102
AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

  • Upload
    others

  • View
    5

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1

Page 2: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 2

  © All rights reserved  First Edition : April 2006 Second Edition : May 2006  ^wlsqwnI prMprW dw Durw AiqMdr pwl isMG BwrqI sMsd ivc

Author : ATINDER PAL SINGH Ex M.P. President, Shiromani Akali Dal International   PUBLISHED BY:  

TRIO ARTS  

"JAP‐GHAR" BHADSON ROAD, OPP. BUS STOP JASSOWAL Post Office SIDHUWAL, PATIALA (Pb.)  147 001  INDIA,  Phone :  (91) ‐ 9888123654  Price : Rs.50/‐ (in India)  PRINTER Chhabra Computers & Printers ED‐274 Dhan Mohalla, Jalandhar  Type Setting : Jatinder Singh Cover Design : Sohal  

This book is sold subject to the condition that is shall not, by way of trade or otherwise, be lent, resold, hired out, or otherwise circulated without the publisher‘s prior written consent in any form of binding or cover other than that in which  it  is  published  and without  a  similar  condition  including  this  condition  being  imposed  on  the  subsequent purchaser  and  without  limiting  the  rights  under  copyright  reserved  above,  no  part  of  this  publication may  be reproduced,  stored  in  or  introduced  into  a  retrieval  system,or  transmitted  in  any  form  or  by  any means(electronic,mechanical,photocopying,recording or otherwise),without the prior written permission of both the copright owner and the above‐mentioned published of this book. 

Page 3: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 3

^wlsqwn dy pWDIAW vloN pMQ ^wlsy nUM smripq

Page 4: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 4

Page 5: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 5

gurU gRMQ swihb dw hukm hY

ijs kw rwju iqsY kw supnw1

ikauN ik :

ijs hI kI isrkwr hY iqs hI kw sBu koie2

ies leI :

nwnik rwju clwieAw scu kotu sqwxI nIv dY ] lhxy DirEnu Cqu isir kir isPqI AMimRqu pIvdY ] miq gur Awqm dyv dI KVig joir prwkuie jIA dY ] guir cyly

rhrwis kIeI nwnik slwmiq QIvdY ] sih itkw idqosu jIvdY3 qW jo :

huix hukmu hoAw imhrvwx dw ] pY koie n iksY r\wxdw ] sB suKwlI vuTIAw iehu hoAw hlymI rwju jIau4

ijs nwl :

bygm purw shr ko nwau ] dUKu AMdohu nhI iqih Twau ] nW qsvIs iKrwju n mwlu ] KauPu n Kqw n qrsu jvwlu ]1] Ab moih KUb vqn gh pweI ] aUhW KYir sdw myry BweI

]1] rhwau ] kwiemu dwiemu sdw pwiqswhI ] dom n sym eyk so AwhI ] Awbwdwnu sdw mshUr ] aUhW gnI bsih

mwmUr ]2] iqau iqau sYl krih ijau BwvY ] mhrm mhl n ko AtkwvY ] kih rivdws Klws cmwrw ] jo hm shrI

su mIqu hmwrw ]3]2]5 1 AMk-179 2 AMk-27 3 AMk-966 4 AMk-74 5 AMk-345

Page 6: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 6

Page 7: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 7

Akwl purK dI ikrpw Aqy pMQ ^wlsy dI SkqI nwl

^wlsqwnI prMprW dw Durw

AiqMdr pwl isMG

BwrqI sMsd ivc (^wlsqwn is`K kOmIAqw dw buinAwdI h`k )

^wlsw pMQ dI sMpRBUqw leI prwpqIAw rwhIN pMQk sbMD kwiem krn dI prMprw

Page 8: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 8

Page 9: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9

qrqIb

1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy kwnUMnI mMg hY 36 4 pMjwb nUM snAqI rUp ivc pCVw rwj GOiSq krn dI mMg 47 5 is`K nzrbMdW dI irhweI, twfw AYkt ^qm krn Aqy nklI mukwbilAW dI jWc dI mMg 49 6 lokqMqrI pRxwlI ADIn jUJwrUAW dI rwjnIqk lIfriSp rwhIN lok Pqvw lYx dI mMg 51 7 Drm qy rwjnIqI nUM A`f krn dw ivroD, jvwb Aqy is`KW leI ivDwn mMgx dy AiDkwr dI pRoVqw 56 8 “ihMdUsqwn” Sbd AsMivDwink hY Bwrq “ihMdUsqwn” nhIN hY is`KW nUM bqOr is`K sivkwr krdy ho jW nhIN Sp`StIkrn mMigAW 58 9 sMivDwnk qOr qy Bwrq Drm inrp`K nhIN hY 63 10 pMjwb ivcoN POj bYrkW ivc vwps prqy 66 11 bqOr is`K AsI AwpxI kOmIAqw nUM bcwauxW cwhMudy hW 68 12 gurmiq dI jugq dy vrqwry dy &lsPy dw nWA hI hY ^wlsqwn 72 13 s. AiqMdr pwl isMG swbkw mYNbr lok sBw XU. AYn. E. ivc 84

zmImyN 1. SRI rwmjyTmlwnI dw ^q 88 2. ibnW ikrpwn mwn dI SRI rwjIv gWDI nwl sMsd AMdr Poto 92 3. s. surjIq isMG brnwlw vloN mwn dw ibnW ikRpwn cwh pIx aunHW nwl hotl jwx dI Kbr 93

Page 10: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 10

hvwly dyKx leI “lok sBw dI vwd-ivvwd” kwrvweI dy hyTly drj gRMQ vyKo

jW Bwrq srkwr qoN KrIdo :  

No. Vise References in as per record in 

  LOK SABHA DEBATES  

 PUBLISHED BY 

LOK SABHA SECRETARIAT NEW DELHI 

 Speech No.1‐  ( Vol. IX contains Non. 11 to 21 ) COLUMNS  703 – 71  Speech No.2‐    ( Vol.  IX  contains Non.  11  to  21  )   COLUMNS  454‐455  Speech No.3  ‐      ( Vol.  IX contains Non. 11  to 21  )   COLUMNS  490  Speech No.4 ‐  ( Vol. X contains No. 22 To 24 ) COLUMNS  79 ‐ 82  Speech No.5 ‐ ( Vol. X contains No. 22 To 24 )  Speech No.6 ‐  ( Vol. X contains No. 24 )  COLUMNS  44 ‐ 49  Speech No.7  ‐    ( Vol. XIII  contains Non.  1  to  10  ) COLUMNS  281‐282  Speech No.8‐  ( Vol. XIII contains No. 7 )  COLUMNS 26‐27  Speech No.9 ‐  ( Vol. XIV contains Non. 1 to 11 ) COLUMNS  65‐70 

Page 11: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 11

“qÍpRswid”

SurUAwq

^wlsw pMQ dy rwj dy vwrso, vwihgurU jI kw ^wlsw ] vwihgurU jI kI &qih ]

pMjwb dy lokW ny dws nUM AwpxI Awqmw dI Avwz nUM inDVk Aqy bylwg qrIky nwl, gurmiq dy AsUlW: inrBau Aqy inrvYrqw nwl kOmWqrI p`Dr q`k phMucwx leI AwpxI vot dI SkqI rwhIN nw isrP ijqwieAw sgoN PWsI dy PMdy qoN bcw ky AwpxI syvw krn dw muV mOkw bKiSS kIqw hY [

dws AwpxI kwrgujwrIªivcoN kuJ ie`k mh`qvpUrn Bwg nUM lY ky hwzr hY [

dws, 7 julweI 1990 nUM id`lI dI iqhwV jyl qoN irhwA hoieAw [ irhwA hMudy swr dws ny pMQ Aqy pMjwb dy h`kW dI Awvwz dy prcm nUM sMsd rwhIN AMqrrwStrI p`Dr q`k phMucwieAw hY [ dws ny 150 qoN ijAwdw mwmly pMQ Aqy pMjwb dy ihq ivc pwrlImYNt ivc cu`ky hn [ ieh auh smW sI jd pMQ ivc s. ismrnjIq isMG mwn iekmu`T SRomxI AkwlI dl dw pRDwn sI Aqy ies dI qUqI isr cV bol rhI sI [ pMQ iksy hor dI g`l suxn nUM rwjI hI nhIN sI [ AwpxI ies qwkq ivc hMkwry pMQ dy ies lIfr nyN pMQ dw BrpUr SoSx hI nhIN kIqw sgoN sm`ucy sMGrS dw Aqy ies dI ivcwr Dwrw dw Bog pvwaux vwlw Aihm ikrdwr bx ky swhmxy Aw igAw[

s. mwn dy SuBicMqk Aqy vkIl Aqy Bwrq dy rih c`uky kwnUMn mMqrI SRI rwm jyTmlwnI jI dy kQnW Anuswr: ieh auh smW sI jd mwn, kWgrs dy pRDwn qy Bwrq dy pRDwn mMqrI dy nwl r`l-g`f ho ky pMQ nwl bhuq v`fw DoKw kmwky jylH ivcoN irhwA ho ky AwieAw sI [ mwn ny AxAYlwinAW ijhVw smJOqw Bwrq srkwr Aqy ivvsQw nwl kIqw aus qy hux qk pUrw inB irhw hY6 [ ieho vjHW hY ik ies nyN pMQk kys nUM Aqy ^wlsy dI sMpRBUqw dI sQwpqI nUM do vwr mYNbr pwrlImYNt rihx dy

6 jmImW nM. 1 vyKo

Page 12: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 12

bwvjUd vI BwrqI sMsd ivc nhIN cu`ikAw hY [ ieqnW hI nhIN, 18 swl SRomxI AkwlI dl dw pRDwn huMdy hoey AkwlI dl AMimRqsr dy ivDwn Aqy mu`K mMqvW ivc kdy vI ikqy vI ilKq ivc “^wlsqwn” nUM dl dw rwjnIqk inSwnW GoiSq nhIN kIqw hY [ ikauN ? ieh g`l kdy iksy nhIN pu`CI [ hW hux ieh svwl cu`k ley jwx qoN bwAd s. mwn Awpxy dl dy AjYNfy ivc rwqoN rwq qbdIlI Av`S kr skdy hn[ JUT nUM s`c bnwaux Aqy g`l rolx ivc ieh BwrqI pRSwSink syvw dI muhwrq r`Kdy hn [

^wlsy dI sMpRBUqw nUM BwrqI sMsd rwhIN ivDwink Aqy kwnUMnI AiDkwr is`D krvwaux qoN myry XqnW nUM rokx ihq hr iek auh hIlw Aqy cwrwjoeI s. mwn nyN, Aqy mwn dw AwdyS mMn ky ies dy pwrtI dy mYNbrW ny vrqI Aqy Aml ivc ilAWdI ijs nwl ik ^wlsqwn dI ivDwnkqw nUM kwnUMnI qOr qy is`D nw kIqw jw sky [ ienHW nyN AwpxI pUrI vwh lweI ik mYnUM nOvIN lok sBw qoN bwhr r`iKAw jw sky [ mYnUM irhweI qoN bwAd Bwrq dy pRDwn mMqrI sRI vI.pI. isMhu Aqy gRih mMqrI Aqy hux dy jMmU kSmIr dy mu`K mMqrI sRI mu&qI muhMmd sAied nyN d`isAw ik s. mwn nyN aunHW nUM Kud ikhw sI ik AiqMdr pwl isMG nUM jy kr C`ifAw igAw qW ieh pwrlImYNt ivc bMb r`K skdw hY Aqy pwrlImYNt nUM aufw skdw hY [ ies ny AwpxI pUrI vwh lweI ik AiqMdr pwl isMG nUM lok sBw dy mYNbr dy qOr qy sONh nw cukweI jwvy [ ies ny Awpxy dl dy sMsd mYNbrW nUM myrI irhweI dw mwmlw Aqy mYnUM myrI mYNbriSp bcwaux ihq lok sBw ivc sONh cukwaux dy mu`dy nUM, lok sBw ivc cu`kx qoN rok id`qw[ j`Qydwr jgdyv isMG Ku`fIAW nyN mYnUM ieh sunyhw jylH ivc l`gI Adwlq ivc iBjvwieAw Aqy ikhw ik Awpxy b`lbUqy qy AwpxI mYNbrI bcw s`kdy hoN qW bcw lvo[ ies ny myry qy hoey Aiq dy qS`dd dy kys nUM vI suprIm kort ivc dwKl hox qoN Awpxy vkIl nwl iml ky swijS ADIn roikAw[ ijs ivc ik Bwrq srkwr Aqy smu`cIAW AMjYNsIAW smyq pMjwb puls is`Dw PsdI sI [ ies swjsI ivauNq ivc mwn dy vkIl nyN Awpxy aus vkq dy shwiek vkIl swQI nUM mUhry lwieAw [ myry pirvwr qoN kys krn ihq iek l`K rupey vI ley qy kys im`QI smwN sImW ivc suprIm kort ivc dwKl vI nWh kIqw Aqy mYnUM Aqy pirvwr dy mYNbrW nUM ieh khI igAw ik mYN kys dwKl kr id`qw hY [ ies nyN ieMj DoKw vI id`qw Aqy kMm vI nWh kIqw qy pYsy vI nWh moVy [

iek pwsy s. mwn swjSI vqIrw Apxw ky Aqy iek Axid`sy mksd ihq AMjYNsIAW dw h`QTokw bx ky SryAwm kihMdw iPrdw sI ik aus ny ibnW iqMn P`utI ikrpwn qoN sONh nhIN cu`kxI Aqy dUjy pwsy Awp Awpxy kuJ iek sMsd mYNbrW nUM sONh cu`kx leI sMsd ivc Byj id`qw [ ies smu`cI s`cweI qoN mYnMU dl dy sMsdI lIfr s. rwjdyv isMG AYfvokyt

Page 13: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 13

Aqy mYNbr lok sBw nyN jwxMU krvwieAw [ jd ik ikrpwn dw koeI mu`dw hY hI nhIN sI, ieh hux swbq ho c`ukw hY [ mu`dw isrP qy isrP ^wlsy dy sMGrS nUM AMdrUnI Aqy bihrUnI qOr qy FwA lwaux dw sI Aqy ^wlsy dy suqMqrqw dy sMGrS nUM pwrlImYNt ivc mwnqw nWh idvwaux dw sI, ijs qy s. mwn pUrI qrHW AMjYNsIAW nwl kIqy vwAdy qy Krw auqirAw hY [ ieho vjHw hY ik s. mwn nUM keI vwr pUrI sMsd sONh cu`kx leI bynqI krdI rhI Aqy ie`Qo qk ik sRI rbI ryA spIkr lok sBw nwl mwn ny Awpxy kuJ sMsd mYNbrW nwl aunW dy gRih ivKy Kwxw KwDw Aqy vwAdw kIqw ik auh sONh c`uk lYxgy [ ies hoey PYsly qoN bwAd spIkr sRI rbI ryA nyN s. mwn nMU ivSyS qOr qy sONh cu`kx ihq iek ^ws ^q iliKAw ijs dy au`qr ivc s. mwn ny idn vI sONh cu`kx leI qYA kr ky d`s id`qw [ pr soNh cu`kx qoN iPr vI B`j igAw [ Aijhw mwn nyN ikhVI AMjYNsI dy froN ieh sB kIqw ieh qW auh Awp hI d`s skdy hn [ ieMj kOm nwl bhuq v`fw DRoh kIqw igAw hY [ ijvyN ik mYN pihlW ikhw hY BwrqI pRSwSink syvw dy sMd dy qOr qy ieh s. mwn nyN JUT nUM ikvyN s`c kr ky lokweI nUM DoKw dyxw hY Aqy dgw kr ky vI vPwdwr bxy rihxw hY, dI muhwrq is`KI hoeI hY [

lok sBw ivc BwrqI sMivDwn dI soNh cu`kx dy mwmly dI vI ieho s`cweI hY [ lok sBw leI ijs vyly cox lVn ihq pypr Bry jWdy hn, sMivDwn dI soNh qW swry mYNbr EdoN hI c`k lYNdy hn [ ieh pihlI Aqy buinAwdI Srq pyprW dy nwl hI sONh cu`k rsm Adw kr id`qI jWdI hY [ ieh sB ilKq ivc kr id`qw jWdw hY [ s. mwn nyN vI kIqw [ iPr lok sBw ivc jwx qoN ikauN AVI kIqI ? ik ieh sp`St nhIN ik ieh bMdw pMQk AMjYNfy dw BgoVw bixAw ikauNkI ieh sMsd ivc pMQk AMjYNfy nUM r`Kxw hI nhIN sI cwhuMdw [ svY is`D hY [ h`Q kMgx nUM kI AwrsI [ lok sBw ivc jw ky qW lok sBw dy Awpxy hwaUs dy inXmW nUM mMnx Aqy aunW dw pwlx krn dw pRx p`qr BirAw qy iesy dI soNh cu`kI jWdI hY [ bilhwry jweIey ienHW dy sm`rQkW dy ijnHW ies GOr JUT nUM vI s`c kr sUrj nUM F`k C`ifAw Aqy mwn swihb dI b`ly-b`ly krweI r`KI qy pMQ dI Q`ly-Q`ly AijhI krweI ik GIsI dI nObq lY AWdI [

mwn dy do vwr lok sBw leI mYNbr cuxy jwx qoN bwAd aus vloN is`K msilAW, ^ws kr ^wlsqwn Aqy ies dI ivcwrDwrw pRqI r`Ky gey mon vrq qoN ieho l`gdw Aqy swbq huMdw hY ik mwn Aqy AMjYNsIAW ivckwr hoey gupq smJoqy dI ieh md sI ik auh ^wlsqwn dy mu`dy aupr sMsd ivc koeI kMm nhIN krngy [ Agr kMm krngy qW ^wlsqwn dy isDWq nUM bdnwm krn ihq hI kMm krngy [ lok sBw dy AMdr mwn dy mUMh ivc ^wlsqwn dy isDWq qy peIAW rhIAW GuMgxIAW ies nUM swbq

Page 14: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 14

krdIAW hn [ Agr pihlI vwr mwn lok sBw ivc jWdw qW kOm ny ies qoN isr& ieho aumId r`KI hoeI sI ik mwn sMsd ivc ^wlsqwn qy f`t ky bolygw Aqy is`KW nUM ienswP idvweygw [ pr Awpxy Awkwvw nUM ieh SRI jyTmlwnI jI dy khy Anuswr ies dy ivprIq “vcn” dy cu`ikAw sI [ ies ny gurU pMQ qoN Aqy gurU pMQ dy mwrg qoN BgoVw hoxw TIk smiJAw [ ies ihq ies dy Swqr pulsIAW idmwg nyN pulsIAW hI kwF k`FI ik pMQ nUM mwrn ihq pMQk mu`dw hI cu`k ilAw jwvy qy ies nyN “ikrpwn” nUM JUT mUT dw mu`dw bxw ilAw ijhVw ik mu`dw hY hI nhIN sI[ ies nUM r`j ky auBwirAw ies dy AwkwvW ny [ qy ieMj pMQ nUM hwr dy ky vI pMQk bxy rhy [ AsI swry hI lok sBw mYNbr ikRpwn Dwrn krky hI hwaUs ivc gey sW [ ies g`l nUM nw iksy goilAw Aqy nWh hI iDAwn iv`c r`iKAw [ pMjwb ivclI pRYs Aqy mIifAw qW pihlW hI srkwrI p`K A`gy gofw tykU phuMc Apxw cu`kw sI [ ijs krky s`c jwxdy hoey vI sB JUT dw swQ dy rhy sn Aqy A`j qk dy rhy hn [

G`to G`t ieh sp`StIkrn ilKqI prUP smyq mwn Aqy ies dy sm`rQkW qoN mMigAw jwxw cwhIdw hY ik dUjI vwr lok sBw dw mYNbr bxn qoN bwAd kI ikRpwn smyq mwn sMsd iv`c igAw ? Aqy ies nyN ^wlsqwn bwry kI h`k s`c Aqy dsqwvyjI g`l sMsd ivc kIqI ? jd ik ies qoN pihlW vI qy mwn swihb sMsd Bvn ivc sRI rwjIv gWDI nwl mIitMg krn leI ibnW iqMn PutI ikrpwn qoN aus nwl j`PIAW pwx jWdy rhy hn 7[ ieh jrUrI sI, ik pMQk AjYNfW cu`kxW jrUrI sI [

dUjy pwsy myrw kys sI [ mYN lok sBw dy spIkr nUM Aqy lok sBw dy spIkr rwhIN hr iek mYNbr nUM do drjn qoN v`D rijstrf ^q pw cu`kw sW ik mYnMU sONh cukweI jwey [ ijs dw ik koeI vI jvwb nhIN sI id`qw jWdw [ mYN AwpxI Adwlq “fYizgnytyf kort nM. iqMn- iqhwV jyl” vloN ijs Adwlq ivc ik myry qy kys cl irhw sI vI keI bynqIAW ByjIAW ik mYnUM sONh cukweI jwvy Aqy Adwlq ny vI srkwr nUM ieh sp`St kIqw ik Adwlq nUM sMsd mYNbr nUM sONh cukvwaux qy koeI vI ieqrwz jW aujr nhIN hY [ iPr vI mYnUM sONh nhIN sI cukweI jw rhI [ ies dw pRq`K kwrn sI ik srkwr nUM myry Adwlq ivc ley gey stYNf dw pqw sI Aqy ieh vI sp`St sI kI mYN sMsd ivc vI ^wlsqwn dy stYNf qy hI KVHwgw [ srkwr nUM ieh vI pqw sI ik mYN ^wlsy dy smu`cy sMGrS nUM sMsd ivc mwnqw idvwaux dy smrQ hW [ ies leI srkwr myry iKlwP myrI hI kOm dy kuJ bMidAW nUM Kul`m Ku`lw vrq rhI sI ijs ivc pUrI qrHW s. ismrnjIq isMG mwn Aqy aus dI pwrtI dy sMsd

7 vyKo jmImW nM -2

Page 15: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 15

mYNbr Swml sn ijnHW nyN iek vwr vI lok sBw ivc ieh m`udw nWh cu`ikAw [ Aqy nWh hI mYnUM iek vwr vI mwn jW dl vloN koeI jylH ivc imlx AwieAw [

kwnUMnI qOr aupr Aqy BwrqI sMivDwn dIAW DwrwvW dy qihq ieh sp`St sI ik myry lok sBw dy mYNbr cuxy jwx Aqy lok sBw dy pihly sYSn dy pihly idn qoN lY ky Cy mhIinAW dy AMdr hI AMdr jy mYN lok sBw ivc jw ky sONh nhIN cu`kdw hW qW myrI mYNbriSp Awpxy Awp hI kwnUMnI Aqy sMivDwnk qOr qy ^qm ho jwxI sI [ mYN Aijhw nhIN sI hox dyxw cwhuMdw pr srkwr ieMj hI Awpxy qy dUSx ley bgYr myrI sMsdI mYNbriSp ^qm krnw cwhuMdI sI [ mYN lokW dy myry ivc prgt kIqy BrpUr ivSvwS Aqy pMQ ^wlsy dy sMpRBUqw dy sMGrS nUM sMsd ivc mwnqw idvwaux pRqI vcnb`D sI [ mYN ieh vI spSt vyK irhw sW ik Aijhw kOmI sMGrS ivcoN cuixAW igAw koeI vI mYNbr nWh hI kr irhw hY Aqy nWh hI KwVkUAW nUM, aus vkq dIAW is`K stUfYNts &YfrySnW nUM Aqy nWh hI AkwlI dl mwn nUM ies dI koeI iPkr jW cwhq sI [ mYN Awpxw p`kw mn bxw cu`kw sW ik mYN hr muSkl dw swhmxw kr ky vI kOmI sMpRBuUqw nUM sMsd ivc mwnqw idvwaux dw kMm krnw hI krnw hY [ sMivDwnk qOr qy jd myrI mYNbriSp Kwrj hox qoN isrP pMdrW idn bwkI rih gey qW mYN Awpxy vkIl sRI pRwx nwQ lyKI rwhIN suprIm kort ivc Awpxw sMivDwnk h`k, lok sBw ivc sONh cu`kx dw lYx ihq ptISn drj kIqI [ myrI ptISn qy suprIm kort nyN spIkr lok sBw nUM, Bwrq srkwr nUM noits jwrI kIqw Aqy auprMq sB iDrW dIAW dlIlW sux ky ieh PYslw id`qw ik s. AiqMdr pwl isMG nUM sONh cukweI jwvy [ ieh PYslw Su`krvwr nUM hoieAw Aqy srkwr nyN suprIm kort ivc myry v`loN ieh S`k prgt krn qy ik srkwr sONh nhIN cukweygI [ srkwrI vkIl nyN suprIm kort nUM Brosw id`qw ik AwauNdy somvwr nUM lok sBw ivc AiqMdr pwl isMG nUM sONh cukw id`qI jwvygI [ myry prgt kIqy S`k dy AnukUl hI Bwrq srkwr nyN keI bhwnyN lgw ky mYnUM iPr vI sONh nWh cukweI [ mYnUM dubwrw iPr Awpxy vkIl rwhIN suprIm kort dI sMivDwnk bYNc A`gy ApIl krnI peI [ suprIm kort dI sMivDwnk bYNc nyN iPr Bwrq srkwr dy AtwrnI jnrl nUM s`d ky hdwieq kIqI ik ieh cuxy gey mYNbr dw sMivDwnk h`k hY ik aus nUM sONh cukweI jwvy [ ies vwr suprIm kort nyN smW sImW nUM mu`K rKdy hoey Bwrq srkwr dy vkIl nUM mUMh-zbwnI inrdyS dy ky ieh icqwvnI id`qI ik jy 24 GMitAW dy AMdr hI AMdr lok sBw ivc AiqMdr pwl isMG nUM sONh nhIN cukweI jWdI qW iPr ies sbMDI suprIm kort sMivDwnk PYslw dyvygI [ nwl hI nwl suprIm kort nyN Bwrq dy AtwrnI jrnl nUM ieh vI inrdyS id`qy ik

Page 16: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 16

auh Kud ies PYsly qy Aml krvwaux dI ijMmyvwrI lvy Aqy Aml krvw ky suprIm kort nMU d`sy [ mYnUM ieMj auh vI myrI mYNbrI sMivDwnk qOr sy ^qm hox qoN kuJ pl pihlW ieqnI v`fI lVweI ieklVy qOr qy lVn Aqy ij`qx qoN bwAd lok sBw ivc sONh cukweI geI [ ies ivc pMQ ivclIAW smUh sMsQwvW nyN dws dw swQ ikauN nWh id`qw Aqy mnu`KI AiDkwr sMgTn, bu`DIjIvI sMgTn, pRYs, mIfIAw ikauN cu`p rhy ies dw jvwb auh Awp hI dy skdy hn [ iek pwsy qW mYN iek`lw hI ieh lVweI lV irhw sW qy dUjy pwsy srkwrI mihrbwnI nwl ibnw kys ^qm hoey hI Aqy ibnw zmwnq jW kwnUMnI qOr qy irhwA hoey jylH qoN bwhr Awey s. mwn mYnUM srkwrIAw kih ky pUry pMjwb ivc mIfIey rwhIN glq pRcwr kr rhy sn [

pr myrIAW musIbqW Aqy myry qy kIqy jw rhy qS`dd dw Kwqmw ie`Qy hI nhIN hoieAw [ hux iek nvW dOr SurU ho igAw [ s. ismrnjIq isMG mwn Aqy ienHW dy smUh ispwslwhrW ny ies qoN bwAd ieh pRcwr krnw SurU kr id`qw ik AiqMdr pwl isMG kOm nUM ip`T idKw igAw hY Aqy g`dwrI kr igAw hY ikauNkI AiqMdr pwl isMG nyN sMivDwn dI sONh c`uk leI hY [ jd ik ies swry mwmly dw s`c ieh hY ik jd koeI vI cox lVn vwlw aumIdvwr Awpxy pypr cox lVn leI dwKl krdw hY, qW sMivDwn pRqI sONh auh pypr dwKl krn vkq hI ilKq ivc cu`kdw hY Aqy Awpxy ies hlPIAw ibAwn nUM Awpxy dwKl kIqy jw rhy pyprW nwl hI jmHW krvwauNdw hY [ jo ik mYN vI kIqy Aqy s. mwn smyq smUh mYNbrW nyN kIqy hoey sn [ lok sBw ivc jw ky qW sdn dy Byd gupq r`Kx Aqy sdn dy inXmW muqwbk mirAwdw ivc rihx dI sONh cu`kI jWdI hY [

ie`Qo q`k ikhw igAw ik AiqMdr pwl isMG ivk igAw hY Aqy id`lI ivc hI koTI lY ky bih igAw hY [ Awpxy votrW dw Awpxy hlky ivc DMnvwd krn vI iek vwr nhIN igAw [ ipMf-ipMf, Sihr-Sihr qk ieh g`l FMForcIAW vWg PYlwA id`qI geI jd ik s`cweI ieh hY ik AiqMdr pwl isMG hwly qk id`lI dI Aiq sur`iKAq iqhwV jylH dI eykWqvwsI kwl koTVI ivc AlP nMgw PWsI dy q^qy dy TIk swhmxy hI kYd sI, ij`Qy ik PWsI dI sjw ho cu`ky kYdIAW nUM PWsI lwaux qoN pihlW EdoN r`iKAw jWdw hY jd aunHW dy kwly vwrMt qy dsq^q ho jWdy hn [ mYN jylH ivc hW Aqy myry hlky ivc s. mwn Aqy ies dI juMflI vloN pRcwr kIqw jw irhw hY ik mYN lokW dw DMnvwd krn vI nhIN jw irhw [ myry hlky Aqy myry pMjwb dy lokW ny ies JUT qy AMnHw Brosw kr ies qy XkIn kr ilAw Aqy mYnUM A`j q`k ieh pu`Cdy hn [ iksy mweI dy lwl nyN ieh pVqwl krn dI koiSS hI nWh kIqI ik vwpr kI irhw hY [ mYnUM koeI jyl ivc Aw ky nWh imilAw [ kI AKbwrW, kI pMjwb dy bu`DIjIvI, kI

Page 17: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 17

KwVkU sPW Aqy ienHW dy bOiDk(?) sYl, jW mnu`KI AiDkwrW dw rOlw pwaux vwlIAW jmwqW sB hI s`c jwxdy hoey vI jwx-buJ ky A`KW mItI bYTy rhy [ bVw v`fw svwl hY ikauN ?

AiqMdr pwl isMG qW sMsd ivc mYNbrI dI sONh cu`kx qoN bwAd vI vwps ausy jylH dI ausy hI kwl koTVI ivc igAw ij`Qy SurU qoN r`iKAw qy jkiVAw hoieAw sI [ iqhwV jylH nM. iqMn dy PWsI hwqy dI PWsI c`kI ivc AlP nMgW [ ijs dy TIk swhmxyN PWsI dw q^qw Aqy sRI mkbUl b`t dI kbr sI [ TIk auh jgHW ij`Qy ShId sqvMq isMG Aqy ShId kyhr isMG nUM PWsI lweI geI sI [ ijs sYl ivc hnyry qoN isvw myry pws ShId kyhr isMG Aqy ShId sqvMq isMG dIAW s`jrIAW XwdW qoN isvw hor koeI vI smwn nhIN sI [ myry PWsI Ahwqy dy hr iqMn mItr qy qimlnwfU Awrmf puils dw pihrw sI [ Aqy hr iqMn GMty bwAd jyHlr Aqy qimlnwfU Awrmf puils dw kmWfYNt myry sYl Aqy Ahwqy nUM cY`k krn AwauNdw sI [ qimlnwf puils ies leI ik mYnUM qwiml nhIN sI AwaNudI Aqy aunHW nUM ihMdI jW pMjwbI nhIN sI AwauNdI [ mYN ieMj iksy nwl g`l qk vI nhIN sI kr skdw [ myrI mulwkwq qy vI s^q pwbMdI sI [ myrI pqnI srdwrnI kmljIq kOr nUM vI hweI kort dy ilKqI hukmW dy bwvjUd vI mulwkwq nhIN sI krn id`qI jWdI [ pihlI mulwkwq Cy mhIny bwAd hoeI, srkwrI irkwrf ies dw gvwh hY [ AwpxI pihlI b`cI vI mYN pUrw iek swl bwAd kort dy hukmW rwhIN hI jyl ivc hI dyKI [ ieMj srdIAW grmIAW AlP nMgW kYd k`t irhw iek auh is`K jo kOmI h`kW leI kYd k`t irhw sI Aqy ijs nUM bIVIAW isgrtW qoN ibnW rotI leI vI 26-26 idn lgwqwr Bu`K hVqwl krnI pYNdI sI [ qW ikqy jw ky dwl ivc bIVIAW su`ty qoN ibnW rotI imldI sI [ Aijhy iek is`K nUM kOm dy pMQk khwaux vwly srdwrW nyN kOm ivc srkwrIAw, g`dwr Aqy ivkwaU bxw id`qw [ kI ieh srkwr Aqy AjYNsIAW dy khy Anuswr nhIN kIqw igAw ? ies dw jvwb s. mwn Aqy aus dI juMflI Aqy A`j qk kuPr qol ky AMnyvwh JUT bolx vwly dy skdy hn ?

auqoN pirvwrk pojISn ieh ik myrI pqnI pws du`D cuMGdI myrI bytI Aqy aus pws id`lI ivc rihx vwsqy gurduAwrw sIs gMj dI srW ivc iek kmrw [ ikauNkI jo kuJ zmIn jwiedwd Bupwl, Swhbwd mwrkMfy AwpxI sI auh sB jW qW swV id`qI geI jW srkwr nyN Kqm krw id`qI [ dMgW pIVq pIlw Aqy lwl kwrf dovyN bxy pr aus srkwr qoN hux kuJ lYxW nhIN ijs nyN pMQ dw hI nhIN, gurU dw Aqy hirmMdr dw hI sB kuJ qbwh kr id`qw hY [ siqgurU nyN AwpxI bKiSS nwl ikrpw kr Ardws inBHw leI hY [ ikqy koeI Awpxw Gr nhIN qy koeI Awmdn

Page 18: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 18

nhIN Aqy nWh hI pMQ vloN Aqy iksy vI j`QybMdI vloN koeI mdd [ vPwdwrI ieh ik srkwr A`gy gofy tykx nwloN jwn dyxw byhqr mMinAw [

1989 dIAW lok sBw coxW AweIAW [ lokW dI mihrbwnI nwl lVIAW Aqy lokW ny Awp hI ijqw id`qIAW [ ijhVw vI cox PMf AwieAw aus ivc iek DylI vI pirvwr nyN Awp nWh r`KI qy pMQ vloN bxweI geI hlkw pitAwlw dI kmytI dy spurd rojwnW hI krdy rhy [ lok mq nyN dws nUM ijqw ky lok sBw ivc qW Byj id`qw, pr nqIjw ieh hoieAw ik bwAd ivc iksy Aw ky hwl vI nWh p`uiCAw [ sIs gMj qoN iqhwV jylH ivc Awaux vwsqy id`lI dI lokl bs dw ikrwieAW do rupey huMdw sI qy ijhVW myrI pqnI pws nhIN sI huMdW, qy keI mulwkwqW isrP ies leI rih jWdIAW sn [ jy mulwkq pweI jWdI sI qW myrI b`cI leI bjwroN du`D dy pYsy mu`k jWdy sn [ dohW ivcoN iksy iek nUM hI cuixAW jw skdw sI [ r`l iml ky swirAw lIfrW ny mYnUM g`dwr qW pRcwr id`qw Aqy s. mwn qy AMnI SrDw kr ies dI JUTI g`l qy sB ny Brosw vI kr ilAw, pr iksy nyN Asl s`c jwnx dI koiSS qk nWh kIqI [ ies v`fy p`Dr qy PYlwey gey kwrgr JUT dw Asr vyKo ik A`j qk lokI pu`Cdy hn ik qusI hlky dw DMnvwdI dOrw nhIN kIqw Aqy lIfr ieh prcwr lgwqwr krI jWdy hn [ pr Asl ivc mYN Agsq mhInyN qoN Awpxy hlky dy ipMfW ivc DMnvwdI dOrw krnw ArMB id`qw [ ieh Awpxy qOr qy pMjwb dI DrqI qy pihlW dOrw sI [ myry A`gy A`gy pMjwb puls dy kYtW dI, pr pMQk hlikAW ivc KwVkUAW dI, Aqy pwrtI hlikAW ivc SRomxI AkwlI dl mwn Aqy is`K stUfYNts &YfrySn dy vrkrW dI jIp huMdI sI ijhVI ipMf dI pMcwieq Aqy ipMf dy mohqbr bMidAW nUM ieh cyqwvnI idMdI hoeI jWdI sI ik ijs iksy nyN vI AiqMdr pwl isMG nUM Awpxy Gr vwiVAW jW aus nUM cwh ipAweI jW ies dw suAwgq kIqw qW aus dy pUry pirvwr nUM ies dy is`ty Bugqxy pYxgy [ keIAW nUM mwrn dI is`DI DmkI vI id`qI geI [ ies dIAW gvwhIAW mOjUd hn [ ieqny qkVy ivroD dy bwvjUd mYN Awpxy hlky dy rojwnW Cy ipMfW ivc DMnvwdI dOrw krdw irhw [ mYN ibnW koeI vI bwfIgwrf ley ipMf dy gurduAwry jwxw, mweIk cwlU krnw Aqy gurU gRMQ swihb jI snmu`K KwlI kmry ivc bolxw SurU kr dyxw [ (pMjwb ivc pxp cu`ky cODr Aqy s`qw dy isMbl ‘sur`iKAw gwrfw dI BIV, qoN ibnW mYnUM pihlW qW ipMfW vwilAW nyN AYm.pI. hI mMnx qoN munkr ho jwxW [ ieh muSkl myry nwl A`j qk ijauN dI iqauN hY [ ikauNkI mYN koeI vI bwfI gwrf nhIN ilAw hY [) iPr kuJ iek nyN ihMmq krnI Aqy GrW qoN bwhr AwauxW [ mYN aunHW nUM smJwauxw, DMnvwd krnw qy Agly ipMf ivc iPr ieMj hI duhrwaux leI qur pYxW [ mYN pMjwb puls Aqy AYs. AYs. pI. pitAwlw SRI AYs ky SrmW ijhVy ik Bwrq dy

Page 19: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 19

rwStrpqI dy njdIkI irSqydwr sn nUM vI iSkwieq kIqI, gvrnr nUM vI ilKq ivc id`qw Aqy Bwrq dy gRih mMqrI nUM vI ilKq ivc ikhw ik aunHW AnsrW dy iKlwP kwrvweI kIqI jwvy ijhVy Kul`mKu`lw myry votrW qy sm`rQkW nUM frw rhy hn Aqy mYnUM Aqy aunHW nUM mwrn dIAW DmkIAW dy rhy hn [ pr iksy ny vI ienHW dy iKlwP kuJ nWh kIqw [ ienHW ivcoN ijhVy Aijhy j`iQAw dy ieMcwrj bxy sn aunHW nUM mYN rMgy h`QI iek idn AYs. AYs. pI. pitAwlw dy Gry PV ilAw [ bwAd ivc aunHW ivcoN do nUM b`sW dy primt vI id`qy gey [ myry nwl ies hwlq nUM nYSnl Aqy ieMtrnYSnl p`Dr qy vyKx leI pRYs irportrW dIAW tImW vI ipMfW ivc iqMn idn GuMmIAW [ aunHw nyN AwpxIAW irportW vI CwpIAW [ pr kuJ nWh hoieAW [ ikauNkI srkwr iek aus ^wlsqwnI nUM ijhVW ik srkwr dI BrpUr qwkq nUM mwq pw ky, hrw ky iPr AwpxI kOm nUM sPlqw v`l lY ky jwxw cwhuMdw hY, ikauN sPl hox dyvy [ iPr aus nyN Awp kuJ vI krn dI bjwey is`KW ivc hI Awpxy h`Q Toky pYdw kr myry iKlwP vrqy qy BrpUr vrqy [ kUV dw Asr ikqnW lMmW Aqy gihrw huMdw hY [ ijnHW AKbwrW ny ieh CwipAw aunHW hI AKbwrW dy pRiqinD mYnUM Aksr p`uCdy hn ik qusI ienHW icr cu`p ikauN rhy [ Aqy lokI ienHW smyq hI kihMdy hn ik swnUM pqw hI nhIN sI [ pV Aqy Kud Cwp ky vI AxgoilAw kr dyx dI ieh bu`DIm`qw qy itpxI qW ieh Awp hI krn qW cMgW hY [

gurU gRMQ qy pMQ gurU ny bKiSS kIqI, Awpxw AwSIrvwd Aqy brkqW nwl invwijAw hY [ Akwl purK snmu`K smyq pirvwr sur-KrU hW [ jo ArdwsW kIqIAW sn auh siqgur ny Awp pUrIAW krvw leIAW hn [ koeI vI smu`cI dunIAW ivcoN ieh nhIN kih skdw ik iksy nwl vI koeI byh`kI, iBRSt Awcrn, byAsUlI kIqI hovy [ jW ieh ikqwb Cpx dI qwrIk qk AiqMdr pwl isMG nyN iksy qoN pYsw mMigAW jW ilAw hovy [ jo kuJ kIqw hY ikrq-kmweI rwhIN kIqw hY [ pUrw pirvwr ies pRqI jvwbdyh hY [ kul imlw ky ieho srmwieAw hY swfw Aqy ieho kmweI hY Awp dy h`Qw ivclI ieh ikqwb [

ieqnW sB kuJ hox dy bwvjUd vI is`K sWsdw ny myry kys nUM sMsd ivc nhIN cu`ikAw [

ies kOmI ieiqhws dw iek bVw hI nwzuk Aqy Aihm p`K hor vI hY [ nvMbr 1989 ivc coxW huMdIAW hn [ dws dy iKlw& cox lVn vwilAW ivcoN kWgrs vloN sRI ivnod SrmW, aus vyly Bwrq dy rwStrpqI dw irSqydwrI ivcoN jvweI; SRomxI AkwlI dl bwdl-tOhVw vloN s. blvMq isMG rwmUvwlIAW, ijhVw sMq inrMkwrI mMfl dw vPwdwr sI Aqy ijs dIAW PotUAW vI mOjUd sn, SRomxI AkwlI dl mwn (bwbw) vloN s. crnjIq isMG vwlIAW Aqy SRomxI AkwlI dl brnwlw vloN s. ikrpwl

Page 20: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 20

isMG bfUMgr aumIdvwr sn [ ienHW ivcoN dws nUM mwn Aqy bwdl-tOhVw dy aumINdvwrW kolo Aws sI ik ieh jy ienHW dy lIfr kihx qW cox mYdwn ivcoN h`t skdy hn [ ijs dy kuJ prq`K kwrn sn [ s. mwn qy myry bVy Aihswn sn Aqy s. tOhVw dy k`tV smrQk SROmxI gurduAwrw pRbMDk kmytI dy sk`qr s. mnjIq isMG klk`qw nUM mYN do vwr mrn qoN bcwieAw sI [ ijs ivc iek vwr qW isMG swihb pRo. drSn isMG jI vI jwxU hn Aqy aunHW dI mOjUdgI ivc hI g`l hoeI sI [ ies leI mYN indwmpur rYst hwaUs nUM jylH ivc qbdIl kIqy hoey itkwxy qy AwpxI pqnI nUM kuJ isMGW nwl s. gurcrn isMG tOhVw pws ByijAw ik auh s. blvMq isMG rwmUvwlIey nUM pMQk ihqw ivc ibTwaux leI g`l kry [ jd myrI pqnI kuJ isMGW nwl s. tOhVW nUM imlI qW j`Qydwr tOhVW nyN SwlInqw dIAW h`dW vI qoV id`qIAW Aqy sB dy swhmxy jWidAW hI ibnW myrI pqnI dy kuJ vI boilAW Aqy aus qoN kuJ pu`iCAW is`Dw hI ikhw “bIbw Awpxy pqI nUM kih ik cox ivcoN h`t jwvy” [ aus v`loN Aqy isMGW vloN nWh krn qy ikhw ik Av`l qW auh ij`qdw nhIN hor jy qusI ijqw vI ilAw qW AsI aus nUM PWsI qW lvw hI dyxI hY [ AsI hrI JMfI qW dy c`uky hW”[

dUjy bMnyN mYN AwpxI mwqw nUM s. mwn dy Gry iklw hrnwm isMG ivKy mwn dy ipqw jI nwl g`l krn ihq ByijAw [ ij`Qy myrI pYNhT swlw mwqw nUM aunHW AsloN D`kw dy ky GroN k`F id`qw Aqy aunW dIAW l`qW nyVlI kMifAwlI qwr ivc Ps geIAW qy k`pVy lIro lIr ho gey [ l`qw ivcoN KUn vih quirAw [ nwl dy isMGW nUM gu`sw AwieAw pr mwqw ny sB nUM SWq kr id`qw [ j`Qydwr tOhVW vwly lPj hI s. mwn dy ipqw s. joigMdr isMG mwn ny duhrwey Aqy ieh Bu`l gey ik mwn dy AsqIPy dw bMdobsq Aqy auh sm`ucI kwrvweI ikvyN isry cVI sI, s. mwn nUM ikvyN AiqMdr pwl isMG nyN AsqIPy qoN bwAd sMBwilAw Aqy Awpxy itkwixAW qy r`iKAw Aqy aus dI qno, mno, Dno mdd kIqI Aqy mwn nyN ikvyN iek vI cpyV shy ibnW hI 300 qoN v`D isMG PVvw id`qy Aqy hr iek aus Twhr qy Awp iljw iljw ky Cwpy mrvwey ijnHW qy ies nUM sMBwilAW igAw sI [ myry pirvwr v`loN Aqy swQIAW v`loN ies dI sMBwl dw ieh nqIjw sI [ mYN iksy qy dUSx nhIN lw irhw [ sgoN ieiqhws dI kOVI s`cweI nUM sB dy ijauNdy jI prgt kr irhw hW [ ijs dy swry q`Q mOjUd hn [ sB isMG jIvq hn [ ieh ku`l q`QW ADwrq s`cweI dw isrP iek pRqISq tUk mwqr hY ik kOm nwl vwpirAw kI Aqy ikauN; ies nUM AsI smJ skIey[

dws ny Aqy dws dy pirvwr Aqy sm`rQkw ny bhuq hI kOVw s`c Awpxy ipMfy qy bVI hI krUrqm Av`sQw qk hMfwieAW hY [ nvMbr 1989 ivc coxW dw Aml ArMB hox qoN lY ky myrI bqOr sMsd mYNbr dy

Page 21: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 21

irhweI qk ivckwr nON mhIny dw smW l`gw [ nON mhIny ivc iek mW smwj ivc nvIN pIVI nUM jnm dy lYNdI hY [ myrI bqOr sMsd mYNbr nON mhIny dI ies jylH kwl ivc srkwrI dUilHAW (s. mwn smyq rvwieqI is`K lIfr) nUM Awpxy JUT nUM srkwrI SkqI nwl s`c vjoN pYdw krn dw mOkw imilAw Aqy ienHW ieMj hI kIqw [ ij`Qy ieh prcwirAw igAw ik AiqMdr pwl isMG id`lI jw ky bih igAw hY, votrW dw DMnvwd krn vI nhIN AwauNdw, g`dwrI kr igAw hY [ auQy srdwr mwn, s. jgmohn isMG tonI, pRo. dlIp isG muMbeI, s. mnjIq isMG kl`kqw Awid Aqy ienHW dy pirvwrW, irSqydwrW Aqy ihqYSIAW vloN ieh vI prcwirAW igAw ik AiqMdr pwl isMG ny bVy bMdy PVvwey Aqy klk`qw swihb ny ikhw ik myrw jvweI PVvw id`qw [ jd ik kwnUMn, muk`dimAW Aqy AYP.Awr.AweI. ivc drj s`c ieh hY ik myrI igRPqwrI auprokq ijkr kIqy sB B`dr purSW qoN bwAd ivc huMdI hY [ jd ik ieh swry B`dr purS mwn swihb (fI.AweI.jI. rYNk dy AweI pI AYs AiDkwrI) smyq pMQ dy ienHW nON hIirAW(?) nUM iek lTYqDwrI jMglwq mihkmy dy ‘cONkIdwr’ vloN nypwl bwrfr qy igRPqwr kr ley jwx qoN bwAd, ienHW dI inSwndyhI qy iek mhIny dy AMdr AMdr kIqI jWdI hY[ ieMj ieh swry iek mq ho ky myrI igRPqwrI leI srkwr nUM sihXog dyx dy pRx krdy hn Aqy 300 qoN v`D isrnwvyN puils nUM isrP idMdy hI nhIN sgoN bMdy jw jw ky PVvwauNdy hn [ myry iKlwP sMn cOrwsI Aqy 1985 ivc hI Dwrw 164 dy qihq mYijstRyt A`gy hlPIAw iekbwlIAw ibAwn drj krvwauNdy hn [ s. mnjIq isMG klk`qw dy jvweI s. jgjIq isMG jIqI, mwn dy irSdydwr s. suKqwj isMG, s. jgmohn isMG tonI, pRo. dlIp isMG Aqy hor mMubeI vwilAw smyq Aqy Bupwl ivcly mMny jWdy ‘gwf Pwdr’ Aqy ienHW dy cmcy ijhVy kCihirAW ivc hI B`jy Aqy ibnW iksy g`l qoN spYSl ienvYsitgySn tIm nUM myry iKlwP hr sbUq Aqy ibAwn id`qy jo dws pws suprIm kort dy AwrfrW Aqy rijstRrwr dy dsqKqW smyq mihPUj hn [ ienHW dIAW kwpIAW keI QwvW qy hux mihPUj kr vI id`qIAW geIAW hn [ fw. sMqoK isMG smyq ieh ijhVy “Drm puqr XuiDStr” Aqy rihm dy pwqr Awpxy Awp nUM bxw ky kOmI nukswn lgwqwr krvw rhy hn Aqy ijhVy ienHW dy sihXogI bxdy hn aunHW sBnW dw ieh iek s`c hY [ myry pws sur`iKAq sbUq, q`Q Aqy fwkUmYNts dy nwl hI nwl typW Awid ivclw jy mYN smu`cw s`c swhmxy lY AwvW qW pMQk hlikAW ivc prlo Aw jwvy [ mYN bhuq hI byhqr qrIky nwl jwxdw hW ik ies nwl myrI jwn nUM gMBIr Kqrw hY [ ieh Kqrw mYN pihlI vwr nhIN cu`k irhw [ kOm ^wqr pMjvI vwr cu`k irhw hW [ duSmx myry pRq`K hn [ ieh in`zI kwrnW krky nhIN hn [ ieh pMQk

Page 22: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 22

mu&wdw nUM kql krn krwaux vwly kwql duSmx hn [ myrI koeI jmIn jwiedwd jW Ahudy dI vMf dw JgVw ienHW nwl nhIN hY [ ieh pMQ ^wlsy dI pRBUs`qw dI bhwlI Aqy sMpRBUqw dI sQwpqI leI hY [ ijs leI ijMd smyq myrw sB kuJ Arpx hY [ loV pMQ ^wlsy dy sucyq hox dI hY [

ieh mYN koeI A`j nhIN kih irhw [ ip`Cly 12 swlW qoN kihMdw Aw irhw hW[ pr kOm AwpxI AMnI SrDw dI Dwrw ivc vihMdI, s`c nUM smJxw hI nhIN cwhuMdI jW kih lvo ijs lIfriSp dI jkV ivc hY, auh s`c q`k kOm dI phuMc hI nhIN bxn dyxW cwhuMdy [ ieh dovyN hI g`lW Awps ivc iek imk hn [ suMn smwDI ivcoN qW Awm votr nUM hux Kud Awp hI inklxw pYxw hY [ ieh Kud ieqnw Bul`kV, ienW is`DV Aqy ieqnw ijAwdw mwsUm hY ik Awpxy ihq Aqy smwjI, pMQk, Dwrmk Aqy jmwqI ihqW bwry qW soc hI nhIN pwauNdw [ ies nUM lIfrW dI in`jpRsq isAwsq isrP qy isrP Twxy, kichrI, blwk Aqy pMcwieq qk hI ies kdr aulJweI r`KdI hY ik ies dI pUrI qwkq ieQy hI Kur jWdI hY [ jy iksy dI b`c jwNdI hY qW lIfr aus nUM injI grjW ivc pw ky guMmrwh kr jWdy hn [ ku`l imlw ky pRclq lokqMqr qoN Aqy isAwsI jmwqW qoN votrW nUM ieho hI imilAw hY Aqy votr iesy Brm jwl ivc hI Psy lwcwr mnu`K bx ky pirvwr vwdI PæwsI lokqMqr dy AKOqI rwjSwhI vWg Qwpy vMSvwdI lokqMqrI numwieMidAW dy gulwm bx ky rih gey hn [ ij`Qy auh Awpxw Blw socx dI bu`DI vI gvw cu`ky hn [ ieh lwcwrgI vwlI AvsQw jwgrUk smwj leI qRwsdI vwlI nhIN sgoN gMBIr cuxOqI vwlI hY [ kI AsI hux ies cuxOqI nMU sivkwr krn leI iqAwr hW ?

mYN Aijhy hI svwl lY ky Aqy lokW dy inrol Bly leI Awpxy vloN kIqy kMmW nUM lY ky Awpxy hlky dy aunHW votrW pws ipMf ipMf qur ipAw ijhVy A`j vI mYnUM ieh kihxoN nhIN Qk`dy ik mYN aunHW dw DMnvwd krn nhIN AwieAw [ JUT ies kdr hwvI rihMdw hY ik auh s`c nUM SryAwm A`Ko-proKy kr jWdw hY [

srkwr Aqy srkwr dI ivvsQw dI sMsQwpk AMjYNsIAW myrI ^wlsy dI rwjnIqk pRxwlI dI srbp`KI ivAwiKAw vjoN ^wlsqwn dI ivcwrDwrk soc Aqy ies dI ivvsQwpk pRxwlI dI AwrQk, siBAwcwrk, s`qw Aqy s`qw dI pRbMDkI ivAwiKAw qoN AdwlqW ivc hI hwr cu`kI sI [ iesy krky myry swry kys bMd kmry ivc Aqy jylH ivc hI clwey gey [ ies leI irhweI qoN bwAd mYNnUM ikqoN vI koeI vI sm`rQk Aqy sihXog nWh imly ies leI srkwr nyN AwpxIAW AMjYNsIAW Aqy AMjYNsIAW dy ienHW h`Q-ToikAW rwhIN r`j ky bdnwm kIqw [ ienHW sBnW nUM ieh Aws sI kI irhweI qoN bwAd ijho jhy hwlwq myry leI bxw id`qy gey sn aunHW nwl lVn dI myrI smr`Qw nhIN rhI hY qy mYN cu`p krky

Page 23: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 23

inrwsqw ivc clw jwvWgw [ pr mYN ies dy AYn ault Awpxy hlky pitAwlw dy votrW nUM Aqy KwVkU sPW nUM sucyq krn Aqy aunHW dy dr qy jw jw ky AwpxI g`l kihx dw mMn bxw ilAw [ ies ihq irhweI qoN qurq bwAd ipMfw dy dOry krn dw pRogrwm Awpxy kuJ iek sm`rQkW nUM aulIkx leI AwK id`qw [ ies qy srkwr nyN iek hor cwl c`lI [ aunHW lokW ivcoN prBwvSwlI lokW nUM srkwr nyN KrId ilAw ijnW krky ik pitAwlw hlky dy votrW nyN mYnUM vot pweI sI Aqy ijnW nyN mohrI ho ky votW mMgIAW sn [ iek iDr myry jylH dy dOrwn hI ismrnjIq isMG mwn dI hnyrI nwl v`g qurI sI [ ijhVw myrw Ku`l ky ivroD kr rhI sI [ dUjI iDr sQwpq AkwlI dl dI sI ijhVI Awp muhwry hI myry ivroD ivc KVI sI [ ienHW swhmxyN mu`K inSwnW DVw sI pMQ jW kOm nhIN [ qIjI iDr ienHW duhW iDrW dy sihXog nwl mYnUM Fwaux leI srkwr ny pYdw kIqI ijs dI puSqpnwhI ieh dovy iDrW krdIAW sI Aqy swDn qy sur`iKAW ies iDr nUM srkwr idMdI sI [ myrI cwhq sI ik mYN ipMf-ipMf jw ky Awpxy votrW dw DMnvwd krW [

ies ivc keI AVcnW AweIAW [ irhweI qoN X`kdm bwAd myry pws koeI vI swDn nhIN sI [ nWh qurn iPrn leI Aqy nWh hI rihx leI [ dUKinvwrn swihb dy mYnyjr ny mYnUM kih id`qw ik “aupro hukm hn AsI quhwnUM kmrW nhIN dy skdy”[ mYN iksy ivvwd ivc nWh ipAw [ lokW dy mnW ivc fr ies kdr aunHW nUM BYA BIq krI bYTw sI ik ijhVy pitAwlw vwsI A`j isAwsI rotIAW sykx vwilAW dy h`QI cVy ieh iSkwieq krdy hn ik mYN aunHW dw DMnvwd krn nhIN AwieAw ausy pitAwlw Sihr ivc mYnUM rihx leI ikrwey qy koeI kmrw dyx nUM iqAwr nhIN sI [ pirvwr iqMn QwvW qoN aujV ky cOQI QweI v`sx dIAW ‘jMmx-pIVW’ vrgy drd ivcoN lMGdy hoey ny jo kuJ hMfwieAw sI auh vI myry nwl myry inrol pMQk kwrjW ivc Awpxw sB kuJ gvw lYx qoN bwAd hux hor swQ dyx leI iqAwr nhIN sI [ myry rU-poSI smyN dOrwn hI myry bjurg ipqw nUM puils qSdd dw swhmxw krdy hoey ibnW ielwj qoN hI AwpxI jwx gvwauxI peI [ mYN aunHW dI mOq qoN bwAd vI Awpxy ipqw dw nWh mUMh vyK sikAw, nw ArQI nUM moFw dy sikAw Aqy nWh hI A`g dy sikAw [ ies drd nUM auhI smJ skdw hY ijs ny hMfwieAw hovy [ auqoN zulm qy isqm ieh ik pMjwb puils ny sB irSqydwr Aqy Xwr dosq qlb kr ley ik AiqMdr pwl isMG icKw nUM A`g dy ky igAw hY, d`so ik`Qy hY [ nw ksUrvwr huMdy hoey vI myry ipqw nUM Awpxy pu`q qoN AiqMm ivdweI vyly A`g lYx dw h`k vI Koh ilAw igAw [ ijs myry vIr nyN A`g id`qI aus nUM koh suitAw igAw [ myry bIjI ijnHW AsIm kst shy sn sp`St hI cwhuMdy sn ik hux mYN isrP pirvwrk Prj Adw krw [ myrI BolI mW ijs ny

Page 24: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 24

myry leI AsIm kst shy ny vI irhweI qoN bwAd jd mYNnUM ieh kih id`qw ik “mW jW pMQ” duhW ivcoN iek cux lY qy mYN pMQ cuixAW [ ikauNkI myrw ieh idRV ivSvwS hY ik mYnUM siqgur nyN AwpxI koeI lweI syvw vwsqy hI irhwA krvwieAw hY Aqy ijMd bKSI hY [ hux ieh ijMd Aqy jwn myrI vI Aqy myry pirvwr dI vI pMQ dI Amwnq hY [ gurU dI hY swfI nhIN [ myry pws nWh huMdy hoey vI, mW nUM auh sB kuJ id`qw ijs nwl ik auh AwpxI rihMdI ijMdgI ibnW kStW dy gujwr sky [ ies dy bwvjUd ik mW ny mYnUM Kud Gro k`iFAw [ mW vloN ieh Srq Kud r`KI geI sI ies leI pu`q ivCoVy dw drd qW hovygw pr kSt nhIN [ mYN Awpxy dovyN b`cy lY ky Gro byGr ho igAw Aqy ikrwey dy mkwn qy rihx clw igAw [ mW nUM kdy nhIN imilAw[ hW iek drd dI tIs jrUr hY [ mW nUM Cyh ku vwr myry pws Aw ky nwl rihx leI lYx jrUr igAw hW [ pr myrI mwqw ny nWh kr id`qI [ prmwqmW dI AsIm ikrpw vyKo ik aus nYn inQwvyN nUM iPr Awpxy Gro sB kuJ bKS ky inhwl kr id`qw[

mYN QoVw ijhw vwps prqxW cwhuMdw hW, id`lI qoN irhweI qoN qurq bwAd is`Dw dMgw pIVq ivDvwvW dI klonI ivc igAw qy auprMq Awpxy gUV´y im`qr s. bI virMdrjIq isMG ib`tU dy Gry qy auprMq sRI bMglw swihb ivc gurU pMQ-gurU gRMQ swihb jI dI hjUrI [ ij`Qy hr koeI myry nwl styj qy bihx leI D`ky mwr irhw sI[ mYN sRI drbwr swihb b`s jW ryl rwhIN m`Qw tykx jwx leI mn bxW ilAw [ qW mYnUM s. gursyv isMG hrpwlpur Aqy s. brijMdr isMG soFI ny ikhw ik AsI do kwrW dw ieMqjwm kIqw hoieAw hY[ svyry kwr qy jwvWgy [ irhweI dI pihlI rwq ieMj myrI id`lI iv`c bIqI [

dUjy idn svyry svyry pirvwr smyq AsI do kwrW ivc drbwr swihb m`Qw tykx gey [ SRImqI ieMdrW gWDI dI suDweI qy mwn Aqy &Kr krn vwly pMQ Aqy ies dy Dwrmk lIfrW ny dws nUM iek sropwE qk nWh id`qw ijhVw ik ienHW vloN SRI bUtw isMG, SRI jYl isMG Aqy h`Q KVy kr ky drbwr swihb qoN BgoVy hoey swry hI “pMQk” lIfrW nUM id`qw jWdw irhw hY [ swnUM pitAwlw vwpsI smyN rwq pY geI [ rwqI swFy bwrHW vjy ijs vyly AsI kwrW jI.tI. rof qoN pitAwly v`l nUM moVIAW qW cwr ku iklomItr jw ky myrI kwr dw pYtrol mu`k igAw [ mYN s. gursyv isMG hrpwlpur Aqy s. brijMdr isMG soFI nUM ikhw ik quhwfI kwr ivc qyl hY qy nyVy qoN iksy pMp qoN qyl lY AwE qW aunHW ikhw ik pMjwb ivc A`jkl rwq nUM pMp bMd huMdy hn [ mYN pu`iCAw qW iPr ies dw pihlW iDAwn ikauN nwh r`iKAW qusI ? qW dovyN cu`p rhy qy ies dw koeI vI jvwb nWh id`qw [ mYN ikhw ies vkq iPr qusI ieQy nyVly iksy ipMf ivc rih lvo qy mYN pirvwr nwl dUKinvwrn swihb phuMcdw hW qW jvwb

Page 25: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 25

sI ik rwq ie`Qy Kqrw hY, AsI nhIN rih skdy [ iPr mYN ikhw ik tocn kr lvo qW jvwb sI koeI r`sw nhIN hY [ mYN ikhw ik ieMqjwm qW quhwnUM hI krnW pYxW hY jy ieMqjwm hI nhI kr skdy qW iPr mYnUM bs jW ryl ivc hI jwx dyxW sI [ jd kuJ vI iksy nUM vI nWh krdy vyiKAW qW mYN ikhw ik qusI AwpxI dsqwr nUM r`sI vWg v`t dy ky kwr nwl bMno qy AwpxI kwr nwl myrI kwr tocn kro[ ies qy vI ienHW duhW B`dr purSW ny Aqy ienHW nwl dy hor isMGW nyN nWh kr id`qI [ ikauN ? ies dw mYnUM l`gdw hY au`qr dyx dI loV nhIN rhI [

mYN Awpxy isr qoN AwpxI dsqwr lwhI Aqy kwr clw rhy isMG nwl iml ky aus dw r`sw v`itAw qy Awp Kud duhW kwrW dy hyTW lyt ky r`sw iek dUjy nwl bMinAW qy iPr kwr rwq iek v`jy tocn krvweI [ mOky qy mOjUd iksy vI is`K nyN mYnUM ieMj krn qoN nhIN roikAw [ ieMj 9 julweI 1990 nUM jd pUrw Sihr s`uqw ipAw sI Awpxy aus Sihr ivc, Aqy Awpxy pwrlImwnI hlky ivc hux qk sB qoN v`D bhumq nwl cuxy gey sMsd mYNbr dw prvyS hoieAw [ aus mYNbr pwrlIAwmYNt dw ijs nUM hwly qk pitAwly ivc ieh aulwmHy id`qy jWdy hn ik swfw DMnvwd krn nhIN AwieAW [ ieh sB kuJ ikauN Aqy iks ierwdy nwl vwpirAw ies dw iksy nUM vI koeI BulyKw ho skdw hY ? ieMj kwl koTrI Aqy PWsI c`kIAW dI eykWqvwsI jylH qoN is`DI pitAwly ivc myrI vwpsI Aijhy mwn-siqkwr (?) nwl hoeI [

ipMf-ipMf jw ky DMnvwd krn dI myrI soc dy swhmxy ieh iek gMBIr cuxOqI sI [ ijs nUM mYN sivkwr kr ilAw [ sB qoN pihlW mYN pitAwlw SihrvwsIAW dw DMnvwd krn ihq pRogrwm aulIikAw [ ienHW duhW B`drpurSw nyN ies ivc vI AiV`kw fwh id`qw [ ikhw igAw ik DMnvwdI dOry dw ieMqjwm ieh Awp krngy ikauNkI mYN jylH ivcoN huxy hI AwieAw hW ies leI mYnUM hwly nhIN pqw ik ‘swfy smrQn’ ivc kOx sI Aqy ikhVw nhIN sI [ mYN ienHW duhW nUM ieh pRogrwm aulIkx Aqy smUh vrkrW dI mIitMg kwl krn leI ikhw [ qW jo sB nwl jwx-pCwx ho sky ? ienHW ny sunyhy iksy nUM vI nWh lwey [ myrI Sihr vwlI PyrI nUM qwrpIfo krn ihq ijhVy vrkrW dIAW ifaUtIAW mYN Awp lweIAW aunHW swirAW nUM ienHW ny mnW kr id`qw [ ieMj ienHW ny myrI pitAwlw PyrI dw pUrw jlUs k`F ky r`K id`qw [ jd ik ienHW ny Brosw mYnUM ieh id`qw sI ik sO kwrW vwilAW dI ifaUtI lg cukI hY qy pUry kwPly nwl AsI qurWgy [ mYN Awpxy hI bMdobsq nwl SihrvwsIAW dw DMnvwd kIqw [ ies qoN do idn bwAd mYnUM do l`K s`qr hjwr rupey dy ielYkSnW dOrwn pymYNtw nWh hox vwilAw dy ib`l id`qy gey [ ijnHW ivc gurU nwnk tYNt hwaUs, pYtrol pMp vwilAW dy ib`l ijs ivc s. pRIqm isMG dy pMp dw vI ib`l sI ij`Qy ik

Page 26: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 26

mYnUM d`isAw igAw ik myrw cOx dPqr sI [ kuJ g`fIAW vwilAW dy ib`l ijs ivc s. brijMdr isMG soFI dy Brw dI in`jI g`fI dw vI ib`l sI [ Awid Awid ...[ mYN smyq pirvwr ielYkSnW dw pRbMD krn vwlIAW sB iDrW dI mIitMg bulweI ijs ivc myry pirvwrk jIAW ny spSt kIqw ik pYsw swrw hI ijqnW vI iek`Tw huMdw sI, iPr cwhy auh myrI mwqw jW BYx Aqy myrI pqnI nUM qoly jwx nwl AwauNdw sI swrw dw swrw PYfrySn Aqy pqvMqy s`jxW dI sWJI bxweI geI kmytI, ijs ivc s. soFI Aqy hrpwlpur Swml sI nUM ilAw ky dy id`qy jWdy sn ijhVW ik ienHW ny Awp mMinAw vI Aqy ikhw ik ienHW ib`lW bwry jW pRbMD bwry pirvwr nUM nhIN pqw hY [ pr myry swhmxy Ju`gw cu`k id`qw igAw [ qYA hoieAw ik brijMdr isMG soFI8 ijs-ijs dy ib`l pws krngy auh swry ib`l dyxy hn[ jylH qoN pitAwlw Awaux qoN bwAd mhIny dy AMdr hI AMdr ieh qIjI sOgwq mYnUM id`qI geI [ mYN swry ib`l ikSqw bxw ky qwry hn [

myry aupr s. ismrnjIq isMG mwn, s.crnjIq isMG vwlIAw, s. su`cw isMG Cotypur, is`K stUfYNts &YfrySn dy kuJ moFIAW, Aqy hor keI Awpxy Awp nUM pMQk khwaux vwilAW nyN keI qrHW dy dUSx lwey sn ijnHW dw mYN aupr izkr kr AwieAw hW [ ies ivc KwVkU s&w ivcoN vI keI DVy Swml hoey sn, s. sohn isMG vwlI pMQk kmytI vloN vI ibAwn AwieAw sI [ mYN ipMfW ivc qurn qoN pihlW ienHW dy dUSxW dw jvwb dyxW cwhuMdw sW [ ieh mYN ienHW vWg AKbwrI pRcwr krky nhIN sI krnw cwhuMdw [ mYN Tos g`l krnW cwhuMdw sW ikauNkI jy mYN kuJ jwxy-Axjwxy glq kIqw vI hY qW mYN aus dI sjw dw h`kdwr Awpxy Awp nUM mMndw hW [ myrI sp`St soc hY ik ijnHW dy kMmW nwl vI pMQ nUM jwx buJ ky DoKy ivc r`K ky dgw kIqw igAw hY aunHW smUh sKsIAqw nUM iPr pMQk ipV ivc isAwsq krn dw jW muhrI kqwr ivc rih ky syvw krn dw koeI h`k nhIN b`cdw hY [ ies leI mYN ieh PYslw Awpxy Awp ivc hI ilAw ik mYN iek ^q aunHW sBnW vl ilKW ijnHW ny myry i^lwP JUTy ibAwn dwgy hn [ ies Kq nUM iPr mYN Awp aunHW swirAW iDrW nUM Gro GrI ByjW Aqy Awp dy ky AwvW Aqy bynqI krW ik auh sB sRI Akwl q^q swihb qy bYT ky Awpo Awpxy lwey dUSx swbq krn [ hor Agr auh ieMj krdy hn qW mYN Awp AwpxI sjw im`Q ky ^q ivc ilK id`qI ik mYnUM golI mwr idqI jwvy Aqy ies mOq dI ijMmyvwrI myrI Kud dI hovygI [ hor Agr ieh

8 s. brijMdr isMG soFI auh s^S hY ijs dy bhuq swry DoiKAW ivcoN nWh bKSxXog g`l, myry jyHl ivc f`ky hox smyN pitAwlw ivKy myry sm`rQn iv`c qury srgrm &YfrySn dy mYNbrW dy pYrW ivc AwpxI p`g r`K ky ieh sONh KwDI sI ik AiqMdr pwl isMG dI BYx ies dI vI BYx hY [ pr jld hI ies ny myrI mwqw rwhIN myrI BYx nwl AnMd kwrj ihq jor pwieAw Aqy AnMd kwrj krvw ilAw Aqy ausy PYfrySn ny AwpxIAW injI grzw krky cu`p v`t leI [ jd mYnUM ieh g`l pqw l`gI mYN EdoN qoN hI ies nwl Awpxy irSqy qoV-^qm kr id`qy [

Page 27: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 27

sB iDrW Awpo Awpxy lwey gey dUSx swbq nhIN krdIAw qW iPr ienHW dI sjw Kud pMQ nIAq kry [ ieh PYslw hoxw cwhIdw hY [ mYN ieh Kq ilK ky Aqy ies dw PYslw 24 julweI 1990 nUM sRI Akwl q^q qy bYT ky krn dI bynqI p`qr lY ky sB iDrW v`l igAw [ p`qr Kud id`qy Aqy 24 julweI nUM sRI Akwl q^q swihb qy phUMcx dI bynqI vI kIqI [

mYN inh`Qw nMgy pYrI pitAwlw qoN bs ivc bYT ky iek inmwxy is`K vjoN sRI Akwl q^q swihb dy dPqr phuMc igAw [ ij`Qy pihlW qoN hI pUrI dunIAW dI pRYs au`Qy mOjUd sI [ ikauNkI pihlW kdy vI iksy is`K nyN AijhI jurA`q nhIN sI kIqI [ im`Qy smyN svyry ds vjy qoN lY ky mYN Swm cwr vjy qk bYTw irhw [ myry nwl swrI pY`Rs vI bYTI rhI [ ivcoly Aw ky mYnUM keI qrHW dy lwlc idMdy rhy pr mYN PYsly leI Aif`g irhw [ ieh swrIAW hI iDrW sRI Akwl qKq swihb qy Awx qoN B`j geIAW[ ie`Qo qk ik hux q`k j`QydwrI dw dwAvw krn vwly BweI jsbIr isMG jI vI SRI Akwl q^q swihb nUM sUM\W C`f gey [ mYnUM pRY`s vwilAW ny bhuq jor lwieAw ik mYN auh swry sbUq nSr kr dvW ijhVy dUSx lwaux vwilAW dy iKlwP mYN lY ky AwieAw sW [ mYN sp`St nWh kr id`qI Aqy ikhw ik mYN sRI Akwl q^q swihb qoN iksy dI ip`T ip`Cy koeI vI s`cweI nhIN khWgw [ myrw ieh stYNf hY ik AwhmxyN-swhmxyN bYT ky g`l krIey [ pRYs vwilAW nyN ikhw ik Agr AsI pRY`s kl`b ivc sB iDrW nUM iek`Tw krIey qW qusI AwEgy qW mYN ikhw ik hW ij`Qy, jdoN vI khogy mYN sB nwl bYTx nUM iqAwr hW [ mYN ieh AYlwnIAW vI ikhw ik hux dUSx lwaux vwlIAW iDrW ijhVIAW ik BgOVIAW ho geIAW hn jdoN vI ij`Qy vI cwhuMx mYN aunHW nwl bYTx nUM iqAwr hW [ auh myry qy lwey dUSx swbq krn jW muAwPI mMgx [

pRYs vwilAW ny do vwr koiSS kIqI [ iek vwr qW cMfIgV pRY`s kl`b ny ieh ijMmyvwrI inbwhI [ mYN smyN isr phuMc igAw pr bwkI iDrW ijnHW ivc mwn vI Swml sn, pRYs vwilAW nUM vwAdw kr ky B`j gey [ mYN aus idn iPr pihlI vwr lokW mUhry ies s`cweI nUM lY ky AwieAw sW ik s. mwn Aqy ies dy sm`rQk ieh d`sx ik s. mwn ivc ikDry aus dy nwny s. ArUV isMG dI rUh qW nhIN Aw geI hY ijs ny ik jrnl fwier nUM sRI Akwl q^q qoN isropwE dy ky jilAWvwly kWf nUM shI swbq kIqw sI, Aqy mwn swihb iesy rwh qy qW nhIN qur pey hn [ dUjw mYN ikhw sI ik s. mwn pMjwb dI pwvn DrqI qy JUTy puils mukwbly bnwaux dI kUtnIqI dy jnm dwqw hn [ ijnHW ny gurU ky isMGW dw pMjwb dw pihlw nklI puils mukwblw srweynwgw ivKy Kud AYs.AYs.pI huMdy hoey, Awpxy h`QI bxwieAw sI, dw sp`StIkrn pMQ nUM dyx Aqy ieh vI sp`St krn ik aunHW dy iKlwP aus vkq pMjwb dy mu`K mMqrI s. bwdl

Page 28: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 28

ny koeI vI kwrvweI ikauN nWh kIqI ? ies dw s. mwn Aqy ies dy jrKrIdW ny BrpUr KMfn kIqw Aqy nwl hI ikhw ik AiqMdr pwl isMG JUT bol irhw hY [ mYN dUjy idn hI iPr s`c qy JUT dy nqwry leI sRI Akwl q^q swihb qy bYT ky PYslw krn dw cYlMj id`qw [ ijsnUM A`j qk nhIN sivkwirAw igAw [ aus vkq KMfn krn vwly mwn swihb huxy ip`Cy jhy SRomxI kmytI dy iejlws ivc s. ArUV isMG vwlI g`l Awp hI mMn c`uky hn, nklI mukwbly vwlI g`l bwkI rih geI hY [ ijs dy ik mOky dy gvwh vI mOjUd hn [ bhuq v`fw svwl hY [ ik pMQ Aijhy AwgUAW nUM hI lIfr mMndw rhygw ? dws ny aus vkq ieho PYslw krn ihq kOm nUM bynqI kIqI sI qy A`j vI kr irhw hY [ aus vkq iksy nWh suxI qy hux !

Swied hux vI srkwr Aqy srkwrI iDrW s`c dy mwrg qy kOm nUM qurn qoN rokx leI, iPr kOm dy zjbwq BVkw ky Kud kOm nUM hI AMnI SrDw qy zjbwqI bxw ky muV Awpxy hI iKlwP dubwrw iPr nWh lwmbMd krw jwey [ ikauNkI ies leI is`KW ivcoN hr vyly ivkwaU mwl iqAwr hY[ ies qoN isrP qW hI bicAw jw skdw hY jd pMQ Kud kQnI qy krnI nUM iek kr ky ijaux vwlI ikrdwrI lIfriSp nwl ho qury [ ies dI pihcwx vI bVI hI soKI hY [ pMQ nUM vyKxW cwhIdw hY ik iks lIfr ny kI ikhw sI Aqy aus qy auh ikqnw ku pUrw auqirAw hY [ ijnHW lIfrW nyN kOm ihq kuJ vI hwsl kr ky ivKwieAw hY aunHW nUM swnUM AwpxW lIfr mMnxW hI pYxw hY [ iesy ivc hI hux hr is`K dw jwqI Aqy jmwqI svwrQ b`cdw hY [ nhIN qW sB kuJ qbwh ho irhw hY [ l&w&y bwzIAW qoN Aqy injI svwrQ is`DI vwly sOVy kMmW qoN guryj kro, DrqI puqrW vWg hkIkqW ivc rih ky musIbqW nUM sr krn dI AwpxI lwswnI sUJ, bu`D Aqy ibbyk dw pUrI smrQw nwl iesqymwl kro [ qW hI injI Aqy kOmI Biv`K sunihrW GiVAw jw skdw hY [

ienHW swrIAW musIbqW, ivroDW, duSmxIAW Aqy id`kqW dy bwvjUd vI mYN Awpxy AwSy Aqy inSwnyN pRqI Aif`g irhw hW [ sMsd dy myrI irhweI qoN bwAd hoey pihly hI iejlws ivc mYN sMsd ivc AwpxW plyTw BwSx id`qw [ ijs ivc mYN ^wlsy dI rwjnIqk ivcwrDwrw “^wlsqwn” nUM pUrI qrW sp`St hI nhIN kIqw sgoN pUrI lok sBw ivc ies nUM prvwn krvwaux ivc kwmXwb hoieAw hW [ ieh Bwrq AMdr “^wlsqwn” dI sB qoN pihlI ivDwnk Aqy AMqr rwStrI p`Dr qy prvwnx Xog Tos prwpqI hI nhIN krky ivKweI hY; sgoN ieh pMQk sMGrS nUM kwnUMnI ADwr pRdwn krvwaux vwlI pihlI kwrvweI ho inbiVAw hY [ ies dI sp`St ivAwiKAw iv`c mYN lok sBw ivc prvwn krvwieAw ik “swnUM Awpxw ivDwn Aqy Awpxw inSwn cwhIdw hY”[ kI

Page 29: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 29

^wlsw pMQ dI ies qoN v`D koeI hor mMg hY ? jW ies qoN v`D kuJ hor BwrqI sMsd ivc kIqw jw skdw sI ? ieh svwl myry mMn ivc A`j qk rih rih ky auT`dy hn [ ies dI iek ^ws vjHw hY [ pMQ ^wlsw iesy inSwny dI prwpqI leI 1920 qoN qWG lweI bYTw hY [ lMmy Aqy bySkImqI sMGrS kr c`ukw hY[ vMf qoN pihlW qoN lY ky A`j sWJy vrHy 2006 qk iksy vI ivDwnkwr nyN sMsd iv`c Aqy pMjwb ivDwn sBw ivc ies dI mMg krky pMQ dI ies cwhq nUM ivDwnk ADwr idlvwaux dI koiSS nhIN kIqI [ ikauN ? jd ik pMQ ivcoN bVy hI isAwxy, dwnSvr, idAwnqdwr, pMQ dy idmwg khy jwx vwly lIfr Aqy &lwsPr ienHW duhW sMsQwvW ivc jWdy rhy hn Aqy KUb s`qw hMfwauNdy rhy hn [ ie`Qo qk kI ienHW sBnW nUM pMQ dw BrpUr smrQn Aqy swQ vI hmySW imilAw hY [ iPr vI ienHW kOm dI AwqmW dI Awvwz “^wlsqwn” nUM ivDwnk ADwr prvwn krvwaux dI jur`Aq ikauN nWh kIqI ? myry ihrdy ivc ies dw jvwb jwnx dI tIs bVI hI cu`BvI hY [

ieh hor ijAwdw iq`KI ho ky ir`sx l`g peI jd mYN Akwl purK dI ikrpw nwl Aijhw krn ivc kwmXwb ho igAw [ pr iksy vI dwnSvr, mnu`KI AiDkwrW dy AlMbrdwr, rwjnIqk sMgTn, kOmI isAwsI ipV ivcly DVy, iesy inSwny dI prwpqI ihq Kud mqy pws krn vwly Aqy pMQ-^wlsy ihq jUMJx vwly smUh KwVkU j`QybMdIAW, pMQk kmytIAW, &YfrySnw, AkwlI DVy Aqy SRomxI kmytI qk cu`pI v`t gey [ ikauN ? ies dw sp`St jvwb dy ky hI hux ieh kOm pRqI AwpxI iemwndwrI nUM sp`St kr skdy hn [ Alb`qw nhIN [ bVI hI gYr ijMmyvwrnW ADwr qy Aqy bVI hI nwlwiekI jwihr krn vwly FMg nwl Awm qor qy ieh kih id`qw jWdw hY ik swnUM qW quhwfy ies kMm bwry pqw hI nhIN l`gw ! jd ik kOmI isAwsq ivc pYr jmwaux vwlIAW SKsIAqw jd ieMj kihMdIAW hn qW iPr auh AwpxI nwlwiekI nUM prgt krdy hoey clwkI hI vrq rhIAW smJIAW jWdIAW hn [ cloN jy ieMj mMn hI ilAw jwvy ik pqw nhIN l`gw qW iPr sp`St svwl iek hor au`Tdw hY ik jd qoN pqw l`gw EdoN qoN ienHW ies nimq ikhVI shweI hox vwlI sihXogI kwrvweI kIqI hY, auh hI d`s dyx ? qW sp`St hI c`upI p`ly pYNdI hY [

ieMj sB kuJ ies s`cweI dy bwvjUd ikhw jWdw hY ik myrI ies kwmXwbI dw ijkr Bwrq dI hr iek AKbwr ivc mu`K pMny qy hoieAw [ pitAwlw dIAW lokl rojwnW AKbwrW ivc ies smu`cI kwmXwbI nUM ikSqvwr CwipAw igAw [ pMjwb dy sB prmu`K AKbwrW dIAW ieh KbrW surKIAW ivc rhIAW Aqy l`gIAW [ ryfIE bI bI sI Aqy knYfw iv`c iek ryfIE nyN myrI is`DI ieMtrivXU leI [ mYN Awpxy ies BwSx nUM

Page 30: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 30

do vwr 10-10 hjwr dI igxqI ivc CpvwieAW Aqy pitAwlw hlky dy hr ipMf dI pMcwieq qk 5-5 kwpIAW pu`jdw kIqIAW [ pMjwb dy hr iek isAwsI lIfr, hr iek isAwsI pwrtI, hr iek AYs.jI.pI.sI. dy mYNbr nUM fwk rwhIN ByjIAW [ smUh KwVkU j`QybMdIAW Aqy aunHW dy smrQkw nUM mYN jwqI qOr qy iml ky AwpxI lok sBw ivc hwsl kIqI ies kwmXwbI qoN jwxUM krvwieAw [ ieMj l`gdw hY ijvyN hr koeI Awpxy in`jpx qoN Aqy Awpxy DVy qoN aupr auT ky kOmI kwj leI Aqy ^wlsw pMQ ihq hwsl kIqIAW kwmXwbIAW nUM prvwn hI nhIN krnw cwhuMdw [ ieh DVybwjW dI ^wlsw pMQ nwl kIqI sB qoN v`fI byvPweI hY [

ies dw iek s`jrw audwhrx dy ky mYN ies smu`cy Aml qoN prdw cu`kxw cwhuMdw hW [ huxy hI jd SRomxI AkwlI dl ieMtrnYSnl dw pMQ ivcoN ie`k numwieMdw iek`T nyN dws nUM pRDwn cux ilAw qW dws nyN dubwrw jnvrI 2004 ivc AwpxI lok sBw vwlI spIc nUM Aqy hor kIqy kMmW dy nwl hI nwl SRomxI AkwlI dl dy sMivDwn, gurmqy Aqy mu`K mMqvW dy ikqwbcy nwl iPr qIjI vwr pMjwb Br dy swry hI AYs.AYs.pI., fI.sI., AweI.ey.AYs. Aqy AweI.pI.AYs., j`jW, AYm.AYl.ey., AYs.jI.pI.sI mYNbrW, sB dlW, mnu`KI AiDkwr sMgTnW Aqy j`QybMdIAW dy pRDwnw Aqy prmu`K j`QybMdIAW nUM rijstrf fwk rwhIN post kIqy hn [ 23 PrvrI 2004 nUM pMjwb bu`k hwaUs cMfIgV dy bysmYNt ivc iek pMQk iDrW dI mIitMg hoeI[ ijs ivc keI prmu`K pMQk hsqIAW dy ivc bYT ky s. SmSyr isMG mloAw nyN dwAvw kIqw ik mYN AijhI koeI spIc nhIN kIqI hY [ ies nyN ieh vI dwAvw kIqw ik “mYN qyrI spIc swrI lok sBw ivc Kud suxI hY qUM kuJ vI nhIN boilAW”[ iesy g`l dI hI puStI ivc jsits s. AjIq isMG bYNs nyN vI ikhw ik “AsI AYsw kuJ vI nhIN suixAW hY” [ ieh JUT Aqy kuPr vwly vqIry dI h`d sI [ mYN AwpxI lok sBw dy BwSxW dI kwpI ausy vyly ienHW dovW dy h`Q PVw ky ikhw ik ieh quhwnUM pihlW G`to-G`t iqMn vwr post ho cu`kI hY [ pr hux qusI ies numwieMdw iek`T ivc ikhw hY ies leI dubwrw ieh JUT nWh bolo mYN sB dy swhmxyN quhwnUM dy irhw hW [ bwkI sB s`jxW ny puStI kIqI ik aunHW nUM ieh sB fwkUmYNts imly hn [ keIAW ny pVHy keIAW ny nhIN pVHy[ mYN jsits bYNs nUM ikhw ik quhwfy qoN qW G`to-G`t ieh aumINd au`kw hI nhIN sI Aqy s. SmSyr isMG qy qusI qW vkwlq nwl juVy ho quhwnUM qW ies pMQk Gol nUM mwxqw dyx Aqy lokW qoN idlvwaux leI Awpxy vkwlq dy AwiPs Aqy cYNbrW ivc moty moty A`KrW ivc ilKxW cwhIdw hY ik - ^uS^brI BwrqI sMsd vloN ^wlsqwn dy ivcwr nUM mwxqW ies dy hyTW lok sBw dI ifbyts dw hvwlw dyxW cwhIdw hY - qW jo lokW dw fr Aqy BYA ^qm kIqw jw sky[ pr qusI hI ies qoN B`j ky pqw nhIN kI is`D

Page 31: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 31

kr rhy ho Aqy ikauN ? mYnUM srdwr jgjIq isMG cOhwn ny moky qy hI ikhw ik ienHW nUM hvwlw vI idKwE qW mYN ikhw ik ijhVw ikqwbcw SRomxI AkwlI dl ieMtrnYSnl dw mYN hux qIjI vwr ienHW dy h`Q PVwieAW hY aus ivc hvwlw hI nhIN sMsd dI kwrvweI dw pUrw ibaurw CipAw hY [

mYnUM bVy A&sos nwl kihxw pY irhw hY ik dws ny ^wlsqwn Aqy Awpxy ivDwn-Awpxy inSwn dI pMQk mMg dI pwrlImYNt AMdr GoSxw kIqI qW ies dI iksy vI pMQk DVy vloN ihmwieq nhIN kIqI geI [ ikauN ? sp`St hI hY ik ies ihq sMGrS kr rhIAW qwkqW vI ies rwhIN isrP qy isrP Awpo AwpxI dukwndwrI dw nwm hI cmkwauxw Awpxw inSwnw im`QI bYTIAW hn [ ies qoN v`D kuJ nhIN[Agr ieh sMjIdw huMdy qW iPr ieh myry ienHW XqnW dw smrQn nwh krdy ? ies ihq koeI rwjnIqk sMGrS nwh ivFdy ? kOm nUM koeI rwjnIqk AMjYNfw dy ky lokmq hwsl krn Aqy iqAwr krn ihq auprwly nwh krdy ? pr ip`Cly 22 swlW ivc ienHW jwxbuJ ky kuJ nhIN kIqw [ jo ieh kihMdy hn ik ies mMg nwl do cwr bMdy hn aunHW dI g`l nUM swbq kr shI Tihrw id`qw hY [ mYnUM nhIN pqw ik ieMj eIrKw krky jW haumYN krky AQvw injI isAwsI svwrQW kr ky kIqw igAw jW ik jwx buJ ky iksy dw h`QTokw bx ky [ hux jd SRomxI AkwlI dl ieMtrnYSnl ny AYlwnIAW qOr qy is`K kOm Aqy ^wlsw pMQ ihq pMjwb dI DrqI aupr lokqMqrI qrIkykwr rwhIN pMjwb ivDwn sBw ivc kwbj ho ky ^wlsqwn dy inrmwx dw bIVW cu`k ilAw hY qW Aid`K qwkqW vloN pRyrq keI KuMbW nyN isr cu`kxW SurU kr id`qw hY [ ienHW nUM pihlW surq ikauN nWh AweI ikauNkI ieh qW SRomxI AkwlI dl ieMtrnYSnl qoN pihlW dy hI kOmI swDnW rwhIN srgrm rhy hn ? ieh iek bhuq Aihm svwl hY jo ienHW sB isr cu`kx vwlIAW qwkqW dI s`cweI nUM prgt krdw hY [ 6 jUn 2005 nUM SRI Akwl q^q swihb aupr qlvwrW lihrw ky b&r styt bnwaux vwly, dubwrw iPr 26 jnvrI 2006 nUM bI blwk gurduAwrw swihb SRI AMimRqsr ivc bMdUkW rwhIN slwmI idlvwaux vwly Aqy iPr qIjI vwr zI tYlIivzn rwhIN ‘dyS DRohI’ swbq krvwaux vwly kI ies dw jvwb dyxgy ik auh SWq meI lokqMqRI, ivDwnk Aqy kwnUMnI qOr qy lokW dy puqW nUM mrvwey ibnW “qusI swnUM vot idE, AsI quhwnUM ^wlsqwn idAWgy” dI lok p`KI pRxwlI nUM ikauN nhIN ApxwauNdy Aqy lgwqwr ies dw ivroD ikauN kr rhy hn ?

jwxbUJ ky hr iek iDr vloN v`ty gey dV Aqy Gys dI ieh isKr dw vI AMq hY [ jy qusI Kud hI mOq dy KUh ivcoN inkl skx leI id`qy jWdy hr iek shwry nUM Awp hI TukrweI jwxw hY qW iPr koeI dUjw kI

Page 32: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 32

kr skdw hY ? ijs kOm dy Aijhy DVybwj Aqy bu`DImwn ivAkqI lIfr bxy hox qW iPr aus kOm nUM iksy duSmx vloN mwrn dIAW ivauNqW GVn dI kI loV hY ? lok PYslw Kud kr lYx [

Awpxy ivDwn Awpxy inSwn dy dyS kwl dI ivvsQw Aqy pRxwlI vwly ^wlsqwn dI ihmwieq nWh krn vwilAW nyN ieMj krky Awpxy Awp ivc bhuq ku`J swbq kr id`qw hY [ pr iek g`l p`kI hY ik ieMj AsIN aus icrokxy smyN qoN aufIkdy mOky nUM Awpxy h`QoN gvw bYTy hW [ sMBlx dw smW hwly vI swfy h`Q-v`s hY [ lokqMqrI SkqI vot dI vrqoN rwhIN AsI sB r`l ky ^wlsqwn dI s`qw nUM sQwpq kr s`kdy hW [ ieh myrw idRV inScw hY [ ies ihq Awp dw in`Gr sihXog dws nUM hmySw imldw rhygw ieh mYnUM Aws hY [ Awp jI dI SkqI rwhIN mYN hor v`D cVH ky kMm kr skWgw Aqy quhwfI vot dI SkqI rWhI pur Amn, lokqMqrI Aqy ivDwnk qrIky nwl ^wlsqwn dI srkwr bxW skWgw [

mYN bynqI krdw hW ik Awp myrI kwrguzwrI qy gOr kro qy byDVk qy inrBY ho ky ies nUM prKo qy dws dI s`c h`k dI Awvwz dI Pqih leI swQ idE [

myrI bynqI hY ik jykr qusIN myrI kQnI Aqy krnI ie`k dyKo qW myrw swQ myry leI nhIN pMQ dy inSwny dI Pqih leI idE [ Agr myrI jW iksy vI hor dI kQnI krnI ie`k nw jwxo qW swQ iblkul nw idau [

ieh ikqwb Cpvw ky Awp jI dy h`Qw qweIN phuMcwx leI mYN fw. kmljIq isMG gursyvwlIAw dw Sukrguzwr hW [ mYN Awpxy Awp nwl hI byieMswPI krdw jwpdw hW jy mYN ies ikqwb dI hoNd leI brwbr dy du`K J`l mYnUM ies ihq inrMqr kMm krn dyx dI smr`Qw dw jy mYN ijkr nWh krW- srdwrnI kmljIq kOr Aqy swfIAW dovyN pu`qrIAW gurWjl kOr-rwikMd kOr, ijnHW mW dy iF`fo hI pMjwb puils dy twrcr sihxy ArMBy Aqy is`Ky, dw mYN is`K prMprW nUM jIvq r`Kx dw irx nhIN lwh s`kdw [ s. rwjivMdr isMG vloN prUP pVn dw myry qy aupkwr hY [ mYN hW qW r`bI bKiSS sdkw Awpxy dwrjI-bIjI s. qrlok isMG Aqy srdwrnI prsIqm kOr krky [ qW hI ikqwb hoNd ivc AweI hY [ pUrn siqkwr nwl,

AiqMdr pwl isMG swbkw sWsd

pRDwn SRomxI AkwlI dl ^wlsqwnI

Gr dw pqw: ‘jpu-Gr’ BwdsoN rof,ipMf j`sovwl dy bs A`fy dy swhmxy, fwk Kwnw is`DUvwl, pitAwlw (pMjwb) Pon nM. 9888123654

Page 33: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 33

iek pMCI Jwq s. AiqMdr pwl isMG vloN

lok sBw ivc BwSxW qoN ielwvw pMQ Aqy pMjwb ihq kIqy gey kMm

imqI kMm jo kIqy hn

sB qoN pihlI pRwpqI DrmI POjIAw dI irhweI Aqy pMjwbo bwhr sjw kt rhy POjIAW dI Awpo Awpxy ijilAW ivc vwpsI nUM dws ny pRDwn mMqrI ivSv nwQ prqwp isMG nwl jwqI qOr qy gl bwq kr sMBv bxweI Aqy ies dI GosxW ilKq rUp ivc myry vloN cu`ky gey mwmly qy pRDwn mMqrI ny jvwb ivc kIqI hY[

6/9/1990 sm`ucy pMjwb nUM snAqI qOr qy ipCiVAw rwj Aqy rwj srkwr nUM kyNdk vloN ipCVy rwjW nUM Aqy audXogW nUM imlx vwlIAW shUlqW dyx ihq ivSyS iDAwn dvwau mqw pyS kIqw [ Aqy pMjwb nUM ielYktRwink audXoigk rwj bnwaux ihq ies snAq qy lgy swry tYks ^qm krn ihq iDAwn dvwau mqw riKAw [

7/9/1990

twfw AYkt Aqy hor ivSyS kwnUMn vwps lYx Aqy ijnHW mwmilAW ivc hwly qk AdwlqW ivc Awrop dwKl nhI hoey hn aunHw sBnW kysW nUM vwps lYx dw mwmlw sdn ivc cuikAw qy srkwr qoN ibAwn dyx dI mMg kIqI [ 2) ey. ky.-47 ; jo ik Bwrq ivc A`j qk (1990) srivs rweIPl nhIN hY auh puls nUM pMjwb ivc iks dy hukm nwl id`qI geI hY ieh sdn nUM d`isAw jwvy [ Aqy ienHW dw pUrw irkwrf swhmxy r`iKAw jwvy [ qWik Aiqvwd sbMDI s`c qy JUT dw nqwrw ho sky [

4/10/1990

pMjwb ivc kiQq mukwbly bMd krwaux Aqy ienHW dI jWc krwaux Aqy doSI puls krmIAW nUM sjw dyx ; Aqy is`K nOjvwnW nUM irhwA krwaux dw mwmlw ivSys iDAwn idvwau mqy rwhI cuikAw[

4/1/1991

Page 34: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 34

pMjwb ivco nIm &OjI dsqy vwps bulwax dw mwmlw cu`ikAw Aqy POj nUM bYrkw ivc vwps Byjx dI Aiq loV qy iDAwn iK`c ky ies ihq srkwr nUM sdn ivc sp`StIkrn dyx dI mMg r`KI [

8/1/1991 pRYs nUM pUrn suqMqrqw dy ihq Aqy ies dI mMg ihq Awvwj bulMd kIqI [

8/1/1991

dyS ivc sucwrU Aqy vwsqivk lokqMqr dI bhwlI leI cox suDwrw dw mwmlw cu`ikAw [ ies ivc-p`ky qOr qy ; imAwd puu`gx qy pMcwieq qoN lY ky ijlw p`Dr dIAW coxW ; Aqy rwj ivDwn sBwvw dIAW coxW suqMqr qOr qy cox kmISn vloN krvwaux dw sMivDwnk h`k Aqy ies ihq pUrn KudmuKqwrI cox kmISn nUM dyx dI mMg kIqI ; Aqy iv`q sMbMDI qy Awpxy mwmilAW sbMDI suprIm kort Aqy mhwN lyKwkwr vWg hI sMivDwnk drjw dyx dw mwmlw cuikAw [ ienHW soDW ihq sMivDwn ivc soD krn ihq jor id`qw [

25/2/91 id`lI dy is`Kw nUM puls vloN nwjwiej qOr qy ikDry vI vwprI GtnW qoN bwd prySwn krn dw mwmlw jor dwr qrIky nwl c`uikAw [ ies qy pRDwn mMqrI vlo Brosw id`qw igAw ik A`j qoN bwd Aijhy hukm id`qy jWdy hn ik Aijhw nhIN hovygw[ myry vloN ieh kihx qy ik qusI pihlw vI ieh Brosw id`qw sI pr auh pUrw nhIN hoieAw [ qW sdn dy spIkr ny vI mYnUM Brosw id`qw ik auh ies qy Kud njr r`Kxgy[

25/2/1991 cuxy gey smUh AkwlI mYNbrW ivcoN iek`ly dws nyN AMimRqsr ijly Aqy pitAwlw ijly ivc bxwey gey mukwbilAw dw mwmlw ; Aqy 5 ikswnW nUM mukwblw idKw ky mwrn dw sKq noits ilAw [ 20 imMt qk sdn ivc koeI kwrvweI nhIN c`lx id`qI [

Page 35: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 35

srkwr nUM qurMq AYkSn lYx leI mnwaux vwsqy sdn ivc Awpxy Awp nUM mukwblw bxwky ^qm krn ihq pyS kr id`qw [ ies qy spIkr ny ies mu`dy qy bihs leI Aqy Fu`kvI kwrvweI leI mYnUM Awpxy cYNbr ivc g`lbwq ihq bulwaux dw AYlwn kIqw ijs nUM mYN prvwn kr ky ; pr srkwr vloN mukwbilAw dI rIq jwrI r`Kx dy ivroD ivc sdn dw bweIkwt kIqw [ ijs ivc sR. ikrpwl isMG ny vI nwl bweIkwt kIqw [ pr iksy vI AkwlI mYNbr ny swQ nhIN id`qw [

5/3/1991 sdn ivc myrw ieh inXm 189 qihq gYr srkwrI prsqwE “mqw” (lok sBw prsqwE nM. 109) prvwn hoieAw :

“ieh sBw srkwr nUM isPwrS krdI hY ik pMjwb qoN puls mukwbilAw dI jufISrI jWc krwaux dy AwdyS dyvy Aqy lokW ivc suriKAw dI Bwvnw pYdw krn ihq auicq kdm cu`ky”[

Page 36: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 36

pihlw BwSx

imqI 3 sMqbr 1990

hvwly dyKx leI “lok sBw dI vwd-ivvwd” kwrvweI dw hyT drj gRMQ vyKo jW Bwrq srkwr qoN KrIdo :

Page 37: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 37

 

Ninth Series, Vol. IX No. 17                          Monday. September 3, 1990  Bhadra 12 , 1912(Saka) 

     

LOK SABHA DEBATES (English Version) 

   

Third Session  (Ninth Lok Sabha) 

        

COLUMNS  703 ‐ 715  

( Vol. IX contains Non. 11 to 21 )  

LOK SABHA SECRETARIAT NEW DELHI 

Page 38: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 38

sMivDwnk sBw Aqy BwrqI nyqwvW vloN kIqy vwieidAW muqwbk

^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqRI Aqy kwnUMnI mMg hY isrdwr AiqMdr pwl isMG (pitAwlw) : ifptI spIkr swihb

mYN Awpxy plyTy BwSn, dyx dy AiDkwr dw iesqymwl kr irhw hW[ ies leI mYN Aws r`Kdw hW ik ieh sBw pUrI gMBIrqw nwl pMjwb qoN cu`xy gey pMjwb dy numwieMdy dI Awvwz v`l iDAwn dyvygI[ bI.jy.pI. vloN Aqy kWgrs dIAW bYNcW v`loN kuJ SMky, pihly qoN im`Qy ivcwr, mn GwVq ADwr qy prgt kIqy gey hn [ ieh hwlq pUry dyS dy hn ijnHW is`KW dy bwry iv`c Awpxy mn AMqr ivc pihlW qoN im`QIAW klpnwvW pwlIAW hoeIAW hn [

mYN sB qoN pihlW pUrI sBw nUM quhwfy rwhIN Aqy pUry dyS nUM sBw rwhIN kihxw cwhMudw hW ik qusIN pMjwb dIAW GtnwvW qoN icMqq ho qW sB qoN pihlW idmwg AMdr pihlW GVIAW glq PihmIAW qy ivcwr jo qusIæ sB ny pwly hoey hn, aunHW nUM Awpxy idmwgW qoN bwhr k`Fo, Aqy sB qoN pihlW pMjwb sm`isAw ØijvyN mdn lwl Kurwnw jI ny Awp ikhw hY ik ikauN au`TI ? ies pwsy iDAwn id`qw jwvy[ ifptI spIkr swihb, mYN ies sBw rwhIN pUry dyS dw Aqy quhwfy rwhIN sBw dw Brosw ij`qxw cwhMudw hW qW ik pMjwb dy lokW nUM TIk prIpyK iv`c smiJAw dyiKAw Aqy ilAw jwvy[ mYN ies pKoN sp`St krnw cwhMudw hW ik pMjwb dy bwry iv`c jo vwiedy 1947 qoN lY ky A`j q`k kIqy gey hn, jdoN q`k aunHW nUM pUrw nhIN kIqw jWdw audoN q`k pMjwb sm`isAw dw koeI h`l nhIN inkl skdw..........

vrqmwn iv`c pMjwb sm`isAw dw h`l AsMblI coxW nwl nhIN hoxW[ twfw kwnUMn, puils prSwsn bdlx nwl jW spYSl kort Kqm krn nwl jW AjyhIAW hor in`kIAW qy AdnW ifmwfW nUM pUrw krn nwl pMjwb sm`isAw h`l nhIN ho skdI[ mYN sBw rwhIN sp`St krnw cwhMudw hW ik pMjwb dy iv`c pMjwb dy lokW v`loN AijhIAW koeI vI mMgW nhIN hn[ ieh qW srkwr vloN kIqIAW glqIAW rwhIN, srkwr vloN Awp pYdw kIqIAW sm`isAwvW hn[ ijnHW dw h`l Ku`d srkwr nUM Awp krnw hoeygw[ ieh pMjwb dy lokW dIAW mMgW nhIN hn[ pMjwb dy lokW dIAW mMgW kI hn ? pMjwb kI cwhMudw hY ? ies pwsy swnUM swirAW nUM pUrI gMBIrqw nwl iDAwn dyxw hoeygw[

Page 39: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 39

mYN quhwfw iDAwn 1947 qoN pihlW v`l iljwauxw cwhMudw hW[ kOmI lIfr pMfq jvwhr lwl nihrU, mhwqmw gWDI, fw. AMbydkr Awid ny sMvDwn inrmwqrI sBw iv`c jo ku`J ikhw, jdoN q`k auhnW swrIAW g`lW nUM pUrw nhIN kIqw jWdw audoN q`k pMjwb SWq nhIN ho skdw[ ikauNik A`j pMjwb dy 12,687 ipMfW ivcoN koeI ie`k vI Aijhw ipMf nhIN ij`Qy iksy nw iksy pirvwr dw ie`k is`K mYNbr mwirAw nw jw cuikAw hoey[ koeI Aijhw pirvwr nhIN hY jo is`Dy jW Ais`Dy qOr qy kqlogwrq nwl pRBwvq nw hoieAw hovy [ mYN Awp quhwfy swhmxy ie`k audwhrx vjoN KVw hW[ myry auqy myrI igRPqwrI qoN pihlW koeI kys rijstrf nhIN sI[ igRPqwrI qoN bwAd kys vwps lY ley gey, jdoN ik mYN Awp Adwlq iv`c irt ptISn dwier kIqI ik myry au`pr pwey gey kys vwps nw ley jwx sgoN kys clwey jwx qW ik swry dyS nUM s`cweI dw pqw c`l sky.....

ieh khwxI isrP myrI nhIN hY, ieh pMjwb dy hr nOjuAwn dI khwxI hY[ myrw au~pr qoN hyTW q`k hr iek joV qy h`fI ih`lI hoeI hY[ ies srkwr dI vI ieMnI hI dihSq hY[ hux vI AnYksI iv`c (sMsd mYNbrW leI hspqwl iv`c) fwktr mYnUM myrI twrcr dy inSwnW dI irport dyx nUM iqAwr nhIN hn[ auh mMUh zbwnI kih idMdy hn, ik qyry p`tW dy sY~l mr cu`ky hn, qyrI K`bI A`K iv`c hYmirj hY, qy CwqI dI qIsrI pslI silp hY[ myrw A`Dw ih`sw hwly vI suMn ho jWdw hY, myry pYr iv`c PrYkcr hY[ pr mYnUM koeI vI irport dyx leI iqAwr nhIN hY[

(dKl AMdwjNI).... (jdik) mYfIkl irport sB nUM imldI hY[ myrw jylH iv`c koeI ielwj nhIN kIqw igAw[ ieh mYN koeI AwpxI

khwxI nhIN ds irhw sgoN pMjwb dy hr nOjuAwn dI h`f bIqI suxw irhw hW[ ies h`f bIqI dwsqwn nUM smJo Aqy ies ip`yoCy ikhVIAW BwvnwvW hn, auhnW nUM smJo[ kI ieh dyS nUM ie`k r`Kx vwlIAW BwvnwvW hn ? mYN dyS qoN pu`Cxw cwhMudw hW !

mYN quhwfw iDAwn kWgrs pwrtI dy 1929 iv`c pyS kIqy gey mqy; jo lwhor iv`Ky rwvI dirAw dy kMFy kol pws kIqw igAw, v`l lY jwxw cwhMudw hW:-

“kWgrs is`KW nUM Brosw duAwauNdI hY ik kWgrs Bwrq ivc Aijhw koeI vI sMivDwn prvwn nhIN krygI ijs rwhI is`KW dI qs`lI nw hMudI hoey”[ 1929 iv`c kWgrs ny lwhOr sYSn iv`c srb sMmqI nwl ieh mqw pws kIqw[ ies vwiedy nUM mhwqmw gWDI ny 16 mwrc 1931 nUM “XMg ieMfIAw” dy Awpxy sMpwdkI not iv`c duhrwieAw[ myry kol hr ie`k g`l dy fwkUmYNtrI prUP hn jo Awpxy nwl ies sBw iv`c lY ky AwieAw hW[ ijhnW nUM koeI vI S`k hoey auh myry kol dyK skdy hn[

Page 40: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 40

kWgrs vloN ies iksm dy mqy 1939 iv`c vI pws kIqy gey[ ikRps imSn 1942 iv`c jdoN AwieAw, aus vyly ikRps imSn nUM

ieho mqw kWgrs pwrtI ny Awp pyS kIqw jo ik sMivDwnk sBw dI fIbyt dy sPw nMbr 318 qy drj hY[

ikRps imSn qoN bwAd kYbInt imSn dIAW isPwrSW AweIAW ijnHW ivc kYbint imSn ny, Bwrq iv`c 16 meI 1946 nUM AwpxI irport drj kIqI ijs dy pYrHw nMbr 18 iv`c imSn ny Bwrq iv`c iqMn kOmW qy iqMn iDrW svIkwr kIqIAW 1. muslm 2. is`K 3. jnrl [ ies iv`c koeI “ihMdU” Sbd iesqymwl nhIN hY [ imSn ny jnrl Sbd dw Kulwsw krdy hoey iliKAw ik jnrl iv`c jo is`K Aqy muslmwn nhIN hn auh swry AwauNdy hn[ kYbint imSn ny iliKAw hY : “AsIN socdy hW ik ieh qs`lI bKS hY ik Bwrq iv`c kylv iqMn iPrikAW nUM hI mwnqw id`qI jwvy.....jnrl, musilm Aqy is`K, jnrl iPrky iv`c auh sB Awauxgy jo muslmwn Aqy is`K nhIN hn”[ mYN ies g`l nUM pUrI gMBIrqw Aqy vzn dy ky sBw nUM d`sxw cwhMudw hW ik ijs kwrn krky pMjwb dI sm`isAw B`KdI bxI hoeI hY[ kYbInyt imSn ny AwpxI irport dy pYrw 15 iv`c ikhw AsIN ieh isPwrS krdy hW ik Bwrq dw sMivDwn mu`Fly qOr qy hyT ilKy isDWq nUM Apxwey : “Bwrq iv`c ie`k BwrqI XUnIAn hoeygI jo ik isrP Awpxy kol kyNdr iv`c ivdySI mwmly r`iKAw Aqy AwvwjweI dy mihkimAW dy AiDkwr r`KygI,” ieMj ieh iqMn ivSy hI kyvl kyNdr srkwr dy AiDkwr hyT r`Ky gey sn[ ies qoN bwd A`gy iliKAw igAw hY, “Aqy kyNdr srkwr kyvl ienHW iqMn mihkimAW leI loVINdy ivqI swDn iek`Ty krn dw AiDkwr r`KygI [ ieMj kyNdr srkwr kol isrP iqMnW mihkimAW leI hI iv`q dy swDn pYdw krn dy AiDkwr id`qy gey hn[

imSn ny AwpxI irport dy pYrW nM 2 iv`c iliKAw : “ivDwnk sBw iv`c jdoN vI koeI Kws iPrky pRqI ivSyS iPrky

vwr mslw pYdw hMudw hY qW ausdw PYslw isrP aus iPrky dy mYNbrW dI ivDwnk sBw iv`c bhu igxqI rwhIN hI PYslw hovygw”[

imSn ny AwpxI irport dy pYrW nM. 6 iv`c iliKAw : ik “XUnIAn dy sMivDwn Aqy XUnIAn iv`c Swml gru`pW nUM iehI shUlq hoeygI ik Agr koeI pRWq cwhy ik auh XUnIAn iv`c Swml hox leI SrqW nUM muV nvyN isry qoN imiQAw jwvy qW auh pRWq AwpxI ivDwnk sBw iv`c bhu igxqI nwl mqw pws krky Aijhw 10 swl bwAd kr skygw Aqy ies qoN bwAd hr ds swl dy vkPy bwAd hr pRWq nUM Aijhw krn dw AiDkwr hwsl hovygw”[

Page 41: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 41

Aijhy vwAdy hI sMivDwnk sBw iv`c sBw ny Awpxy miqAW rwhIN vI kIqy, pr jo pUry nhIN kIqy gey[ ienHW vwAidAW muqwibk hr ie`k pRWq nUM Awpxw ie`k Al`g sMivDwn bnwaux dw vwAdw kIqw igAw sI, jo ik Bwrq dy ivDwn iv`c pUrw nhIN kIqw igAw[ ienHW auprokq isPwrSW nUM musilm lIg ny mzUMr kr ilAw pr is`KW dI iehnW isPwrSW nwl qs`lI nhIN hoeI ies leI aunHW ny nw mMzUr kr id`qIAW [ pRMqU kWgrs pwrtI ny jdoN iehnW isPwrSW nUM mzMUr kr ilAw qW aus dy dUsry hI idn musilm lIg ny Awpxw mqw pws krky iehnW isPwrSW nUM r`d kr id`qw ikauNik musilm lIg nUM ieMj lgw ik iehnW isPwrSW nwl aunHW dI hwr hoeygI[

pMifq nihrU ny 7 julweI 1946 nUM klk`qw ivKy kWgrs pwrtI dy swlwnw iezlws dOrwn pRYs stytmYNt jwrI kIqw jo “stYtsmYn” dy pihly sPy qy CipAw, qusIN dyK skdy ho, ieh myry kol hY, ijsnUM S`k hoey auh dyK skdw hY :

“pMjwb dy bhwdr is`K Kws shUlqW dy ADkwrI hn[ mYN ieh smJdw hW ik ies iv`c koeI vI glq g`l nhIN ik iek Kws iK`qw, iv`qI pRbMDkI FWcw au`qrI idSw iv`c kwiem kIqw jwvy ij`Qy is`K vI AwpxI AMqr AwqmW iv`c AzwdI dw in`G mwx skx”[

pMfq nihrU ny ieh vwiedw is`KW nwl kIqw Aqy kWgrs ny 27 qoN 29 julweI 1946 nUM iesy vwiedy muqwibk hI Awpxw iek mqw vI pws kIqw ! fw. sIqw rmeIAW, jo kWgrs pwrtI dy pRDwn rhy hn, ny Awpxy vloN ilKy kWgrs dy ieiqhws iv`c ies vwiedy nUM drj kIqw hY kWgrs pwrtI Aqy swrI sBw ies g`l nUM Kud Awp dyK skdI hY[

sMivDwn inrmwqrI sBw iv`c Aijhw hI Brosw is`KW nUM dubwrw id`qw igAw[ sMivDwn inrmwqrI sBw dI ifbyt dy sPw nM. 754 iv`c drj hY : “kWgrs auh pUrI mdd deygI ijs rwhIN ik (is`KW dy) kwnUMnI AiDkwr suriKAq kIqy jw skx”[

kWgrs pwrtI v`loN hI sMivDwn GwVnI sBw dy pihly hI iejlws iv`c jo 9-12-46 nUM SurU hoieAw qy ies iv`c 13-12-46 nUM pMfq nihrU ny “AbjYkitv rYjUlUSn” nW dw ie`k mqw pyS kIqw jo Bwrq dI AwzwdI iv`c mIl p`Qr dy nW qoN jwixAw igAw qy sMivDwn inrmwqrI sBw ny ies AbjYkitv rYjUlUSn nUM ApxwieAw Aqy Awpxy vloN pRkwiSq kIqw[ “AbjYkitv rYjUlUSn” iv`c jo ku`J ikhw igAw hY, Kws qOr qy is`KW dy bwry iv`c jo ikhw igAw hY mYN aus SbdwvlI nUM duhrwauxw cwhMudw hW[ ies dy ie`k ie`k Sbd qy gOr kro pMfq nihrU ny ikhw : “jo mqw mYN quhwfy swhmxy rK irhw hW ie`k sugMD mwPk hY[ ies mqy nUM sMuGx soc nwl iqAwr kIqw igAw hY[ Aqy crcw rihq r`Kx dw auprwlw

Page 42: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 42

kIqw igAw hY[ mYN nhIN smJdw ik ies iv`c koeI AjyhI g`l hovy jo brqwnvI plYn dI h`dbMdI qoN bwhr hovy Aqy iksy BwrqI nUM prvwn nw hovy[

mYN inmrqw sihq pyS krdw hW : “ieh sMivDwnk sBw p`ky qy s`cy idloN Bwrq nUM iek suqMqr qy

pRBUs`qw gxrwj dI GoSxw krdI hY[ Aqy ies leI Awaux vwly Biv`K iv`c s`qw qy ivDwn dI rUp ryKw iqAwr kIqI jWdI hY[ ijs iv`c d`sIAW h`dW BwvyN pRclq h`dW hox jW AijhIAW h`dW ijhVIAW giTq sBw Aqy mgroN ivDwn jW kwnUMn inrDwrq kry hoxgIAW jo KudØmuKiqAwr drjw r`Kx vwlw Aqy pUry AiDkwrW dI vrqoN krn leI h`k rwKvyN hoxgy[

srkwr dy krq`v jo pRbMD dyvygw ibnW auhnW krq`vW dy qy AiDkwrW qoN jo sMG iv`c ilKq krn jW sMG nUM lwgU hox jW mqy rwhIN Apxwey jwxy, hoxgy[ ieh iek mqw hY qy iPr vI ies iv`c mqy nwloN kuJ hor izAwdw hY[ ieh ie`k GoSxw hY[ ieh ie`k inScw mq hY[ ieh ie`k sugMD hY, qy Brosw hY[ ieh swfy swirAW leI hY mYN ies nUM smrpx mihsUs krdw hW[ Aqy mYN cwhMudw hW ik ieh sBw ies nUM kwnUMnI SbdW dI BwvnW ivc nw lvo sgoN ies mqy nUM snmwn nwl ivcwry qy ies mqy ivclI Bwvnw nUM dyKy[ ies mqy nUM Awm sDwrn FMg nwl h`Q KVy krky nhIN sgoN ies qoN vI v`D idl qoN swfy swirAW v`loN auTky shuM cu`k ky pRvwn kIqw jwvy”[

ieh g`l nihrU ny pRWqW dy bwry iv`c Awpxy “AbjYkitv rYjUlySn” iv`c khI, jo ik sMivDwn inrmwqrI sBw vloN Kud pRkwiSq kIqI geI[ ieh shMu sMivDwn inrmwqrI sBw dy swry mYNbrW ny KVy ho ky KwDI Aqy fw. rwijMdr pRSwd ny ies mqy nUM AwpxI hmwieq idMdy hoey KVy ho ky sMivDwnk sBw iv`c pws kIqw[ ieh sMpUrn g`l sMivDwn inrmwqrI sBw dy ifbyt dI dUsrI ijld dy sPw nMbr 323 qy ilKI hoeI hY[

Bwrq dI AwzwdI dy AYlwn smyN kWgrs pwrtI ny dubwrw is`KW nUM 8 mwrc 1947 nUM ie`k mqy rwhIN Brosw id`qw ik ::-

“qy vrikMg kmytI is`KW dy pRqIinDW nwl bhuq hI nyVy dw sMprk rKygI Øies ie`Cw nwl ik auhnW nUM sihXog dyx sbMDI qy auhnw dy h`kW dI rwKI leI kdm cu`ky jw skx”[

3 jUn 1947 nUM brqwnIAW srkwr nUM ie`k skIm pyS kIqI geI ies skIm iv`c pMjwb dy is`KW ny AwpxI mMg r`Kdy hoey ikhw ik pMjwb nUM do ih`isAW iv`c vMf id`qw jwvy donoN Bwg KudØmuiKqAwr qy pRBUs`qw sMpn hox[ ies skIm nUM kWgrs pwrtI ny AwpxI hmwieq id`qI[

Page 43: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 43

sMivDwn inrmwqrI sBw vloN AwieMgr kmytI bxweI geI sI[ ies kmytI iv`c pMifq nihrU smyq vI.vI. ptyl, jY rwmdws, dolq rwm, gopwl suAwmI AwieMgr, vI.pI.sIqw rmeIAw, ey ikrSnmwcwrI Swml sn[ ies kmytI ny Awpxy mqy iv`c jo 30 ApRYl 1947 nUM.....

ifptI spIkr : AiqMdr pwl isMG jI, qusIN pihlI vwr bol rhy ho ies leI mYN quhwnUM ifstrb nhIN krnw cwhuMdw[ pr qusIN lgBg 20 imMt bol cu`ky ho Aqy qusIN bjt au`qy bolxw hY.......

s. AiqMdr pwl isMG : ifptI spIkr swihb, ieh myrw pihlw BwSx hY[ sBw dI ieh mirAwdw hY ik pihly BwSx dOrwn mYNbr nUM ieh AiDkwr id`qw jWdw hY ik auh AwpxI Awvwz suqMqr rUp iv`c pRgt kr sky[ mYN pUry Awdr nwl......

ifptI spIkr : quhwnUM hor ikMnw smW cwhIdw hY[ s. AiqMdr pwl isMG : ifptI spIkr swihb, 10 imMt hor lYxw

cwhMudw hW[ ifptI spIkr : s. AiqMdr pwl isMG jI dw BwSx Kqm hox q`k

AsIN bYTWgy[ s. AiqMdr pwl isMG : DMnvwd[ AwieMgr kmytI ny AwpxI

irport iv`c ijs auqy jvwhr lwl nihrU ny Awp dsKq kIqy hn[ ies irport iv`c sp`St qOr qy kyNdr kol iqMn mihkmy dyx dI isPwrS kIqI hY : pihlW sur`iKAw, dUjw ivdySI mwmly, qIjw AwvwjweI[ AwieMgr kmytI ny vI ieho irport id`qI ik iehnW iqMnW mihkimAW bwry iv`q hwsl krn dw h`k kyNdr srkwr kol hoeygw[ iesy AwieMgr kmytI ny iliKAw ik pRWqW dw Awpxw Al`g sMivDwn hoeygw[ vI. AYn. rwE dI ikqwb dy sPw nM. 141 qoN 152 q`k XUnIAn Aqy pRWqW dw Al`gØ A`lg sMivDwn CipAw hY[ sMivDwn dw mwfl CyvyN AiDAwey dy sPw nM. 97 qoN 140 q`k Aqy sPw nM. 141 qoN 152 q`k CipAw hY[ AwieMgr kmytI dy ies mwfl sMivDwn nUM sMivDwn inrmwqrI sBw A`gy vI pyS kIqw igAw jo sMivDwn inrmwqrI sBw dI ifbyt iv`c drj hY[

sMivDwn inrmwqrI sBw v`loN ie`k XUnIAn pwvr kmytI bxweI geI ies kmytI ny 30-4-1947 nUM AwpxI irport pyS kIqI[ ijs iv`c vI nM. 1 suriKAw nM. 2, ivdySI mwmly nM. 3, AwvwjweI Aqy iehnW iqMnW mihkimAW leI loVINdy iv`qI mwmly kyNdr nUM dyx dI hdwieq kIqI[ pRMqU; ifptI spIkr swihb bVy hI APsos dI g`l hY ik ijvyN hI AwjwdI imlI, kWgrs pwrtI, ies dyS dy nyqwvW, pRSwsn swirAW ny hI iekdm pYNqrW bdl ilAw qy is`KW nwl duSmxI vwly vrqwry v`l cl pey[ ies g`l dI sB qoN pihlI imswl 10 AkqUbr 1947 nUM gvrnr sRI cMdU lwl iqRvydI v`loN jwrI kIqw igAw srkUlr hY[ ies iv`c

Page 44: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 44

pMjqwlI hzwr is`KW dI Shwdq, 950 Arb rupey dw mwlI nukswn, jwnI Aqy Acl jwiedwd dw nukswn krw ky is`K riPaUjI dy qOr qy Bwrq Aw rhy sn, auhnw ny Awpxy Awp nUM Bwrq nwl joVn dw vwiedw kIqw sI qy ieh swrI kurbwnI dyS dI eykqw qy AKMfqw leI id`qI sI[ auhnW is`KW nUM jo Awpxw sB kuJ lutw ky Bwrq Awey, 10 AkqUbr 1947 nUM gvrnr cMdU lwl iqRvydI vloN jwrI srkUlr iv`c is`K kOm nUMª“jrwiem pySw kOm” krwr dy id`qw igAw[ ies srkUlr iv`c iliKAw igAw ik “iehnW aupr krVI qoN krVI nzr r`KI jwey”[ ieh auh puAwieMt hY jo sRI mdn lwl Kurwnw jI ny ikhw sI[ ieQoN hI pMjwb dI sm`isAw qy vrqmwn sm`isAw dw AwrMB hMudw hY[ ies leI dyS nUM hux ieh sp`St krnw pvygw ik ieh dyS is`K kOm nUM Awpxy kIqy vwAidAW muqwbk svIkwr krdw hY jW nhIN Aqy is`K ies g`l dw vwr vwr Brosw cwhuMxgy[

mYN pUry snmwn qy Awdr nwl quhwfy swhmxy ieh s`cweI ilAwauxw cwhMudw hW ik pwiksqwn dw jo mqw pws kIqw igAw Aqy aus qoN bwAd Bwrq pwiksqwn dI vMf hoeI, vMf qoN bwAd suqMqr pwiksqwn dI ivDwink AsYNblI iv`c 17 ihMdUAW ny pwiksqwn nUM mMjUr krdy hoey ivDwn inrmwqrI sBw iv`c pwiksqwn dy sMivDwn qy dsq^q kIqy[ iehnW iv`c ie`k vI is`K nhIN sI[ ieh ies dyS leI hor izAwdw Srmnwk g`l hY ik iehnW iv`coN iqMn Ajyhy ivAkqI sn, ijhnW iv`coN iek sRI BIm sYn s`cr nUM pMjwb dw pihlw mu`K mMqrI bxwieAw igAw qy ies qoN bwAd gvrnr bxwieAw igAw[ iek hor ivAkqI nUM hweI krot dw j`j bxwieAw igAw[ iek ivAkqI A`j ijhnW dw pu`qr mMqrI hY[ mYN quhwnUM spSt qOr qy idKwxw cwhuMdw hW ik ieh (Poto kwpI Awpxy h`Q iv`c idKwauNdy hoey) sMivDwn inrmwqrI sBw pwiksqwn dI ifbyt Aqy pwiksqwn dI pihlI sMivDwnk irport hY ijs aupr qusIN Kud ieh dsKq dyK skdy ho[ sRI sqyNdr nrwiex swinAwl nUM j`j bxwieAw igAw, sRI BIm sYn s`cr nUM pMjwb dw pihlw mu`K mMqrI qy bwAd iv`c gvrnr bxwieAw igAw Aqy lwlw Avqwr nrwiex gujrwl ijhnW dy pu`qr mMqrI pRISd iv`c hn[ ijhnW ny dyS nwl g`dwrI kIqI, auhnW nUM dyS ny snmwinq kIqw[ ijhVy is`KW ny Awpxw sB kuJ lutw id`qw aunHW nUM qusIN dyS DrohI kihMdy ho[ mYN ies dyS qoN pu`Cxw cwhMudw hW ik qusIN is`KW nUM svIkwr krdy ho ik nhIN ?

is`KW dI pgVI nUM bilaU stwr ApRySn qoN bwAd bMdUk dI nok nwl sVk qy su`t id`qw igAw hY[ pMjwb dy lok hux ies g`l leI rwjI nhIN hn ik auhnw dI fygI hoeI dsqwr nUM auh Ku`d Awpxy isr qy sjwx[ hux ieh snmwn dy nwl dyS nUM Kud auhnW dy isr qy sjwxI

Page 45: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 45

hoeygI[ mYN kihxw cwhMudw hW ik jy gorKw ilbrySn PrMt nUM KudØmuKqwrI iml skdI hY, nwigAW nUM nwgwlYNf iml skdw hY, mrwiTAw dw mhwrwStr ho skdw hY rwjpUqW dw rwjsQwn ho skdw hY, imjo dw imjorm ho skdw hY qW ies dyS ivc pMfq nihrU dy vwieidAW muqwibk is`KW leI ^wlsqwn jW is`K sQwn jW jo nW quhwnUM psMd Awey auh ikauN nhIN ho skdw ? mYN kihxw cwhMudw hW ik jdoN AsIN ies dyS iv`c bqOr mYNbr pwrlImYNt dy qOr qy cux ky Awey hW qW swnUM vI burI nzr nwl dyiKAw jWdw hY qW ies dw iblkul sp`St qy is`Dw ArQ ieh hY ik dyS hux vI pMjwb dy lokW nUM svIkwr krn leI rwjI nhIN hY[ Awpxy Awp nUM ies Bwvnw qoN mukq kro[

mYN kihxw cwhMudw hW ik Agr ikDry dMgy ho jwx jW ryl AYksIfYNt ho jwey Aqy iehnW ivc iek do AwdmI mr jwx qW ies sBw ivc mon riKAw jWdw hY[ mYN pu`Cxw cwhMudw hW ik 1984 dy dMigAw bwry mon ikauN nhIN r`iKAw igAw ? bilUstwr dy bwry ivc ies sBw ny mon ikauN nhIN r`iKAw ? mYN sMpUrn Awdr nwl Aqy ies dyS qy sMpUrn Brosy nwl ieh mqw r`Kdw hW ik ieh sBw huxy do imMt dw mon r`Ky[ dyS, sBw ivc mon r`K ky Awpxw ivSvws pMjwb dy lokW ivc pRgt kry[

mYN quhwnUM ieh vI spSt krnw cwhuMdw hW ik Agr gorKwlYNf ilbrySn AwrgynweIjySn ho skdI hY qW ies dyS’c ielYkSn kimSn dy qihq ^wlsqwn ilbrySn AwrgynweIjySn rijstrf ikauN nhIN ho skdI ? qusIN is`KW nwl nPrq ikauN krdy ho ? mYN dyS nwl K`ulI ifbyt krn nUM iqAwr hW[ mYN ieh pu`Cxw cwhuMdw hW ik is`KW dI gYr vPwdwrI dso ?” mYN hr g`l nUM sbUqW dy ADwr qy pyS kIqw hY[ pM. jvwhr lwl nihrU dy Sbd mYN quhwnUM d`s c`ukw hW[ ies qoN bwd fw. BIm rwE AMbydkr Aqy mhwqmw gWDI dy l&j d`s ky quhwfy vloN id`qy gey vkq leI quhwfw SukrIAW Adw krWgw[ mhwqmw gWDI ny Awpxy 22 mwrc 1931 dy BwSx iv`c jo aunHW ny sIs gMj gurduAwry ivc id`qw sI[ aus ivc is`KW nwl vwiedw krdy hoey ikhw sI :

“qusIN(is`K) ieh ivSvws ikauN nhIN krdy ? Agr kWgrs bwAd iv`c DoKwDVI krdI hY qW Av`S hI qusIN aus nwl A`CI qrHW inpt skdy ho[ ikauNik, ienHW l&jW qy gor kro : ikauNik quhwfy h`Q ivc ikRpwn hY, AwpxI ikRpwn nUM k`Fo mYN quhwfy nwl A`gy ho ky lVWgw[” A`j pMjwb dI jnqw mhwqmw gWDI vloN id`qy gey l&jW qy A`gy vD rhI hY, aunHW qy Aml kr rhI hY[ A`j pMjwb dy lok rwStr ipqw dy lPzW auqy Aml krdy hn qW aunHW nUM A`iqvwdI ikhw jWdw hY[ mYN smJdw hW ik rwStr ipqw mhwqmw gWDI nUM A`qvwdI ikhw jWdw hY[ mYN smJdw hW ik rwStr ipqw mhwqmw gWDI nUM A`qvwdI krwr id`qw jw irhw hY,

Page 46: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 46

pMjwb dy lokW nUM nhIN[ iesy sMdrB iv`c mYN quhwnUM mhwqmw gWDI dy Awpxy AKbwr “XMg ieMfIAw” dy mwrc, 1931 dw aunHW dw Awpxw iliKAw sMpwdkI not pVHky suxwauNdw hW, ijsdI Poto kwpI myry kol hY[

ies sMdrB iv`c fw. BImrwE AMbyfkr ny Awpxy vAwdy ivc jo ikhw aunHW dy hUØbØhU l&j mYN ie`Qy duhrwauxw cwhMudw hW[ mYN Awp qoN iKmW cwhuMdw hW ik mYnUM ieh l`Bx ivc QoVI ijhI prySwnI ho rhI hY[ mYN quhwnUM d`sxw cwhMudw hW ik 25 nvMbr 1947 nUM sMivDwn inrmwqrI sBw iv`c fw. BIm rwE AMbyfkr ny ikhw :

“dyS vwsIE; quhwfy qy G`t igxqIAW ny Brosw kIqw hY ies leI quhwnUM aunHW dy Brosy nwl DoKw krn dI glqI nhIN krnI cwhIdI[ nhIN qW nqIjy bVy Krwb inklxgy[ ikauNik G`t igxqI iek Dmwkw Kyz SkqI hY jo Agr BVk ky Pt geI qW ieh pUry dyS dw FWcw ivsPotq kr deygI[ Xorop dw ieiqhws iesdI bhuq v`fI Aqy BYBIq krn vwlI gvwhI pyS krdw hY[”

A`j pMjwb iv`c fw. BIm rwE AMbyfkr Aqy pMifq jvwhr lwl nihrU dy iehnW lPjW nUM hI sic`AW hMudy dyK rhy hW[

AMq iv`c mYN srb BwrqI sUbweI kwnPrMs dy jnrl skq`r sRI ky.sI. joD ny AzwdI qoN bwAd 28 julweI 1956 nUM pMifq jvwhr lwl nihrU nUM ilKy Awpxy K`q iv`c jo ku`J ikhw, Aqy iehnW lPjW nwl hI mYN AwpxI g`l Kqm krdw hW[

“ies qrHW pMjwb dw mslw Asl iv`c ivSvws dw mslw hY, ik swnUM is`KW au`qy ivSvws krnw cwhIdw hY ? ieh sRI ky. sI. joD ny 28 julweI 1956 nUM pMifq nihrU nUM ieh pRSn kIqw sI Aqy A`gy ikhw sI ik:

“kI swnUM iehnW pr ieqbwr krnw cwhIdw hY ik nhIN ? Agr ihMdU iehnW aupr Brosw qy ieqbwr nhIN krdy qW is`KW nUM iehnw qoN A`lg ho ky sMmpRBU styt bxw lYxI cwhIdI hY[ ieiqhws swnUM ies nqIjy qy lY ky jweygw[ iPr kI swnUM iehnW qy ieqbwr krnw cwhIdw hY”[

ieh lPz mYN dyS dy swhmxy quhwfy rwhIN r`Kxw cwhMudw hW[ “jb BI vqn ko lhU kI jrUrq pVHI, sb sy pihly grdn hmwrI

hI ktI Ab kihqy hYN hm sy Xyh Ahly vqn, vqn hmwrw hY qumwrw nhIN

” ifptI sIpkr swihb, AsIN vI ies vqn dy auny hI h`k iv`c hW

ijny kI qusIN[ swnUM vI ie`jq cwhIdI hY[ Aqy jo kOlØ iekrwr sMivDwn sBw iv`c kIqy gey auhnw nwl hI AsIN ies vqn iv`c rihxw cwhuMdy hW[ ijvyN mrwTy mwrTvwVw bxw ky, rwjpUq rwjsQwn bxw ky, nwgy

Page 47: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 47

nwgwlYNf, imjo lokW ny imjorm bxwieAw ausy mwiDAm rwhIN ies dyS iv`c AsIN AwpxI styt hwsl krnI cwhMudy hW[ ijsnUM qusIN ^wlsqwn dy rUp ivc svIkwr kro jW is`Ksqwn dy rUp iv`c[ mYN pUry dyS nUM ies mwmly qy Ku`lI ifbyt leI s`dw idMdw hW[ mYN hr pwrtI nUM bynqI krdw hW ik auh ies nUM svIkwr krn Aqy jo pMjwb dw ienswn cwhMudw hY aus nUM smJx[ mYN ies g`l nUM smJwauxw cwhMudw hW[ ienHW lPzW nwl hI mYN Awpxw BwSn Kqm krdw hW qy quhwfw, sdn dw DMnvwd krdw hW[

ifptI spIkr swihb : sBw k`l 11:00 vjy dubwrw bYTx leI hux auTdI hY[ 18:11 vjy lok sBw mMglvwr 4 sqMbr 1990 nUM 11 vjy q`k auT geI[ (s. AiqMdr pwl isMG ny Awpxw BwSx 16:28 vjy AwrMB kIqw sI qy 18:11 vjy smwpq kIqw) not : (SRomxI AkwlI dl Aqy mwn swihb dy iksy vI pRiqinD Aqy juJwrUAW nyN s. AiqMdr pwl isMG dI ies mMg dI nWh hI ihmwieq kIqI Aqy nWh hI swQ id`qw[ sgoN AiqMdr pwl isMG dw ivroD kIqw igAw qy ieMj krky, srkwr dw swQ id`qw igAw[)

Page 48: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 48

 

LOK SABHA DEBATES  

  

PUBLISHED BY LOK SABHA SECRETARIAT 

NEW DELHI    

Speech No. 2    

( Vol. IX contains Non. 11 to 21 )    

COLUMNS  454‐455    

[ No. Vise References as per record  ] 

Page 49: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 49

imqI 6 sqMbr 1990 nUM id`qw BwSx-2

pMjwb nUM snAqI rUp ivc ipCVw rwj GOSq krn dI mMg

pMjwb ivc ielYktRwink snAq qy l`gw tYks ^qm krn Aqy isrdwr AiqMdr pwl isMG : pMjwb ivc tYks ijAwdw hox krky ielYktRwink snAq dw bhuq ijAwdw nukswn ho irhw hY [ ijs krky muhwlI Aqy pMjwb dy hor ^yqrw ivc l`gIAW CotIAW Aqy mMJOlIAW ielYktRwink XUintw jW qW bMd ho cu`kIAW hn Aqy jW bMd hox dI kgwr qy ApV cu`kIAW hn [ pMjwb dy guAWFI rwjW ivc ielYktRink auqpwdW qy bhuq hI G`t tYks hY, jd ik pMjwb ivc ieh tYks guAWFI rwjW nwlo d`ugxy qoN vI ijAwdw hn [ ies leI eys pwVy nUM dUr krn dI loV hY [ iesy hI vjHw krky pMjwb ivc auqpwidq ielYktRwink swjo swmwn dw rwStrI Aqy AMqrwStrI p`Dr qy ivkrI ivc sm`isAw KVI ho rhI hY [ snAqW vloN bxwieAw igAw swmwn ieMj bwzwr ivc ivkdw nhIN ipAw hY [ ijs krky snAq dw bhuq izAwdw nukswn ho irhw hY [ ies krky pMjwb ivc ielYktRwink audXog qy tYks nUM pUrI qrHW ^qm kr id`qw jwxw cwhIdw hY qW jo pMjWb nUM iek ielYktRwink snAqI rwj vjoN AsQwpq kIqw jw sky [ swry dy swry pRdyS nUM auidXoigk rUp ivc ipCiVAw ^yqr GOiSq kIqw jwvY ijs nwl ik au`Qy rujgwr dy hor vDy Avsr hwisl ho skx [ kyNdr srkwr vloN pMjwb nUM ipCVy auidXoigk ^yqr dy qOr qy hwsl hox vwlIAW swrIAW shUlqW muh`ieAw krvweIAW jwx ijhiVAW ik hwly qk nhIN id`qIAW jw rhIAW hn [

Page 50: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 50

LOK SABHA DEBATES    

PUBLISHED BY LOK SABHA SECRETARIAT 

NEW DELHI  

   

Speech No. 3    

( Vol. IX contains Non. 11 to 21 )    

COLUMNS  490  

   

[ No. Vise References as per record  ] 

Page 51: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 51

imqI 7 sqMbr 1990 nUM id`qw BwSx‐3 

is`K nzrbMd,is`K bIbIAW dI irhweI dI, twfw AYkt ^qm krn dI Aqy nklI mukwbilAW dI jWc dI

mMg pMjwb puls nUM imlIAW ey.ky.47 rweIPlW dI pVqwl dI mMg

isrdwr AiqMdr pwl isMG : SRImwn spIkr, pMjwb ivc 1984 qoN hux q`k sYNkVy hI is`K nOjvwn ibnW muk`dmW clwey jylHW ivc njrbMd hn[ ienHW dy mwmilAw ivc hwly qk koeI vI suxvweI nhIN kIqI geI [ sMivDwnk qOr qy hr iek SihrI nUM 24 GMitAW dy AMdr AMdr iksy vI jufISl mYijstRyt A`gy pyS krnw jrUrI huMdw hY[ mYNnUM vI iksy jufISl mYijstRyt A`gy iqMn mhIny qk pyS nhIN sI kIqw igAw[ ieMj hI ienW nUM vI A`j qk iksy mYijstRyt A`gy pyS nhIN kIqw igAw hYY[ iqMn swl qoN vI aupr ho cuky hn Aijhy sYNkVy nOjvwn hn ijnHW qy kI hwly qk muk`dmw drj nhIN kIqw igAw hY [ ies gYr sMivDwnk qOr qrIky nUM ^qm krn dI qurMq loV hY[ srkwr ieh vI ASvwsn dvy ik 250 qoN ijAwdw is`K bIbIAW pUry Bwrq ivc hwly vI njr bMd hn ijnHW qy ik hwly qk koeI vI muk`dmw drj nhIN kIqw igAw hY ; aunHW dI qurq irhweI kIqI jwvy[ ieh ApIl mYN pihlW vI kIqI sI [ twfw AYkt nUM qurq ^qm kIqw jwvy [ ieh swrIAW g`lW mYN pihlW vI quhwfy nwl kr cu`kw hW [ iesy dy nwl hI gYr sMivDwnk qOr nwl pMjwb ivc Algwv vwd dy qihq keI gYr sMivDwnk kwnUMn bxW ky lwgU kIqy gey hn Aqy JUTy mukdmyN bxwey gey hn . . . . sRI bljIq ishMu : AiVcn spIkr : qusI bYT jwE [

srdwr AiqMdr pwl isMG : ieh bVW hI Aihm mu`dw hY [ keI nklI muTByVW ivc sYNkVy is`K nOjvwn mwry jw rhy hn [ ienHW idnW ivc puils vwilAW nUM ey ky 47 rwiePlw splweI kIqIAW geIAW hn [ aunW dw pUrw pUrw irkwrf d`isAw jwvy [ ey ky 47 rwiePlw pMjwb ivc iknW dI iejwjq nwl srkwr vloN id`qIAW geIAW hn ieh d`isAw jwvy[

Page 52: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 52

 

LOK SABHA DEBATES    

PUBLISHED BY LOK SABHA SECRETARIAT 

NEW DELHI  

  

Speech No. 4    

( Vol. X contains No. 22 To 24 )    

COLUMNS  79 ‐ 82  

   

[ No. Vise References as per record  ] 

Page 53: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 53

1 AkqUbr 1990 nUM id`qw BwSx-4 rwStrpqI rwj ^qm krky

pMjwb dIAW mMgw dy h`k ivc lokqMqrI pRxwlI ADIn jUJwrUAW dI rwjnIqk lIfriSp rwhIN lok Pqvw lYx dI

mMg is. AiqMdrpwl isMG (pitAwlw) : spIkr swihb, A`j dw idn

lokqMqrI ivvsQw leI Aqy cuxI hoeI sMsdI pRxwlI leI AiqAMq Srmnwk qy du`KdweI hY[ ieh sBw jo lokqMqr dw mMdr khwauNdI hY ies iv`c AsI lokqMqr nUM siQgq krn leI sMivDwn iv`c sMsoæDn krn (sivDwn bdlx) dw ib`l pws krn jw rhy hW[

spIkr swihb ieMJ lgdw hY ijvyN pUry Bwrq ny ieh inScw kr ilAw hY ik pMjwb nUM hmySw leI puils nUM Tyky qy dy id`qw jweygw[ ieMJ lgdw hY ik ijvyN pUry Bwrq ny ieh sOdw kr ilAw hY, nOkrSwhI nwl pMjwb iv`c is`K nOjuAwnW dw lgwqwr kqlyAwm jwrI r`iKAw jwvygw[ ieMJ lgdw hY ijvyN pUry Bwrq ny ieh PYslw kr ilAw hY ik nIm POjI dlW nUM pMjwb ivc jMgl rwj kwiem krn leI Tyky qy dy id`qw igAw hY[ spIkr swihb, mYN auhnW swirAW qoN jo lokqMqr iv`c ivSvws rKdy ny, Aqy ies dyS dy nwgirkW qoN pu`Cxw cwhMudw hW ik qusIN AwKr pMjwb nUM ieh ivSyS drjw ikauN id`qw hY ?

AsIN pMjwb nUM KsUsI AiDkwr dyx dI mMg krdy Awey hW, hor qusIN ijhVw KsUsI drjw pMjwb nUM id`qw hY : aus ivc qusI pMjwb nUM lgwqwr kqlyAwm Aqy sMivDwn qy kwnUMnI ivvsQw ivc ivqkry BrpUr vrqwrw id`qw hY[ iesy ivvsQw dw pMjwb lgwqwr krVw ivroD kr irhw hY[ mYN pMjwb dI jnqw v`loN ies sBw dI jnqw vloN dunIAW Br ivc bYTy is`K smwj vloN, ies sBw iv`c ies AmYNfmYNt (pMjwb iv`c gvrnr rUl rwhIN sMivDwn sMsoæDn ibl) dw Awpxy lhU dy AwKrI kqry q`k ivroD krdw rhWgw[

mYN Bwrq dI jnqw nUM ieh kihxw cwhMudw hW ik qusIN pMjwb dy lokW nUM iksy vI qrIky nwl, puls rwj dy mwiDAm rwhIN, bMdUk dI nok qy nhIN ij`q skdy[ jdoN q`k ieh dyS Awpxy id`qy gey vwAidAW nUM pUrw nhIN krdw audoN q`k pMjwb dy lokW dw Brosw nhIN ij`q skdw[ mYN ieh vI sp`St kr dyxw cwhMudw hW ik pMjwb dy lok Bwrq ivc Awpxw ivSvws hmySW hI prgt krdy Awey hn[ pr hux ies Brosy nUM prgt krn leI AwpxI pihlW dI soc qy punr ivcwr krn dy moV qy KVy hn[

Page 54: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 54

qusIN ies qrHW dI AmlI kwrvweI n kro ijs vjHW nwl ......(dKl AMdwzI)

......Kurwnw jI, quhwnUM bolx dw mokw iml cuikAw hY hux qh`ml nwl mYnUM suxo[ jdoN quhwfy iv`c s`cweI nUM svIkwr krn dw ijgrw hI nhIN hY qW iPr qusIN iksy vI ArQ ivc dyS dw Blw nhIN kr skdy[ dyS dw Blw iesy iv`c hY ik AsIN s`cweI nUM, s`c nUM, idl qoN Aqy Brosy nwl svIkwr krIey pMjwb ivc A`j jo lok sMGrS kr rhy hn auh sB ies dyS dy auny hI SihrI hn ijMny qusIN swry Aqy AsIN swry jo ies sBw ivc bYTy hW [ qusIN aunHW nUM ikvyN ivqkry BrpUr nzr nwl dyK skdy ho ? qusIN aunHW nUM iPr ikvyN bMdUk dI nwl dI nok A`gy fwh skdy ho .........(dKl AMdwzI)......[

Agr qusIN pMjwb iv`c puls nUM pUrI KulH dy skdy ho qW mYN sp`St kr dyxw cwhMudw hW ik swnUM vI ijaux dw aunHW hI h`k hY ijnW bwkI swirAW nUM hY [ cyqw rKo, iek b`krI nUM vI jy bucVKwny ivc bMn id`qw jwvy qW auh b`krI vI ksweI dI CurI A`gy isMg mwrdI hY [ ieh g`l qusIN hmySW Awpo Awpxy idmwgW iv`c Xwd r`Ko ?

hux pMjwb iv`c koeI vI smisAw ijvyN pwxI jW BwSweI ielwikAW dI sm`isAw, jW cMfIgV dI smisAw AijhIAW swrIAW sm`isAwvW gox ho ky rih geIAW hn [ pMjwb iv`c ies smyN pMjwb dw SihrI ies dyS dw SihrI, Awpxy ivDwink h`kW leI jUJ irhw hY[

pMjwb dw SihrI Kud Awpxy ivDwn Aqy Awpxy h`kW dI g`l kr irhw hY[ jdoN q`k qusIN ieh pUrI nhIN krdy audoN q`k pMjwb ivc koeI vI h`l kdy vI nhIN ho skdw[

pUry dy pUry Bwrq ny “goboilXn Aproc” Apxw leI hY (ieh ihtlrI nIqI hY iesdw AsUl sI ik JUT nUM hzwr vwr bolo auh vI s`c bx jWdw hY[ iesy isDWq dw nwm ipAw goboilXn Aproc) ies qrIky nwl qusIN is`K kom dw ivSvws nhIN ij`q skdy Aqy qusIN lok swnUM Awpxy qoN lgwqwr dUr krdy jw rhy ho[ ies pwrlImYNt ny dyKxw hY ik pMjwb quhwfy nyVy ikvyN Aw skdw hY[ hux qusIN ijnHy swfy nyVy Awaugy, hux AsIN vI auqny hI quhwfy nyVy AwvWgy[

mYN pwrlImYNt rwhIN pUry dyS nUM d`sxw cwhMudw hW ik ies vkq pMjwb ivc dyS dI 50 pRiqSq qoN v`D bI. AYs. AYP. 70 pRiqSq qoN ijAwdw sI. Awr. pI. AYP. Aqy mhWrwStr puls (pMjwbI dI pI.ey.pI. puls qoN ielwvw) kMm kr rhIAW hn[ ijs vyly pMjwb puls dy FWcy Aqy nIqI ivc bdlw dI g`l kIqI jWdI hY qW dlIl id`qI jWdI hY ik pMjwb puls dw hoNslw psq ho jweygw[ ifmwrylweIz ho jweygI[ mYN srkwr nUM Aqy pRDwn mMqrI jI nUM kihxw cwhMudw hW ik ijs Pors ivc Awcrn hI

Page 55: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 55

nw hoey (mwrl hI nw hoey) auh Pors iPr ifmwrylweIz hox dw svwl ikvyN huMdw hY[ auh qW pihlW hI AwcrxhIn hY [ Agr imltrI iv`c mwrl au`cw cu`kx leI AnuSwsn p`DqI ApxweI jWdI hY qW dUjy pwsy AnuswSnhIxqw rwhIN pMjwb puls Aqy nIm POjI dlW nUM Arwjk bxwieAw jw irhw hY[ jo Arwjk bx cu`ky ny aunHW nUM iPr qusIN AwcrnSIl ikvyN khogy auh qW pihlW hI Awcrx qoN, kwnUMn qoN mirAwdw qoN, ifg cuky hn ?

Agr pMjwb dy lokW dw srkwr Brosw ij`qxw cwhMudI hY qW pwrlImYNt nUM iesy vkq 1984 iv`c jo kuJ vI hoieAw aus leI APsos pRgt krdy hoey do imMt dw mon rKxw cwhIdw hY[ Agr pwrlImYNt pMjwb dw Brosw ij`qxw cwhuMdI hY qW A`j pRDwn mMqrI nUM huxy iesy vkq pMjwb ivc coxW krwaux dw AYlwn krnw cwhIdw hY[ Agr ieh sBw pMjwb dy lokW dw Brosw ij`qxw cwhuMdI hY qW pMjwb iv`c ijMnIAW vI is`K AOrqW, is`K nojvwn, au`qy 250 qoN izAwdw is`K AOrqW igRPqwr hn Aqy aunHW qy kys drj hn[ aunHW swirAw nUM irhwA krn dw AYlwn kIqw jwxw cwhIdw hY[ Agr srkwr pMjwb dy lokW dw Brosw ij`qxw cwhuMdI hY qW quhwnUM isvl pRSwsn qy, puls aupr AwpxI pkV mjbUq krn Aqy Awpxy AiDkwr nUM jqwaux dw AYlwn krnw cwhIdw hY[

spIkr swihb, mYN AKIr ivc pwrlImYNt rwhIN srkwr nUM Aqy smu`cy dyS nUM d`s dyxw cwhMudw hW ik ieh AmYNfmYNt ies dyS ivc v`Kvwd nUM bVwvw dyx vwlI hY[

mYN quhwfy rwhIN smu`cy dyS nUM d`s dyxw cwhMudw hW ik ies AmYNfmYNt rwhIN pMjwb quhwfy nyVy nhIN Aweygw, sgoN auh hor dUr ho jweygw[ mYN quhwnUM d`s dyxw cwhMudw hW ik mYN Awpxy lhU dy AwKrI kqry q`k ies AmYNfmYNt dw ivroD krdw hW[ Aqy ;

mYN Awp qoN pMjwb dy lokW vloN; Aqy aunHW vloN mYnUM id`qy gey h`kW dy iesqymwl nwl Awpxy (ivDwn Aqy Awpxy inSwn) dI mMg krdw hW[ Agr qusIN swnUM ieh nhIN dy skdy qW swnUM auh rsqw AKiqAwr krnw peygw ijsdy rwhIN AsIN Awpxw h`k hwisl kr skIey[ A`j pMjwb dI jnqw ieho kr rhI hY[

Agr qusIN koeI hl l`Bxw hY qW quhwnUM aunHW nwl g`l krnI hoeygI ijnHW krky ieh sm`isAw pYdw hoeI hY[ myrI smJ Aqy dyS dI smJ qoN pry dI g`l hY ik qusIN juJwrUAW nwl g`l krn qoN ikauN kqrwauNdy ho[ ies leI ijnHW krky koeI vI sm`isAw pYdw hoey qusIN aunHW nUM hI iknwry r`K ky koeI h`l FuMfx dI koiSs kro qW ieMj koeI vI hl sMBv nhIN hMudw[ qusIN Agr vwky hI koeI h`l cwhuMdy ho qW qusIN Ku`lHy idl nwl aunHW

Page 56: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 56

juJwrU nOjvwnW nUM s`do, glbwq kro qy aunHW dI rwjnIqk lIfriSp nUM svIkwr kro[

mYN ies AmYfmYNt dw pUry idl nwl ivroD krdy hoey ies sBw qoN vwkAwaUt krdw hW[

sRI mdn lwl Kurwnw (d`KxI id`lI) : myrw pvwieMt AwP Awrfr hY[ ies sdn dy AMdr jo ik Bwrq dw srvoc sMsQw hY : sMivDwnk dwiery ivc hI BwSx id`qy jw skdy hn prMqU Awpxy BwSn ivc ieh kihxw ik (Alg ivDwn Alg inSwn swnUM cwhIdw hY)[ AijhI g`l nhIN kIqI jw skdI Aqy kI ieh kwrvweI iv`c AwauxI cwhIdI hY ? Awaux vwlIAW pIVIAW ivc ies dw kI prBwau peygw jdoN auh dyKxgIAW ik ie`Qy Al`g ivDwn Al`g inSwn dIAW mMgW kIqIAW jWdIAW hn ? ies leI AsIN quhwfI rUilMg cwhMudy hW kI AijhIAW g`lW nUM Alwau kIqw jwxw cwhIdw hY ?

sRI jgpwl isMhu (hirdvwr) : jdoN qusIN ihMdU rwStr dIAw g`lW

krdy ho qW kI auh TIk hY ?

not : (SRomxI AkwlI dl Aqy mwn swihb dy iksy vI pRiqinD nyN s. AiqMdr pwl isMG dI ies mMg dI nWh hI ihmwieq kIqI Aqy nWh hI swQ id`qw[ ienHW ny pMjwb ivc rwStr pqI rwj rwhIN puls rwj pMjwb ivc jwrI r`Kx dI ihmwieq kIqI[ iksy ny vI sdn dw vwkAwaut nhIN kIqw Aqy SRI mdn lwl KurwxW dy cu`ky gey puAwieMt dw ivroD nhIN kIqw[ jdik hirdvwr qoN cu`xy gey AYm.pI. SRI jgpwl ishMu ny s. AiqMdr pwl isMG dy h`k ‘c puAwieMt dw jvwb id`qw[ ieh is`K AYm.pI. iPr vI AwpxI zmIr nUM mwr ky pqw nhIN iksdy ieSwry Aqy ikhVy lwlc-grjW‘c bYTy rhy g`dwrI dy Aqy is`K kOm dy ivDwink h`kW dy kql ^ud krdy rihx dy ienHW lIfrW dy koeI hor sbUq cwhIdy hn ?)

Page 57: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 57

  

LOK SABHA DEBATES    

PUBLISHED BY LOK SABHA SECRETARIAT 

NEW DELHI    

Speech No. 5    

( Vol. X contains No. 22 To 24 )   

  

[ No. Vise References as per record  ]  

 

Page 58: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 58

 

imqI 4 AkqUbr 1990 nUM id`qw BwSx-5

Drm qy rwjnIqI nUM A`f krn dI slwh qy krVw jvwb Aqy is`KW leI ivDwn mMgx dy AiDkwr dI pRoVqw

isrdwr AiqMdr pwl isMG : spIkr swihb; mdn lwl KurwnW jI ny is`KW qy qohmiq lweI hY [ mYN pu`CxW cwhuMdw hW ik kI pMjwb ivc kdy iPrkU &swd hoey hn? kI iksy nyN r`Q Xwqrw k`FI hY ? qusI lok Drm nUM rwjnIqI qoN A`f krn dIAW g`lW krdy ho ; kI bI jy pI Drm dw iesqymwl nhIN kr rhI hY ? mYN AwpxI pwrtI vloN kihxW cwhMudw hW ik ies dyS nUM, ies hwaUs nUM DoKw nw idE[ r`Q Xwqrw nUM nWh k`Fx dw Brosw idE [ qusI r`Q XwqrW dy bwry ivc AwpxW stYNf spSt kro[ qusI ieh vI Brosw idE ik rwjnIqI ivc Drm dw iesqymwl nhIN krogy [ dUjI g`l, mdn lwl ^urwnw jI swnUM dyS DrohI bnwaux dw jqn kr rhy hn [ mYN pu`CxW cwhuMdw hW ik ieh dyS swnUM bqOr is`K sivkwr krdw hY kI nhIN ? ienHW dI pwrtI dw kI stYNf hY, swnUM d`so ? mYN mMg krdw hW Aqy mYN pihlW vI iek qwrI^ nUM ieh h`k mMigAw sI ik swnUM AwpxW ivDwn cwhIdw hY [ ivDwn dw mqlb sMivDwn nhIN huMdw [ ivDwn dw mqlb kwnUMn huMdw hY [ jdoN ihMdU kof ibl hY, musilm kof ibl bx skdw hY qW iPr is`KW leI ies dyS ivc kwnUMn ikauN nhI bx skdw ? ieh swnUM hmySW burIAW njrW nwl vyKdy hn [ dyS DrohI njrW nwl vyKdy hn [ ienW dy idmwg ivc ibmwrI hY, ieh Awpxy idmwg swP krn [ mYN ienW qoN dubwrw mMg krdw hw ik ieh r`Q Xwqrw nUM ^qm krn dw Brosw dyx [ sRI kml cODrI (huiSAwrpur ) : spIkr swihb, mYN ienW dI g`l nwl sihmq hW [ ik bI jy pI ies dyS nUM vMfx ivc pUrw jor lw rhI hY [ ihMdU Aqy musilm nUM lVw rhI hY, pMjwb ivc ihMdU qy is`KW nUM lVw rhI hY[ bI jy pI pMjwb ivc ielYkSn nhIN cwhuMdI mYN ienW nUM kMfYm krdw hW[ not : (A`j vI AkwlI lIfriSp cu`p rihMdI hY Aqy SRomxI AkwlI dl mwn dw grup dV v`t kOmI h`kw nUM Kud kql krdw hY[)

Page 59: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 59

   

LOK SABHA DEBATES    

PUBLISHED BY LOK SABHA SECRETARIAT 

NEW DELHI    

Speech No. 6    

( Vol. X contains No. 24 )    

COLUMNS  44 ‐ 49     

[ No. Vise References as per record  ] 

Page 60: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 60

imqI 5 AkqUbr 1990 nUM id`qw BwSx-6

“ihMdUsqwn” Sbd AsMivDwink hY Bwrq “ihMdUsqwn” nhIN hY

sp`St d`so qusIN is`KW nUM bqor is`K mnjUr krdy ho ik nhIN ?

is. AiqMdr pwl isMG (pitAwl) : ifptI spIrk swihb, pMjwb a`uqy Kws kr is`KW dy mwmly iv`c jdoN vI pwrlImYNt ivc pMjwb nUM lY ky bihs hMudI hY, qW keI sMækwvW pRgt kIqIAW jWdIAW hn[ mYN Awpxy pihly BwSx iv`c vI kih cukw hW ik qusIN pMjwb iv`c, pMjwb dy SihrIAW dI, ies dyS dy SihrIAW dw Brosw audoN ij`q skdy ho jdoN qusIN Kud Awpo AwpxI suAwrQ buD Aqy soc iv`c pihlW qoN im`Qy Awpxy AnumwnW qoN mukq ho jwau[ mYN A`j bVy hI sMKyp iv`c kuJ suAwl pRDwn mMqrI jI nUM qy pwrlImYNt iv`c bYTy hr iek pwrtI dy lIfr nUM puCxw cwhMudw hW :

pihlw : Agr ies dyS nUM ihMdUsqwn ikhw jWdw hY qW pwrlImYNt iv`c bYTy iksy vI mwnXog mYNbr nUM koeI vI ieqrwj nhIN hMudw[ mYN pu`Cxw cwhMudw hW ik Agr AiqMdr pwl isMG ieh mMg kry ik “ihMdUsqwn” AsMivDwink Sbd hY Aqy pwrlImYNt dI kwrvweI iv`c hwly q`k ijMnI vwr vI Swiml hoieAw hY, ieh k`F id`qw jwxw cwhIdw hY[ qW qusIN mYnUM myrI ies sMivDwink mMg bwry dyS DrohI khogy, kI ieh TIk hY[ mYN pu`Cxw cwhuMdw hW ik qusIN mYnUM Bwrq dy sMivDwn iv`c koeI vI ie`k l&j d`s idau ij`Qy kI Bwrq dw nW “ihMdUsqwn” iesqymwl kIqw jW d`isAw igAw hovy[ Bwrq dw nwm Bwrq hY, ihMdUsqwn nhIN[ jdoN qusIN ihMdUsqwn iesqymwl krdy ho, aus smyN quhwnUM iPrkw pRsqI njr ikauN nhIN AwauNdI ? aus vyly quhwnUM dyS Droh nzr ikauN nhIN AwauNdw [ aus vyly hr iek g`l dyS ih`q iv`c nzr ikauN AwauNdI hY[ pr jdoN mYN sMivDwnk mMg krdw hW qW mYN iPr vI dyS DrohI hW, qW ieh pwrlImYNt sp`St kry ik qusIN swnUM (is`KW nUM) svIkwr krn leI iqAwr ho ik nhIN ?

dUjw svwl : pwrlImYNt iv`c AiqMdr pwl isMG jdoN AwieAw qW auh bqor mYNbr pwrlImYNt cux ky AwieAw[ qusIN d`so ik mYN ies dyS dw mYNbr pwrlImYNt hW ik nhIN[ Agr mYN ies dyS dw mYNbr pwrlImYNt hW, qW iPr myry qy S`k ikauN kIqw jWdw hY[ qusIN Awpxy pihlW qoN GVy ivcwrW qoN mukq ikauN nhIN hMudy[ Agr qusIN ieMj nhIN krdy qW AsIN vI quhwnUM CwqI Tok ky kih idMdy hW ik AsIN quhwnUM, quhwfy pihlW qoN im`Qy ivcwrW qoN mukiq krwaux leI koeI vI koiSS nhIN krWgy[ kI hr Xqn swfy vloN hI hoxw cwhIdw hY ? kI ies dyS dw pMjwb dy SihrIAW pRqI

Page 61: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 61

koeI vI Prz nhIN hY[ kI pMjwb dy SihrIAW nUM ieh dyS hmySw hI S`k dIAW ingwhW nwl q`kdw rhygw[ Agr quhwfI ieho mwniskqw hY qW mYN, AijhI mwniskqw dw swQ nhIN dyvWgw[

qIjw svwl : Agr qusIN pMjwb leI ie`Qy sMivDwn bdlx dw ib`l ilAWdy ho qW soc lE, ik swFy iqMn swlW qoN jmhUrIAq dw kql kIqw jw irhw hY[ pUrw dyS ie`k ho ky KVoqw hY; pMjwb iv`c ikauNik hwlwq TIk nhIN hn ies leI qusIN, au`Qy jmhUrIAq dw kql kr idE[ Ary! kuJ qW soco, r`b vI iqMn kql mwP nhI krdw qusIN qW ies qoN izAwdw kr cu`ky ho[ ies dI h`d qW d`so ik`Qy hY ? sMivDwink h`d pMj swl hY[ pMj swl qoN ijAwdw qusIN iksy vI kImq iv`c jmhUrIAq nUM muAql nhIN kr skdy[ hr pMj swl bwAd quhwnUM ie`k cuxI hoeI srkwr leI vI lokW kol jwxw pYNdw hY, iPr qusIN sweIftRYk ikauN kr rhy ho[ iPr qusIN Ehly ho ky bc-bc ky eyDr auDr dIAW glIAW iv`c ikauN B`jdy pey ho ? quhwfy iv`c lokSkqI dw swhmxw krn dI ihMmq ikauN nhIN hY ? Agr quhwfy iv`c Aqy ies dyS dy lokqMqr AMdr ieMnI ku ihMmq vI nhIN hY ik auh lokW dw swhmxw kr sky qW iPr swfy leI Aijhw lokqMqr ArQhIx hY ?

cOQw svwl : mYN hux c`ukx jW rhy svwlW nUM r`Kxw nhIN sI cwhMudw, lyikn ikauNik pMjwb vloN ijhVI vI Avwz AwauNdI hY, aus nUM hmySW hI S`k dIAW nzrW nwl dyKdy ho ies leI mYN ieh suAwl cu`k irhw hW[ *puils dy bwry iv`c bVw kuJ ikhw igAw hY[ mYN sbUqW dy ADwr qy quhwfy nwl g`l kr irhw hW[ myry iksy suAwl dw juAwb qW ieh dyS mYnUM dey[ Agr AiqMdr pwl isMG dI kwr 17 sqMbr qoN isrP ies leI btwlw puils ny sIl kIqI hoeI hY qy kwr dy frweIvr nUM PiVAw hoieAw hY ik AiqMdr pwl isMG puils mukwbilAW iv`c mwry gey SihrIAW dy GrW iv`c ikauN jWdw hY ? qW kI ieh gunwh hY ?

mYN hom minstr, fI.jI.pI., pMjwb pRSwsn swirAW dI ingwh iv`c ieh mwmlw ilAwieAw hW, Aqy iehnw qoN pu`Cdw hW ik qusIN kI kwrvweI kIqI hY ? kI swnUM ies dyS iv`c GuMmx dI iejwjq nhIN hY ?

jy BwrqI jnqw pwrtI dw mYNbr ArYst hMudw hY, qW pUrI sBw ausdw swQ idMdI hY, iPr swfy nwl Aijhw vqIrw ikauN kIqw jWdw hY ? AiqMdrpwl isMG nUM AYs. AYs. pI. pitAwlw ieh DmkI idMdw hY ik Agr qMU bwj nw AwieAw qW mYN qyrw puils mukwblw bxw skdw hW, qW kI ies hwaUs nUM Awpxy AYm.pI. dI icMqw hY? iek AYs. AYs. pI. dI ihMmq ik auh dPqr iv`c bYTw drvwjw bMd kr idMdw hY Aqy kihMdw hY ik mYN ies AYm.pI. nUM nhIN imlWgw[ ies ny ij`Qo q`k jwxw hY jwvy[

Page 62: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 62

myry AYs.pI.E. isrP ies krky igRPqwr kIqy jWdy hn ikauNik auh AiqMdr pwl isMG dy AYs.pI.E. hn[ mYN ieh mwmlw hom minstr dI jwxkwrI iv`c ilAwieAw Aqy nwl hI pRDwn mMqrI dI jwxkwrI iv`c vI ilAwieAw hW[ ijs vyly aunHW nUM igRPqwr kIqw igAw aus vyly aunHW qy koeI kys nhIN sI, pr jdoN mYN pRDwn mMqrI dI jwxkwrI iv`c ieh mwmlw ilAwieAw qW aus au`pr 12 bor dw k`tw pw id`qw igAw[ auh 22 idnW qoN puils ihrwsq iv`c sI Aqy igRPqwrI dy dOrwn fI.sI. btwlw ny hom ifpwrtmYNt pMjwb nUM Kud iliKAw ik ies AwdmI qy koeI kys nhIN hY[ ies sb dy bwvjUd aus dy iKlwP ieh kys drj kr id`qw igAw[

mYnUM d`so ik kI ieh dyS ih`q hY[ jykr swfy leI ieho dyS ih`q hY qW swnUM nwmMjUr hY Aqy AsIN ies dyS ih`q nwl nhIN cl skdy[ jykr qusIN pMjwb sm`isAw dw h`l cwhMudy ho qW g`lW krnIAW bMd kro[ mYN sp`St krnw cwhMudw hW ik nIAq swP dy nwAry dw lwlIpwp (im`TI golI) cUsx dI hux pMjwb iv`c ihMmq nhIN hY[ qusIN ausnUM AmlI rUp ivc d`so ik pMjwb nUM kI dy rhy ho ? kI dyxw cwhMudy ho ? qusIN pMjwb bwry kI socdy ho ? qusIN is`KW nUM bqor is`K mnjUr krdy ho ik nhIN ?

Aslw kwnUMn iv`c v`D qoN v`D szw iqMn swl dI hY Aqy pMjwb iv`c is`K nOjvwn pMj-pMj swl qoN zylH iv`c hn qW aunHW dw kI ksUr hY[ pMj-pMj swlW qoN iks ADwr qy ibnw kys clwey aunHW nUM jyl iv`c r`iKAw hY ? qusIN ieh dso ik spYSl AdwlqW is`KW leI hI ikaUN ? aunHW qy Ku`lIAW AdwlqW ivc muk`dmy ikauN nhIN clwey jWdy ? jykr AsIN mMg krdy hW qW AsIN dyS ivroDI AKvwauNdy hW[ jy ieho dyS ih`q dI pirBwSw hY qW mYN ieh khWgw ik ies pirBwSw dy ilKwrI hI sb qoN v`fy dyS DrohI hn[

ies sBw nUM ies g`l vl iDAwn dyxw cwhIdw hY ik pMjwb dI sm`isAw dw h`l kI hY[ auQy hwlq ies qrHW TIk nhIN ho skdy ijs qrHW ie`Qy rwjnIqk pRyirq q`qW dy AwDwr qy ivcwr pyS kIqy jWdy hn[ qusIN jykr h`l k`Fxw hY qW jo lok Ajy q`k ibnW muk`dmw clwey kYd hn, aunHW leI pRDwn mMqrI nUM ieh AYlwn krnw cwhIdw hY ik AsIN sB nUM C`f (irhwA kr) rhy hW, 250 qoN iNzAwdw is`K AOrqW dy iKlwP JUTy kyS drj hn[ mYN iesqrI pwrlImwnI mYNbrW nUM vI bynqI krdw hW ik auh AOrqW dy mwmly iv`c A`gy Awaux[ ijnHW qy Ajy q`k koeI vI muk`dmw nhIN clwieAw igAw aunHW dw kI doS hY ? pRDwn mMqrI jI nUM cwhIdw hY ik aunHW nUM A`j hI irhwA krn dw AYlwn krn jykr qusIN pMjwb dw ivSvws ij`qxw cwhMudy ho qW 1984 ivc jo kuJ vI vwpirAw aus leI sBw nUM mon r`Kxw cwhIdw hY[ sBw nUM iks g`l dI icMqw hY, ieh APsos zwihr ikauN nhIN kr skdI ? jykr ie`k durGtnw vwprdI hY Aqy 10-

Page 63: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 63

15 bMdy mr jwx qW aus leI ieh sBw du`K jwihr kr skdI hY, ij`Qy Asl ArQW ivc dMgy krvwey gey aus mwmly qy ieh sBw du`K pRgt ikauN nhIN kr skdI ? mYN cwhMudw hW ik pRDwn mMqrI Awp ies mwmly ivc pihl krn Aqy ies hwaUs iv`c duK zwihr krn dw mqw ilAwaux[ qusIN jykr pMjwb dw Brosw ij`qxw cwhMudy ho qW Aml kro zbwnI vwiedy pMjwb nUM kuJ nhIN idMdy[

mYN ieh vI is`Dy qOr qy jwihr krnw cwhMudw hW ik ieh mMgW nhIN hn[ ieh pMjwb iv`c srkwr dIAW glqIAW qoN pYdw sm`isAwvW hn, ieh srkwr dIAW glqIAW qoN pYdw hoeIAW sm`isAwvW hn[ ienHW sm`isAwvW Aqy AwpxIAW glqIAW dw suDwr Kud srkwr nUM krnw pvygw[ ienHW dw suDwr koeI hor nhIN kr skdw[ jykr ienHW suDwrW nUM krn qoN srkwr B`jdI hY qW pMjwb dI iksy sm`isAw dw h`l nhIN kr skdI[

myrw AwKrI suJwA hY ik ijs iksy qoN sm`isAw pYdw hMudI hY jW jykr auh iksy iek AwdmI qoN pYdw hoeI hY qW AwpW g`l iksy dUsry nwl krdy hW qW sm`isAw dw h`l ikvyN k`F skdy hW[ ijnHW dI vjHw nwl au`Qy sm`isAwvW pYdw hoeIAW hn, qusIN auhnW nwl g`l ikauN nhIN krdy ? jd q`k qusIN aunHW nwl g`l nhIN krdy qW sm`isAw dw h`l ikvyN k`F skdy ho[ jykr qusIN sm`isAw dw h`l k`Fxw hY qW ijnHW dI vjHw nwl smisAw pYdw hoeI hY, quhwnUM aunHW kol jwxw hovygw, aunHW dw Brosw ijqxw hovygw[mYN ies bwry jwnxw cwhWgw ik qusIN ies pwsy ivc kI krn jw rhy ho ?

ipCly Cy mhIinAW ivc au`Qy jo kuJ hoieAw AsIN sB ny vyiKAw hY[ mYN ieh jwnxw cwhWgw ik ies mwmly ivc Agly Cy mhIny ivc qusIN kI kMm krogy[ ies mwmly ivc swry hwaUs nUM kuJ nw kuJ Brosy iv`c lIqw jwxw cwhIdw hY[ mYN ies rwStr nUM ieh bynqI krWgw ik jykr Awp is`KW qy Brosw nhIN kr skdy qW quhwnUM ies g`l dw h`k nhIN hY ik qusIN aunHW qy S`k kro[ mYN Awpxy pihly BwSx iv`c vI ikhw sI ik ijnHW lokW ny kWstIicaUSn AwP pwiksqwn qy pwiksqwn dI AsMblI ivc bYTky mqy qy dsq^q kIqy, aunHW lokW nUM qusI cIP jsits vI bxwieAw Aqy aunHW ivcoN 17 ihMdU sn ijnHW ny ies aupr dsq^q kIqy Aqy pwiksqwn nUM mMjUr kIqw[ aunHW ivcoN ie`k vI is`K nhIN ijs ny aus aupr dsqKq kIqy hox[ ieh quhwfw dyS pRym hY[ jykr ieh dyS pRym dI pirBwSw hY qW swnUM ieh nW mnjUr hY Aqy ieh swnUM dyS pRym nzr nhIN AwauNdw[ mYN spSt kr dyxw cwhMudw hW ik A`j pMjwb ivc iesy mu`dy dI lVweI hY qW iPr AsIN quhwfy nwl cl vI nhIN skdy[ ieh quhwnUM sp`St krnw

Page 64: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 64

hovygw ik qusIN swfy bwry kI socdy ho, qusIN pMjwb bwry kI socdy ho, Aqy Awp is`KW bwry kI socdy ho[

ienHW SbdW nwl AKIr iv`c mYN ies hwaUs nUM dubwrw bynqI krdw hW ik jykr Awp pMjwb dw Brosw ij`qxw cwhMudy ho qW AmlI Drwql qy d`so ik qusIN pMjwb nUM kI dyx jw rhy ho ? DMnvwd[

(*not- bwr-bwr sBw ‘c sihXog mMgx dy bwvjUd vI AkwlI dl mwn dIAW iesqRI mYNbrW qy hor mYNbrW ny ienHW mu`idAw qyN hmwieq nhIN kIqI [ikauN?)

Page 65: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 65

  

LOK SABHA DEBATES    

PUBLISHED BY LOK SABHA SECRETARIAT 

NEW DELHI    

Speech No. 7    

( Vol. XIII contains Non. 1 to 10 )    

COLUMNS  281‐282     

[ No. Vise References as per record  ]  

Page 66: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 66

5-10-90 nUM id`qw igAw BwSx-7

sMivDwnk qOr qy Bwrq Drm inrp`K nhIN hY kI auh swry iPrkwpRsq hn jo bhu igxqI smwj dy

muqwbk Awpxy Awp nUM nhIN Fwl skdy ? bwbrI msizd dw h`l rwStRI pirpyK ivc kro

Dwrimk svwrQw rwhIN nhIN

isrdwr AiqMdr pwl isMG (pitAwlw) : spIkr swihb ieh bhuq hI gMBIr Aqy nwzuk ivSw hY[ mYN sBw dw ijAwdw vkq nhIN lvWgw, sBw dy ivcwr ADIn Aqy rwStr dy leI ivcwr Xog isrP cwr mu`dy auTwauxw cwhMudw hW : pihlW, ies dyS iv`c Drm inr`pKqw dI g`l kIqI jWdI hY, dUjw, ies dyS iv`c iPrkw pRsqI dI g`l kIqI jWdI hY, qIjy ies dyS c myn stRIm, mu`K Dwrw dI g`l kIqI jWdI hY[ pihlW AsIN ienHW iqMnW iviSAW qy Awpxy-Awpxy ivcwr sp`St krIey[ kI sivMDwn Drm inrp`K hY? mYN mwnXog pRDwn mMqrI jI nUM ieh bnyqI krWgw ik auh gMBIrqw nwl ies ivSy nUM lYx[ ijs vyly Drm inrp`Kqw dI g`l ies dyS iv`c kIqI jWdI hY qW aus vyly swnUM iDAwn iv`c r`Kxw cwhIdw hY ik ijs vyly swfy sMivDwn bnwaux vwilAW ny ies dyS leI Awpxw sMivDwn bxwieAw, aus vyly aunHW ny Bwrq vrS dy nwau nwl “sYkulr” Sbd iesqymwl nhIN kIqw sI[ mYN quhwfy qoN ieh pu`Cxw cwhMudw hW Aqy ieh sp`StIkrn vI cwhMudw hW ik ies Sbd nUM sMivDwn qrmIm krky, sMivDwn iv`c Swiml kr dyx nwl sMivDwn dw FWcw sYkulr ho jWdw hY? DrmØ inrp`K ho jWdw hY ? jykr nhIN qW iPr Drm Øinrp`Kqw dw Sbd sMivDwn iv`c Swml krnw ik`QoN q`k TIk hY ? ijs dI qW hwly q`k koeI pirBwSw hI nhIN bxweI geI[ pihlW ies Sbd nUM pirBwiSq kro[ AsIN (EdoN qk ) Drm inrp`K nhIN hW (jd qk ik) ikauNik AsIN bhuigxqI kbIly dy AnukUl swibq nhIN hMudy Aqy auh sB kuJ Drm inrp`K hY jo bhu igxqI smwj dy muqwbk bx jWdw hY, Fl jWdw hY jW mMzUr hMudw hY[ jykr ieho Drm inrp`Kqw dI pirBwSw hY qW ieh pirBwSw sMivDwn dy muqwibk ikvyN hY ? dyS iv`c iPrkqpRsqI nUM pRiBisq kro : iPrkwpRsqI dI pirBwSw kro, iPrkw pRsq kOx hY ? jykr pMjwb ivc koeI g`l kIqI jWdI hY qW pMjwb dw is`K iPrkwpRsq ho jWdw hY, Aqy ijs vyly a`uQy pMjwb ivc dUsrw

Page 67: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 67

qbkw AwpxIAW fWgW qy isgrt bMn ky jykr nwArw lgwauNdw hY ik : “k`C, kVw Aqy ikrpwn, Byj idAWgy pwiksqwn” aus vyly auh dyS Bgq hMudw hY Aqy is`K iPrkwpRsq hMudw hY qW ikRpw krky iPrkwpRsqI dI pirBwSw vI inXq kro[ kI auh swry iPrkwpRsq hn jo bhu igxqI smwj dy muqwbk Awpxy Awp nUM nhIN Fwl skdy ?

(dKl AMdwzI) sBwpqI jI, mYN isrP iqMn mu`dy r`Kx jw irhw hW, quhwfw izAwdw

v`kq nhIN lvWgw[ (dKl AMdwzI) kI iPrkwpRsqI pirBwiSq kIqI jwvygI jd q`k iPrkwpRsqI nUM

pirBwSq nhIN kIqw jWdw audoN q`k iksy qy iPrkwpRsq hox dw doS qusIN ikvyN lgw skdy ho ?

mu`K Dwrw : mynØstrIm dI g`l kIqI jWdI hY, AwiKr ies dyS ivc mu`KØDwrw dI pirBwSw kI hY? jo lok sMivDwn iv`c ivSvws zwihr krdy hn, qusIN aunHW nUM hI mu`K Dwrw ivc nhIN mMndy ho Aqy jo lok Drm nUM rwjnIqI vwsqy iesqymwl krdy hn, qusIN ausnUM mu`K Dwrw ivc mMndy ho ? jo lok r`Q Xwqrw k`Fdy hn auh lok mu`K Dwrw ivc hn Aqy jo lok iesdw ivroD krdy hn auh mu`K ØDwrw iv`c nhIN hn iPrkwpRsq hn, qW ieh iks qrHW dIAW pirBwSwvW hn, kYsw doglwpn hY, Aqy ikho ijhw do mMUhw isDWq hY ? iesnUM sp`St kro[

ikRpw krky BwrqvrS dI eykqw Aqy sdBwvnw leI Aqy BwrqvrS dI AKMfqw leI ienHW sB nUM BwrqIXqw dy AwDwr qy inXq kIqw jwvy, jd q`k qusIN ieh AwDwr inXq nhIN krdy dq q`k qusIN ies dyS nwl sMivDwn nwl Aqy BwrqIXqw dI Bwvnw nwl DoKw kr rhy ho[ mslw bwbrI msijd dw : mYN quhwnUM bynqI krWgw ik ij`QoN q`k bwbrI msijd dw svwl hY, jykr ies nUM h`l krnw hY qW ikauN nWh ausnUM AXoiDAw dy lokW leI C`f id`qw jwvy Aqy jykr nhIN qW bwbrI msijd nUM ies rwStr dw Dwrimk sQwn AYlwinAW jwvy Aqy ienHW dovy iPrikAw nUM ausdy nyVy-nyVy ie`k-ie`k Dwrimk sQwn bxwaux leI zmIn dy id`qI jwvy Aqy jy aunHW nUM mMzUr nhIN hY qW srkwr nUM Awp mMdr qy m`sijd bxw ky dyxI cwhIdI hY[ sMBlxw cwhIdw hY[

mYN quhwnUM ieh vI bynqI krWgw ik ijvyN ik ie`Qy mMg kIqI geI hY ik r`Q Xwqrw qy rok lweI jwvy Aqy (dKl AMdwjI) AfvwnI jI nUM igRPqwr kIqw jwvy (dKl AMdwzI) ikauNik iesdy ip`Cy rwjnIiqk pRyirq mu`dw hY[ mYN srkwr nUM bynqI krWgw ik AfvwnI swhb nUM igRPqwr krw ky aunHW nUM ihMdUAW dw lIfr nw bxw idau[ aunHW nUM c`lx idau, ij`QoN q`k

Page 68: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 68

jWdy hn, jwx idau, Aqy pUrI dI pUrI sMsd nUM cwhIdw hY ik 30 qwrIK nUM bwbrI msijd qy phuMc ky AwpxI eykqw ivKw ky ausnUM bcwvy[ DMnvwd[

Page 69: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 69

 

 LOK SABHA DEBATES 

  

PUBLISHED BY LOK SABHA SECRETARIAT 

NEW DELHI   

Speech No. 8   

( Vol. XIII contains No. 7 )   

COLUMNS 26‐27   

[ No. Vise References as per record  ]  

Page 70: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 70

imqI 4 jnvrI 1991 nUM id`qw BwSx-8

srkwr ieh vI GoiSq kry ik &Oj qurq hI bYrkW ivc vwps prqy isrdwr AiqMdr pwl isMG (pitAwlw) : spIkr swihb, pMjwb ivc pihlW qoN hI dyS dI 70 pRqISq bI. AYs. AYP. Aqy 55 pRqISq sI. Awr. pI. AYP., 60 hjwr pMjwb puls dy jvwnW qoN ielwvw qYnwq kIqIAW geIAw hn [ hux Bwrq srkwr ny &Oj dI vI fvIjn SihrIAW qy kwrvweI ihq Byj id`qI hY [ ieh dyS leI AiqAMq Gwqk kwrvweI hY ikauNkI pMjwb ivc hr iek cwr is`K nOjvwnW mgr iek ispwhI qYnwq hY [ ies qoN v`D hor Pors qYnwq krn dw pMjwb ivc ieh ArQ ilAw jwvygw ik pMjwb qy Bwrq srkwr vloN hmlwvr nIqI A^iqAwr kIqI geI hY Aqy pMjwb dy SihrIAW nUM dyS dw SihrI nhIN mMinAw jw irhw hY [ mYN ies sbMD ivc ies sBw dy jrIey nwl srkwr qoN ieh ASvwsn cwhuMdw hW ik SihrIAW aupr &Oj koeI vI kwrvweI nhIN krygI [ srkwr A`j hI ieh GoSxW kry[ srkwr ieh vI GoiSq kry ik &Oj qurq hI bYrkW ivc vwps Aw jwvygI[ Bwrq srkwr nUM ies ihq iek spStIkrn dy ky pMjwb dy SihrIAW dw Brosw ijqnW cwhIdw hY [ jIro Awvr ivc cu`ikAw igAw ivSw : isrdwr AiqMdr pwl isMG ( pitAwlw ) : spIkr swihb hyT ilKy ivSy nUM Agly h&qy dI kwrvweI ivc Swiml kIqw jwvy - 1, ihmwcl Aqy pMjwb dy hjwrW junIAr ieMjIinAr AwpxIAW mMgW nUM lY ky keI idnW qoN hVqwl qy hn Aqy ienW vloN jyl Bro AMdoln CyiVAw igAw hY [ ies qy ies sBw ivc ivcwr hoxW cwhIdw hY [

Page 71: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 71

   

 LOK SABHA DEBATES 

  

PUBLISHED BY LOK SABHA SECRETARIAT 

NEW DELHI   

Speech No. 9   

( Vol. XIV contains Non. 1 to 11 )   

COLUMNS  65‐70    

[ No. Vise References as per record  ]  

 

Page 72: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 72

imqI 12 mwrc 1991 nUM id`qw BwSx-9

pMjwb leI sMivDwn dw mu`Flw rUp hI nSt-BRSt kr id`qw igAw hY

mYN ies mMc qoN GoSq krnw cwhuMdw hW ik

bqOr is`K AsI AwpxI kOmIAqw nUM bcwauxW cwhMudy hW

s. AiqMdr pwl isMG (pitAwlw) ; spIkr swihb, mYN quhwfw DMnvwd krdw hW [ mYN bVy sMKyp ivc AwpxI g`l khWgW [ ik ieh mu`Fo hI gYr sMivDwink nhIN hY ik-pwrlImYNt ijhVI ik lokrwj dI r`iKAw leI bxI hY, ijhVI ik lokW dy rwj pRjwqMqr dI r`iKAw leI bxI hY, Aqy jo lokqMqr dI pRqIk hY ; ijhVI ik ies nUM fYmokRyitk rUp ivc sQwpq krdI hY; ausy pwrlImYNt ivc iek styt ivc 4 swl qoN A`gy 6 mhIny leI pwrlImYNtrI isstm nUM, cOxW dy AiDkwr nUM, Aqy lokqMqr nUM ^qm krn leI iek sMivDwn nUM bdlx dw ibl jW sMivDwn bdlx leI mqw pyS kIqw jwvy[ mYNnUM smJ ivc nhIN AwauNdw ik pMjwb dy mwmly ivc qusI pMjwb nUM ieho ijhw ivSyS drjw ikauN dy idMdy ho [ AsI cwhMudy hW ik pMjwb nUM ^ws drjw imly pr AsI ieh au`kw hI nhIN cwhMudy ik ijhVw ieh ^ws drjw qusI pMjwb nUM id`qw hY, ieh pMjwb nUM id`qw jwvy[ Agr qusI pMjwb nUM ieho hI ^ws drjw dyxW hY qW iPr qusI pMjwb dy lokW nUM ie`Qo ieSwry Byjdy ho ik quhwnUM Bwrq Awpxy nwl r`Kx leI iqAwr nhIN hY [ iesy leI jd pMjwb dy lokI ies g`l dI mMg krdy hn ik AsI Bwrq nwl rihxW nhIN cwhuMdy; qW mYnUM d`so ienW duhW ivco glq kOx hY[ mYN quhwnUM bwr-bwr slwh idMdw hW ik pMjwb ivc Aijhy sunyhy nw Bjo ijnW sunyhw krky au`Qo dy lok Aqy dunIAW Br dy auh lok ijnW dw jnqMqr qy Brosw hY, auh ieh mihsUs krn ik pMjwb nwl Bwrq ivc Algwv vwdI (Sepratist) ru`K ApxwieAw jWdw hY [ Algwv vwdI kwnUMn Apxwey jWdy hn [ pMjwb leI swry kwnUMn bdl id`qy gey hn [ pMjwb leI sMivDwn dI rUp ryKw hI bdl id`qI geI hY [ pMjwb leI sMivDwn dw mu`Flw rUp hI nSt BRSt kr id`qw igAw hY [mYN ieh vI pu`Cxw cwhMudw hW ik kI ieh sBw sMivDwn dy muF`ly AsUl, rUp Aqy DwrnwvW nUM nSt BRSt krn leI bxI hY ? kI AsI ie`Qy sMivDwn dy mu`Fly Asl rUp nUM nSt BRSt krn leI hI cux ky AwauNdy hW ? Agr ieho g`l hY qW iPr AsI sB qoN v`fy

Page 73: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 73

jnqMqr nUM ^qm krn vwly hI nhIN sgoN jnqMqr nUM kql krn vwly mMny jwvWgy [ mYN quhwnUM swirAW nUM AwqmW dI Awvwj muqwbk vot pwaux dI ApIl krdw hW [ mYN pu`CxW cwhMudw hW ik ijhVy hr roj jnqMqr dIAW g`lW krdy hn, jnqMqr dy nHwry mwrdy hn aunW dI AwqmW A`j ik`Qy geI hY ? auh sB pMjwb ivco jnqMqr KoHx leI ie`Qy iek mq ikauN ho jWdy hn ?? spIkr swihb, mYN ieh vI jwnxW cwhMudw hW ik; pRDwn mMqrI jI ie`Qy bYTy hn Aqy A`j pUrw hwaUs vI ie`Qy bYTw hY ; auh ieh sp`St krn ik pMjwb ivc pwrlImYNt dy ielYkSn hoxgy jW nhIN ? spIkr swihb, mYN ies dy nwl pRDwn mMqrI jI qoN pu`Cxw cwhMudw hW ik pRDwn mMqrI ipCly mhIny jdoN ihmwcl pRdys dI PyrI qy gey sn qW aunW vloN pMjwb dy AKbwrW ivc ieh CipAw sI ik ihmwcl pRdyS nUM ^ws drjw id`qw jwvygw [ Agr Aijhw hI drjw pMjwb mMgdw hY qW Algwv vwdI ikhw jWdw hY ! Agr ieho drjw ihmwcl pRdyS nUM id`qw jw skdw hY qW iPr pMjwb nUM ikauN nhIN id`qw jw skdw ? spIkr swihb, pMjwb ivc ies vkq imltrI rwj kr rhI hY [ imltrI isrP GMum hI nhIN rhI auh au`Qy hwkmI kr rhI hY [ huxy AMimRqsr ivc au`Qo dy krnl vloN 6 ikswnW nUM mwrn dI g`l swhmxy AweI hY [ idn idhwVy aunW nUM golIAW mwr ky mwirAw igAw qy iPr nklI mukwblw bnwaux dI koiSS kIqI geI [ au`Qy jdoN lokW qy cuxy hoey pRqIinDI gey qW ausy krnl nyN SryAwm KVy ho ky ikhw ik qusI ikswnW dI g`l krdy ho AsI qW quhwfI nsl qk ^qm kr idAWgy[ pMjwb dy gvrnr nUM jdoN kuJ pRqIinDI imlx gey qW aus ny ikhw ik qusI dwVIAW ikauN vDw rhy ho ? ijnHW dIAW dwVIAW vDIAW hoeIAW hn AsI qW aunW sBnW dIAW dwVIAW vI ktvw idAWgy !! Agr ieho njrIAw hY qW mYN ies mMc qoN GoSq krnw cwhuMdw hW ik bqOr is`K AsI AwpxI kOmIAqw nUM bcwauxW cwhMudy hW [ bqOr is`K AsI Awpxy Drm dI r`iKAw krnw cwhuMdy hW [ ieh nw ikhw jwvy ik AsI quhwfy nwl rhWgyN [Agr qusI swfy Drm dI riKAw nhIN kr skdy qW qusI swnUM ieh nw kho ik AsI quhwfy nwl hW [ AsI quhwfy nwl rihMdy hW qW Awpxy Drm dI r`iKAw dy nwl rihMdy hW [ Awpxy Drm dI AweIfYitfI dy nwl rhWgy nhIN qW AsI quhwfy nwl nhIN rhWgy [ myrI ieh g`l bVI hI sMjIdgI nwl lYx vwlI hY [ ieh g`l hr mnu`K dy, hr dyS dy SihrIAW dy lU kMfy KVy kr dyx vwlI hY [ qusI ienW g`lw qy gOr kro [ Agr qusI ienW g`lw qy gOr nhIN krogy qW ieh inSicq mMno ik pMjwb quhwfy nwl nhIN rhygw [ qusI qW pMjwb ivc sunyhy vI lgwqwr Aijhy hI Byj rhy ho[

Page 74: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 74

iknHI hI vwr pMjwb ivc irprYSn vDw id`qw igAw hY [ hr pwrtI mMg krdI hY ik pMjwb ivc hor ijAwdw Pors Byjo [ pMjwb POj dy hvwly kr idau[ is`Kw nUM ieh vI ikhw jWdw hY ik auh hmySw tybl qy Aw ky hwr jWdy hn [ g`l AijhI nhIN hY [mYN quhwnUM d`sxW cwhMudw hW ik is`K bVy Prw^ idl hn [ is`Kw nyN hwr ky kdy smJoqw nhIN kIqw [ Agr quhwfw njrIAW ieh hY ik qusI swfy qyN pihlW dbwA pw ky qy hrw ky smJoqw krogy qW XkIn mMno is`Kw dI qW ieh i&qrq hI nhIN hY [ is`K kdy vI hwr ky smJoqw nhIN krngy [ is`K hwr ky kdy smJoqw nhIN krdw Aqy nw hI auh hwr ky smJoqw krygw [ auh mrnw jwxdw hY [ auh Awpxy ieSt leI Awpxy inSwny leI mr jweygw [Agr hux auh smJoqw krygw qW audoN hI krygw ijs ivc ausdI &qih hovygI [ &qih dy nwl auh ienW &rwK idl ho jWdw hY tybl qy Awaux qoN bwd auh hr cIj dw iqAwg kr idMdw hY [ auh hwrdw nhIN hY; auh AwpxI &rw^ idlI nwl Awpxw iqAwg krdw hY [ AijhI Bwvnw nUM ieh kihxw ik ieh mUrKpx hY, mUrK cIj hY qW ieh mUrK cIz nhI hY [ Aqy hux mYN quhwnUM sp`St krnw cwhuMdw hW ik A`j ijhVI lIfriSp pMjwb ivc pYdw hoeI hY; Agr ies lIfriSp nUM ip`Cy D`kx leI pUrI pwrlImYNt iek mq hY ik aus nUM swhmxy nw Awaux id`qw jwvy qW auh lIfriSp tybl qy Aw ky &rwK idlI nhIN idKweygI[ AsI bhuq kuJ BoigAw hY [ AsI bhuq kuJ hMfwieAw hY [ AsI Awpxy vqn leI, AwpxI kOm leI hr kImq Adw krn leI iqAwr hW [ AsI mrWgy; Av`S-mrWgy[ pr hux ijs vkq AsI mrWgy aus vkq AsI ieh swbq kr ky mrWgy ik swnUM Bwrq Awpxy nwl nhIN r`KxW cwhMudw [ AsI ies leI mrn jw rhy hW [ AsI ies leI nhIN mrWgy ik ie`Qy ies jgHw ieh swbq krIey ik Bwrq swnUM Awpxy nwl r`K irhw hY ies leI AsI mr rhy hW [ mYN quhwnUM swirAw nUM A`j iPr slwh idAwgW ik qusI AwpxI AwqmW dI Awvwj nUM suxo, auTo qy pMjwb dy ies msly qy au`Qo dy lokW dI Awvwj dy nwl AwpxI Awvwz imlwauNdy hoey vot idE Aqy AwpxI rwey sp`St kro[

vjUd idvwngI vW aur cwrw hI kho ikAw hY; jhW Aklo iKrd kI eyk BI mwnI nhIN jwqI [

bVy A&sos dI g`l hY ik ies QW AsI iek`Ty huMdy hW sMivDwn dI mirAwdw dI r`iKAw vwsqy [ sMivDwn dI sur`iKAw leI [ jnqMqr dI r`iKAw leI [ pr ie`Qy ijhVI Akl dI g`l khI jWdI hY, smwj leI g`l khI jWdI hY, eykqw dI g`l khI jWdI hY,pr aus nUM koeI vI mMnx

Page 75: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 75

leI iqAwr nhIN hY[ kI AsI iesy leI ies hwaUs ivc iek`Ty huMdy hW ? mYN quhwfy ies swDn rwhI pMjwb dy lokW vloN ieh AYlwn krnw cwhMudw hW ik ::-

ien ibjlIE sy kih do, ik myrW AwiSAW qoN PUkw [ myry hoNsly ko PUko, myry Azm ko jlwE [ myrI ijMdgI XhI hY ik sBI ko &Yj phUMcy

is`KW dw inSwnW hY srbq dw Blw [ AsI Awpxy Bly leI nhIN lV rhy[

myrI ijMdgI XhI hY ik sBI ko &Yj phUMcy mYN icrwgy rih guzr hUM, muJy SONk sy jlwE [

Aqy mYN iesy dy nwl nwl quhwnUM bynqI krnw cwhMudw hW ik swVo swnUM ijnW swV skdy ho :

nmk iCVko, nmk iCVko mjw iesI myN Awqw hY [ ksm ly lo nhIN Awdq myry j^moN ko mrhm kI [

A`j pMjwb iesy hwlq ivc phuMc c`uikAw hY Aqy mYN quhwnUM slwh dyxI cwhMudw hW ik qusI jo bwr bwr AYlwn krdy ho ik pMjwb dy j^mW qy AsI ml`hm lwaux jw rhy hW qW Agr vwky hI pMjwb dy j^mW qy qusI ml`hm lwauxW cwhMudy ho; pMjwb dy lokw dI Avwz dy nwl AwpxI Avwz imlwauxW cwhMudy ho qW pRDwn mMqrI jI, iesy vkq, huxy hI pMjwb ivc cOxW krwaux dw AYlwn krn [ mYN prDwn mMqrI mhodY nUM vI ieh slwh idAwgW ik qusI jwdyN jwdNy AwpxI iemyj nUM hor auBwro, pUry Bwrq dI jMnqw quhwfy nwl AweygI [ Agr qusI pMjwb ivc jnqMqr sQwpq krnW cwhMudy ho qW mYN quhwfy mwiDAm rwhIN swry hI mwnXog mYNbrW nUM, swrIAW hI pwrtIAW nUM bynqI krnw cwhuMdw hW ik pMjwb dy lokW dI Avwz nUM suxo [ pMjwb ivc AsI Aijhy sunyhy nw ByjIey ik au`Qy nOjvwn hor izAwdw BVk au`Tx Aqy hor izAwdw kqlo gwrq krn [ A`j qusI jo mqw pws krn jw rhy ho auh iesy BwvnW dw pRqIk hY ik qusI kqlo gwrq nUM bVwvw dyx leI hI mqw ilAw rhy ho[ mYN Aw^rI g`l kihMdy hoey Awpxw BwSx ^qm krdw hW ik Agr ies rYjUlUSn dw ieho mqlb hY ik qusI pMjwb nUM Bwrq dw ih`sw nhIN mMnxW cwhuMdy qW mYN iPr quhwfy nwl hW [ Agr qusI pMjwb nUM Bwrq dw ih`sw nhIN mMnxW cwhuMdy ho qW iPr quhwfy nwl sB qoN pihlW mYN iqrMgw lyY ky lVnW cwhMudw hW[ qusI AYlwn kro, SryAwm AYlwn kro ik AsI pMjwb nUM Awpxy nwl nhIN r`KxW cwhMudy[ Agr qusI pMjwb nUM Awpxy nwl rKxw cwhMudy hoN qW ies rYjUlUSn nUM vwps lvo[ iesy smyN vwps lvo[ mYN vwpsI dI aumINd ivc hI ies hwaUs ivc bYTW hW [ hor Agr

Page 76: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 76

vwps nhIN lvogy qW pMjwb dy lokW vloN, pMjwb dy nOjvwnW vloN mYN vwkAwaUt krky jwvwgW [ AwpxW ivroD rijstrf krwauNdy hoey AMiqdr pwl isMG vwkAwaUt kr gey [ jd ik bwkI AkwlI mYNbrw ny Awpxw ivroD rijstrf nhIN krvwieAw [ (^qm) smW 1753

Page 77: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 77

gurmiq dI jugiq dy vrqwry dy &lsPy dw nWA hI hY

^wlsqwn

AiqMdr pwl isMG swbkw AYm.pI. vloN 15 nvMbr 2003 nUM ^wlsqwn: BUq,vrqmwn Aqy Biv`K ivSy qy,

bwbw m`Kx Swh lubwxW AwfItorIAm cMfIgV ivKy hoey sYmInwr ivc Awey fYlIgyts ivc piVHAw Aqy vMifAW igAw pypr [ ies pypr dIAW

kwpIAW Awpxy dsqKqW nwl rijstrf fwk rwhIN pMjwb dy sB AweI. ey. AYs. Aqy AweI. pI. AYs. APsrW qoN ielwvw sB isvl j`jW, fI.sI.,

AYs.AYs.pI., Aqy hr dl dy AYm.AYl.ey., AYm.pI., sB pwrtIAW dy pRDwnW Aqy

pMjwb dy sB rojwnW AKbwrW dy sMpwdkW Aqy gurmu`KI dy swry hI rswilAW nUM, Aqy

Bwrq dy ielYkSn kmISnr smyq Bwrq dIAW swrIAW rwStrI pwrtIAW nUM ies aupr Ku`lI bihs krn dy s`dy dy nwl pUrI ijMmyvwrI nwl ByijAw igAw

sI [

Page 78: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 78

gurmiq dI jugiq vrqwry dy &lsPy dw nWA hI hY ^wlsqwn AsloN mnu`K nyN jd smUhk qOr qy slIky nwl rihxw is`Kxw ArMiBAw qW aus nUM kuJ zwbqy, kuJ inXmW Aqy kuJ isDWqW dI loV aupjI[ iesy mnu`KI loV dI pUrqI vjoN nIqI nyN jnm ilAw [ ieho nIqI kUtnIqI q`k ApVI [ ijs loV dI hI pUrqI “rwj” ny kIqI [ ieh “rwj” hI bwd ivc eykw-kyNdirq AvsQw ivc phuMc ky “Arwj” Aqy “kurwj” bixAw [ ijs nyN mnu`K ivc vMfIAW pweIAW [ SwSk qy swæisq vrg bxy; ienw leI inXm bxy [ SwSkw dy AiDkwr Aqy pRjw dy AiDkwr nIXq kIqy gey [ jo bwd ivc mnu`KI AiDkwrW dw rUp Dwrn kr gey [ rwj qMqr qoN pRjwqMqr qk dw sPr vI mnu`K ny Awpxy leI iek AwdrS pRxwlI dI pRwpqI ihq hI qYA kIqw hY [ ieh dOV Aqy Koj lgwqwr ibnw Qkwn jwrI hY [ ies ihq mnu`K dI dOV dw Asl s`c ieh hY ik lokw v`loN AjmweIAW geIAw BWq-BWq dIAw rwj pRxwlIAw rwhIN, mnu`K dI Asl loV Aqy aus dI ies ihq Asl qRyh dI iqRpqI sMBv nhIN ho pweI hY [ ieh Btkx ies kdr imRg iqRSnw ivc bdl cu`kI hY ik mnu`K AwpxI Awqmk su`cqw ivcoN vgdy inrml JrinAw qoN hI vWJw rih irhw hY [ “rwj krygw ^wlsw” dw sMklp mnu`K dI iesy Btkx qoN bcwA dw sp`St Aqy Krw ivauhwrk au`qr hY [ ijs dI rwjnIqk ivcwr Dwrw dI ivDwnk bxqr “^wlsqwn” hY [ ^wlsweI ivcwrDwrw ivc “rwj krygw ^wlsw” dw rwjnIqk mnorQ sp`St, kilAwxkwrI Aqy auswrU isAwsI ivcwrDwrw dw pRgtwvw hY[ ies smu`cy isAwsI isDWq dI ivEhwrkqw nUM Awqmswq krn dI auqnI hI loV hY ijqnI ik ies dI ivEhwrk kwrj pRxwlI dy idsh`dy idRStwaux dI AihmIAq hY [ iPlhwl lokweI nUM ieh spSt nhIN hY ik ^wlsy dw rwj ikho ijhw hovygw Aqy aus dI kI pRxwlI hovygI jw kih lvo ik aus dw suBwA kI hovygw [ iehI kwrn hY ik jdoN vI ^wlsqwn dI g`l kIqI jWdI hY qW ^ws qor qy BwrqI smwj ivc pihlW qoN hI im`QI iek dUSq soc muV-muV qWfv krn l`g pYNdI hY [ ieMj ieh smwj Asl pirpyK ivc ^wlsy nUM smJx qy Apnwaux qoN AsmrQ ho jWdw hY[ ies ivc glqI duhW dI hI hY; pMQ ^wlsy dy bu`DIjIivAW dI vI jo ^wlsy dy sMklp nUM smJw nhIN sky Aqy BwrqI smwj dI vI jo ik shI pirpyK ivc smJxw hI nhIN cwhuMdw[ ieh siQqI ‘mY nw mwnUM’ vwlI hY ijs ivcoN inklx ivc hI dyS dw kilAwx sMBv hY [ ^wlsqwn dI sMpUrn ivAwiKAw nUM smJx leI ^wlsy dy sMpUrn pswry nUM smJxw AwvSk hY[ ies pswry dw AwrMB is`KI qoN huMdw hY[

Page 79: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 79

is`K kOx hY ? : Akwl dy hukm nUM rjw dI sihjqw nwl jo Awpxy in`q dy jIvn ivc Dwrn kr lYNdw hY, auh is`K hY [ gurbwxI dw ieho isDWq hY [ Aijhy is`K dy jIvn Aqy Awcrx ivcoN su`qy is`D Aqy Awp muhwry hI mihkdI gurmiq hI is`KI hY [ kyswDwrI hoxW ies dw AnuSwSn Aqy pRxwey jwx dy nwl hI nwl “hukm” nUM mMn ley jwx dI pihlI pOVI hY [ isMG : KMfy-bwty dI pwhul rwhIN ijs nyN Akwl dy hukm nUM rjw dI sihjqw nwl Awpxy in`q dy jIvn ivc Dwrn krky gurmiq pRQwey Awpxy jIvn nUM smripq kr id`qw hY [ hryk Kyqr Aqy p`K ivc, bRihmMf ivc Akwl dI s`qw dI bhwlI krn ihq Awpxw Awp gurU nUM Arpx kr id`qw hY, auh isMG hY [ ijs dI smUhk pihcwx ^wlsw hY[ pMQ : gurmiq dI pRBUqw-sMpn rwj s`qw Aqy pRxwlI dI bhwlI, AgvweI, riKAw Aqy ingrwnI dw auh Awid sRoq dw “sMG’ ijs qy bRihmMf ivc Akwl dI sMpRBU s`qw dI bhwlI dI, gurAweI dI jugiq dI juMmyvwrI Awied hY [ iesy ny hI Awpxy Awp ivc ivAwpq gurAweI dI rUh nwl gRMQ dI joiq nUM AwpxI jugiq nwl bRihmMf ivc bKyrnw hY[ ^wlsw pMQ dI iesy “sMGI’ SkqI Aqy inScy dy vrqwry dw hI nwauN pMQ hY[ pMQ, iksy vI BUgoilk h`dbMdI dw jW iksy vI dyS kwl dI h`d dw b`Jw nhI hY [ ies dw pswrw bRihmMfI hY [ ieh Awkwl dy hukm dw b`Jw hY[ pMQ “inrBau’ Aqy “inrvYr’ hY [ ies dw inScw “srbq dw Blw’ hY[ ies dw inSwnw “nwnk nwm cVdI klw’ ivc hY [ ies dw AwSw ^wlsweI rwj pRxwlI-^wlsqwn- dI ivAwpkqw dy vrqwry ivc hY [ ies sMpUrn isAwsI ivcwrDwrw dI Awqmw qk phuMcx leI ieh lwjmI hY ik pihlw ieh smJ ilAw jwvy ik ieh koeI rUVIvwdI jw k`tVpMQIAw dI isAwsI ivAwiKAw dy dyS kwl dI buinAwd nhI hY [ AsloN “rwj krygw ^wlsw” dI sMklpDwrI rwjsI qy pRSwskI pRxwlI ^wlsqwn nwl k`tVpMQI Aqy rUVIvwdI smudwey dw hmySw leI srb nwS huMdw hY[ qRwsdI ieh hY ik jd ihMdusqwnI smwj ivc ies dI g`l kIqI jwdI hY qw ieh smwj AwpxIAw pihlw qoN p`kweIAW glq Dwrnwvw nUM C`f nhI pwauNdw hY [ ijs krky auh Awpxy hI KVy kIqy Aijhy BUq dy ^O& dy pRCwvyN ivc hI ivcrdw rihMdw hY jo hY hI nhIN [ jo ik aus nUM Awpxy lwhy ivc nhIN idKdw hY [ AijhI soc iek Aijhy ikrdwr nUM jnm dy cukI hY jo fwiex bx Awpxy hI jvwn ho cu`ky mwnvI kilAwxkwrI mnu`K Aqy mnu`KqwvwdI pRxwlI nUM Kw jwx dI AsPl koiSS krdI njr AwauNdI hY[ mnu`K dI rwj pRxwlI qoN kuJ Awid cwhqwN hn [ ijnW ivcoN SRomxI cwhq mnu`K dI mnu`KI komlqw, kudrqI vwqwvrx dI Awid sv`Cqw, mwnv kilAwxkwrI srb p`KI smwjk ivvsQw Aqy mwnvI sMpRBUqw

Page 80: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 80

(swvrYintI) dI s`qw nUM kwiem krnw hI irhw hY [ AMqr Awqmw dI jwgRqI leI mnu`K nUM srv-au`c mMn ky mnu`Kqw nUM hr p`Dr qy Aqy hr sMsQw qy AsQwipq krnw hI suc`jw rwj pRbMD ho skdw hY [ mnu`KI loVW dI srbp`KI pUrqI krnw Aqy ivvsQw dy bMdobsq ihq su`cw pRbMDkI inzwm dyxw hI rwjnIqI dw sMklp hY [ jo ik isRstI nUM “^wlsy” qoN hwsl hMudw hY[ ieMj “rwj krygw ^wlsw” dI sMklpI pRxwlI ^wlsqwn dI Awqmk joiq ivcoN puMgrdI rwj ivvsQw qoN ArQ iksy iek ^ws Drm nUM mMnx vwilAw ivcoN aunW dy k`tVpMQIAw dI Cqr CwieAw hyT Awauxw nhI hY[ sgoN ieh qw ienW qoN mukq ho ky, mnu`Kqw leI su`cI rwj ivvsQw nUM bRihmMfI p`Dr qy “inrBY” ho ky Apnwauxw hY [ isRstI dy iksy vI kony ivc vsdw mnu`K AwpxI su`cqw dI bhwlI leI Awpxy ivSvwS ivc ivcrdy hoey hI, ies dy su`cy in`G nUM mwxdy hoey, Awpxy Biv`K nUM inrDwirq kr auswrU bxw skdw hY [ TIk auNvyN hI ijvyN mnu`K pUMjIvwdI, smwjvwdI, swmvwdI qrIkykwr nwl Awpxy Awp nUM au`jl krn ihq inSPl koiSSw ivc l`gw hY [ rwj dy ies “^wlsweI” &lsPy qoN aus nUM hWdrU Aqy auswrU phuMc dI ivauhwrk kwrjivDI hwsl huMdI hY [ ijs dI ik A`j isRstI nUM pihlw nwloN ikqy v`D loV hY [ ^wlsqwn dw gurmiq pirpyK ivc BwvwrQ ieho hY [ rwj dy sMklp qoN mnu`K dIAw prmuK loVW aus dy Awpxy smwjk Aqy rwj pRbMD, ArQ pRbMD, AwpsI Aqy horW nwl aus dy sbMD, pRbMDkI inzwm Aqy aus dI srbp`KI sur``iKAq sMBwl qoN hI hY [ ies qoN bwd ieho hI pRbMD mnu`K isRstI ivc v`sdy smUhW pRqI r`Kdw qy cwhuMdw hY[ ijs ivcoN hI AMqr rwStrI smudwey Aqy BrwqrI BwE nyN jnm ilAw hY [ ijs ihq hI mnu`K, mnu`Kqw pRqI inrp`K Aqy iekswr su`cI pRxwlI dI Bwl ivc ivcrdw “eyk ipqw eyks ky hm bwrk” dI inpuMnqw nUM hwsl krn leI qVp irhw hY [ ieh dOV aus dI mMizl qk q`d hI ApV skdI hY jd mnu`K nUM koeI AijhI jIvn jwc dw PlsPw imly jo smu`cI isRstI nUM “iek jwey” dy BrwqrI BwE ivc ieksur kr iek dUjy leI qor sky [ mwnvqw dI ieh inrp`K pRMqU inpuMn pihcwx ^wlsweI pRxwlI qoN imldI hY [ ijs dy rwj dw vrqwrw swnUM pRqIb`D krdw hY - qyry Gr sdw sdw inAwauN pRqI [ 17 vIN sdI qk dw is`K ieiqhws gurU kwl ivc “isK gurU, gurU isK hY” qoN lY ky “gur cylw” dI prMprw qy ApV ky; gurU pMQ-gRMQ ivc Aw ky smoihq ho jWdw hY[ ieh prMprw lokW ivc Aimt ivSvwS nUM prgtwauNdI hoeI lok ivSvwS dI AgvweI dy guxW Aqy kudrq p`KI smrpx dy nvyN isDWq GVdI hY [ ieMj is`K, ^wlsw sj jWdw hY [ ies nvyN bxyN smwj ^wlsw dI pRbMDkI bxqr pRc`lq duinAwvI bxqrW Aqy

Page 81: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 81

pRbMD qoN mu`Fo hI A`frI Aqy ivl`Kx bx ky swhmxy AwauNdI hY [ ies dy srbp`KI smwjk inzwm ivclw kyNdrI Durw “sMpRBU” ArQwq r`b v`loN hI srbs`qw DwrI mnu`K dI isrjnw nUM svIkwrdy hoey, ies dI mUl rUp ivc r`iKAk pRxwlI nUM ivksq krnw hY [ iesy leI hI jugiq rUp ivc ^wlsw-pMQ gurU dI pdvI nUM hwsl krdw hY [ ies dI joiq gRMQ ivc ivAwpq hY [ ijs dw sp`St ArQ hY ik ies pws Akwl dI AMqm pirBwSw “gurU gRMQ” swihb dy rUp ivc ivdmwn hY ijs qoN AgvweI lY ky iesny AwpxI jIvn pdvI dy inrMqr kwiem rihx vwly ivkws nUM inrDwrq krnw hY [ jIvn pdvI dy ies ivkws ihq loVINdy swDn Aqy isDWq lok BlweI leI iesny pRbMDkI pRxwlI dy ivkws ihq ^ud inrDwirq Aqy ivksq krny hn [ ies dw sRoq vI gurmiq hY Aqy AgvweI vI gurmiq qoN hI lYxI hY[ ijnHW dw AMqm inrDwrn pMQ nyN krnw hY[ ijs pws vI “gurU gRMQ’’ swihb qoN bwhr jwx dI koeI vI guMjwieS nhI hY [ iesy mu`FlI ivl`Kxqw krky hI ^wlsweI lokrwj dI AfrI pihcwn auBrdI hY [ ieMj ^wlsqwn kudrqI sRoqW dI hmySw kwiem r`Kx dI grMtI nwl mnu`Kqw ihq iek inrMqr ivkws dI kwrjivDI Aqy kwrjpRxwlI prdwn krdw hY [ ijs dw Durw gurmiq ivc hY [ iesy AfrI pihcwx dI ivl`Kxqw dI Dujw bMdw isMG bhwdr cu`k ky &qih hwsl krdw hY [ plyTy rwj s`qw dy SuD rUp ivc is`K rwj dI slqnq rwhI; rwj dy ^wslqwnI FWcy dy idsh`idAw rwhIN rwj dy pRbMDkI FWcy Aqy pRbMDkI pRxwlI dw Awgwz huMdw hY[ ijs sdkw 18 vI sdI AwpxI AMgVweI lYNdI hoeI irSmw nUM ^wlsweI slqnq dy drSn krvw; ^lkq nUM rOSn kr suqMqrqw dI hwxn bxw ky Azwd rihxw Aqy Awzwd hoxw isKw jWdI hY [ ijs dI AgvweI ^wlsy nUM jwpu swihb dy ies isDWq qoN imldI hY - Ajwq hY ] Ajwd hY ] ^wlsweI lokrwj dunIAw dI pihlIN lok kRWqI rwhIN prvwny gey lok-smrwt bMdw isMG bhwdr rwhIN rwj krygw ^wlsw dw Asl vrqwrw AwpxI pihlI pYV dI Cwp ies DrqI qy C`fdw hY [ ieMj ^wlsqwn dI rwjpRxwlI dI bxqr dw AwrMB huMdw hY[ ies pYV dy Agly pVwA Aqy ivkws leI Shwdqw dw iek lwswnI ieiqhws isMG sUrimAw dIAw h`fw dI klm bxw ky; kwl, vkq dI ihk qy ^wlsy dy lhU ivcoN foky lY lY ky il`Kdw hY [ mnu`K nUM AsloN suqMqrqw dyx vwly Aqy sMpRBU bnwaux vwly rwj dy vrqwry ihq ieMj lok ieiqhws lokw vloN Awpy hI; kdy nv jMmy bwl dy jMbUr nwl k`Fy idl dI qVPVwht qy iliKAw jWdw hY qy kdy qwrU isMG dI rMbI nwl lwhI KopV dy iek iek bySkImqI, jwn qoN vI ipAwry kysw dIAW mKmlI julPw qy iliKAw jWdw hY [ lok krWqI dw ieh

Page 82: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 82

ieiqhws lok zbwn qy s`c Aqy prq`K vrqwry dI Aimt Cwp rwhIN su`qy is`D hI A`Krw dI Cwp ivc idl-idmwg qy aukrdw hoieAw mOq nwl ^wlsy dI AwSkI dI vPw dI gvwhI Br jWdw hY [ mnu`KqwvwdI Aqy “srbq dy Bly” dy sMklpI dySkwl rUpI ieh ieiqhws Aqy rwj dy isDWq klm qy isAwhI nwl nhI ilKy jWdy [ ieh rwj krn ihq ieiqhws Aqy isDWq Shwdqw dI Aimt Cwp rwhIN lokw dy idl E idmwg auqy Aqy nslW dI prMprw qy aukyry jWdy hn [ lokw dI slqnq ihq Aqy mnu`K nUM sMpRBUqw dyx ihq isvw pMjwb dI DrqI qoN; dunIAw ivc ikqy vI lok nwiekW dI AijhI slqnq ny rwj s`qw dI A`frI pihcwx dI sMpUrnqw hwisl nhIN kIqI hY [ ^wlsqwn dw ieh hI lwswnI Aqy suinhrI ivrsw hY [ ieMj BwrqI aupmhWdIp dI DrqI qoN pYdw hoeI rwj dI nIqI Aqy pRxwlI dI ieh ^wlsqwn ieko iek vwrs ivcwrDwrw hY jo ieQoN dy lokW ny Awp Awpxy leI AwpxI prMprw ivcoN ivksq kr ApxweI hY [ bwkI sB bwhroN AweIAw, ivdySI hn [ ie`QoN dy DrqI pu`qrW “is`KW” vloN AwpxI ies moilkqw nUM bcweI r`Kx Aqy ApxweI r`Kx leI iek lMmyN ShwdqW dy ieiqhws nUM jIvMq kIqw hY [ ijs qoN mukirAw nhIN jw skdw [ ies smyN dOrwn ^wlsw pMQ jlwvqnI ivc ivcrdw hoieAw vI sMgq, pMgq, lMgr, rihq, gurbwxI Aqy q^q-hukm nUM hmySw Awpxy nwl r`Kdw hY [ sp`St hY lokrwj dI bhwlI ihq ^wlsw Awpxw Drm Aqy AwpxI Kud dI sMpRBUqw nhIN gvwauNdw; sgoN ies dI AxK Aqy mirAwdw dI bhwlI leI AwpxI ijMd jwn vwr jWdw hY [ jd ik smkwlI smwj dy hor AMg ies p`Ko AsPl swbq huMdy hn Aqy auh AwpxI hoNd nUM sihjy hI gvw jWdy hn [ ieMj ^wlsy vloN nvIAw GwVqW GVIAW jWdIAw hn [ iek dUjy ivc smoey gurU-pMQ, q^q-hukm, pMcwieqI pRxwlI-rwj ivvsQw ieMj jlwvqnI ivc vI Awpxy AiDkwrw dI; h`kW-isDWqw dI suqMqr-ibbyk nwl inrBau ho ky BrpUr vrqoN krdI hY [ ^wlsweI ivvsQw ivc lokweI jo pMQk AgvweI ivc hY AwpxI gurqw Aqy AwpxI pRBU-sMpnqw leI lwswnI ikrdwr isrjdI hY [ kdy bGyl isMG dI suGV AgvweI lok Awp cuxdy hn qy kdy nvwbI pMcwieqI ivvsQw dI Aqy lok s`qw dI crn CUh dI ADIngI nwl kpUr isMG vrgw jWbwj lok nwiek gRihx krdw hY [ ijs dI kI dunIAw Br dy lok ieiqhws ivc Aqy lokqMqr ivc ikDry koeI imswl nhI imldI [ ieh icMnH mwqr ieSwry hI ^wlsweI rwj s`qw dI pRxwlI ^wlsqwn dy ADwr QMm hn[ AsloN iesy ivc hI lok rwj dI ^wlsweI qMqr dI ivAwiKAw dw grB kyNdr hY [ ijs ivcoN hI rwj s`qw dI ivvsQw dw sroq puMgrdw hY [

Page 83: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 83

hvw ivc auCwlIAW jWdIAw qy iPr briCAw Aqy nyijAw dI cuMJ qy bOcIAw jWdIAw ^wlsy dIAw du`D cuMgdIAw bwl dyhw jdoN Awpxy kysrI lhU dIAw Puhwrw nwl DrqI qy Aw ky ifgdIAW hn qW iek pwsy isMGw dIAw mWvw “qyrw Bwxw mITw lwgy ...” dy soihly gw ky AwpxI ku`K qy du`D rwhI suqMqrqw ivc ijaux dy mnu`Kqw dy Awid AiDkwr leI gulwm ho cuky mnu`K dI mwniskqw nUM is`KI vyg rwhI isMjdIAw hn [ dUjy pwsy gulwm ho cu`kI ihMdUvwdI bRwhmxI Aqy Awm ihMdUsqwnI mwniskqw ^wlsy nUM 80 -80 sony dIAW mohrw bdly, cux cux ky hkUmq rwhIN ShId krvwauNdI rhI hY[ ^wlsw mnu`Kqw leI ieMj iSkwr bxdw hoieAw vI AwlmI mnu`KI AwzwdI, suqMqrqw, BrwqrI Bwv, sWJIvwlqw Aqy srbq dy Bly ihq sMpRBUqw dy dr qy 20 vI sdI ivc Awx KVdw hY [ ^wlsw lgwqwr AwpxI mMizl dI pRwpqI leI Awpxw sB kuJ inCwvr krdw Aw irhw hY [ ieh srbMs dwn mn`uK dI sMpRBU hoNd, aus ivclI su`cI mwniskqw Aqy Akwl purK dI rjw ivc ivcrx vwly Aqy hukm nUM mMnx vwly dyS kwl dI bhwlI leI hI hY [ ijs dyS kwl ivc ^wlsw; ivvsQw dI AijhI AsQwpqI krnw loVdw hY ijs ivc “sBY swJIvwl sdwien qUM iksY n idsih bwhrw ijau”9 dy AsUl nUM prvwn krvwieAw jwvy [ “eyko BweI imqu ieku ieko mwq ipqw”10 “eyku ipqw eyks ky hm bwirk qUM myrw gur hweI”11 dI buinAwdI ivauhwrkqw rwhIN DrqI nUM Aijhw suhwvxw bxw id`qw jwvy ik ij`QoN ik “nwnk nwm cVdI klw qyry BwxyN srbq dw Blw”12 dI rwj s`qw AsQwpq kr lwgU kIqI jw sky [ ies rwj s`qw dw hkIkI vrqwrw rwj Aqy dyS kwl dI ^wlsweI ivvhwrk pRxwlI nwl hI hY [ ijvyN ik pMUjI vwdI jw swmvwdI AQvw smwjvwdI jw &Yfrl FWcy rwhI rwj dy pRbMDkI inzwm dI klpnw nUM swkwr kIqw jWdw hY TIk ieMj hI “^wlsqwn” ^wlsy dI AwpxI iek rwjsI pRbMDkI pRxwlI dI sMpUrn ivAwiKAw hY [ ijs leI ieh AwvSk nhI ik ieh isrP qy isrP is`Kw leI hI hY [ ies nUM dunIAw Br ivc ikqy vI mnu`Kqw dy Bly Aqy aus dI brwbrI, BrwqrI Bwv ivc sihj Aqy sWJIvwlqw dy nwl-nwl sMqo^ Aqy SwqI leI; mnu`KI brwbrqw-suqMqrqw ihq ApnweI jw skdI hY [ ikauNkI ies dI buinAwd hI smwn h`kW-ihqW Aqy AwdrSW vwlw BweIcwrw AsQwpq krnw hY [ mnu`K Aqy mnu`K ivckwr iek Aijhw brwdrwnw irSqw

9 gurU gRMQ swihb AMk 97 10 gurU gRMQ swihb AMk 45 11 gurU gRMQ swihb AMk 611 12 is`K Ardws Cwpk SRO.gu.pR.k.

Page 84: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 84

GVnw ijs dI ik buinAwd hI inrBau Aqy inrvYr qy itkI hY[ AijhI rwj ivvsQw dI ^wlsweI inkwSI hY “hlymI rwj” ivvsQw [ iesy srb kilAwxkwrI ivvsQw dw sMiKpq Bwv hY ““srkwr ey ^wlsw jw ^wlsw - rwj [ ^wlsy dy Aijhy sMGI rUp dw vrqwrw hI rwj krygw ^wlsw hY dy AwSy ivcoN ^wlsqwn dy ivcwrDwrk AwdrSI rwj dI bxqr ivc swhmxy Awaux leI locdw hY [ ijs dw injwm Aqy ArQcwrw “Gwl Kwie ikC hQhu dyih nwnk rwh pCwxY sih”13 qy ADwrq hY [ iesy leI hI mhwrwjw rxjIq isMG dI AgvweI ivc is`Kw ny mugl kwlIn pMjwb aupr Awpxw kysrI prcm lihrw id`qw [ ieMj pMjwb sMpUrn qOr qy is`Kw dy kbjy Aqy rwj ADIn ho jWdw hY [ iek is`K smrwt dw ieMj audY hMudw hY ijs dI slqnq ivc irAwieAw KuS byKOP ivcrdI hY [ ieMj mhwrwjw rxjIq isMG Bwrq dw mUl vsnIk huMdy hoey auh AwKrI BwrqI smrwt hY ijs dw rwj Aqy dyS kwl AMgryz hwkm fogirAW Aqy bRihmxW dI g`dwrI krky Awpxy pRbMDkI inzwm ivc Swml krn ivc kwmXwb huMdy hn [ ihMdUqv vwdI soc dI AijhI iGrxq g`dwrI krky hI A`j Bwrq ivc ivdySI mugl smrwt nUM dyS dw AwKrI smrwt svIkwr krn nUM qw iqAwr hY pr aus is`K smrwt nUM nhIN ijhVW ik AwpxI srkwr hI ‘srkwry-^wlsw’ dy nwmkrn nwl clwauNdw irhw hY [ ijs qoN Brm pYdw krn vwlI ibmwr ihMduqvw dI AlMbrdwr mwniskqw dw Asl inScw su`qy is`D hI prgt huMdw hY [ iesy ibmwrI dy iktwxU hI ^lkq nUM gurmiq dI srb kilAwxkwrI pRxwlI ^wlsqwn nUM g`l lwaux qoN frwauNdy’ DmkwauNdy hn [ Asl ivc BwrqI aupmhwdIp ivc ivdySI rwjsI Aqy smwjI gulwmI qoN suqMqrqw hwisl krn dw bRwhmxwd, Sbd dy KMfy rwhIN, Akwl dI s`qw ivc Awaux ihq gurU nwnk swihb krdy hn [ ies qoN pihlw ivlwisqw dy grk ivc mdhoS smwj AwpxI hoNd nUM gvw c`ukw sI [ mnu`K, mnu`K hMudw hoieAw vI mnu`K nhI sI irhw [ qW hI bRwhmx dUjy mnu`K dy kMn ivc SISw Brn dw dMB krdw sI Aqy mugl bRwhmx dy mUMh ivc Qu`kx dw h`k vjwauNdw sI [ AjokI smwjk Aqy rwjsI bxqr ivcoN gurU nwnk - gurU goibMd isMG mnu`K nUM k`F ky rwj krygw ^wlsw dI au~cI Aqy s`ucI AvsQw qk lY ky AwauNdy hn [ ^wlsweI slqnq dI srb s`qw DwrI rwj s`qw dI bhwlI ihq hI dsm pwqSwh bwbw bMdw isMG jI nUM Awpxy B`Qy ivcoN pMj qIr, rxjIq ngwrw, qyg Aqy pMj isMGw dw QwpVw b^iSæs kr pMjwb v`l nUM qordy hn [ ieh

13 gurU gRMQ swihb AMk 1245

Page 85: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 85

icMnH rwj s`qw Aqy ies ^wlsweI s`qw dI rwj pRxwlI, s`qw sRoq Aqy SkqI dy isDWq Aqy rwjsI Pls&y nUM sp`St rUp ivc smJwauNdy hn [ bwbw bMdw isMG bhwdr vloN pMjwb dI DrqI qy AsQwpq kIqy ^wlsy dy rwj dI rwjnIqk prMprw ^wlsy qoN iek ivksq Aqy suqMqr rwjnIqk pRxwlI nUM Apnwaux dI mMg krdI hY [ ies dI swriQkqw iesy ivc hI hY ik A`j pMQ ^wlsw AwpxI suqMqr rwjnIqk pRxwlI dw rol mwfl dunIAw ivc pyS kry Aqy aus dI ivauhwirkqw nUM globl pirpyK ivc prdriSq krn ihq ies cuxoqI qy Krw auqr ky idKwvy[ ies prMprw dI buinAwd 1710 ivc ^wlsy dI rwjDwnI lohgVH qoN swmMqvwdI rjvwVwSwhI dy hmySw leI ^wqmy qy DrI geI [ ieMj rwjsI q^q nUM pihlI vwr mwnv riKAk kMmw dy ikrdwr dw Aqy lok ihqw dy AlMbrdwr Aqy pihrydwr r`iKAk bxwieAw igAw [ mwnv ihqkwrI Aqy rwjsI SkqI dI ies ihq lok-ihqkwrI mnu`K-r`iKAk buinAwd dw suBwg lokw qk ^wlsy ny AwpxI slqnq rwhIN hI phuMcwieAw hY [ ijs dw pRcwr smu`cy ivSv iv`c krnw A`j swfw &rj bxdw hY [ ^wlsy dI ies slqnq dy dunIAw Br ivc lokkRWqI (ippl rYvUlUSn) nUM jnm id`qw hY [ ieMj Asl ivc sMn 1710 ivc s`qw dIAw swrIAw hI SkqIAw lokw dy h`Qw ivc dy (tRWsPr kr) id`qI jwdI hY [ srkwr-ey- ^wlsw rwhIN ieMj bMdw isMG bhwdr dI AgvweI ivc rwj mukt dw Aqy aus dy q^q dI s`qw dw hmySw leI lokw dy nWA ieMqkwl kr id`qw igAw hY [ ieMj ies qoN pihlW pUry ivSv ivc ikDry vI nhIN vwpirAw hY[ ^wlsy rwhIN ieMj ivSv dw pihlW lok rwj DrqI qy prgt huMdw hY [ izmINdwrI Aqy jgIrdwrI pRQw dw AMq kr id`qw jWdw hY [ bMDUvw mjdUrI dI pRQw dI kbr Kod ies nUM hmySw leI pMjwb dI DrqI ivcoN d&n kr id`qw igAw[ swry jmInI AiDkwr Asl vwhI krn vwilAw spurd kr id`qy gey [ hor Drmw dy G`t-igxqI Aqy bhu-igxqI lokw nUM ^wlsweI isDWqw Aqy &lsPy AMdr rwj s`qw ivc brwbrqw id`qI geI, Aqy POj ivc BrqI id`qI geI [ mzlUm dI hr p`KoN riKAk Aihlkwr (nOkrSwhI) Aqy lokW dI cwkr APsrSwhI dI pRQw dw Asl ivc AwrMB kIqw igAw [ A&srwN dI jmwq dw lok syvkw dy rUp ivc bdlxw iek krWqIkwrI iprq nUM jnm idMdw hY[ sMswr Br dIAW rwj ivvsQwvW ivc ieMj nOkrSwhI nUM SihrIAw dw syvwdwr bxwey jwx dw sMklp jnm lYNdw hY [ jwiq, brwdrI, goq Aqy kMm dw ivqkrw mu`Fo ^qm kIqw igAw [ ijs dI prq`K imswl hY is`Kw dy pihly rwj dw “gvrnr” iek mjHbI is`K s. bIr isMG nUM bxwieAw igAw [ inAW dw Asl isDWq “iensw&’

Page 86: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 86

sOKw Aqy qurMq lokwN q`k is`Dw pu`jdw kIqw igAw [ kysrI prcm dI pihlI rwj s`qw dy ieh Awid sqMB bx inqry hn [ iesy prMprw nyN is`KI rwjsI pRxwlI dI BUimkw Aqy ivAwiKAw dw AwrMB kIqw hY [ ij`QoN ^wlsweI isAwsI ivcwrDwrw dw cSmw KMfy dI SkqI nwl bRihmMf ivc ivl`Kx Aqy A`fry pMQk-rwjsI sMklp dw AMimRq vrqwrw krdw hY [ ieMj duinAw Br ivc rwj s`qw Aqy nOkrSwhI vloN lqwVI jWdI lokweI dy nwm qy isMGwsn dw ieMqkwl kr dyx vwly SRæomxI Aqy pihly mhw nwiek Aqy smrwt bwbw bMdw isMG bhwdr bx ky auBrdy hn [ dunIAw dw rwjnIqk ieiqhws Aqy aus dI suDwrvwdI pVcol ies dI gvwhI BrdI hY [ AwlmI AgvweI ihq s`qw dw sp`St isDWq ies ivcoN hI prgt huMdw hY [ jd ik is`K rwj dI ies plyTI rwj s`qw dI bhwlI qk ivSv smudwey auprokq swrIAW hI Alwmqw dw iSkwr imldw hY, ijn´wN nUM ik ^wlsweI rwj qMqr dI nIqI hmySw leI ^qm kr jWdI hY[ gurU goibMd isMG jI dI ^wlsy nimq aucwrI geI bwxI “rwj krygw ^wlsw AwkI rhy nw koie ] KuAwr hoie sB imlyNgy bcy Srx jo hoie” is`K Drm dy AiDAwqmk Aqy smwjk FWcy dI bxqr dy inScy Aqy ies dy vrqwry ihq audySw dI pRwpqI dw mwrg drSn krdI hY [ ies dw sp`St inrdyS hY ik nwnk nwm lyvw is`K hmySw suqMqr Aqy pRBUqw sMpn rihxgy [ jo A`j ies s`c qoN B`jdy hn auh vI sB ies nUM prvwn krngy [ dunIAw Br nUM ^wlsy dy rwj dy sMklp rwhIN SWqI, sur`iKAw Aqy mnu`K dI mn`uKqw nUM ijauNdw r`Kx dI zwimn pihrydwr srkwr imlygI [ ies dw is`Dw Aqy bylwg inrdyS ieh hY ik gurmiq AnurUp smwjk Aqy AiDAwqm bxqr nUM AsQwpq krn dy audyS nUM hwsl krn dw krq`v; EdoN qk sMBv hI nhI hY jd q`k ik ies inSwny nUM hwsl krn ihq, iesy inScy dI DwrnI ^wlsweI rwj s`qw Aqy ies dI rwj pRxwlI ^wlsqwn hoNd ivc nw hovy [ is`K dI Ardws ivc ies sMklp nUM hmySw leI Swml krn dw ieh hI au~dyS hY [ ikauNkI ^wlsweI s`qw dw hwsl krnw is`Kw leI Awpxy Dwrimk mirAwdw dw pwlx krn ihq pMQk rihxI dw iek Atu`t AMg hY [ rwj ivvsQw, smwj, inAw pRxwlI, AwrQk pRbMD, Aqy mnu`KI ikrdwr dI gurmiq AnukUl kwieAw plt krn ihq Aqy suDwr ilAwaux ihq gur hukm “ijs hI kI isrkwr hY iqs hI kw sB koie"14 Aqy “ijs kw rwj iqsY kw supnw”15 ^wlsy nUM sMpRBUqw sMpn suqMqr rwj kwiem krn ihq au~icq Aqy ikRAwSIl r`bI ADwr pRdwn krdw hY [ gurmiq qoN isvw ivSv ivc

14 gurU gRMQ swihb AMk 27 15 gurU gRMQ swihb AMk 179

Page 87: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 87

mnu`KI kilAwxkwrI, mnu`KI AjwdI, srb prvwnq Aqy srb r`iKAk inrvYr mwrg hor koeI nhIN imldw [ ieh AiDAwqimkqw Aqy smwjkqw dw r`bI sumyl hY[ ijsdw pswrw “eyk ipqw’ dI “iekrUp sMqwn’ Bwau mnu`Kqw ivc ivAwpq hY [ “qKiq slwm hovY idn rwqI”16 dw hkIkI vrqwrw hI ieh hY ik dunIAw hmySw ivl`Kx Aqy A`frI srb SkqIDwrI dI pihcwx, mirAwdw Aqy isDWq v`l aul`rdI hY Aqy aus nUM Apxw lYNdI hY [ ieh lokweI dI mwniskqw hY [ q^q dI s`qw dw pswrw hI ies ivc hY ik aus dw Anusrx kIqw jwvy [ mnu`K nUM ies sMklp dw DwrnI bnwaux dw nIqI inrdySk isDWq hI hY- rwj krygw ^wlsw [ ieMj rwj krygw ^wlsw is`K dI id`K Aqy hsqI dw rol mwfl vI hY [ ieh mnu`K Aqy ^wlsy ivclI iv`Q dw pUrk hY[ ijs dw nwArw hY - Ajwq hY ] Ajwd hY ]17 ieh mnu`Kqw dI AwlmI hoNd leI BydBwv rihq Aqy inAw pUrk komWqrI AgvweI dw ivauhwrk bdl hY [ jo inrBau Aqy inrvYr kOmWqrI BweIcwry dy gTn dI grMtI hY [ ies leI ies s`c qoN BY BIq hoxw jw munkr hoxw jW SMkw gRsq hoxw Awpxy Awp qoN hI iv`CV jwx qoN isvw hor kuJ nhI hY [ Awpxy Awp qoN ivCVIAW AijhIAW dyhW nUM murdw ikhw jWdw hY [ bRihmMf dy Awly duAwly leI murdwr dw vrqwrw hmySw hI gilAw siVAw Aqy bdbU mwrdw huMdw hY [ jo hmySw hI ishq mMd smwj dI isrjxw iv`c pRdUSx PYlwauNdw hY [ ishq mMd Aqy sucyq smwjk smUh Aijhy mwrU Ansrw nUM Awpxy qy hwvI hox dI AwigAw kdy vI nhI dy skdw [ r`b dI srboqm isrjxw mnu`KI smwj nUM murdw nhI bxwieAw jw skdw Aqy nw hI ies dI iezwjq id`qI jw skdI hY [ DrqI qy ies dw ingrwn isr& ^wlsw hI hY [ ikauN jo ^wlsw Akwl purK dw mUl rUp ivc iek mwqr suq hY [ ijs dw prmwx hY “joiq rUip hir Awip gurU nwnku khwXau”18] ^wlsweI rwj pRxwlI ivcly ies inScy ik - qKq invwsI pMc smwie kwr kmweI Ksm rjwie19 ivcoN hI ^wlsw sMG dI lokqWqirk sMGI pMcwieqI ivvsQw dI s`cI Aqy SuD BrosyXog rwjsI AgvweI : “Avil Alh nUru aupwieAw kudriq ky sB bMdy ] eyk nUr qy sBu jgu aupijAw kaun Bly ko mMdy”20 dy ivSvwS rwhIN rwj krygw ^wlsw dy

16 gurU gRMQ swihb AMk 1039 17 jwpu swihb

18 gurU gµRQ sihb Aµk 1408 19 gurU gRMQ swihb AMk 411

Page 88: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 88

sMklp dy DwrnI nIqI isDWq ^wlsqwn ivcoN hI dunIAw nUM imldI hY[ AijhI rwjnIqk pRxwlI dI hI ^oj ivc hn dunIAw Br dIAw rwjnIqI ivigAwn dIAw sMsQwvw Aqy lok SkqIAW [ smwj dy pRbMD Aqy inzwm dI sucwrU qy srbp`KI ivauNqbMdI dI Koj dw hI jvwb hY ^wlsy dw rwj dw pRbMDkI FWcw [ iesy pRbMDkI FWcy dI AgvweI krdw hY l&z “^wlsqwn” [ ieMj “^wlsqwn” ^wlsy dI rwjnIqk pRxwlI dw srb prvwnq nwm hY [ ijs nUM dunIAw ivclw hr smwj Awpxy kilAwx-auQ`wn leI Apxw skdw hY[ ijs dw Kud ^wlsw hoxW koeI Srq nhIN hY[ koeI vI smwj Aqy siBAwcwr Awpxy kudrqI vhwA nUM XkInI bnwaux leI Awpxy ivSvwS dw pwlx krdy hoey hI ies rwjnIqk pRxwlI ^wlsqwn nUM TIk auvyN hI Apnw qy lwgU kr skdw hY ijvyN auh smwjvwdI, kimaUinst, pUMjIvwdI, mwE jW gWDI vwdI pRxwlI nUM ApxwauNdw hY [ G`to G`t BwrqI sMivDwn Aqy pwrlImwnI isstm Awpxy SihrIAW nUM ies dI AigAw idMdW hY [ iesy leI hI Bwrq dI sMsd ivc iesy AwSy dI prwpqI leI myry vloN id`qy gey imqI 3 sqMbr 1990 dy BwSx nUM prvwn kIqw igAw hY Aqy sMsd vloN Kud CwipAw jWdw hY21 [ iPr ^wlsy nUM pMjwb ivc ies nUM lwgU krn qoN ikauN roikAw jWdw hY ? dunIAW dw koeI vI ivDwn ies nUM gYr kwnUMnI nhIN AwK skdw Aqy nWh hI ieh hY [ ies leI AwlmI AgvweI dI gvwhI Brdw isDWq hY ieh sMklp:

“rwj krygw ^wlsw AwkI rhy nw koie KuAwr hoie sB imlyNgy bcy Srx jo hoie”

jo is`K hn aunW qy Aqy jo mnu`Kqw dI mUl hoNd dy AlMbrdwr hn aunHW qy ies sMklp nUM swkwr krnw &rj Awied huMdw hY [ ies rwjnIqk pRxwlI nUM Algwv vwdI, v`KvwdI, AiqvwdI jW dyS DrohI pRcwrn vwly hI Asl ivc mnu`Kqw dy GwqI is`D ho rhy hn [ ies leI ies nUM smJy ibnW smwj dy iksy vI izMmyvwr p`K nUM cwhy auh lokweI hovy, APsrSwhI, rwj, pRYs jW byqwr mIfIAw Awid nUM gYr ijMmyvwrwnw APvwhI prcwr nhIN krnw cwhIdw [ ieh dyS leI bVw Gwqk is`D ho irhw hY [ iek ivcwrDwrw nUM ivcwrDwrk soc AnurUp hI smJx dI sUJ nUM swnUM sB nUM

20 gurU gRMQ swihb AMk 179 21 LOK SABHA DEBATES, Ninth Series, Vol. IX No. 17 , Monday. September 3, 1990-bhadra 12 , 912(Saka)

Page 89: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 89

Awpxy AMdr prgt kr lYxw cwhIdw hY [ pµQ Kwlsw smyq smUh ivSv BweIcwry nUM cwhIdw hY ik auh gurmiq pRkwS dIAW iehnW nv-ikrnW AnurUp AwpxI Biv`Kq bxqr nµU GVn leI auprwly AwrMB kr dyx [

Page 90: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 90

s. AiqMdr pwl isMG swbkw mYNbr lok sBw XU. AYn. E. ivc

XU.AYn.E. vloN 26 Agsq qoN 4 sqMbr qk jhwnsbrg ivKy hoeI vrlf s`imt ivc mYN XU. AYn. E. dy sb nYSnl gr`up dy s`dy qy is`K kOm dI pRiqinDqw vjoN Swml hoieAw [ ies nwl dunIAW dI ies SRomxI ieko iek sMsQw XU. AYn. E. ivc ^wlsw pMQ nUM bqOr iek nySn dy mwnqw iml geI hY [ kOm nUM ibnW iksy K`jl KuAwrI ivc pwey ieh SRomxI mwxqw idlvw ky Bwrq srkwr smyq sB pMQk hlikAW nUM AcMBq kr ky r`K id`qw hY [ XU. AYn. E. dy irjnl gorimMt grup ivc vI Bwrq jW rwj srkwr ivc nWh huMdy hoey vI, bqOr is`K kOm dy pRiqinDI dy qor qy XU. AYn. E. dy irjnl gorimMts gru`p ivc vI AYsosIeyt mYNbr dy mYNbrI hwsl krn ivc sPlqw pRwpq kr ieh swbq kr id`qw hY ik ienHW dI rwjnIqk sUJ dw pMQ ivc koeI jvwb nhIN hY [ swaUQ APrIkw dI KyqI mMqrI sRImqI mYrI mYtkwl dI cyArmYnI Aqy vYls (XU.ky.) dy Pst minstr sRI rhofrI mwrgn dI pRDwngI ivc 'sYNftwn kMnvYSn sYNtr' ivKy hoeI pRYs kwnPrMs nUM mYN AstRylIAW dI ienvwiermYNt mMqrI fw. jUfI AYfvrf Aqy bwskU gxrwj dy pRIimAr sRI jw`n joS nwl sWJy qor qy sMboDn krdy hoey sB dw DMnvwd kIqw Aqy is`K kOm nUM imlI ies sPlqw leI prmwqmW dw Sukr kIqw[ "sMswr-sBw" nUM sMboDn krdy hoey ikhw ik auh AwpxI DrqI Aqy DrqI dy SihrIAW vloN sBw nUM pUrn Brosw idMdy hn ik is`K XU.AYn.E. dy cwrtrW Aqy miqAW nUM pUrI qrHW sivkwr krdy hn qy jd aunHW nUM mokw imilAw qW auh ienHW nUM AwpxI srkwr ivc lwgU vI krngy [ mYN ies sBw ivc lokl Aqy irjnl srkwrW nUM sMivDwnk, kwnUMnI Aqy kwrivhwrI qOr qy ivkws dy kwrjW Aqy XU.AYn.E. dI "twiep - 2 pwrtnriSp" ihq suqMqr drjw dyx dI vkwlq kIqI [ Awp jI ny ikhw ik rIE ArQ s`imt ivc swDnW dI vrqoN ihq "lokl gorimMts" v`l iDAwn dyx Aqy ienHW nUM v`D qoN v`D smr`Q bnwaux dy pws kIqy mqy nUM pUry ivSv ivc qurq lwgU krvwieAw jwxw cwhIdw hY [ ies qoN ielwvw mYN keI pLYnrI mIitMgs ivc vI Bwg ilAw [ 26 Agsq nUM Awp ny XU.AYn.E. dI Kurwk Aqy KyqIbwVI mihkmyN dI mIitMg ivc "hmySw kwiem rihx vwly ivkws dI dr" qy boldy hoey AwpxI slwh drj krvweI ik Bwrq dy sUby pMjwb ivc ikrswnI Aqy ivkws Aqy mnu`KI sMswDn qW hI bc skdy hn jd XU.AYn.E. pMjwb ivc "bwieEfwievristI Aqy iekoisstm mYnyjmYNt" dy pRogrwm nUM lwgU

Page 91: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 91

krvwaux ihq is`Dw dKl dvygw [ Awp nyN pMjwb ivc bwieE AYgRo pRofYkts dy auqpwdn ihq KyqI Aqy qknIk v`l ikrswnI nUM pwaux ihq BrpUr au~dm krn Aqy ies ihq srkwrI Aqy gYr srkwrI dKl Aqy shwieqW dI BrpUr loV v`l iDAwn dyx dI loV qy jor id`qw [ mYN ies g`l qy bhuq hI jor pwieAw ik pMjwb dI ikrswnI nUM bcwaux vwsqy ‘eIko Aqy bwieE’ KyqI ihq pMjwb ivc swnUM XU.AYn.E. dI twiep -2 sihXogI sMDI dI Aiq loV hY [ jhwnsbrg sim`t ivc XU.AYn.E. vloN dunIAW Br nUM pwxI v`l ivSyS iDAwn dyx ihq Kws au~dmW ihq pihlW qoN KrVy Byjy sn ijs ADwr qy ik mqy pws kIqy gey[ pwxI dI s`misAW bwry mYN sBw ivcly dySW dw iDAwn ies pwsy iK`icAw ik Bwrq ivc pwxI dI sm`isAW ims mYnyjmYNt dI sm`isAw hY [ jo AWkVy boldy hn vwsqivkqw aus qoN iblkul hI ault hY [ myry Kyqr pMjwb bwry ikhw jWdw hY ik au~Qy hr ipMf ivc pIx Xog Aqy vwhI Xog pwxI hY pr ies sbMD ivc jmInI hkIkq ieh hY ik mOjUd pwxI ijAwdwqr Kyqr ivc nw hI pIx Xog hY Aqy nw hI KyqI Xog [ myry Awpxy Sihr pitAwlw dw 80% qoN v`D "tYp-vwtr" pIx Xog nhIN hY Aqy ieh tYstW ivc dUiSq krwr id`qw jw cu`kw hY [ pMjwb ivc pwxI dI sm`isAW bVI hI gMBIr ho cu`kI hY [ Bwrq dy pRdyS pMjwb ivc iqMn qrHW dI p`tI bx geI hY [ pihlI p`tI AijhI hY ij`Qy ik "sym" Aw geI hY Aqy ieQy isMjweI Aqy pIx vwly pwxI smyq keI qrHW dy mwrU 'swlt' DrqI dI auprlI sqhw q`k Aw gey hn [ dUjI p`tI AijhI hY ij`Qy ik jmIn hyTly pwxI dw p`Dr ^qrnwk lyvl qk hyTW phuMc igAw hY [ies kwrn DrqI dI auprlI sqhw dw pirvrqn SurU ho c`ukw hY [ aupjwau SkqI G`tdI jw rhI hY qy ryslw px v`Ddw jw irhw hY [ lokweI leI pIx vwlw pwxI vI muh`eIAW krnW AsmrQ ho cu`kw hY [ ieh sB kuJ srkwrI Aqy ivSvividAwilAW dy AMkiVAW qoN Aqy aunHW vloN im`Qy gey sMBwvI Kqry dy smyN kwl qoN ikqy qyjI nwl vwpirAW hY [ ijs nwl ik ikrswnI dI ArQ ivvsQW pUrI qrHW crmrw ky iKMfr geI hY [ ikrswn dw gujwrw auqpwdn dI Awmdn nwl nhIN krjy nwl ho irhw hY [ qIsrI p`tI AijhI hY ijs nUM ik srkwr Kud "kMfI" dw ielwkw mMndI hoeI kihMdI hY ik ie`Qy pwxI hY hI nhIN [ ies BulyKy nUM dUr kr ilAw jwxw cwhIdw hY ik pMjwb ivc nihrI pwxI nwl isMjweI huMdI hY [ hr koeI AMkiVAW nwl byvkUP bxw irhw hY [ pMjwb ivc srkwrI XojnwbMdI nwl nw hI koeI isMjweI ho rhI hY Aqy nw hI KyqI [ nihrI pwxI qoN ijhVI XojnwbMdI KyqW qk pwxI phuMcx dI hY aunHW "ifstRIibautrIz" ivcoN 90% dIAW "tylW" qy qw pwxI phuMcdw hI nhIN hY [ hkIkq ieh hY ik 70% "tylW nUM qW AMkiVAW ivc d`sy

Page 92: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 92

muqwbk l`iBAw vI nhIN jw skdw hY [ ieh sB iBRSt injwm Aqy srkwr dIAW kwrj pRxwlI dIAW gMBIr qrutIAW kwrn hY [ ienHW hkIkI p`Drw qy qW srkwr Aqy srkwrI Amlw kMm krdw hI nhIN hY [ pMjwb dw is`K ikrswn Agr KyqI kr irhw hY qW ieh sB kuJ auh AwpxI hI smr`QW nwl kr irhw hY [ ijs nUM XU.AYn. E . dy sihXogIAW qoN hr p`Dr qy is`DI sWJ dI loV hY[ pwxI dI ies gMBIr ho cukI sm`isAW nUM kudrqI pwxI dI shI mYnyjmYNt nwl hI bcwieAw jw skdw hY [ bdiksmqI nwl ies pwsy hwly q`k Bwrq dI Aqy pMjwb dI srkwr qurI hI nhIN hY [ieh vI bVI hI bdiksmqI hY ik pMjwb ivc ienHW iviSAW qy koeI vI AYn.jI.E. gru`p vI kMm nhIN kr irhw hY [mYnUM bVw hI APsos hY ik Bwrq srkwr dw koeI vI pRiqinD ies plYnrI sYSn ivc aupsiQq hI nhIN hY [ mYnUM ies qoN vI ijAwdw APsos hY ik pMjwb pRdyS qoN au~kw hI srkwr ivc koeI vI pRqIinDqw nhIN hY [ mYN 29 Agsq nUM 'vrlf AnrjI kONisl' dI plYnrI sYSn dI mIitMg ivc vI Bwg ilAw[ ie`Qy ienHW ny pMjwb iv`c koiely nwl pYdw ho rhI ibjlI rwhIN pYdw ho rhIAW sm`isAwvW v`l iDAwn idvwauNdy hoey ikhw ik pMjwb ivc pwxI qoN ibjlI ssqy dr qy iqAwr krn dIAW bhuq hI ijAwdw sMBwvnwvW hn [ ijs pwsy ik iDAwn nhIN id`qw jw irhw [ iesy dy nwl hI nwl bwieE, solr Aqy ivMf AnrjI dIAW nvIAW ivksq hoeIAW qknIkW nUM au~Qo dy lokl lokW ivc pRclq nhIN kIqw jw irhw [ ies ihq AijhI pwlsI dI ivSv p`Dr qy Apnwey jwx dI loV hY ik ijhVI pMcwieq {lokl gorimMt} cwhy aus nUM is`DI hI XU.AYn.E. dy cwrtr Aqy twiep -2 sihXogI sMDI qihq is`DI hI XojnWbMdI qihq shwieqw imlxI cwhIdI hY [ ivkwsSIl dySW ivc shI Aqy hkIkI ivkws qW hI sMBv bx skdw hY [ ies ihq sB mulkW vloN rIE ArQ s`imt dy GOSxw p`qr nUM sKqI nwl lwgU kIqw jwxw cwhIdw hY [ ies mu`dy qy myrI hmwieq swaUQ APrIkw, bRwjIl, AstRylIAw, vYls Aqy bwskU gxrwj dy pRqIin`Dw ny vI kIqI [ knYfw Aqy AstRylIAw dy srkwrI pRqIin`Dw ny mYnUMUM pMjwb ivc kuJ pRwjYktW aupr sWJy qor qy kMm krn ihq vI s`dw id`qw ijs qy mYN aunHW nUM Brosw id`qw ik auh srkwr dI jwxkwrI ivc ieh ilAwauxgy [ mYN vwps prq ky Bwrq srkwr Aqy pMjwb srkwr dy iDAwn ivc ieh lY Awaudw [ pr ienHW duhW vloN koeI vI huMgwrW nhIN BirAw igAw [ ieMj pMjwb dI AwriQkqw nUM AxgoilAw jwx bUJ ky kr id`qw igAw hY [ myrI smJ Anuswr jy sB srkwrW suihrd ho ky kMm krn qW sb nYSnl gru`p Aqy irjnl gorimMts grup vloN srbsMqI nwl Apxwey gey "gONntu`k AYlwn-nwmy" nwl dunIAW dw muhWdrW bdlx dIAW BrpUr

Page 93: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 93

sMBwvnwvW hn [ hux dunIAw dw ruJwn lokl Aqy sQwnk srkwrW Aqy kOmIAqw v`l vDygw [ ieMj lokl lyvl qy ivkws dI gqI dIAW pwlsIAW jnm lYxgIAW Aqy au~Qo dI im`tI dI jMm-pl kOmIAqw dI loV Anuswr XojnwvW Aqy kwnUMnW dI GwVq sMBv ho pweygI [ ieh kOmIAqW dy Biv`K leI bVw hI au~jlw p`K hY [ ijs dI roSnI holI-holI PYlygI [ mYN pMQ Aqy pMjwb dIAW jmwqW qoN injI grjW qoN au~pr auT ky sihXog dyx dI bynqI krdw hW, qW jo swfw “gurmiq” AnurUp shI idSW v`l rwjnIqk, AwrQk, pRSwSnk Aqy Bugoik ivkws ho sky [ pMQk inSwnW SWqmeI lokqMqrI qy ivDwnk qrIky nwl hwsl kIqw jw sky [ hux ieh is`D ho c`ukw hY ik ijs mwrg qy c`l ky auh &qihXwbIAW hwsl kr rhy hn auho hI shI mwrg hY [ ijs nUM ik hux sB nUM Apxw lYxW cwhIdw hY[ ieh swfI bhuq v`fI bdiksmqI hY ik swfy ivdvwnW, lyKkW, isDWqkwrW ny ^wlsy dI bhup`KI sMsikRqI Aqy ies dI pRxwlI ^wlsqwn nUM AwpxI kmqrI dw iSkwr bxw, nmoSI dI h`d qoN vI hyTW jw ky ‘ACUq’ bxw pyS kIqw hY [ swnUM ies qoN auBrnW pYxW hY [ ^wlsy dI ^wlsqwnI ivcwrDwr Aqy prMprW, ies dy ivkws dI gwQW dw gux gwx Aqy ies dI sQwpqI leI auvyN hI kMm krnW pYxW hY ijvyN lYinn-mwrks dI kmUinst ivcwrDwr ihq, jW PRWsIsI smwjvwd ihq jW pUMjIvwd ihq AsI inJ`k ho ky kMm krdy hW [ ieh Prj swfy ivdvwnW vloN Adw nhIN kIqw jw irhw [ kI AsI ies cuxoqI nUM sivkwr krWgy ? is`K kOm dI kOmIAqw Aqy aus dI prMprW dw Biv`K AwDuink smwj ivc iesy qy inrBr krygw [

Page 94: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 94

zmImW nM. - 1

Page 95: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 95

Page 96: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 96

Page 97: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 97

zmImW nM -1 SRI rwm jyTmlwnI dy ^q dw gurmuKI ivc aulQw

16 ApRYl 1990

ipAwry mwn, mYN ieh bVy du`K qy drd dy nwl ilK irhw hW ijs dI gihrweI qusI nhIN nwp s`kdy ho [ qusI myry idl ivc Curw Kobx nwloN Gt kMm nhIN kIqw hY [ ijhVw z^m qusI id`qw hY auh kdI nhIN Brygw [ mYnUM kwPI sUJ dy nwl ieh pqw l`gw hY ik quhwfy ivc mwnisk sMquln dI Gwt hY [ jd 1985 ivc mYN quhwfy iek swl pihlW rwStrpqI nUM ilKy p`qr pVy sn, pr mYN ies ivcwr nUM Awpxy Awp nwl bihs krky nkwr id`qw ik ieh quhwfy swkw nIlw qwrw dy bwry pRqI ikRAw sI [ bwAd ivc jdoN pMjwb dy AwgU iek-iek krky Awp ApRsMigk ho gey Aqy quhwnUM jylH nyN nMgy hox qoN bcwieAw [ mYN AwpxI Aws quhwfy pMjwb dy sihXog r`iKAk hox qy r`KI [ cwr swlw qoN mYN quhwfI r`iKAw kIqI [ quhwnUM auBwirAw Aqy srkwr swhmny quhwnUM AwKrI Aqy ieko Aws dy rUp ivc pyS kIqw [ Gto Gt DMnvwd dy vjoN quhwnUM Awpxy Awp aupr ijAwdw kwbU r`KxW cwhIdw sI [ quhwfy jylH qoN irhw hox qoN jldI bwAd mYN quhwfy mwnisk qOr qy AsMquilq Aqy pwglpn dy purwxy icnH dyKy [ qusI id`lI Aqy pMjwb dy ivc pihlW vwly mwn nhIN sI [ mYN Awpxw Sk njdIkI imqrW nwl sWJy kIqy ijnHW ivc quhwfy imq`r vI sn [ mYnUM vwAdw kIqw igAw ik quhwfy aupr ingrwnI r`KI jwvygI Aqy qhwnUM Btkn dI iejwjq nhIN id`qI jwvygI [ pr qusI aunHW sBnW nUM hwr id`qI hY [ mYnUM ivSvwS nhIN ik qusI AwpxIAW pwglpuxy vwlIAW kwrvweIAW dy nqIijAW dw Aihsws krogy [ qusI swrI kOm dw mKOl aufwieAw hY [ kiQq rUp ivc quhwnUM kuJ au`c isDWqw dy leI lVnW cwhIdw hY nw ik ikRpwx dI lMbweI aupr [ qusI sMsd mYNbr dy qOr qy Awpxy PrjW nUM inbwhux dI sONh nw cu`k ky Awpxy votrW nUM DoKw id`qw hY [ quhwfy votr pMjwb ivc SWqI ilAwauxw cwhuMdy hn Aqy auh kuJ mUrKqw pUrn ivvhwr ivc idlcspI nhIN r`Kdy ijhVw ivvwd qusI pYdw kIqw hY [ qusI kOm nUM Awqm h`iqAw krn leI Aqy hzwrW nOjvwnW nUM ^qm qy klq krvwaux dI vcn b`Dqw inBweI hY [ dyS nUM XuD dw Kqrw hY [ ieh SuD vPwdwrI nwlo Gt iksy vI cIj nUM muAwP nhIN kr s`kdw [ qusI Awpxy Awp nUM hwso hIxW bnwieAw hY [ quhwnUM XU. AYn.E. dIAW kwrvweIAW Aqy isDWqW dw kuJ pqw nhIN hY [

Page 98: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 98

auQy quhwnUM iek mUrK dI sMigAW dy ky nkwr id`qw jwvygw [ BwvyN qusI iksy qrHW inaUXwrk phUMc jwvogy [ qusI au~Qy iek hor ElK bxky GuMmdy rhogy [ sB qoN aupr qusI mYnUM DoKW id`qw hY Aqy auh s`t pujweI hY ijs dw mYN h`kdwr nhIN sI [ myry audyS nwl myrw lgwE bixAW rhygw [ pr quhwfI AlocnW krn qoN isvw myry kol koeI cwrw nhIN bicAw [ quhwfI Awpxy bwry ikMnI mhwn rwey ikauN nw hovy myrI AlocnW quhwfw nwS kr dyvygI [ jy kr qusI AwpxW nwS Awp pihlW nhIN kIqw hY qW [ qusI mYnUM nIvW nw AWko [ ie`Qy Aqy ivdyS ivc quhwfy swry im`qr quhwnUM iqAwg dyxgy [ mYN inSicq rUp nwl nhIN kih s`kdw ik quhwfI pqnI, mwqw ipqw, b`cy Aijhw krngy ik nhIN [ quhwfy pirvwr nyN quhwnUM rwjIv gWDI srkwr qoN irhw krvwieAw hY [ ieh sB jwxdy hn ik cOxW qoN pihlW ieh aus dw AwKrI sOdw sI ijhVw aus nyN (rwjIv nyN) quhwfy nwl kIqw [ ieh bhUq ijAwdw S`k kIqw jWdw hY ik qusI cqurweI dy nwl aus dI Kyf Kyf rhy ho [ mYN quhwnUM cqurweI dI auh ifgrI nhIN dy s`kdw pr jldI hI ieh S`k keIAW lokW vwsqy ivSvwS ivc bdl jwvygw [ Bwrq dy ieiqhws ivc quhwfw nwauN rwjIv gWDI pirvwr dy DoKy bwz h`QToky vjoN iliKAw jwvygw [ mYN smJdw hW ik qusI Aksr ey.ky.-47 dI CWA hyTW boldy ho [ pr mYN hr iek nUM ieh ivAwiKAw nhIN dy s`kdw [ quhwfy ivSvwS dy ault srkwr nyN jUn-julweI qk cOxW krvwaux dw PYslw kr ilAw sI [ pr qusI aunHW nUM ieh cOxW A`gy pwaux dw sB qoN vDIAw kwrn dy id`qw hY BwvyN auh cOxW hoNxgIAW pr qusI r`ul jwEgy [ mYnUM XkIn hY ik qusI AwpxW rsqw cux ilAw hY [ ieh iek du`K dweI cOx hY pr AMiqm ivSlySx ivc quhwnUM Atl iksmq Agwh lY jWdI hY iksmq ivc kI hY ies dI Biv`K bwxI nhIN kr s`kdw [

-shI-

(rwm jyTmlwnI ) ismrnjIq isMG mwn koTI nM. 34 sYktr 10-ey cMfIgVH

Page 99: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 99

zmImW nM. - 2 s. ismrn jIq isMG mwn SRI rwjIv gWDI nwl sMsd Bvn dy AMdr sMsd dy hwl ivc 12 ApRYl 1990 nUM ikRpwn qoN ibnW [ s. mwn ny s. brnwlw nUM vI ieh JUT ikhw sI ik aunHW dI ikRpwn sIt qy peI hY [ jd ik auh ikRpwn lY ky hI nhIN sI igAw [ s. brnwlw nwl vwrqwlwp dI ^br vI Agly sPy qy vyKo [ du`D dw duD qy pwxI dw pwxI Awpy hI ho jWdw hY [

Page 100: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 100

zmImW nM. - 3 s. ismrn jIq isMG mwn jy s. surjIq isMG brnwlw nwl BwrqI sMsd dy rYstorYNt ivc cwh pIx leI AwpxI ikRpwn,

AwpxI kwr dI sIt qy hI Dr ky jw s`kdw hY qW iPr sMsd ivc ikauN nhIN igAw ?

Page 101: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 101

AiqMdr pwl isMG pRcwr qoN pry rihx vwlw Aqy kMm kr ky, pRwpqIAW krn vwly AMqrmuKI suBwA dw mwlk Aqy DVybMdIAW qoN pry rihx vwlI sKSIAq hY [ ijs krky ies v`loN inBweI BUimkw Aqy kIqI syvw qy iek gMBIr Jwq mwrnI bhuq AwvSk hY [ AiqMdr pwl isMG dw Awpxw kihxw hY ik “dws dw m`uK ruJwn Aqy soc buinAwdI FWcy ivc AwpxI im`tI dIAw loVW AnurUp XojnWbMdI Aqy hkIkI pRbMD ivc irhw hY[ lok sBw ivc vI iesy buinAwdI soc nUM AmlIjwmW pihnwaux leI hI mYN Awpxy kMmW nUM ivauNqb`D kIqw hY”[ Bwrq dy ieiqhws ivc AjwdI qoN pihlW Aqy bwAd dy sMGrS ivc, pMjwb dy AkwlI moricAW dy ieiqhws ivc ieh pihlI vwr hoieAw hY ik iek is`K nyN Bwrq srkwr nUM vMgwirAw hovy ik aus qy pwey gey kys srkwr Kud swbq kry [ ijs is`K nUM srkwr ny AYlwinAW mujrm GæoiSq kIqw hovy ausnUM sjw dyx dI bjwey jd srkwr aus qo muk`dmy vwps lYxw cwhy qW auhI is`K ausy Adwlq ivc hI bkwiedw irt ptISn dwier kr srkwr dI ies kwrvweI nUM cYNlMj kr ky srkwr ivru`D muk`dmW dwier krdy hoey khy ik mYN cwhuMdw hW ik kwnUMn Aqy ieMnsw& dy ihq ivc, Adwlq h`Qo ienHW dy hox jw irhw kql nUM rokx leI Aqy s`c dy nqwry leI mYNnUM pRwsIikaut kIqw jwvy ! ieMj Bwrq dy kwnUMnI ieiqhws ivc kdy vI nhIN sI vwpirAw; ieh s`c kr idKwieAw s. AiqMdr pwl isMG nyN [ AiqMdr pwl isMG nyN Adwlq ivc bkwiedw ilKq ptISn ivc ikhw ik- “mYN cwhuMdw hW ik myry qy lokW dyS qy kOm ihq ivc muk`dmW clwieAw jwvy qW ik dunIAW dy swhmxyN s`cweI nUM ilAwieAw jw sky Aqy BwrqI ivvsQw dw Asl ichrw idKwieAw jw sky” [ lIgl ieiqhws nUM nvW Aqy irkwrf moV dyx vwlI AijhI ieiqhws ptISn pihlI vwr id`qI geI hY[ Adwlq ieh inrxW idMdI hY ik-“iksy vI mujrm nUM ieh kihx dw AiDkwr nhIN hY ik aus nUM pRwsIikaut kIqw jwvy [ drKwsq r`d kIqI jWdI hY” [ AiqMdr pwl isMG nyN AwpxI swrI cl-Acl sMpqI ‘^wlsqwn’ dI ivcwrDwr nUM pRPU`lq krn ihq pMQ gurU nUM smrpq kIqI hY[ dyK ryK Aqy vrqoN sbMDI ijs dy AMiqm inrxwiek s. blkrn isMG ig`l hoxgy [ ies nyN vsIAq ivc iliKAw hY ik “gulwmIAq ivc mOq qoN bwAd koeI rsm Adw nWh kIqI jwvy[ SrIr dw hr iek auh

Page 102: AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 1 · AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 9 qrqIb 1 SurUAwq 11 2 iek pMCIN Jwq- lok sBw ivc kIqy gey kMm 32 3 ^wlsqwn is`KW dI sMivDwnk, lokqMqrI Aqy

AiqMdr pwl isMG, BwrqI sMsd ivc - 102

AMg jo iksy dy kMm Aw sky vrq ilAw jwvy[ mws jwnvrw nUM pw id`qw jwvy Aqy ipMjr gurU rwmdws mYfIkl kwlj SRI AMimRqsr dy ividAwrQIAW nUM dy id`qw jwvy”[