pogledu, veoma je udaljena od srpskih graditeljskih uzora. Budui da je trebala prema elji kralja Aleksandra da bude savremena replika Kraljeve crkve u Studenici, sa Milutinovog hrama je preuzet centralni oblik graevine osnove upisanog krsta saetog tipa i motiv dominantne kupole, koja prekriva gotovo itav prostor naosa. Po svemu ostalom ovi spomenici se razlikuju. Uprkos postepenom povlaenju pred akademizmom i modernom arhitekturom u prestonici Jugoslavije, prestavnici nacionalnog stila poetkom etvrte decenije zadravaju primat u oblikovanju monumentalnih dravnih zgrada u velikim regionalnim centrima, kao to su Skoplje i Banjaluka. Konkursi za nove objekte u tim gradovima imali su u velikoj meri politiku pozadinu. Krajem tree decenije kralj Aleksandar I je namjeravao da Banjaluku pretvori u znaajan upravno-administrativni centar ire regije, a kao njegovo glavno nacionalno obeleje trebale su da poslue reprezentativne graevine preteno u srpskom stilu. Sagraeno je 28

vie objekata: Banski dvor, Banska uprava, Hipotekarna banka, Higijenski dom, Narodno pozorite, Srpski dom, Sokolana, Saborna crkva i niz stambenih zgrada. Sokolski domovi delo Momira Korunovia su izvedeni sa dominantnim folklornim obelejem (reinterpretacija moravske kue), dopunjenim autorovim originalnim ekspresionistikim reenjima. Karakteriu ih razuenost i dinaminost kompozicije, kontrasti uvuenih i isturenih segmenata, ritam ljupkih arkada, otvora, etvorovodnih krovova, vertikala i horizontala. Korunoviev Sokolski dom Matica u Beogradu predstavlja najvii domet soskolske arhitekture nacionalnog smera u meuratnoj arhitekturi. Na njemu su prisutni elementi podjednako crkvenog koliko i folklornog vida nacionalnog stila, ali se oseaju i uticaji akademizma i Moderne. Korunovi je folklorni karakter svojih sokolana izveo koliko iz domaeg narodnog neimarstva, toliko i iz sokolskog graditeljstva ehoslovake. Prilika za odreenu reafirmaciju srpskog stila proputena je pri izvoenju monumentalne palate Patrijarije Srpske Pravoslavne Crkve u Beogradu, koja je u velikoj meri doprinela njegovom potiskivanju na marginu zbivanja u profanom graditeljstvu. Njen reprezentativni arhitektonski ansambl sagraen je izmeu 1933-1935 godine, prema projektu Viktora Lukomskog. Posmatrajui njenu osnovu zapaamo da je ona koncipovana na ustaljenim i zastarelim akademskim reenjima, sa karakteristinim nefunkcionalnim i tesnim unutranjim dvoritima. Primenom zatvorene, zbijene blokovske strukture, autor je naglasio nepristupaan i ekskluzivan tvravski karakter objekta. Monumentalni sveani portal na proelju zgrade nadvien je, neoekivano, uvuenom oltarskom apsidom patrijarijske kapele. Da je autor umesto apside naao neko skladnije kompoziciono reenje glavnog motiva istone fasade, ukupni utisak o arhitekturi objekta bio bi mnogo povoljniji. Nakon neuspeha sa zgradom Patrijarije i