agresia - press.tsu.gepress.tsu.ge/data/file_db/nashromebi/Chichinadze_Agresi.pdf · agresia agresiis eTologiuri, fsiqologiuri, fiziologiuri gamovlinebebi da meqanizmebi. mo nog ra

agresia

agresiis eTologiuri, fsiqologiuri,

fiziologiuri gamovlinebebi da meqanizmebi

ivane javaxiSvilis saxelobis

Tbilisis saxelmwifo universiteti

konstantine WiWinaZe

agresia

agresiis eTologiuri, fsiqologiuri, fiziologiuri gamovlinebebi da meqanizmebi

mo nog ra fi a Si war mod ge ni lia ag re si is bi o lo gi u ri fun qci e bis Se sa xeb

ori gi na lu ri kon cef ci a. mas Si:

mo ce mu lia ag re si u li qce vis sru li ad axa li kla si fi ka ci a. o pir ve lad aris Se mu Sa ve bu li kri te ri u me bi, rom lis mi xed vi Tac Se saZ le be-o lia ag re si is ne i ro bi o lo gi u ri in duq to re bis iden ti fi ka cia da moy va ni lia

Se saZ lo in duq tor Ta va ri an te bi.

naC ve ne bia kav Si ri ag re si is ne i ro bi o lo gi ur in duq to reb sa da av to ris o mi er kla si fi ci re bul ag re si u li qce vis cal ke ul ti pebs So ris.

Ca mo ya li be bu lia stres ze or ga niz me bis re a gi re bis tri a du li mo de li: o naC ve ne bia Se sa ba mi so ba stres ze fi zi o lo gi u ri re a gi re bis sam tip sa (no-

rad re ner gul, ad re ner gul da tro fot ro pul) da qce vi Ti re a gi re bis sam

va ri ants (brZo la, gaq ce va, ga Se Se ba) So ris.

mo ce mu lia war mod ge na ag re si is axal – fi zi o lo gi u ri adap ta ci is fun-o qci a ze. naC ve ne bia mi si sxva o ba qce vi Ti da fsi qo lo gi u ri adap ta ci is fun-

qci e bi sa gan.

mo nog ra fia sa in te re so iq ne ba, ro gorc fi zi o lo gi iT, eTo lo gi iT, fsi-

qo lo gi i Ta da fsi qi at ri iT da ka ve bu li pi re bi saT vis, ase ve, ag re si is prob-

le miT da in te re se bu li, sa me di ci no an bi o lo gi u ri ga naT le bis mqo ne yve la

ada mi a nis Tvis.

re daq to ri pro fe so ri s. ca ga re li

re cen zen ti pro fe so ri g. na ne iS vi li

wig nSi aR mo Ce ni li uzus to be bis Sem Txve va Si, gTxovT mi mar ToT av tors Sem-

deg eleq tro nul mi sa mar Tze [email protected]. av to ri wi nas war mad lo bas

gix diT dax ma re bi saT vis.

© Tbilisis universitetis gamomcemloba, 2010

ISBN 978-9941-13-171-4

5

Sinaarsi

Sesavali ------------------------------------------------------------------------------ 7

Tavi 1. agresiis ganmarteba da tipologia. agresiulobis, mtruli

ganwyobisa da mrisxanebis gansazRvreba. agresiis Teoriebi -------------- 11

Tavi 2. agresiuli qcevis klasifikaciebi (k. WiWinaZe, l. gaCeCilaZe) ----- 19

Tavi 3. agresiuli qcevis Sefaseba adamianebsa da cxovelebSi ------------- 33

3.1. ag re si u li qce vis Se fa se ba ada mi a neb Si ---------------------------------- 33

3.2. ag re si u li qce vis Se fa se ba cxo ve leb Si ---------------------------------- 47

Tavi 4. agresiis gansxvavebuli xasiaTi adamianebsa da cxovelebSi ------- 65

Tavi 5. agresia da adaptacia (k. WiWinaZe, a. lazaraSvili) ------------------- 69

5.1. ag re si is eTo lo gi u ri adap ta ci is fun qcia ------------------------------ 69

5.2. ag re si is fsi qo lo gi u ri adap ta ci is fun qcia --------------------------- 72

5.3. pa To lo gi u ri ag re si u lo ba, ro gorc or ga niz mTa

de za dap ta ci is ni Sa ni --------------------------------------------------------- 80

Ta vi 6. ga re mo sa da mem kvid re o bi To bis ro li ag re si a Si -------------------- 89

6.1. ag re si u li qce vis gan ma pi ro be be li ge ne ti ku ri faq to re bi ---------- 90

6.2. ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba Si mo na wi le ga re mo faq to re bi ------ 97

6.2.1. ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba Si mo na wi le

so ci a lu ri faq to re bi ------------------------------------------------ 98

6.2.2. ag re si u li qce vis map ro vo ci re be li ga re mo

faq to re bi da tri ge re bi --------------------------------------------- 101

Tavi 7. agresiulobis Camoyalibebis fsiqologiuri meqanizmebi ---------- 104

Ta vi 8. ag re si u li qce vis bi o lo gi u ri in duq to re bi

(k. WiWinaZe, n. WiWinaZe) ----------------------------------------------------------- 108

8.1. ag re si ul qce va Si mo na wi le ne i ro a na to mi u ri struq tu re bi --------- 108

8.2. ag re si u li qce va da tvi nis fun qci u ri asi met ria ----------------------- 111

8.3. ag re si u li qce vis ne i ro qi mi u ri da hor mo nu li me qa niz me bi ---------- 114

8.3.1. an dro ge ne bi ------------------------------------------------------------- 115

8.3.2. se ro to ni ni da se ro to ni ner gu li sis te ma ------------------------ 121

8.3.3. ka te qo la mi ne bi da ka te qo la mi ner gu li sis te me bi -------------- 132

6

8.3.4. cal ke u li ne i rot ran smi te re bi, hor mo ne bi da

re cep to ru li sis te me bi ---------------------------------------------- 146

8.3.5. agresiis neirobiologiur meqanizmebsa da agresiuli qcevis

klasifikacias Soris arsebuli Sesabamisoba---------------------------- 152

Ta vi 9. ag re si u li qce va da sqe sob ri vi di mor fiz mi

(k. WiWinaZe, n. WiWinaZe) ----------------------------------------------------------- 154

Tavi 10. agresiuli qcevis motoruli korelatebi --------------------------- 161

Tavi 11. agresiuli qcevis kognituri korelatebi --------------------------- 169

Ta vi 12. ag re si u li qce va da stres ze re a gi re bis tri a du li mo de li ----- 172

Tavi 13. agresiis fiziologiuri adaptaciis funqcia ----------------------- 187

Ta vi 14. sa bo loo Stri xe bi -------------------------------------------------------- 197

li te ra tu ra ------------------------------------------------------------------------- 201

7

Sesavali

dad ge ba Ja mi, ro de sac bi o lo gi xels ga uw vdis fsi-

qo logs da Sex vde ba mas im gvi rab Si, rom lis Txrac

maT da iwy es Se uc no ba dis mTis sxva das xva mxri dan.

karl gus tav iun gi

1932 wels er Ta li gam al bert ain Sta ins Ses Ta va za aer Cia ro me li me udi-

de si mo az rov ne da mas Tan er Tad ga ne xi la Ta na med ro ve o bis yve la ze aq tu-

a lu ri sa kiTx e bi. ka cob ri o bis udi de si mec ni e ri da Tan xmda am wi na da de bas

da sa er Ta So ri so kon fliq te bis war mo So bis mi ze ze bis gan xil va mo in do ma. im

dro is in te leq tu a lebs jer ki dev kar gad ax sov daT pir ve li msof lio omis

koS ma ru li su ra Te bi. ain Sta i ni fiq rob da, rom ase Ti si sas ti kis mi ze ze bi

ada mi an Ta fsi qi kis siR rme Si iyo da ma lu li da ami to mac, sa ku Ta ri mo saz re-

bis da sa das tu reb lad, fsi qo a na li zis dam fuZ ne bels zig mun fro ids mi mar-

Ta. ain Sta ins ain te re seb da Tu ro gor xde bo da ise, rom pro pa gan da ada mi-

a nebs omis sur vils uCen da. egeb saq me ada mi an Si ar se bul ga nad gu re bi sa da

si Zul vi lis Si na gan ltol va Si iyo, ro me lic Za li an ad vi lia mi iy va no `ko-

leq ti u ri fsi qo zis siZ li e rem de~? swo red ase Ti kiTx ve bi da us va ain Sta in ma

ada mi a nis su li e ri sam ya ros kvle vis pi o ners (Ber ko witz 2002).

mas Sem deg bev ri dro ga vi da, mag ram ag re si is Sem swav le li mkvle va re bi

am da msgavs kiTx veb ze dRem de cdi lo ben pa su xis ga ce mas.

ag re si is fe no me nis ar sze, ga mom wvev mi ze zeb sa da gan vi Ta re bis me qa niz-

meb ze mra va li sa mec ni e ro Tu sa mec ni e ro- po pu la ru li sta tia da wig nia da-

we ri li, mag ram mi si in ti mu ri me qa niz me bi dRe sac cal sa xad ar aris dad ge ni li

(So ma da T.a. 2008).

ada mi an Ta um rav le so bi saT vis ama Tu im prob le mis aq tu a lo ba, sam wu xa-

rod Zi ri Ta dad uti li ta ru li mo ti ve bi Taa gan pi ro be bu li. ami tom, ag re si-

u lo bis Ses wav lis aq tu a lo ba ze sa u bars ada mi a nis ag re si u lo ba ze sa ub riT

da viwy ebT.

ka cob ri o bis is to ri is man Zil ze mom xda ri ome bi da Se i a ra Re bu li kon-

fliq te bi, mi u xe da vad ma Ti ga mom wve vi mi ze ze bi sa, au ci leb lad re a liz de-

bo da (da re a liz de ba) kon kre tu li ag re si u li qme de be bis sa xiT. Cvens epo qa-

Si, ro de sac Ta vad om ma to ta lu ri xa si a Ti Se i Zi na, aR niS nu li sa xis ag re sia

8

mo sax le o bis far To ma se bis qce vis na wi lad iq ca. am Tval saz ri siT gan sa kuT-

re biT sis xli a ni XX sa u ku ne (gan sa kuT re biT ki mi si 10-60-i a ni wle bi) ga mod-

ga. ro gorc cno bi li fsi qo lo gi d. ma i er si aR niS navs, XX sa u ku ne ara mar to

yve la ze `ga naT le bu li~, ara med yve la ze sis xli a ni caa (Myers 2004) (Tum ca, am

sa kiTx is gar Se mo al ter na ti u li Tval saz ri sic ar se bobs, ro me lic uar yofs

am mo saz re bas (ma ga li Tis Tvis, Назаретян 2009)).

XX sa u ku nis 80-i an wleb Si to ta li ta ru li sa xel mwi fo e bis daS lam, tra-

di ci u li sa zo ga do e be bi sa da sa er Tod, tra di ci ul ur Ti er To ba Ta are a lis

Se viw ro e bam av to ma tu rad ki ar Se am ci ra ag re si is sa er To po ten ci a li, ara-

med ga mo iw via ver ti ka lu ri ag re si is (tra di ci u li da to ta li ta ru li sa zo-

ga do e be bi) Sec vla ho ri zon ta lu ri ag re si iT (de mok ra ti u li sa zo ga do e be-

bi). mTel rig qvey neb Si ko mu nis tu ri re Ji me bis dam xo bis Sem deg, erov nu li

Tu re li gi u ri grZno be bis aRor Zi ne bi sa da so ci a lu ri pi ro be bis mkveT ri

ga u a re se bis fon ze, mar Tlac ima ta mo sax le o bis sa er To ag re si u lo bam, ra-

mac asax va eT no- re li gi u ri, so ci a lu ri da pi rov ne baT So ri si kon fliq te bis

zrda Si hpo va.

uaR re sad ma Ra li ag re si u lo bis po ten ci a liT xa si aT de ba te ro riz mis

fe no me nic. ag re sia am dros, Se iZ le ba iT qvas, `kris ta li ze bu li~ sa xi Taa

war mod ge ni li. ama Si da sar wmu neb lad sak ma ri sia ga dav xe doT po li ti ku ri

te ro ris Se sa xeb da we ril ne bis mi er wigns (ma ga li Tad, k. si fa ki sis naS roms

(Сифакис 1998)).ag re si a, ro gorc so ci a lu ri mov le na, ga mo i xa te ba, sxva das xva sa xis

kri mi na lu ri xa si a Tis da na Sa ul Si. mxo lod ame ri kis Se er Te bul Sta teb Si,

yo vel wli u rad ad gi li aqvs Za la do bis ga mo ye ne biT Ca de nil mi li on ze met

da na Sa uls, maT So ris oja xu ri kon fliq te bis dros Ca de nil ociaTas mkvle-

lo bas (Bu reau of Cen sus 1988).

ame ri ke li mkvle va ri А. Co ud rog lou Tvlis, rom Ta na med ro ve sa zo ga do e-

bas, gam sWva luls pa To lo gi u ri kav Si re bi Ta da da we se bu le be biT, ada mi a ne-

bi mih yavs zne ob riv da emo ci ur ga o re bam de, ri si Se de gi caa so ci a lu ri mu-

ta cia – Za la do ba (Co ud rog lou 1996).

Za la do ba war mo ad gens se ri o zul sa me di ci no prob le mas, ro me lic mo-

iTx ovs da u yov ne bel Ca re vas (Ko op & Lun dberg 1992). am prob le mis mog va re-

ba xSi rad sas wra fo dax ma re bis eqi me bis kom pe ten ci is sfe ros na wi li xde ba

(Alpert 1995; Dros sman da T.a. 1995; Flit craft 1992, 1995; McCa u ley da T.a. 1995). cno bi-

li a, rom Za la do ba xels uwy obs ava do bis zrdas da 44 wlam de asa kis axal gaz-

rda ma ma ka ceb Si sik vdi li a no bis mTa var mi ze zad iT vle ba (Mar ti nez 1994).

nev ro lo gi u ri Tu fsi qi at ri u li xa si a Tis mra va li da a va de ba da kav Si-

re bu lia mo ma te bul ag re si u lo bas Tan. maT sim pto mo kom pleq sSi ar se bu li

ag re si u li qce vis, Si Si sa da SfoT vis ko req cia se ri o zul prob le mas war mo-

ad gens (Mos & Oli ver 1987; Oeh ler da T.a. 1987).

9

Za la do ba mniS vne lo va ni pe da go gi u ri prob le ma ca a. bav SvTa da mo zar-

dTa mo ma te bu li ag re si u lo ba uka nas knel aT wle u leb Si uaR re sad aq tu a lur

sa kiTx ad ga da iq ca (Gug gen buhl 1997). ag re si is me qa niz meb Si gar kve va um niS vne-

lo va ne si Se mec ne bi Ti amo ca na caa da cocx al sam ya ro ze cod nis ga far To e ba-

Si dag vex ma re ba. ag re si a, xom fi lo ge ne zu rad er T-er Ti uZ ve le si re aq ci a a.

ar se bobs mec ni e re bis fun qci is ara u ti li tar u li ga ge bac, ro gorc ada-

mi a nis mi er sam ya ro sa da sa ku Ta ri Ta vis Se mec ne bis mZlav ri in stru men ti-

sa. ro gorc cno bi li sab Wo Ta fi zi ko si l. ar ci mo vi Ci am bob da: `mec ni e re ba

– sa ku Ta ri cno bis moy va re o bis sa xel mwi fos xar jze dak ma yo fi le bis sa Su-

a leba a~.

yo ve li ve ze mo Ca moT vlil ma ga na pi ro ba ag re si is Sem swav le li da mo u ki-

de be li dis cip li naT So ri si mec ni e re bis – ag re so lo gi is Ca mo ya li be ba. am

mec ni e re bis mi za nia ga ar kvi os ag re si is des truq ci u li da kon struq ci u li

as peq te bi, gan vi Ta re bis me qa niz me bi, ga mo i mu Sa os ag re si is fsi qo far ma ko-

lo gi u ri da fsi qo lo gi u ri mar Tvis me To de bi. ag re si as Tan da kav Si re bul

prob le ma Ta mog va re bas ga aC nia di di so ci a lu ri (kon fliq to lo gi a, pe da go-

gi ka da sxv.), sa me di ci no (fsi qi at ri a, nev ro pa To lo gi a), eko no mi ku ri (mecx-

o ve le o ba, ve te ri na ri a) da ase ve, Se mec ne bi Ti mniS vne lo ba.

jer ki dev 70-i a ni wle bis da sawy is Si da ar sda ag re si is Sem swav le li sa-

er Ta So ri so sa zo ga do e ba (Inter na ti o nal So ci ety for Re se arch on Aggres si on (ISRA)), ro me lic sa er Ta So ri so do ne ze aer Ti a nebs da ko or di na ci as uwevs sa mec ni-

e ro kvle vebs ag re so lo gi is dar gSi, sis te ma tu rad ata rebs msof lio da re-

gi o na lur fo ru mebs, uS vebs sa mec ni e ro Jur nals (am or ga ni za ci is mu Sa o bis

Se sa xeb in for ma cia ixi leT mis veb sa it ze: http://www.is ra so ci ety .com). mi u xe da vad am mi mar Tu le biT Ca ta re bu li se ri o zu li sa mu Sa o si, ma inc

ver mo xer xda im ma Ral se leq ti u ri faq to re bis an er Ti a ni ge ne ti ku ri me-

qa niz me bis ga mo yo fa, rom le bic ax de nen mo ce mu li qce vis mo du la ci as. ro-

gorc Cans, ase Te bi bu ne ba Si arc ar se bo ben. Tum ca, un da aR vniS noT, rom ag-

re sia kom pleq su rad sak ma od cu da daa Ses wav li li. mkvle va re bi yu radR e bas

aq ce ven cal ke ul faq to rebs (cal ke ul hor mo neb sa Tu ne i rot ran smi te rebs,

tvi nis cal ke ul ub nebs) da ar swav lo ben maT kom pleq sSi fsi qo lo gi u ri, fsi qo far ma ko lo gi u ri da eTo lo gi u ri mo men te bis gaT va lis wi ne biT.

zo gi er Ti mec ni e ri aR niS navs, rom ag re si is pre ven ci is sa u ke Te so me qa-

niz mia – ka Tar zi si da das ja, da sa er Tod, ag re si is re du ci re ba Se saZ le be-

lia mxo lod da mxo lod im faq tor Ta ga mo ricx viT, rom le bic mas api ro be ben

(Дубинко 2000). ag re si is gar Se mo ar se bu li li te ra tu ris ana li zi gvaZ levs sa Su a le bas

Ca mo va ya li boT is sa kiTx e bi, rom le bic mkvle var TaT vis jer uc no bi a. ker-

Zod, ga sar kve vi a:

10

1) da kav Si re bu lia Tu ara ag re sia so ci a lur faq to reb Tan uf ro me tad

vid re ge ne ti kur faq to reb Tan;

2) ro me li fsi qo lo gi u ri, pa Tof si qo lo gi u ri, pa To fi zi o lo gi u ri, fi-

zi o lo gi u ri, Tu bi o qi mi u ri me qa niz me bi udevs sa fuZ vlad ag re si as;

3) Sev ZlebT Tu ara am me qa niz me bis cod nis Sem Txve va Si, ag re si u li qce-

vis SezR ud va sa da kon tro li re bas, eTi ku ri nor me bis dar Rve vis ga re Se?

es uka nas kne li kiTx va im den sta ti a Si gxvde ba, rom iq mne ba ise Ti STa beW-

di le ba – TiT qos pir vel or kiTx va ze pa su xis ga ce ma, mxo lod me sa me ze sa pa-

su xo daa sa Wi ro.

ag re si a ze da we ril mo nog ra fi a Ta um rav le so bis se ri o zu li nak li ima Si

mdgo ma re obs, rom ro de sac ag re si a ze fsi qo lo ge bi da fsi qi at re bi we ren –

isi ni Zi ri Ta dad ada mi an Ta ag re si u li qce vis fsi qo lo gi u ri sa fuZ vle biT in-

te res de bi an da nak leb yu radR e bas uT mo ben ag re si is fi zi o lo gi ur, bio- da

ne i ro qi mi ur me qa niz mebs. rac Se e xe ba eq spe ri men tu li me di ci ni sa da bi o lo-

gi is sxva das xva dar ge bis war mo mad gen lebs – isi ni ag re si as Zi ri Ta dad, cxo ve-

leb ze swav lo ben (an cxo vel Ta ag re si u lo bas swav lo ben) da mar Ta li a, in te-

res de bi an am qce vis fi zi o lo gi u ri me qa niz me biT, mag ram, ro gorc we si, nak leb

yu radR e bas uT mo ben ag re si as ada mi a neb Si. eTo lo ge bi ik vle ven ro gorc cxo-

vel Ta, ise ada mi an Ta ag re si as, mag ram xSi rad fi zi o lo gi u ri da bi o qi mi u ri

me qa niz me bis Ses wav lis ga re Se. mi u xe da vad imi sa, rom zog jer prob le mi sad mi

ase Ti mid go ma me To do lo gi u rad ga mar Tle bu li ca a, ma inc mig vaC ni a, rom aR-

niS nu li re duq cia am ci rebs war mod ge ni li ma sa lis fa se u lo bas. mok led, rom

vTqvaT xSi rad fi zi o lo gi ur da bi o qi mi ur ga mok vle vebs obi eq tu ri eTo lo-

gi u ri da fsi qo lo gi u ri me To di ke bi ak li a, xo lo fsi qo lo gi ur da eTo lo gi-

ur kvle vebs ki – fi zi o lo gi u ri da bi o qi mi u ri.

ze moT moy va ni li mo saz re be bi dan ga mom di na re, Cven Se ve ca deT li te ra-

tu rul ma sa la sa da sa ku Tar ga mok vle veb ze day rdno biT dag ve we ra mo nog-

ra fi a, ro mel Sic iq ne bo da ga a na li ze bu li da, na wi lob riv ma inc, ax le bu rad

Ca mo ya li be bu li ada mi a neb sa da cxo ve leb Si ag re si is gan ma pi ro be be li mi ze-

ze bi, mo ce mu li qce vi saT vis sa Wi ro hor mo ne bi sa da ne i ro qi mi u ri agen te bis,

so ma tu ri da fsi qi ku ri faq to re bis moq me de bis me qa niz me bi, ag re si is emo ci-

u ri, mo to ru li da kog ni tu ri ko re la te bi, ag reT ve ag re si is, ro gorc mov-

le nis bi o lo gi u ri ro li da fun qci a.

mo nog ra fi is is frag men te bic ki, sa dac mxo lod li te ra tu ru li ma sa-

lis gan xil va mim di na re obs, ar war mo ad gens ag re si is Se sa xeb ma sa lis kom pi-

la ci as. Cven mi er moy va nil sak ma od mra val ricx o van li te ra tu rul ma sa las

vi ye nebT imi saT vis, rom wig nis bo lo Ta veb Si ag re si a ze axa li kon cef cia Ca-

mo va ya li boT.

11

Tavi 1agresiis ganmarteba da tipologia. agresiulobis, mtruli ganwyobisa da mrisxanebis gansazRvreba. agresiis Teoriebi

ro gorc ag re si is er T-er Tma mkvle var ma Se niS na, rTu lia mis ce zo-

ga di de fi ni cia ag re si as (Vi ta ro da T.a. 2006). amis mi zezs al baT is war mo-

ad gens, rom ag re sia (ag gres si on) uaR re sad rTu li fe no me ni a. am ter mi nis

qveS xSi rad kon kre tul qce vas (ag re si u li qce va) gu lis xmo ben, zog jer

or ga niz mis in di vi du a lur (a da mi a nis Sem Txve va Si uf ro zus ti iq ne bo da

gveT qva – pi rov nul) Tvi se bebs (ag re si u li gan wo ba). yo ve li ve es ar Tu-

lebs ag re si is fe no me nis Ses wav lis saq mes.

rad ga nac ne bis mi e ri rTu li fsi qi ku ri mov le nis ga mov le na, pir vel

rig Si, qce viT aris Se saZ le be li, ami tom ter mi n Si ag re si a, Cven Zi ri Ta-

dad, ag re si ul qce vas vi gu lis xmebT.

ag re si is cne bis gan mar te ba, mi u xe da vad am ter mi nis far To gav rce-

le bi sa, mar Tlac sak ma od prob le ma tu ri a, rad gan am dros Cven vcdi-

lobT gan zo ga de bu li gan mar te ba miv ceT gan sxva ve bul mdgo ma re o bebs,

rom le bic Tan sde ven ag re si ul qce vas (Пошивалов 1986). am ter mi nis gan-

mar te bas, imis da mi xed viT qce vis ro mel as peq tze mo vax denT aq cen ti re-

bas, sa fuZ vlad Se iZ le ba da e dos gan sxva ve bu li prin ci pe bi: si tu a ci a,

ro mel Sic qce vis es ti pi vlin de ba; fun qci a, ro mel sac igi em sa xu re ba;

kon kre tu li moZ ra o bi Ti aq te bi, rom leb Sic asax vas hpo vebs mo ce mu li

sa xis qce va da sxva. dRes dRe o biT li te ra tu ra Si Se iZ le ba ag re si is 100-

ze me ti sxva das xva gan sazR vre bis mo Zi e ba, rac Se de gia imi sa, rom esa Tu

is de fi ni cia asa xavs ag re si is fe no me nis mxo lod cal ke ul mxa re ebs (am

mov le nis ga mov li ne bis for me bi sa da mo ti va ci is mra val gva ro bis ga mo)

an mkvle var Ta viw ro pro fe si ul Se xe du le bebs (im pro fe si a Ta mra val-

gva ro bis ga mo, ro mel Tac ux de baT ag re si u li qce vis Ses wav la an mis ga-

mov li ne beb Tan Se xe ba. bi o lo gi, me di ko si, fsi qo lo gi, fi zi o lo gi, fsi-

qi at ri, pe da go gi, kri mi na lis ti – ai, am pro fe si a Ta aras ru li Ca mo naT va-

li). xSi rad Se iZ le ba im mo men tis da fiq si re bac, rom ag re si is qce vis gan-

mar te bi sas mkvle va ri cdi lobs mog vces es gan mar te ba sa ku Ta ri kvle vis

obi eq ti dan ga mom di na re. ma ga li Tad, fsi qo lo ge bi gvaZ le ven mxo lod

12

k. WiWinaZe, agresia

ada mi a nis ag re si is gan mar te bas. in te res Ta ase Ti re duq ci a, er Ti mxriv,

aad vi lebs de fi ni ci is Ca mo ya li be bas, mag ram, me o re mxriv, ar Tu lebs

mov le na Si gar kve vis sa Su a le bas.

rad ga nac Cven vcdi lobT mov le nas mi vud geT sis te mu rad, ami tom mo-

ce mul Sro ma Si er Tma ne Tis gver dig verd iq ne ba moy va ni li ada mi a neb ze da

sxva das xva cxo ve leb ze Ses ru le bu li Sro me bi.

ag re si is er T-er Ti yve la ze gav rce le bu li la ko nu ri gan mar te bis

mi xed viT: ag re sia es aris sxva su bi eq ti sad mi zi a nis mi ye ne ba, mi ye ne bis

mcde lo ba da /an ase Ti zi a nis mi ye ne bis mu qa ra (Пошивалов 1989).

sxva, ase ve gav rce le bu li gan mar te bis mi xed viT, ag re sia war mo ad gens

qce vis ne bis mi er for mas, ro me lic mi mar Tu lia sxva cocx a li ar se bi saT-

vis zi a nis mi ye ne ba sa da Se u racx yo fa ze, ro ca aR niS nul ar se bas ar surs,

rom mas ase mo epy ron (Ba ron & Ric har dson 2004). ag re sia war mo ad gens bo rot

qce vas, rom lis mi za nia gar Se mom yof TaT vis tki vi lis mi ye ne ba (Pa rens 1997). Tum ca ar se bobs uf ro far To gan mar te be bi, sa dac ag re si is obi eq-

tad miC ne u lia ara mar to ada mi a ni da sxva cocx a li or ga niz me bi, ara med

ne bis mi e ri ara cocx a li struq tu ra (Fromm 1994).

ag re si is obi eq tze amax vi lebs yu radR e bas ag re si is Sem de gi gan mar-

te ba, rom lis mi xed vi Tac ag re sia war mo ad gens iseT fi zi kur moq me de bas

an mis mu qa ras er Ti or ga niz mis mxri dan, ro me lic am ci rebs me o re or ga-

niz mis Ta vi suf le bas an ge ne ti kur Se gu e bu lo bas (Семенюк 2003).

fsi qi at re bi ag re si is ana li zi sas, mis sxva as peq tebs ga mo yo fen. ma Ti

um rav le so ba Tvlis, rom ag re sia ga mom di na re obs pi rov ne bis Ta vi se bu re-

be bi dan, su bi eq tu rad gan pi ro be bu lia da Se iZ le ba iReb des ro gorc mi-

zan Se wo nil, ise sa mar Tal dam rRe vi ga mov li ne bis for mebs (Mo yer 1987).

gan mar te ba Ta ra o de no ba im de nad di di a, rom dad ga au ci leb lo ba ma-

Ti kla si fi ci re bi sa. Sev niS navT, rom jer Ta vad mov le nis sxva das xva ga-

mov li ne be bis kla si fi ci re bas ki ar vax denT (a mas Sem deg Tav Si Se vec de-

biT), ara med mxo lod ag re si is gan mar te be bis.

ar se bobs kon cef ci e bi, sa dac mTa va ri ag re si is mo ti va ci u ri mxa rea

da ara mi si `re a li za ci u ri~ na wi li. mo ti vis ar se bo ba sak ma ri sia imi saT-

vis, rom mo ce mu li pi ri ag re si u lad Ca iT va los. mo tiv ze, uf ro zo ga dad

– ada mi a nis Si na gan sam ya ro ze aq tu a li za ci a, fsi qo a na li ti ku ri kon cef-

ci e bis Tvi saa da ma xa si a Te be li.

ag re si is bi he vi o ris tul de fi ni ci eb Si ki ig no ri re bu lia ag re si is

mo ti va ci u ri mxa re. bi he vi o ris te bis az riT es ga mar Tle bu li a, rad ga nac

ar ar se bobs obi eq tu ri kri te ri u me bi, ro mel Ta sa Su a le biT iq ne bo da Se-

saZ le be li ada mi a nis gan zrax vis Se fa se ba (Ber ko witz 2002). ami tom bi he vi o-

ris tTaT vis – à da mi a ni saT vis zi a nis mi ye ne ba~ da à da mi a ni saT vis zi a nis

13

Tavi 1. agresiis ganmarteba da tipologia. agresiulobis mtruli ganwyobisa...

gan zrax mi ye ne ba~ faq tob ri vad er Tna i ri Si na ar sob ri vi dat vir Tvis ma-

ta re be li cne be bi a. Zne lia da e Tan xmo sa kiTx is am gvar da ye ne bas.

me o re mid go ma, rom lis sa Su a le bi Tac ag re si is gan sazR vre bi sas xde-

ba gan zrax vis mo men ti saT vis gver dis av la, mdgo ma re obs ag re si u li qce-

vis war mod ge na Si, ro gorc mov le ni sa, ro me lic ar Rvevs so ci a lur nor-

mebs. cno bi li fsi qo lo gi al bert ban du ra aR niS nav da, rom ag re si u li

qce va im sa xis qce va a, ro mel sac ar ga aC nia so ci a lu ri mxar da We ra (Ban-du ra 2001). ra sak vir ve li a, ag re si u li qce va mar Tlac ga ni xi le ba sa zo ga-

do e bis um rav le so bis mi er, ro gorc aso ci a lu ri qce va, mag ram ram de nad

ga mar Tle bu lia is, rom mkvle va ri ope ri rebs yo fi Ti war mod ge ne biT?

gar da ami sa, arc imis da viwy e baa sa Wi ro, rom Cvens he te ro go nul msof-

li o Si mra va li gan sxva ve bu li kul tu ra ar se bobs, sa dac sru li ad gan-

sxva ve bu lad uyu re ben im sa xis qce vebs, ro mel sac da sav lu ri kul tu ra

afa sebs, ro gorc cal sa xad aso ci a lurs. igi ves adas tu rebs is to ri u li

eq skur sic: is rac dRes uki du re si ag re si is ga mo xa tu le bad gveC ve ne ba,

sxva epo qa Si cxov re bis nor ma iyo.

ma Sa sa da me, da Cven aq ve Tan xme biT ag re si is cno bil ame ri kel mkvle vars

le o nard ber ko vics, ze moT moy va ni li gan sazR vre bis CaT vla ar Se iZ le ba

srul yo fi lad. Ta vad ber ko vi ci ag re si as gan mar tavs, ro gorc gar kve u li

ti pis fi zi kur Tu sim bo lur qce vas, ro me lic mo ti vi re bu lia sxvi sad mi

zi a nis mi ye ne bis gan zrax viT (Ber ko witz 2002).

Cve ni az riT ag re si is gan mar te ba Si au ci le be lia ga mo i yos:

a) fi zi ku ri, fsi qo lo gi u ri an sxva ti pis zi a nis mi ye ne bis faq ti an mi si

mcde lo ba;

b) mo ti va ci u ri kom po nen ti anu Se sa ba mi si gan zrax vis qo na;

g) msxver plis sur vi li sa da Se sa ba mi sad am uka nas kne lis Tan xmo bis ar-

qo na aseT mopy ro ba ze;

d) am ti pis qce vis uar yo fi Ti Se fa se ba mo ce mul kul tu rul ga re mo Si

mi Re bu li nor me bi dan ga mom di na re an /da im kon kre tu li so ci u mis um-

rav le so bis mi er, ro mel Sic mo ce mu li qce va fas de ba (es uka nas kne li

pun qti, ra sak vir ve lia mxo lod ada mi a nis ag re si is Sem Txve va Sia mar-

Te bu li).

am gan mar te bi dan ga mom di na re obs is, rom ag re si ul qce vad ar Se iZ-

le ba Ca iT va los ne ba yof lo bi Ti sa do- ma zo xis tu ri ur Ti er To be bi, mi-

u xe da vad imi sa, rom is tki vi lis mi ye ne ba zea da mo ki de bu li. Cve ni ase Ti

`ver diq tis~ mi zezs war mo ad gens is, rom am sa xis ur Ti er To beb Si mo na-

wi le ori ve mxa res surs es. am gva ri mid go mi dan ga mom di na re obs ag reT-

ve isic, rom er Ti da igi ve qce va erT sa zo ga do e ba Si Se iZ le ba Ca iT va los

ag re si u lad da Se sa ba mi sad iq nes dag mo bi li, xo lo sxva gan ki amis Cam de-

ne bi, Se iZ le ba gmi re ba dac iq nen Se racx ul ni. al baT, amis yve la ze na Te-

14


li ma ga li Ti 2001 wlis 11 seq tem bris mov le ne bi a. da sav lu ri men ta li te-

ti saT vis es Za la do bis ga u ge ba ri da Sem za ra vi aq ti a, xo lo mus li man Ta

mniS vne lo va ni na wi li saT vis (Se saZ le be li a, ma Ti um rav le so bis Tvi sac)

– udi de si gmi ro bis aq ti , so ci a lu rad mi Re bu li Ri ad Tu fa ru lad.

am Tav Si gvin da gan vmar toT is ter mi ne bic, rom le bic Si na ar sob ri vad

da kav Si re bu li ari an ag re si as Tan da po pu la rul li te ra tu ra Si zog jer

ag re si is si no ni ma dac ga mo i ye ne bi an. ese ni a: ag re si u lo ba (ag gres si ve ness),

mtru li da mo ki de bu le ba (hos ti lity) da mris xa ne ba (fury, an ger, ra ge). jer ki dev 1961 wels ag re si is cno bi li ame ri ke li mkvle va ris a. ba-

sis mi er iq na mo wo de bu li mo ce mu li ter mi ne bis (ag re si is, mtru li da-

mo ki de bu le bi sa da mris xa ne bis) de fi ni ci a. am kla si fi ka ci as sa fuZ vlad

udevs war mod ge ne bi fsi qi ku ri mov le ne bi saT vis da ma xa si a Te be li sa mi

Zi ri Ta di na wi lis – kog ni tu ri, emo ci u ri da qce vi Ti kom po nen te bis Se-

sa xeb. ba sis mi xed viT mtru li da mo ki de bu le ba mya ri da xan grZli vi ne ga-

ti u ri Se fa se ba an Se fa se ba Ta sis te ma a, ro mel sac ada mi a ni iye nebs sxva

ga me mom cve li ada mi a ne bis, zo ga dad, cocx a li ar se be bi sa Tu mov le ne bis

Se sa fa seb lad (kog ni tu ri kom po nen ti); mris xa ne ba – emo ci u ri mdgo ma-

re o ba a, ro mel sac aqvs mo ti va ci u ri Za la (e mo ci u ri kom po nen ti), xo lo

ag re sia – das jis fun qci is mqo ne qce vi Ti re aq ciaa (qce vi Ti kom po nen ti)

(cit. Ениколопов, Садовская 2000 mi xed viT). msgavs de fi ni ci ebs iZ le va l.

ber ko vi cic. mi si az riT, mris xa ne ba gar kve u li emo ci u ri mdgo ma re o ba a,

rom lis dro sac in di vids Se iZ le ba ar hqon des kon kre tu li mi za ni, ma Sin

ro de sac ag re sia mo i cavs gar kve u li miz nis ar se bo bas. ber ko vi cis mi xed-

viT, mtru li da mo ki de bu le ba – ada mi a nis Tu ada mi an Ta jgu fis mi marT

ne ga ti u ri gan wyo bis ar se bo ba a, xo lo ag re si u lo ba ki met -nak le bad sta-

bi lu ri mza o baa sxva das xva si tu a ci eb Si ag re si u li qme de bi sa ken (Ber ko-witz 2002).

ze moT qmu li mar Tlac gvaZ levs sa fuZ vels vTqvaT, rom mo ce mu li

ter mi ne bi: ag re sia (ag re si u li qce va), ag re si u lo ba, mtru li da mo ki de-

bu le ba da mris xa ne ba/ mZvin va re ba – gan sxva ve bu li, Tum ca ur Ti er Tda-

kav Si re bu li mov le ne bi a.

ag re si is – am `fun da men tu ri fsi qi ku ri fe no me nis~ (gri go la va da

T.a. 1999) Se sa xeb ar se bu li mra va li Te o ri i dan ra mo de ni me Zi ri Ta di mi-

mar Tu le bis ga mo yo fa Se iZ le ba. am mim di na re o ba Ta war mo mad gen le bi ag-

re si as ga ni xi la ven, ro gorc: 1) mem kvid ru lad gan pi ro be bul Tvi se bas

Tu in stinqts (fsi qo a na li ti ku ri, eTo lo gi u ri, so ci o bi o lo gi u ri mid-

go me bi da sxva); 2) moTx ov ni le bebs, rom le bic ga re ga ni aver si u li sti-

mu le bi Taa aq ti vi re bu li (frus tra ci a -ag re si is Te o ria da am Te o ri is

ber ko vi ci se u li va ri an ti, ag re si is ga da ta nis zil ma ni se u li Te o ria da

sxva); 3) kog ni tur da emo ci ur pro ce sebs (ber ko vi cis axa li kog ni tu ri

15


kav Si re bis war moq mnis Te o ria da sxva); 4) aq tu a lur so ci a lur qce vas,

da kav Si re buls wi nas wa ri das wav lis pro ces Tan (ban du ras das wav li Ti

Te o ria da sxva) (Ba ron & Ric har dson 2004).

in stin qti vis tTa war mod ge ne bis mi xed viT ag re sia in stin qtu ri qce-

va a, ro me lic ge ne ti ku rad Tu `kon sti tu ci u rad~ dap rog ra me bu li a.

ada mi a nis Sem Txve va Sic ki, igi er Tgvar an Tro po lo gi ur kon stan tas war-

mo ad gens (Gug gen buhl 1997) da mi si gan xor ci e le bis moTx ov ni le ba ada mi a-

nis su lis siR rmi dan mo dis. am mi mar Tu le bas ekuT vni an z. fro i di sa da k.

lo ren cis kon cef ci e bi.

fsi qo a na li ti ku ri kon cef ci is mi xed viT (Fre ud 1960) ada mi a nis mTa-

var ma moZ ra ve bel Za lebs war mo ad ge nen: si coc x li sa ken ltol va (e ro si)

da sik vdi li sa ken ltol va (ta na to si). swo red am uka nas kne li dan ga mom-

di na re obs ag re si u li qce vis fe no me ni, ro gorc mov le na, ro me lic au-

ci le be li Se de gia ta na to sis ar se bo bi sa, rad ga nac Tu ki mi si ener gia ar

iq ne ba mi mar Tu li ga reT, igi ga mo iw vevs sa ku Ta ri or ga niz mis da zi a ne bas.

ma Sa sa da me, fro id Tan ag re sia or ga niz mSi ar se bu li Tan da yo li li sik-

vdi lis in stin qtis Se de gi a.

Tum ca, aq ve un da aRi niS nos, rom war mod ge na ta na to sis Se sa xeb uar-

yo fi lia zig mund fro i dis moZR vre bis mim de var Ta um rav le so bis mi er ve

(Si ann 1985), rac gar kve ul wi lad am ci rebs, ag re si is Se sa xeb fro i di se u li

kon cef ci is da ma je reb lo bas.

sa in te re so a, rom fro i dis mi er ag re si i sad mi me ti yu radR e bis daT-

mo bas, swo red ain Sta i nis ze moT moy va nil ma we ril ma mis ca sti mu li.

aR niS vnis Rir sia isic, rom fro i dis mos wav lem al fred ad ler ma

Ta vis mas wav le bel Tan ur Ti er To ba Zi ri Ta dad, swo red ag re si a ze ma Ti

war mod ge ne bis gan sxva ve bu lo bis ga mo gawy vi ta. ad le ri Tvli da, rom ag-

re si u li mo ti va ci a, ro me lic mi si az riT aras rul fa sov ne bis Tan da yo-

li li kom pleq sis daZ le vis mcde lo bas war mo ad gen da, ada mi a nis saq mi a-

no bis do mi nan tu ri mo ti va cia iyo. 1908 wels ad ler ma Se mog vTa va za idea

pir ve la di ag re si u li in stin qtis ar se bo bis Se sa xeb, ro mel sac Sem dgom

`Za la uf le bis ne ba~ uwo da (cit. Зеленский 2000 mi xed viT).

ag re si is Ta na med ro ve fsi qo a na li ti ku ri kon cef ci e bi sak ma od Sors

wa vid nen fro i di se u li war mod ge ne bi sa gan. isi ni ag re si is in stin qtur

bu ne ba sac ki uar yo fen (Thomä & Ka ec he le 1996). uf ro de ta lu rad, am mi-

mar Tu le bis war mod ge nebs fsi qo lo gi u ri dac vis fe no me ne bis ana li zi-

sas gan vi xi lavT.

eTo lo gi u ri mid go ma, rom lis av tors udi de si ger ma ne li mkvle va-

ri kon rad lo ren ci war mo ad gens, em ya re ba mo saz re bas imis Se sa xeb, rom

cocx al or ga niz mSi ag re sia spon ta nu rad ge ne rir de ba, grov de ba da gan-

mux tvas mo iTx ovs, rom igi Tan da yo li li in stin qtia (Lo renz 1994). mi si

16


kon cef ci is Ta nax mad, ase Ti gan mux tvi saT vis ra i me ga re gam Ri zi a neb lis

ar se bo ba, prin cip Si arc aris sa Wi ro. bo los da bo los or ga niz mi Ta vad

mo Zeb nis mas. ada mi a ne bi qmni an po li ti kur par ti ebs brZo lis sa ku Ta ri

in stin qte bis re a li za ci i saT vis, mag ram Ta vad po li ti ku ri par ti e bi ro-

di ari an ag re si is mi ze ze bi, wer da lo ren ci.

iseT ada mi a nebs, rom leb mac ver mo a xer xes dag ro vi li ag re si is gan mux-

tva, uf ro xSi rad emar Te baT ner vo ze bi da sxva pa To lo gi e bi. aq lo ren ci

eses xe ba ame ri kel fsi qi at rsa da fsi qo a na li ti koss sid nei mar go lins, ro-

me lic Crdi lo eT ame ri kis in di el Ta re zer va ci eb Si, Zi ri Ta dad in di el -i u-

ta Si swav lob da fsi qi kur da a va de bebs (Lo renz 1994).

mi u xe da vad imi sa, rom ag re si is es hid rav li ku ri mo de li (Wur Wel Si

Cas xmu li wylis mi er Seq mni li wne vis msgav sad) (Распономарёва 2001), sak ma-

od kar gad xsnis ag re si as Tan da kav Si re bul mTel rig mo men tebs, man sa-

yo vel Tao gav rce le ba ver mo i po va.

lo ren cis ze moT moy va nil mo saz re bas, gar kve ul wi lad umag rebs

gverds, uka nas knel wleb Si kud ri av ce vas la bo ra to ri a Si Ses ru le bu li

ga mok vle ve bi. ker Zod, na na xi iq na, rom Tu ki Si da sa xe ob riv ago nis tur Se-

ja xe beb Si mra val ricx o va ni ga mar jve be bis mqo ne ma Ra lag re si ul mam rebs

ar aZ lev dnen ag re si u li qce vis ga mov le nis sa Su a le bas, dep ri va ci is Sem-

dgom ma Ti ag re si u lo bis xa ris xi mxo lod iz rde bo da. Ta nac, cxo vel Ta

dep ri va ci is dro da de bi Tad ko re li reb da pos tdep ri va ci u li ag re si-

u lo bis xa ris xTan. sta ti is av to ris az riT, lo ren cis idea ag re si u li

ener gi is dag ro ve bis gan ma pi ro be be li gar kve u li me qa niz mis (o Rond, ara

in stin qtis!) ar se bo bis Se sa xeb – WeS ma ri tia (Кудрявцева 2004). ama ve mi mar-

Tu le bas Se iZ le ba mi va kuT vnoT zo gi er Ti av to ris mcde lo ba, ag re si is

gan mux tvis ide as ne i ro fi zi o lo gi u ri mo na ce me bis mo Zi e biT da u Wi ros

mxa ri. cno bi li a, rom ga re ga ni gam Ri zi a neb le bis arar se bo bis pi ro beb Si

ne i ro ne bi dro dad ro spon ta nur gan mux tvas ga nic di an. ne i ron ze dad ge-

ni li am ka non zo mi e re bis tvi nis mTel uban ze eq stra po li re bis Se de gad,

av to ri mi dis das kvnam de, rom or ga niz mi saT vis saf rTxis arar se bo bis

Sem Txve va Si ag re si ul qce va ze pa su xis mge be li struq tu re bis ne i ro ne bi

sen so ru li Sim Si lis pi ro beb Si aR moC nde bi an da ma Ti ag zne ba do bis do ne

iz rde ba. Se sa ba mi sad, es ne i ro ne bi Se iZ le ba spon ta nu ri im pul se bis wya-

rod iq cnen, ro me lic, Ta vis mxriv, or ga niz meb Si spon ta nu ri ag re si is Ca-

mo ya li be bas ga mo iw vevs (Гогуадзе 1998).

ze mo aR niS nul kon cef ci eb Tan sak ma od ax los dgas ag re si i sad mi so-

ci o bi o lo gi u ri mid go ma, ro mel Sic Zi ri Ta di aq cen ti keT de ba ag re si-

u li qce vis ge ne ti kur de ter mi ni re ba ze. am kon cef ci is mi xed viT, in di-

vi de bi, ro gorc we si ex ma re bi an maT vis Ta nac sa er To ge ne bi ga aC ni aT (e .i.

na Te sa vebs) da ag re si ul ni ari an maT da mi vis Ta nac isi ni ar im yo fe bi an

17


na Te sa ur kav Sir Si. so ci o bi o log Ta ase Ti da mo ki de bu le ba ag re si i sad-

mi bu neb ri vi a, rad ga nac so ci o bi o lo gi is fu Zem de be li e. uil so ni Tvli-

da, rom ne bis mi er sa zo ga do eb riv qce vas bi o lo gi u ri sa fuZ ve li ga aC nia

(Wil son 1975).

do lar di sa da Ta na av to re bis ag re si is si tu a ci u ri kon cef ci is

(frus tra ci a -ag re si is Te o ri a) mi xed viT ag re si u li qce vis war mo So ba

yo vel Tvis gan pi ro be bu lia frus tra ci is ar se bo biT da pi ri qiT – frus-

tra ci is ar se bo ba yo vel Tvis api ro bebs ag re si is gan vi Ta re bas (Dol lard da

T.a. 1939). Tum ca uk ve 2 wlis Sem deg am Te o ri is er T-er Tma Ta na av tor ma

n.e. mi ler ma mas Si gar kve u li Ses wo re be bi Se i ta na da da a ma ta, rom frus-

tra cia iw vevs sxva mra val re aq ci as da maT So ris ag re si a sac (Mil ler 1941).

do lar di sa da mi si ko le ge bis az riT ag re si is Ca mo ya li be ba Si wam-

yva ni mniS vne lo ba eni We ba Sem deg faq to rebs: 1) miz nis miR we vis Se de gad

su bi eq tis mi er mi Re bu li dak ma yo fi le bis mo lo di nis xa risxs; 2) wi na aR-

mde go bis Za las, rom lis daZ le va caa sa Wi ro miz nis mi saR we vad; 3) ze di-

zed gan vi Ta re bu li frus tra ci a Ta ra o de no bas (Ba ron & Ric har dson, 2004).

do lar di izi a reb da ag reT ve ka Tar zi sis kon cef ci as, rom lis mi xed vi-

Tac ag re si is ga da ta na frus tra ci is mi ze zi dan sxva obi eq tze, am ci rebs

Sem dgo mi ag re si u li qce vis sur vils.

mi u xe da vad imi sa, rom frus tra ci as yo vel Tvis ar miv ya varT ag re si-

am de da ag re si is ise Ti sa xe, ro go ric in stru men tu li ag re siaa (ag re si is

am for mis Se sa xeb ixi leT qve moT), uSu a lod ar war mo ad gens frus tra ci-

is Se degs (Ильин 2006), ma inc frus tra ci a –ag re si is Te o ri am di di ze gav-

le na iqo nia ag re so lo gi a ze da mra val sxva Te o ri as da u do sa fuZ ve li.

dRes er T-er Ti yve la ze gav rce le bu li kon cef ciaa ber ko vi cis Te-

o ria (Ber ko witz 2002), sa dac frus tra ci a, mxo lod er Tia im mra va li sti-

mu le bi dan, ro mel sac ag re si am de Se uZ lia mig viy va nos. Ta nac igi qmnis

ag re si i sad mi or ga niz mis mzad yof nas da ga re mo dan gar kve u li sa xis sti-

mu lis ar se bo bis Sem Txve va Si api ro bebs ag re si as. ber ko vi ci ar izi a rebs

ka Tar zi sis kon cef ci as. mi si az riT ag re si is ga da ta nis fe no me ni (ro-

mel sac sa fuZ vlad udevs in di vi dis uu na ro ba upa su xos imas, vi si Tu ri-

si mi ze zi Tac igi frus tri re bu li a) Ta va d Se iZ le ba iyos ag re si is gaZ li-

e re bis mi ze zi (Gus taf son 1989). ber ko vi ci Tvlis, rom frus tra cia da sxva

aver si u li sti mu le bi aya li be ben ag re si ul re aq ci as ne ga ti u ri afeq tis

Seq mnis gziT, e.i. Tu ki in di vi di mo ce mul mov le nas ar aRiq vams ro gorc

uar yo fiTs – ara vi Tar ag re si as ar eq ne ba ad gi li.

zil ma nis ag zne bis ga da ta nis Te o ri is mi xed viT ag re sia ga mow ve u-

lia ara ra Rac moTx ov ni le bis ar se bo biT (rom lis Se fa se ba kvle vis obi-

eq tu ri me To de biT Se uZ le be li a), ara med gar kve u li ag zne biT. am uka na-

sk ne lis Se fa se ba ki Se saZ le be lia kvle vis in stru men tu li me To de biT

18


(Zil lman 1988). igi pir vel yov li sa, sim pa Ti ku ri ner vu li sis te mis ag zne bas

da mis Se sa ba mis so ma tur kom po nents gu lis xmob da, ro me lic, ro gorc

cno bi lia stres -re aq ci is Se mad ge nel na wils war mo ad gens.

zil ma ni ag reT ve Tvli da, rom ag zne ba er Ti wya ro dan Se iZ le ba ga da-

ta nil iq nas me o re ze da amiT ga aZ li e ros an Se am ci ros emo ci u ri re aq ci is

Za la da Se de gad Ta vad ag re si ac. mkvle var Ta mi er, mar Tlac na na xi iq na,

rom ise Ti wya ro e bi dan ag zne ba, ro go re bi caa fi zi ku ri aq ti vo ba (Zil lman 1988), Za la do bis Se sa xeb fil me bi, ero ti ka, xma u ri – xels uwy o ben ag re-

si ul re aq ci a Ta war mo So ba sa da ga mov li ne bas (Ba ron & Ric har dson 2004).

aR moC nda, rom igi ve moq me de ba axa si a Teb da at mos fe ru li ha e ris ma Ral

tem pe ra tu ra sac. es Se de ge bi mi Re bul iq na la bo ra to ri u li ga mok vle-

ve bis dros. ag reT ve, 1967 wels ame ri kis Se er Te bul Sta te bis mra va li qa-

la qis zan gTa ge to eb Si po li ci as Tan da erov nul gvar di as Tan mom xda ri

Se ta ke be bis Ta ri Re bi em Txve o da ha e ris yve la ze ma Ra li tem pe ra tu ris

pe ri o debs (Ber ko witz 2002).ban du ras so ci a lu ri das wav li Ti Te o ri is mi xed viT (es Te o ria

er Tgva ri gag rZe le baa frus tra ci a -ag re si is Te o ri is) ag re sia qce va a,

rom lis Ca mo sa ya li beb lad da gan sam tki ceb lad sa mi sa xis pro ce sis ar-

se bo baa sa Wi ro: 1) on to ge ne zis gan mav lo ba Si ag re si u li ti pis qce vis

SeT vi se bis; 2) ag re si u li qce vis map ro vo ci re be li faq to re bis; 3) im pi-

ro be bis, rom le bic ga nam tki ce ben ag re si u li qce vis ste re o tips (Ban du ra 2001). das wav las Tan er Tad ban du ra ar uar yofs ag re si is bi o lo gi ur me-

qa niz mebs, ub ra lod isi ni ga ni xi le bi an im ne i ro fi zi o lo gi u ri me qa niz-

me bis far gleb Si, ro mel Ta aq ti va ci ac map ro vo ci re bel ga re mo pi ro bebs

Se uZ li aT, ag re si is ma re gu li re be li me qa niz me bis si sus tis fon ze. ban-

du ras kon cef cia uf ro me tad aris Ria mo di fi ka ci e bis Se ta ni saT vis da

Se sa ba mi sad, axa li kom po nen te bis SeT vi se bi saT vis. ag reT ve, swo red igi

udevs sa fuZ vlad ag re si is pro fi laq ti ki sa da ko req ci i saT vis sa Wi ro

Ro nis Zi e ba Ta um rav le so bas (Ban du ra 2001).

***

yve la ze moT moy va ni li Te o ri is gan xil vis Sem dgom ise Ti STa beW di le ba

rCe ba, rom yo vel maT gan Si aris ra Rac ra ci o na lu ri, yo ve li maT ga ni asa xavs

WeS ma ri te bis ra Rac na wils. es mar Tlac ase a! sam wu xa rod jer -je ro biT ar

ar se bobs ag re si is in teg ra lu ri Te o ri a. mi si Seq mna jer wi na a.

19

Tavi 2agresiuli qcevis klasifikaciebi

ag re si is cno bi li mkvle va ri a. ba si Tvlis, rom ada mi a nis ag re si u li

qce vis aR we ra Se saZ le be lia sa mi ska lis ga mo ye ne biT: fi zi ku ri – ver ba-

lu ri, aq ti u ri – pa si u ri da pir da pi ri – ara pir da pi ri (Ba ron & Ric har dson, 2004), ro mel Ta kom bi na ci is Se de gad mi i Re ba 8 sxva das xva va ri an ti. mi u-

xe da vad mo ce mu li sa mi ska lis ga mo ye ne bi sa, ba sis es kla si fi ka ci a, ma inc

bi na rul kla si fi ka ci as war mo ad gens.

ag re sia Se iZ le ba va ri reb des sity vi e ri Se u racx yo fi dan (ver ba lu ri

ag re si a) uxe Si fi zi ku ri Za lis ga mo ye ne bam de (fi zi ku ri ag re si a). ag re sia

ar se bobs si tu a ci u ri da pi rov nu li, mdgra di da aram dgra di for me bis

sa xiT (Левина 1999). si tu a ci u ri ag re si is qveS igu lis xme ba mi si ga mov le-

na si tu a ci is Se sa ba mi sad (xSi rad, mxo lod epi zo du ri), xo lo pi rov nu-

li ag re sia – ada mi an Si Ca mo ya li be bu li Se sa ba mi si mya ri in di vi du a lu ri

Tvi se be bis ar se bo ba Si ga mo i xa te ba. es uka nas kne li mud mi vad vlin de ba,

ro gorc ki in di vids ga mov le nis sa Su a le ba mi e ce ma.

eTo lo ge bi ga mo yo fen ag re si is sam tips: 1) mta ceb lur ag re si as; 2) sa xe o baT So ris ag re si as; 3) Si da sa xe ob riv ag re si as (Fromm 1994). mta ceb-

lu ri ag re sia Ta vi si ar siT uf ro kve bi Ti qce vis for mas war mo ad gens,

vid re ag re si as, ro gorc aseTs. yo vel Sem Txve va Si Tu gan vi Ta re bis Si-

na ga ni me qa niz me bis mi xed viT vim sje lebT, igi prin ci pu lad gan sxvav de ba

Si da sa xe ob ri vi da mniS vne lo van wi lad gan sxvav de ba sa xe o baT So ri si ag-

re si i sa gan (Lo renz 1994). sa xe o baT So ri si ag re si a, zog jer Se iZ le ba hgav-

des Si da sa xe ob ri vi ag re si is zo gi erT ga mov li ne bas, mag ram bu ne ba Si ase-

Ti Tan xved ra sak ma od iS vi a Ti a.

swo red Si da sa xe ob ri vi ag re sia war mo ad gens im mov le nas, rom lis Se-

sa xeb aris da we ri li mo ce mu li wig ni. vfiq robT, rom yve la ze me tad ag-

re si is am for mi saT vis aris da ma xa si a Te be li is, rac ag re si ad aRiq me ba.

amis ga mo, Zi ri Ta dad am sa xis ag re si a ze gveq ne ba wig nSi sa u ba ri. Tum ca

zog jer ag re si is sxva ti peb sac Se ve xe biT xol me.

Ta vis mxriv, Si da- da sa xe o baT So ri si ag re sia ar se bobs, ro gorc Tav-

das xmi Ti, ise Tav dac vi Ti for me bis sa xiT. am mid go mis Ta nax mad ag re sia

20


Se iZ le ba iyos ori ti pis: Si SiT ga mow ve u li Tav dac vi Ti ag re sia (de fen si-ve) da ma Ra lag re si u li in di vi de bis Tvis da ma xa si a Te be li – Se te vi Ti mam-

rTa So ri si ag re sia (of fen si ve) (Max son 2000; Wall da T.a. 2003).

bu neb ri vi a, rom qce va, ro me lic Se te va sa da Tav das xmas Tan aris da-

kav Si re bu li Tav das xmiT ag re si ad aris miC ne u li. mis gan gan sxva ve biT

Tav dac vi Ti ag re sia ar (praq ti ku lad ar) Se i cavs opo nen tTan aq ti u ri

mi ax lo e bis kom po nents (So ma da T.a. 2008). cno bi li a, rom Tav dac vi Ti ag-

re sia Zli er emo ci eb Tan – mris xa ne bas Tan, mZvin va re bas Tan, ga af Tre bas-

Tan, gaS ma ge bas Tan (an ger, fury, ra ge) aris da kav Si re bu li, xo lo Tav das xmi-

Ti ag re sia ki ar aris da kav Si re bu li ase Ti mZaf ri emo ci e bis ge ne ra ci as-

Tan (Blan chard & Blan chard 2006; Card & Lit tle 2006; Dod ge & Coie 1987; Kem pes da

T.a. 2005; Ra mi rez & Andreu 2006; Wall da T.a. 2003).fsi qo lo ge bi ga nar Ce ven in stru men tul (in stru men tal) da mtrul (hos ti-

le) ag re si as. pir ve li xor ci el de ba gar kve u li Se de gis mi saR we vad da ar

isa xavs TviT miz nad obi eq ti sad mi zi a ni sa da za ra lis mi ye ne bas. mtru li

ag re si is TviT mi zans ki swo red obi eq ti sad mi gar kve u li za ra lis /zi a-

nis mi ye ne ba war mo ad gens (Ba ron & Ric har dson, 2004). l. ber ko vi ci eTan xme ba

ag re si is aseT kla si fi ka ci as, oRond mtru li ag re si is nac vlad iye nebs

ter mins emo ci u ri (e mo ti o nal) ag re si a. mas es ter mi ni uf ro ga mar Tle bu-

lad mi aC ni a, rad ga nac Tvlis, rom mtru li ag re si is sa fuZ ve li ne ga ti-

u ri emo ce biT ga mow ve u li ag zne baa anu mi si az riT, emo cia pir ve la di a.

am ti pis ag re si as av to ri gan mar tavs, ro gorc ag re si as ga mow ve uls in-

di vi dis in ten si u ri Si na ga ni fi zi o lo gi u ri da mo to ru li re aq ci e biT

(Ber ko witz 2002). aR niS nu li Si na ga ni ag zne ba as ti mu li rebs ag re si ul ten-

den ci ebs msxver pli saT vis za ra lis mi sa ye neb lad. emo ci u ri ag re si u lo-

bi saT vis da ma xa si a Te be lia im pul su ro ba (eq spre si u lo ba) da se ri o zu li

da geg ma re bi sa da ga az re bis arar se bo ba. am dros mtru li az re bi da war-

mod ge ne bi Tan sde ven ag re si ul qme de bebs.

av tor Ta ab so lu tu ri um rav le so bac Tvlis, rom emo ci u ri ag re si-

is sa fuZ vels ne ga ti u ri afeq ti war mo ad gens. ze moT moy va nil wig nSi l.

ber ko vi ci mas aver si u li sti mu le biT ga mow ve ul ag re si a sac uwo debs.

igi ve mov le nis aR sa niS na vad, sxva fsi qo lo ge bi xSi rad iye ne ben ter mins

– ga Ri zi a ne biT (ir ri tab le) ga mow ve u li ag re si a.

im faq tis da sa das tu reb lad, rom emo ci u ri ag re si a, ro gorc fe no-

me ni, mar Tlac ar se bobs da mas sa fuZ vlad sxva ada mi a nis (zog jer `dam na-

Sa ves~, zog jer ki sru li ad uda na Sa u los) das ja udevs, ag re si is cno bi li

ame ri ke li mkvle va ris ro bert be ro nis kla si ku ri eq spe ri men tis moy va na

Se iZ le ba (Ba ron & Ric har dson, 2004). am eq spe ri men tSi mo na wi le o bas iReb-

dnen uni ver si te tis stu den te bi, rom leb sac uy ve bod nen eq spe ri men tis

cru miz neb ze (ker Zod, eub ne bod nen, rom maT mi zans eq spe ri men ta to ris

21

Tavi 2. agresiuli qcevis klasifikaciebi

Ta na Sem wis gar kve u li amo ca nis Ses ru le bi sas daS ve bul Sec do meb ze re-

a gi re ba war mo ad gen da). amis Sem deg (eq spe ri men tis dawy e bam de) stu den-

tTa na xe vars (e.w. eq spe ri men tul jgufs) eq spe ri men ta to ris Ta na Sem we

spe ci a lu rad aRi zi a neb da da mih yav da isi ni gan ris xe bam de. stu den tTa

me o re na xe va ri (sa kon tro lo jgu fi) ki im yo fe bo da nor ma lur, wynar

mdgo ma re o ba Si. eq spe ri men tis gan mav lo ba Si, yve la cdis pirs Se eZ lo

aT jer da er tya eleq tru li de ni eq spe ri men ta to ris Ta na Sem wis Tvis, am

uka nas knel Ta mi er gar kve u li amo ca ne bis Ses ru le bi sas daS ve bu li Sec-

do me bis ga mo. oRond, Ta vad cdis pi re bi sazR vrav dnen eleq tru li dar-

tymis sim Zlav res. mniS vne lo va ni iyo is mo men tic, rom cdis pirs Se eZ lo

ena xa mricx ve li, ro me lic aC ve neb da Tu ra `siZ li e ris~ tki vils ga nic di-

da eq spe ri men ta to ris Ta na Sem we (ra sak vir ve li a, ro gorc am ti pis cdeb-

Si xde ba xol me, aqac in for ma cia tki vi lis Se sa xeb fal si fi ci re bu li

iyo). mi Re bu li Se de ge bi kar gad Cans moy va nil su raT ze (su ra Ti 2.1) sa-

kon tro lo jgu fis ada mi a neb Si in for ma cia msxver pli saT vis mi ye ne bu li

tki vi lis Se sa xeb iw vev da mi ye ne bul dar tyma Ta sim Zlav ris Sem ci re bas,

xo lo msxver plis mi er gan ris xe bul ada mi a neb Si ana lo gi u ri in for ma cia

zrdi da dar tyma Ta siZ li e res (Ba ron & Ric har dson, 2004). gar da ami sa, ro-

sur. 2.1. cdispirTa emociuri mdgomareobis kavSiri maT mier

eqsperimentatoris TanaSemwis dasjis intensivobasTan (Baron&Richardson 2004)

22


gorc be ro ni aR niS nav da, vi zu a lu ra dac kar gad Can da, rom sa kon tro lo

jgu fis ada mi a ne bi Se wu xe bul ni iy vnen imiT, rom tki vils aye neb dnen sxva

ada mi ans, xo lo gan ris xe bul ada mi a nebs, sxvis Tvis tki vi lis mi ye ne ba si-

a mov ne bas hgvri da.

msgav si Se de ge bi iyo mi Re bu li ber ko vi cis mi e rac. oRond am je rad

ada mi a ni, ro mel sac cdis pi re bi `sjid nen~ (a nu ma Ti az riT aye neb dnen

tki vils), ar iyo da kav Si re bu li cdis pir Ta ga Ri zi a ne bis pro ces Tan (Ber-ko witz 2002), anu es uka nas knel ni mzad iy vnen da e sa jaT is ada mi a ne bic ki,

rom leb sac ara na i ri kav Si ri ar hqon daT maT prob le meb Tan.

ame ri ke li mkvle va re bis do ji sa da ko i es mi er Se mo Re bu li iq na re aq-

ti u li da pro aq ti u li ag re si is cne be bi. ma Ti az riT re aq ti u li ag re sia

war mo ad gens pa suxs re a lur Tu war mo sax viT Se te va sa da mu qa ra ze. pro-

aq ti u li ag re sia (da Za le ba, da Si ne ba da sxva) ki ini cir de ba Ta vad mo Za-

la dis mi er da mis mi zans sa ku Ta ri moTx ov ni le be bis dak ma yo fi le ba war-

mo ad gens. pro aq ti u li ag re sia xSi rad mi mar Tu lia uf ro sus ti da da uc-

ve li ar se bis wi na aR mdeg. mo ce mul av tor Ta az riT, pro aq ti u li ag re sia

Se iZ le ba iyos ro gorc in stru men tu li (mag. Za la uf le bis mi saR we vad /

Se sa nar Cu neb lad ada mi an Ta dev na, Sek ve Ti li mkvle lo be bi da a.S.), ise

mtru li (mag. Sem Txve viT ada mi an ze jav ris amoy ra) (Dod ge & Coie 1987).ro gorc vxe davT ar se bobs ag re si u li qce vis bev ri bi na ru li, Ta vi si

Si na ar siT di qi to mi u ri kla si fi ka ci a. zo gi av to ri ga nas xva vebs pro aq-

ti ul da re aq ti ul (Crick & Dod ge, 1996), zo gi in stru men tul da mtrul

(Aron son, 1992; Kin gsbury da T.a., 1997), zo gic ki – im pul sur (im pul si ve) da wi-

nas war da geg mis ag re si as (Bar ratt & Sla ug hter, 1998; Ho us ton da T.a., 2003). zo-

gi er Ti mkvle va ri ki sa ub robs mta ceb lur da afeq tur ag re si a ze (Ra mi rez & Andre u, 2006; Vi ti el lo da T.a., 1990).

ra mi re si da an dreu (Ra mi rez & Andreu 2006) Ta vis sta ti a Si Se e cad nen

Ta vi mo e ya raT im ter mi ne bis Tvis, rom le bic ga mo i ye ne ba Tav dac vi Ti da

Tav das xmi Ti ag re si is da sa xa si a Teb lad da rom le bic xazs us va men am or

for mas So ris sxva o bas. maT mi i Res Sem de gi di qo to mi a: er Ti mxriv, hos ti-le – im pul si ve – un con trol led – un plan ned – re ac ti ve – hot blo o ded – o ver t – de fen si ve – af fec ti ve – ne ga ti ve/ des truc ti ve ti pis ag re sia da me o re mxriv ki – in stru men tal – pre me di ta ted – con trol led – plan ned – pro ac ti ve – cold blo o ded – hid den – of fen si ve- pre da tor y – po si ti ve/ con struc ti ve ti pis ag re si a.

fsi qo lo gi u ri Tval saz ri siT mtru li (si no ni me bi: hos ti le – im pul si ve – un con trol led – un plan ned – re ac ti ve – hot blo o ded – o ver t – de fen si ve – af fec ti ve – ne-ga ti ve/ des truc ti ve) ag re sia da kav Si re bu lia des truq ci ul qce vas Tan (Dod ge & Coie 1987). fi zi o lo gi u ri Tval saz ri siT ki – sim pa Ti ku ri ner vu li sis-

te mis ag zne bas Tan (Ra mi rez & Andreu 2006). ag re si is am sa xi sa gan gan sxva ve-

biT in stru men tul (si no ni me bi: in stru men tal – pre me di ta ted – con trol led – plan ned

23


– pro ac ti ve – cold blo o ded – hid den – of fen si ve – pre da tor y – po si ti ve/ con struc ti ve) ag-

re si as ar axa si a Tebs fsi qo fi zi o lo gi u ri da ne i ro fi zi o lo gi u ri ma xa-

si a Teb le bis (Bar ratt da T.a., 1997a; Stan ford da T.a., 2003b), pref ron ta lu ri

struq tu re bis fun qci i sa (Ra i ne da T.a., 1998) da P300 am pli tu dis cvli-

le be bi (Bar ratt da T.a., 1997b).ar se bobs ag re si is ise Ti kla si fi ka ci e bic, rom le bic scde bi an ze moT

moy va nil bi na rul sqe mebs. swo red aseT kla si fi ka ci as war mo ad gens mo-

i e ris kla si fi ka ci a, ro mel Sic ga mo yo fi lia ag re si is 7 ti pi: mta ceb lu-

ri (pre da tory), mam rTa So ri si (in ter ma le), te ri to ri u li (ter ri to ri al), de dob ri vi

(ma ter nal), ga Ri zi a ne biT ga mow ve u li (ir ri tab le), Si SiT ga mow ve u li (fe ar -in du-ced) da in stru men tu li (in stru men tal) (Mo yer 1971). mo ce mu li kla si fi ka cia

far Tod aris gav rce le bu li sa mec ni e ro li te ra tu ra Si (ix. mag. Sug den da

T.a. 2006 da sxva). vin gfil dma da Ta na av to reb ma, swo red am kla si fi ka ci-

a ze day rdno biT, Seq mnes ag re si u li qce vis sa ku Ta ri ase ve Svidkom po nen-

ti a ni kla si fi ka ci a: 1. siv rci Ti (Spa ti al) ag re sia (mo i e ris kla si fi ka ci a Si

mas Se e sa ba me ba te ri to ri u li ag re si a); 2. sak ve bi sa da wylis re sur se bis

da uf le bis sur vi liT ga mow ve u li ag re sia (ag re si is es ti pi Se e sa ba me ba

mo i e ris kla si fi ka ci a Si ar se bul mta ceb lu ri ag re si is tips); 3. do mi nan-

tu ri sta tu sis miR we vis Tvis au ci le be li ag re si a; 4. seq su a lu ri ag re sia

(par tni o ris da uf le bi sa da dac vis); 5. mSob lis mi e ri ag re sia (ro gorc

de dob ri vi, ise ma mob ri vi); 6. mta ceb lis sa wi na aR mde go da sa xe o baT So-

ri si ag re si a. av tor Ta az riT am ti pis ag re si as mi e kuT vne ba mo i e ris Si-

SiT ga mow ve u li ag re si ac; 7. ga Ri zi a ne biT ga mow ve u li ag re sia (Win gfi eld da T.a. 2006).

sxva av to re bi ga mo yo fen ag re si is 5 tips: mta ceb lurs, Se jib riTs

(play fi g hting – es ter mi ni Cven ga dav Tar gmneT, ro gorc Ta maS Si Se jib ri-

Ti), de dob rivs, Tav dac viT ag re si a sa (de fen si ve ag gres si on) da Tav das xmiT

ag re si as (of fen si ve ag gres si on) (Blan chard da T.a. 2003). mo ce mu li sta ti is av-

to re bi ag re si is pir vel or tips cal ke ga ni xi la ven da Tvli an, rom ma Ti

me qa niz me bi se ri o zu lad gan sxvav de ba ag re si is da nar Ce ni sa xe e bis gan ma-

pi ro be be li me qa niz me bi sa gan.

mo ce mu li ara bi na ru li sqe me bis mi nu si is aris, rom am ti pis kla si-

fi ka ci a Si Se ma va li ele men te bi xSi rad fa ra ven er Tma neTs. mag., Si SiT ga-

mow ve u li, ise ve, ro gorc ga Ri zi a ne biT ga mow ve u li ag re si a, ama ve dros

Se iZ le ba iyos mam rTa So ri sic. mag ram, mi u xe da vad am mi nu si sa, ase Ti kla-

si fi ka ci e bi uf ro far Tod mo i ca ven bu ne ba Si ar se bu li ag re si u li qce-

vis yve la tips.

ga mok vle veb ma aC ve na, rom in di vi debs, rom leb Sic pre va li rebs ag re-

si is ze moT moy va ni li ori ti pi dan er T-er Ti (a da mi a ne bis um rav le so ba

ar av lens mid re ki le bas ag re si is er Ti ro me li me ti pis mi marT) – pi rov-

24


nu li Ta vi se bu re be bis gan sxva ve bu li klas te re bi Se e sa ba me ba (Cap ra ra et al. 1996). ma ga li Tad, pi re bi, rom leb sac ga aC ni aT mid re ki le ba im pul su ri

ag re si i sad mi, Se iZ le ba da xa si aT dnen, ro gorc ma Ra li emo ci u ri mgrZno-

be lo bis mqo ne ni. xo lo pi re bi, rom leb sac ga aC ni aT mid re ki le ba in stru-

men tu li ag re si is ken, Se iZ le ba da xa si aT dnen, ro gorc pi re bi, ro mel Tac

ma Ra li qu le bi aqvT Za la do bis po zi ti u rad Se fa se bis faq to ris mi xed-

viT. es in di vi de bi bev rad uf ro nak le bad ga nic di an mo ra lur pa su xis-

mgeb lo bas ag re si u li qce ve bis ga mo (Ger rig & Zim bar do 2004).

ar se bobs mo saz re ba imis Se sa xeb, rom do mi nant cxo ve leb Si da sa zo-

ga do e ba Si li de rul po zi ci a ze myof ada mi a neb Si pre va li rebs Tav das-

xmi Ti, in stru men tu li ag re sia (Blan chard & Blan chard 2006; Wall da T.a. 2003).

ker Zod, cno bi li a, rom fsi qo lo gi u ri Tval saz ri siT in stru men tu li

ag re sia aso ci re bu lia li de ro bas Tan (Ra mi rez & Andreu 2006). fsi qi at rTa

Tval saz ri siT, fsi qo pa te bis da ma xa si a Te bel Tvi se bas war mo ad gens in-

stru men tu li ag re si a, ro me lic da kav Si re bu lia do mi ni re bas Tan, emo-

ci u ri ga mov li ne be bis si Ra ri bes Tan, ugu lo bas Tan (Ha re 1999; Kem pes da

T.a. 2005). er Ti Se xed viT, es asec aris da do mi nan teb sa da ag re si ul li de rebs

(ter mi ni li de ri mo ce mul mo nog ra fi a Si ga mo i ye ne ba mxo lod ada mi an Tan

mi mar Te ba Si, xo lo ter mi ni do mi nan ti – Zi ri Ta dad cxo vel Ta sam ya ros

war mo mad gen le bis mi marT. Tum ca, am uka nas kne li ter mi nis ga mo ye ne ba –

teq stis ga dat vir Tvi sa gan Ta vis aci le bis miz niT – da saS ve bad mig vaC nia

li de ri ada mi a ne bis mi mar Tac), mar Tlac, ag re si is mo ce mu li ti pi axa si a-

TebT. mag ram, gvin da ga vak ri ti koT ar se bu li mo saz re be bi. am war mod ge-

ne bis Ta nax mad ga mo dis, rom do mi nan ti or ga niz me bi da is li de re bi, rom-

leb mac mi aR wi es do mi ni re bas ag re si u li qme de be bis gziT, war mo ad ge nen

mxo lod da mxo lod ra ci o na lu rad mo az rov ne ar se bebs, maT mi er Ca de-

ni li Za la do bis aq te bi mxo lod ma Ti mdgo ma re o bis ga sam ya reb lad aris

mi mar Tu li da ar Se i cavs si a mov ne bis mi Re bis kom po nents.

ase ve cno bi li a, rom do mi nant cxo ve leb Sic (la bo ra to ri ul pi ro-

beb Si, do mi nan te bad iT vle bi an cxo ve le bi, rom le bic per ma nen tu lad

imar jve ben ago nis tur Se ta ke beb Si (Bjоrkqvist 2001; Wall da T.a. 2003)) aRi-

niS ne ba ag re si a, ro me lic uf ro im pul sur xa si aTs ata rebs. ker Zod, mTel

rig eq spe ri men teb Si na na xi iq na, rom per ma nen tu li ga mar jve bis ga moc di-

le bis mqo ne cxo ve leb Si ag re si as ar hqon da in stru men tu li (mZaf ri emo-

ci e bi sa gan Ta vi su fa li) xa si a Ti – igi ar mcir de bo da mo wi na aR mde ge cxo-

ve lis mi er mor Ci le bis po zis mi Re bis Sem deg (ro gorc es nor ma Si xde ba).

ag re so ris Se te va iyo Se u Ce re be li (Kud ryav tse va da T.a. 2004). Sfo Tis zrda

per ma nen tu li ga mar jve bis ga moc di le bis mqo ne ro gorc ag re si ul (ga-

mov le nils sen so ru li kon taq tis mo del Si), ise do mi nant (ga mov le nils

25


po pu la ci ur kvle veb Si) or ga niz meb Si (Fer ra ri da T.a. 1998; Kud ryav tse va da

T.a. 2002; Kud ryav tse va da T.a. 2004) ase ve mi u Ti Tebs do mi nan tu ri qce vis Ca-

mo ya li be ba Si stres -re aq ci i saT vis da ma xa si a Te be li emo ci u ri kom po nen-

te bis ar se bo ba ze (Fer ra ri da T.a. 1998).

ase ve, ar se bobs mra va li ga mok vle va, rom le bic adas tu re ben ago nis-

tu ri Se ta ke bis ma Ral stre so ge no bas ara mar to su bor di nan ti, ara med

do mi nan ti cxo ve le bis Tvi sac (Sum mers & Win berg 2006) da, rom ga mar jve-

bu leb sac aRe niS ne baT ve ge ta ti u ri ner vu li sis te mis Zli e ri ag zne ba

(Bar to lo muc ci da T.a. 2003).

bu neb riv pi ro beb Si mcxov re bi or ga niz me bis Ses wav li sas na na xi iq na,

rom do mi nan teb Sic sak ma od xSi ria ago nis tu ri Se ta ke bi sas or ga niz mSi

tes tos te ro nis sin Te zis Sem ci re ba (Win gfi eld & Sa polsky 2003). es mi u Ti-

Tebs ima ze, rom xSi rad do mi nan tTa ag re si ac ar aris Ta vi su fa li emo-

ci u ri kom po nen ti sa gan, rad ga nac cno bi li a, rom emo ci u ri stre sis ze-

moq me de biT tes tos te ro nis sin Te zi mcir de ba ro gorc cxo ve leb Si, ise

ada mi a neb Si (Pacák & Pal ko vits 2001; Zit zmann & Ni es chlag 2001). ma Sa sa da me, tes-

tos te ro nis Sem ci re bu li do ne ga mar jve bu leb Si da do mi nan teb Si, aS-

ka rad mi u Ti Tebs maT ma Ral ner vul -e mo ci ul da Za bu lo ba ze (Таранов da

T.a. 1986).

sa pol skis da re is mi er naC ve ne bi iq na, rom po pu la ci a Si sta bi lu ri

si tu a ci is dro sac ki (a ras ta bi lu ri si tu a ci is pi ro beb Si, ago nis tu ri

Se ta ke bis Se de gad tes tos te ro nis kon cen tra cia sis xlSi ece ma ro gorc

do mi nan teb Si, ise su bor di nan teb Si (Win gfi eld & Sa polsky 2003)) gxvde bi an

do mi nan te bi, rom leb sac tes tos te ro nis kon cen tra cia ago nis tu ri Se-

ta ke bi sas um cir de baT. isi ni amiT em sgav se bi an su bor di nan tebs da ar gva-

nan sxva do mi nant or ga niz mebs, rom leb sac tes tos te ro nis do ne tran-

zi to ru lad ez rde baT. av tor Ta az riT, isi ni xa si aT de bi an stre so ge nul

si tu a ci a ze `kon to lis~ uu na ro biT (Sa polsky & Ray 1989) anu emo ci u rad

Se fe ri li da ara in stru men tu li ag re si iT.

ka cob ri o bis is to ri i sa da dRe van de lo bis ana li zi, ase ve uar yofs

ze moT moy va nil Te ziss li de re bis in stru men tu li ag re si is Se sa xeb.

mar Ta li a, ise Ti ag re si u li po li ti ku ri li de ri, ro go ric iyo sta li ni

Se saZ le be li a, upi ra te sad in stru men tu li ag re si iT xa si aT de bo da, mag-

ram ara nak leb ag re si u li hit le ri – aS ka rad im pul su ro biT ga mo ir Ce o-

da (Fromm 1994).

ag reT ve, cno bi li a, rom qa le bi uf ro xSi rad mi mar Ta ven in stru men-

tul ag re si as vid re ma ma ka ce bi, xo lo re aq ti u li, im pul su ri, da u fa ra vi

(o vert) ag re sia uf ro me tad ma ma ka ce bis Tvis aris da ma xa si a Te be li (Card & Lit tle 2006; Crick 1997). ga mo dis, rom do mi nan te bis Tvis da li de re bis Tvis

26


da ma xa si a Te be li Tvi se be bi uf ro me tad aqvT qa lebs, vid re ma ma ka cebs.

rac Cve ni az riT si mar Tles ar Se e fe re ba.

mo ce mul kon cef ci as kiTx vis niS nis qveS ki dev uf ro me tad is faq ti

aye nebs, rom re aq ti u li da pro aq ti u li ti pis ag re si as So ris aRi niS ne ba

sak ma od ma Ra li da de bi Ti ko re la cia (a ra da, ro gorc aR vniS neT, li te-

ra tu ra Si gav rce le bu li sqe me bis mi xed viT isi ni TiT qos da di qo to mi ur

mov le nebs war mo ad ge nen): r=0.76 (Dod ge & Co i e, 1987), r=0.87 (Dod ge et al. 1990), r=0.82 (Po u lin & Bo i vin, 2000). Tum ca, er T-erT sta ti a Si, ase Ti ma Ra li ko re-

la ci is ar se bo ba kiTx vis niS nis qveS aris da ye ne bu li (ix. Card & Lit tle 2006),

mag ram, Cve ni az riT, es am av to rebs sak ma od ara sar wmu nod ga mos diT.

yo ve li ve ze moT qmul ze day rdno biT Seg viZ lia vTqvaT, rom, ro gorc

Cans, do mi nant or ga niz mebs da li de rebs ada mi an Ta sa zo ga do e ba Si, ise ve

Se iZ le ba axa si a Teb deT ro gorc pro aq ti u ri, ase ve re aq ti u li ag re si a.

ze mo moy va ni li ra mo de ni me ab za ciT Cven su lac ar gvin da im az ris

uar yo fa, rom do mi nan te bi/ li de re bi mar Tlac xSi rad xa si aT de bi an in-

stru men tu li ag re si iT. maS ra Sia saq me?

saq me is aris, rom do mi nan tebs, ma Ti sta tu si dan ga mom di na re, xSi rad

ar sWir de baT arc mZaf ri emo ci u ri re a gi re ba sa ku Ta ri miz ne bis mi saR-

we vad da Se sa ba mi sad, arc or ga niz mis fun qci e bis zed me ti mo bi li ze ba.

do mi nan teb Si da li de reb Si in stru men tu li ag re sia do mi ni re bi sa da li-

de ro bis, ro gorc ase Tis, fun qci is asax va uf ro a, vid re kon kre tu lad

am or ga niz mi saT vis da ma xa si a Te be li Tvi se be bis. Cve ni az riT, swo red es

aris mi ze zi imi sa Tu ra tom gxvde ba ase xSi rad ag re si ul do mi nan teb Si/

li de reb Si in stru men tu li ag re si a.

ro gorc ze moT moy va ni li ana li zi dan Cans, in stru men tu li (in stru men-tal – pre me di ta ted – con trol led – plan ned – pro ac ti ve – cold blo o ded – hid den – of fen si ve – pre da to r y – po si ti ve/ con struc ti ve) da im pul su ri (hos ti le – im pul si ve – un con trol led – un plan ned – re ac ti ve – hot blo o ded – o ver t – de fen si ve – af fec ti ve – ne ga ti ve/ des truc-ti ve) ag re si is di qo to mi u ri sqe ma sru lad ver asa xavs ag re si is ar se bu li

va ri an te bis mTel speqtrs. mo ce mul si tu a ci as (o Rond co ta sxva Tval-

saz ri siT) kar gad ac no bi e re ben isi nic ki vinc am kon cef ci as izi a rebs.

ker Zod, uo li da Ta na av to re bi (Wall da T.a. 2003) sa ub ro ben ada mi a neb Si

Tav das xmi Ti ag re si is Tav dac vi Tis gan ga mo cal ke ve bis sir Tu le ze da

aR niS na ven, rom xSi rad in di vi de bi Tav das xmiT ag re si as Tav dac vi Ti mo-

ti ve biT niR ba ven.

in stru men tu lia Tu im pul su ri do mi nan tis qce va, ro de sac igi ga-

nag rZobs Se te vas su bor di nant cxo vel ze, ro mel sac mor Ci le bis po za

aqvs mi Re bu li? mi Tu me tes Tu kon fliq ti imi tom da iwy o, rom mded ris-

gan ua ris mi Re bam do mi nan ti `cud xa si aT ze~ da a ye na. ra sak vir ve li a, mo-

ce mu li ag re sia ver iq ne ba `kla si ku ri~ sa xis in stru men tu li ag re si a,

27


rad ga nac ar Cans is kon kre tu li mi za ni, ro mel sac do mi nan ti es wraf vis

(ix. in stru men tu li da Tav das xmi Ti ag re si is gan mar te ba Ra mi rez & Andreu (2006) da Wall da T.a. (2003)). mag ram igi arc im pul su ri a, im ga ge biT, rom

im pul su ri ag re sia gan mar te bis mi xed viT – re aq ti u li ag re siaa (Card & Lit tle 2006; Ra mi rez & Andreu 2006), xo lo su bor di nan ti cxo ve lis mxri dan ki

ara na ir pro vo ci re bas ar hqo nia da ar aqvs ad gi li.

mo ce mu li prob le mis ana li zi sas up ri a ni iq ne ba Sem de gi daS ve bis ga-

ke Te ba: ro gorc Cans, zo gi erT do mi nants re aq ti u lo bis Za li an da ba li

zRur bli ga aC nia da igi yo vel gva ri pro vo ci re bis ga re Se re a gi rebs ag-

re si u lad. Se saZ lo a, es mi si xa si a Tis Ta vi se bu re bas war mo ad gens. am ma-

xa si a Teb le bis mqo ne do mi nan tTa ag re si a, in stru men tu lad un da Cav Tva-

loT Tu re aq ti u lad? Cven vfiq robT, rom ase Ti ti pis ag re si u li qce va

Ta vi si ar siT Tav das xmi Ti a, mag ram ama ve dros igi mZaf ri emo ci u ri da

ve ge ta ti u ri ag zne bi Tac xa si aT de ba. Se sa ba mi sad, gvin da ga mov yoT me sa-

me ti pis ag re si u li qce va – frus tra ci iT ga mow ve u li Tav das xmi Ti ag-

re si a, ro mel sac Tan ax lavs ris xvis emo cia da aqvs ori ve `kla si ku ri~

ti pis ag re si is Tvi se be bi. Ra mi rez & Andreu (2006) ze moT gan xi lu li sqe mis

mi xed viT Tu vi xel mZRva ne lebT mi vi RebT, rom mo ce mu li ti pis ag re si as

axa si a Tebs Sem de gi niS ne bi: hos ti le -im pul si ve -un con trol led -un plan ned -pro ac ti ve- hot blo o ded -o ver t-of fen si ve. ro gorc Cans, ori ve ti pis ag re si u li qce vis Tvi se-

be bi sa gan Sed ge ni li `koq te i li~ mar Tlac Se iZ le ba ar se bob des, ro de sac

saq me gvaqvs re aq ti u lo bis da ba li zRur blis mqo ne do mi nan te bis ag re-

si as Tan.

ro gorc cno bi li a, ris xvis (an ger) ori ti pi dan (tra it and sta te) er T-er Ti

– ker Zod, ris xva, ro gorc pi rov ne bis Tvis da ma xa si a Te be li qa raq te ro-

lo gi u ri Tvi se ba (tra it an ger), Se iZ le ba Cav Tva loT re aq ti u lo bis da ba li

zRur blis mqo ne xa si a Tis ga mov li ne bad, ris Se de ga dac in di vids ris-

xva uC nde ba Za li an far To speq tris met -nak le bad uwy i na ri faq to re bis

moq me de bi sa (Ra mi rez & Andreu 2006). vfiq robT, rom ase Ti xa si a Tis qo nis

`fu fu ne ba~, uf ro me tad da ma xa si a Te be li un da iyos do mi nan ti or ga niz-

me bis Tvis. ise ve, ro gorc im pul su ro bis da ma xa si a Te be li er T-er Ti ni-

Sa ni – sti mu lis moq me de bis Ta na ve da u yov neb liv ga na xor ci e los pa su xi

(Ra mi rez & Andre u, 2006). am mo saz re bas sxva ar gu men te bi Tac ga va mag rebT. Tav das xmi Ti ag re-

si is ge nez Si av to re bi ga mo yo fen gar kve u li ga mow ve vis (chal len ge) ar se-

bo bas (Wall da T.a. 2003). isi ni cal sa xad ga nas xva ve ben Tav dac viT (de fen si ve thre at – at tack) ag re si as, ga mow ve vas Tan da kav Si re buli (com pe ti ti on – chal len-ge- ba sed) ag re si i sa gan. ama ve dros, sxva av to re bi aR niS na ven sxva das xva

ga mow ve ve bis stre so ge nur bu ne bas ro gorc ada mi a neb Si, ise cxo ve leb-

Si (French da T.a. 2007; Glei da T.a. 2007; Pod sa koff da T.a. 2007). xo lo sa dac

28


stre si a, iq gar kve ul emo ci ur da ve ge ta ti ur Zvrebs aqvs ad gi li. Se sa-

ba mi sad, am ga mow ve vis Se de gad gan vi Ta re bu li ag re si u li re aq cia ver

iq ne ba `civ sis xli a ni~. Cvens mo saz re bas adas tu re ben faq te bi, rom leb-

mac li te ra tu ra Si je ro va ni Se fa se ba ver hpo ves. zo gi er Ti av to ris mi-

xed viT ga mar jve bu lebs kor ti zo lis do ne sis xlSi uf ro ma Ra li aqvT,

vid re da mar cxe bu lebs (Ander son & Sum mers 2007), ase ve stre sis do ne da

glu ko kor ti ko i de bis kon cen tra cia sis xlSi do mi nan tebs zog jer uf ro

ma Ra li aqvT, vid re su bor di nan tebs (Cre el 2001; Sa polsky 2005), ama ve dros

sxva av to re bi sa ub ro ben glu ko kor ti ko i de bis uf ro da bal Sem cve lob-

ze do mi nan teb sa da ago nis tur Se ja xe ba Si ga mar jve bu leb Si (Abbott da T.a. 2003; Drews 1993; Hardy, da T.a. 2002; Win gfi eld & Sa polsky 2003). Cve ni az riT, mo-

ce mu li wi na aR mde go ba ga mow ve u lia ara mar to kon kre tu li ago nis tu ri

Se ta ke bis Ta vi se bu re be biT, ara med, upir ve les yov li sa, mi u Ti Tebs ori

ti pis Tav das xmi Ti qce vis ar se bo ba ze. pir ve li maT ga ni mZaf ri emo ci u-

ri ga mov li ne be biT xa si aT de ba (rac zrdis am ti pis or ga niz meb Si glu ko-

kor ti ko i de bis do nes), xo lo me o re ki – emo ci u rad nak le bad aris Se fe-

ri li (Se sa ba mi sad, ar aris da kav Si re bu li am hor mo ne bis mkveTr mo bi li-

za ci as Tan).

gvin da Sev niS noT, rom ze moT moy va ni li sa mi ti pis gar da, Se iZ le ba

ag re si is ki dev er Ti ti pis ga mo yo fa.

cno bi li a, rom Tu ama Tu im qce vas aqvs ten den cia ga me o re bi sa-

ken, ma Sa sa da me, igi da kav Si re bu lia da de bi Ti emo ci e bis ge ne ra ci as Tan

(Кудрявцева 2004). ne ga ti u ri emo ci e bi sa gan gan sxva ve biT po zi ti u ri emo-

ci e bi Se iZ le ba gan vi xi loT, ro gorc er Tgva ri sig na le bi ̀ ar se bu li kur-

sis~ Se sa nar Cu neb lad (Ca ci op po & Gar dner 1999). amas Tan cno bi li a, rom Tu

ag re sia er Txel ga mov lin da, igi au ci leb lad gan me or de ba (Mo yer 1987). am

mo na ce meb ze day rdno biT kud ri av ce vas (Кудрявцева 2004) mi er ga moT qmu li

iq na mo saz re ba, rom mam rebs, rom leb sac ag re si is ga moc di le ba ga aC ni aT

(Cve ni mxriv da vu ma tebT – war ma te bu li ag re si is ga moc di le ba) uya lib-

de baT Si na ga ni mo ti vi Se u ti on da da i mor Ci lon sxva mam re bi, ga mom di na-

re im po zi ti u ri emo ci e bi dan, ro me lic maT ga ni ca des kon ku ren tis da-

mar cxe bis Se de gad. mo ce mu li ide is ara pir da pir das turs war mo ad gens

mo na ce me bi tvi nis opi o i du ri sis te mis qro ni ku li aq ti va ci is Se sa xeb

ag re si ul ga mar jve bu leb Si. cno bi li a, rom es sis te ma da de bi Ti gan mtki-

ce bis (po si ti ve re ward) pro ce sis er T-erT mTa var mo na wi les war mo ad gens

(Co o per 1991). ma Sa sa da me, ar se bobs ag re si is for ma, ro me lic ar aris mi-

mar Tu li mxo lod re sur se bis da uf le bi sa ken an /da mor Ci le bis miR we vi-

sa ken (da mas Si, es kom po nen ti ar aris mTa va ri) da da kav Si re bu lia Ta vad

ag re si is pro ce si sa gan si a mov ne bis mi Re bas Tan. si a mov ne bis mi Re bas Tan

29


da kav Si re bu li ag re si is ar se bo bas, ze moT moy va ni lis gar da, aRi a re ben

sxva av to re bic (Bur ghardt 2004; Ingle 2004). vfiq robT, rom ag re si is es ti pi

Zi ri Ta dad vi Tar de ba, ro gorc er Tgva ri Se de gi war ma te bu li Tav das-

xmi Ti ag re si i sa.

ze moT qmu lis sa fuZ vel ze gvin da Si da sa xe ob ri vi ag re si is axa li kla-

si fi ka cis Se mo Ta va ze ba. ro gorc uk ve aR vniS neT, ag re si is gav rce le bu-

li kla si fi ka ci is mi xed viT ag re sia Se iZ le ba iyos: 1) Si da sa xe ob ri vi; 2)

sa xe o baT So ri si da 3) mta ceb lu ri (Fromm 1994). ase ve Sev niS neT, rom kon-

rad lo ren ci dan mo yo le bu li mta ceb lur ag re si as uf ro kve bi Ti qce vis

na wi lad Tvli an, vid re ag re si u li qce vi sa. Se sa ba mi sad, Si da sa xe ob ri vi

ag re si a, ag re si is yve la ze bu neb ri vi da gav rce le buli for ma a. swo red

mis Cve ne ul kla si fi ka ci as war mo gid genT. Cven Se ve ca deT Si da sa xe ob ri-

vi qce vis es kla si fi ka cia re le van tu ri yo fi li yo ro gorc ada mi a ne bi-

saT vis, ise cxo ve le bi saT vis.

Cve ni az riT, Si da sa xe ob ri vi mam rTa So ri si ag re sia Se iZ le ba iyos

(Chic hi nad ze da T.a. 2009):

1) stre si Ta da Si SiT ga mow ve u li (fe ar in du ced) re aq ti u li Tav dac vi Ti

ag re si a;

2) frus tra ci iT ga mow ve u li Tav das xmi Ti ag re si a, ro mel sac Tan au-

ci leb lad ax lavs ris xvi Ti emo ci e bi, rom lis mi za ni Se iZ le ba iyos gan-

tvir Tva (a nu igi Se iZ le ba ar iyos pro vo ci re bu li ag re si is obi eq tis

mier);

3) in stru men tu li xa si a Tis Tav das xmi Ti ag re si a. me-2 ti pis qce vis

msgav sad isic gar kve u li ga mow ve vis Se de gi a, mag ram mas Si uf ro me tia in-

stru men tu li qce vis ele men ti. sawy i si ag zne ba Se saZ le be lia saf rTxiT

(thre at) iyo ga mowy ve u li, mag ram kog ni tu ri fun qci e bis evo lu ci is pa ra-

le lu rad emo ci eb ze me ti kon tro lis sa Su a le ba Cnde ba. swo red am tips

un da mi va kuT vnoT `ci vi~, ra ci o na lu ri, mZaf ri emo ci u ri ga mov li ne be-

bis ga re Se mim di na re pro ce se bi;

4) si a mov ne bis mi Re bas Tan da kav Si re bu li ag re si a. am ti pis ag re si is

Ca mo ya li be ba Zi ri Ta dad, xde ba ori ve ti pis Tav das xmi Ti ag re si is er-

Tgva ri `prog re sis~ Se de gad.

ag re si is he te ro ge nu ri xa si a Ti dan ga mom di na re sa yo vel Ta od mi Re-

bu lia az ri imis Se sa xeb, rom ag re si u li qce vis sxva das xva sa xe ebs sru li-

ad gan sxva ve bu li ne i ro fi zi o lo gi u ri da (ne i ro )en dok ri nu li me qa niz-

me bi udevs sa fuZ vlad (ma ga li Ti saT vis: So ma da T.a. 2008; Win gfi eld da T.a. 2006). Se uZ le be lia ar da e Tan xmo am azrs. ag re si u li qce vis he te ro ge no-

ba mar Tlac di di a. ro gorc Cans, swo red amis ga mo ar mo xer xda ag re si is

er Ti a ni Te o ri is Seq mna.

30


Tum ca gvin da Sev niS noT, rom li te ra tu ra Si ar sad Seg vxved ria

mcde lo ba ga e a na li ze bi naT ara ag re si is, ara med ag re si u lo bis, ro gorc

ag re si i sa gan gar kve ul wi lad gan sxva ve bu li mov le nis me qa niz me bi. ara da

or ga niz mTa ag re si u lo bis (ma Ral ag re si u lo bis) fe no me ni bev rad uf ro

ho mo ge nu ri a, vid re ag re si is, ro gorc ase Tis. Se sa ba mi sad, ag re si u lo-

bis me qa niz meb Si uk ve Se iZ le ba SezR u du li ra o de no bis (an Tun dac er Ti)

`Re ro va ni~ me qa niz mis ga mo yo fa. Cven vTvliT, rom kiTx vas Tan er Tad –

ro go ria ama Tu im ti pis ag re si u li qce vis me qa niz me bi, au ci le be lia dav-

svaT me o re kiTx vac – ra tom aris esa Tu is or ga niz mi ag re si u li? ma Sa sa-

da me, Cve ni Zi e ba mxo lod ag re si is (ro gorc qce vi Ti aq tis) gan ma pi ro be-

be li me qa niz mis Zi e bas ki ar war mo ad gens, ara med ag re si u lo bis (ro gorc

per ma nen tu li mov le nis) gan ma pi ro be be li me qa niz me bis Zi e ba ca a.

ag re si is ga mom wvev sig nal Ta bu ne ba (qi mi u ri, au di o, vi zu a lu ri da

sxva) se ri o zu lad gan sxvav de ba sxva das xva sa xe o bis or ga niz meb Si. xSi rad

es sxva o ba Se im Cne va er Ti sa xe o bis far gleb Sic ki. gan sxva ve bu lia mo ti-

va ci ac da ag re si u li aq tis struq tu rac. sxva das xvaa ag re si is pro ces Si

Car Tu li hor mo ne bi da ne i ro en dok ri nu li me qa niz me bic. ma Sin, ra aer Ti-

a nebs ag re si is am den sa xes erT fe no me nad? mxo lod zi a nis mi ye ne bis faq-

ti an gan zrax va?

vfiq robT, rom ar se bobs ra Rac sa er To me qa niz mi sxva das xva ti pis

ag re si ebs So ris (al baT, mta ceb lu ri ag re si is gar da). sa u ba ria yve la im

sa xis ag re si a ze, ro mel sac Zli e ri ve ge ta ti u ri da emo cu ri ga mov li ne-

be bi sdevs Tan. mo to ru li da ve ge ta ti u ri maT msgav si aqvT, mag ram aris

Tu ara sxva o ba maT cen tra lur me qa niz meb sa da ga mom wvev hor mo nul da

ne i ro me di a to rul de ter mi nan tebs So ris? ra sak vir ve li a, ag re si is esa

Tu is sa xe sxva das xva qi mi u ri de ter mi nan te biT re gu lir de ba. uf ro me-

tic, cno bi li a, rom er Ti da igi ve sa xis ag re si a, wlis sxva das xva se zon-

Si Se iZ le ba sxva das xva hor mo ne biT re gu lir de bo des (So ma da T.a. 2008),

mag ram Cven vfiq robT, rom ise Ti gan sxva ve bu li ag re si is sa xe eb Si, ro go-

ric aris Tav dac vi Ti da Tav das xmi Ti ag re sia aris ra Rac, rac aer Ti a nebs

maT, am sgav sebs ma Ti re gu la cis cen tra lur me qa niz mebs. es swo red is me-

qa niz mi a, ro me lic gan sazR vravs or ga niz mTa ag re si u lo bas (mo ma te bul

ag re si u lo bas), mi u xe da vad imi sa, gvaqvs sa u ba ri Tav dac viT Tu Tav das-

xmiT ag re si u lo ba ze.

ase ve vfiq robT, rom do mi ni re bi sas in stru men tu li ag re si is ga Ce nis

fe no me ni me o ra di a. po pu la ci ur ie rar qi a Si do mi nan te bad Sem Txve vi Ti

in di vi de bi iS vi a Tad xde bi an. yve la sxva pi ro bis Ta nab ro bis Sem Txve va-

Si, do mi nan tad gax do mis San si uf ro me ti aqvT im in di vi debs, rom leb sac

ga aC ni aT xa si a Tis gar kve u li Tvi se be bi (xSi rad, ge ne ti ku rad gan pi ro be-

bu li) – ma Ra li ag re si u lo ba. do mi nan tad gax do mam de mo ce mu li in di vi-

31


di mo na wi le obs bevr Se ta ke ba Si da xSi rad xa si aT de ba mZaf ri emo ci u ri

ag re si iT. mxo lod mas Sem deg rac do mi nan ti gax de ba, Ta vi si sta tu si dan

ga mom di na re, uk ve aqvs Se saZ leb lo ba yo vel gva ri emo ci u ri da Za bu lo-

bis ga re Se ga na xor ci e los Tav das xma sxva in di vi deb ze. mkvle var ma es Se-

iZ le ba in stru men tul ag re si ad CaT va los. Se iZ le ba da ve Tan xmoT ki dec,

mag ram es sa kiTx is ga mar ti ve ba a. ga na in stru men tul ma ag re si am ga xa da

igi do mi nan tad? er T-er Ti mi ze zi, ris ga moc or ga niz mma ma Ral ie rar qi-

ul sa fe xu rebs mi aR wi a, mi si ma Ra li ag re si u lo ba a. ma Sa sa da me, Se saZ loa

in di vi dis ag re si u lo ba pir ve la dia da ag re si is ga mov le nis kon kre tu li

for me bi (im pul su ri Tu in stru men tu li) ki me o ra di.

ro gorc uk ve aR vniS neT, li te ra tu ra Si mi Re bu li kla si fi ka ci e bis

mi xed viT ag re sia Se iZ le ba iyos emo ci u ri da in stru men tu li, mag ram emo-

ci u ri kom po nen ti mo na wi le obs ori ve ti pis ag re si is Ca mo ya li be ba sa da

gaS ve ba Si. Tum ca, mi si mo na wi le o ba sxva das xva xa ris xi saa da amas Tan, Cve-

ni az riT, es sxva das xva emo ci e bi a. ag re sia Se iZ le ba war mo ad gen des ci vad

gaT vlil, gan zrax qme de bas, mag ram igi Se iZ le ba iyos emo ci u ri afeT qe-

bis Se de gic. ga sa ge bi a, rom am or gan sxva ve bul mdgo ma re o bas ar Se iZ le ba

hqon des iden tu ri emo ci u ri sa fuZ ve li. Cven oTxi ti pis ag re sia ga mov-

ya viT. pir ve li sami ti pi aS ka rad emo ci ur ag re si as war mo ad gens, xo lo

me oTxe ki in stru men tu li ti pi sa a. ami tom pir vel sam tips emo ci u ri ag-

re si is sa xel wo de bis qveS gan vi xi lavT.

***

emo ci ur do ne ze (e mo ci u ri) ag re sia aso ci re bu lia – mris xa ne ba sa da

mZvin va re bas Tan, xo lo da mor Ci le bu li (sub mi si u ri) qce va ki – SiS Tan da

SfoT vas Tan. ag re si ul cxo ve leb ze stre so re bis moq me de ba iw vevs Si Si-

gan ris xe bis, xo lo da mor Ci le bu leb ze ki – Si Si- SfoT vis gan vi Ta re bas

(ro gorc cno bi li a, Si Si sxva das xva su bi eq teb Si iw vevs, ro gorc sTe ni u-

ri, ise as Te ni u ri re aq ci e bis gaS ve bas (Щербатых 1999b)). zo gi er Ti mkvle va ri ga nas xva vebs he te ro ag re si as (sxveb ze, ga reT mi-

mar Tul) da au to ag re si as (mi mar Tuls sa ku Ta ri Ta vis wi na aR mdeg). Ro-

gorc cno bi li a, ada mi a neb Si pir da pi ri he te ro ag re si is ga mov li ne bebs

mi e kuT vne ba – mkvle lo ba, ga u pa ti u re ba, sxe u li saT vis gan zrax zi a nis

mi ye ne ba da sxva sa xis da na Sa u li. ara pir da pi ri he te ro ag re siaa – mu qa ra,

mkvle lo bis imi ta ci a, Se u racx yo fa, ara nor ma ti u li leq si ka. zo gi er Ti

av to ris az riT, ara pir da pi ri au to ag re si is ga mov li ne bas war mo ad ge nen

fsi qo so ma tu ri da adap ta ci is da a va de be bi, ve ge ta ti u ri iner va ci i sa da

gluv kun To va ni mus ku la tu ris mqo ne Si na gan or ga no Ta aras pe ci fi ku ri

da a va de be bi (Левина 1999). pir da pi ri au to ag re si is uki du re si ga mov li ne-

baa TviT mkvle lo ba.

32


ze moT qmu li dan ga mom di na re, ag re si is Ses wav la Si gar kve u li mniS-

vne lo ba eni We ba su i ci da lu ri qce vis Ses wav las. uf ro me tic, fsi qi ku ri

da a va de be bis dros ag re si is Ses wav la, mniS vne lo van wi lad swo red su i ci-

dis kuTx iT xde ba.

mi u xe da vad imi sa, rom au to ag re sia – Sig niT, sa ku Ta ri or ga niz mi sa-

ken mi mar Tul ag re si as war mo ad gens, igi ma inc cal ke un da iq nas gan xi lu-

li. vfiq robT, rom he te ro- da au to ag re si is ori mov le nis er Tma neT Si

er Tgva ri àR re va~, me To do lo gi u rad aras wo ri a. ro gorc Cans, au to-

ag re si as he te ro ag re si i sa gan gan sxva ve bu li me qa niz me bi udevs sa fuZ-

vlad. Ta nac, he te ro ag re si i sa gan gan sxva ve biT au to ag re sia cxo vel Ta

sam ya ro Si uiS vi a Te si mov le na a. mi si uki du re si for me bi ki ki dev uf ro

iS vi a Tad gxvde ba. es TiT qos da um niS vne lo de ta li ar un da da i viwy on im

av to reb ma, rom le bic cdi lo ben he te ro- da auto ag re si is (gan sa kuT re-

biT pir da pi ri auto ag re si a) er Ti cne bis far gleb Si gan xil vas. mo ce mul

mo nog ra fi a Si Cven, swo red he te ro ag re si as vi xi lavT da ter min Si àg re-

si a~, mxo lod da mxo lod he te ro ag re si as vgu lis xmobT.

33

Tavi 3agresiuli qcevis Sefaseba adamianebsa da cxovelebSi

ag re si is gan mar te bis Sem deg im obi eq tur kri te ri u meb zea sa Wi ro

sa u ba ri, rom lis mi xed vi Tac Se iZ le ba ag re si u lo bis xa ris xis Se fa se ba

(kvle vis in stru men tu li me To de bis epo qa Si, pri o ri te ti ra sak vir ve lia

qce vis ra o de nob riv Se fa se bas ekuT vnis). bu neb ri vi a, rom ase Ti kri te-

ri u me bi mra val gva ria – sak ma od gan sxva ve bul, sxva das xva sa xe o bis or-

ga niz meb Si. ada mi a nis Sem Txve va Si am kri te ri u mebs, ri gi sxva, maT So ris

ver ba lu ri da e.w. iri bi ag re si is kri te ri u me bic ema te ba, rac ada mi an Si

gan vi Ta re bu li az rov ne bis, qce vi sa da mety ve le bis ar se bo biT aris ga-

mow ve u li.

ne bis mi e ri kvle va Cvens Ta na med ro ve o ba Si, imis Se fa se biT iwy e ba xom

ar da ar Rvevs igi eTi kis nor mebs. es gan sa kuT re biT, ada mi an ze Ca ta re bul

kvle vebs exe ba, Tum ca di di yu radR e ba cxo ve leb ze Ca ta re bu li kvle ve-

bis eTi ku ro ba sac exe ba. am sa kiTx ebs Cven mo nog ra fi a Si ar gan vi xi lavT.

da in te re se bul mkiTx vels Seg viZ lia mi vu Ti ToT, Cven Tvis xel mi saw vdo-

mi j. gud vi nis (Go od win, 2007) sak ma od sa in te re so da Ta na med ro ve wig ni

(Tum ca, kvle vis eTi kur sa kiTx eb ze mar Tlac, rom uricx vi li te ra tu raa

da we ri li), sa dac am sa kiTx is (fsi qo lo gi u ri kvle ve bis eTi ka ze) is to ri-

a sa da dRe van de lo ba ze aris moTx ro bi li.

3.1. ag re si u li qce vis Se fa se ba ada mi a neb Si

ada mi a nis ag re si u lo bis Se fa se bis mra va li sxva das xva me To di ar se-

bobs. pi ro bi Tad isi ni Se iZ le ba dav yoT or na wi lad: eq spe ri men tul da

ara eq spe ri men tul me To de bad (Ba ron & Ric har dson 2004). Tum ca, Cven uf ro

sxvag va ri kla si fi ka cia mig vaC nia ga mar Tle bu lad. aR niS nu li me To di-

ke bi um jo be sia dav yoT: ga mo kiTx va ze, dak vir ve ba ze da eq spe ri men tze

da fuZ ne bul me To di ke bad. mid go ma Ta ase Ti mra val fe rov ne ba sxva das xa

mi ze zi Taa gan pi ro be bu li. maT So ris imi Tac, rom ag re si u li qce va or ga-

niz mis Tvis da ma zi a ne bel qce vas war mo ad gens, ami tom zog jer am qce vis

34


Ses wav la eq spe ri men ta to ris Tvis Se iZ le ba se ri o zu li saf rTxis Sem cve-

lic ki iyos. Se sa ba mi sad, mkvle va re bi cdi lo ben gver di au a ron aseT saf-

rTxe ebs, ra sac miv ya varT kvle vis me To de bis he te ro ge nu lo bam de.

ag re si u li qce va fas de ba mi si Se mad ge ne li kom po nen te bis: ver ba lu-

ri, fi zi ku ri, ara pir da pi ri ag re si is Se fa se bis gziT.

ga mo kiTx va ze da fuZ ne bu li me To di ke bi mo i ca ven: sxva das xva an ke-

teb sa da TviT Se fa se bis kiTx va rebs (ba si sa da dar kis mtru lo bis dad ge-

nis kiTx va ri (BDHI), ga mov le ni li mtru lo bis ska la (Sed ge ni li MMPI-dan

Ser Ce u li kiTx ve bis mi xed viT – av to ri s.m. si e ge li (S.M. Si e gel)) da mra va-

li sxva), pro eq ci ul me To di kebs (ma Te ma ti ku ri aper cep ci is tes ti (TAT),

ror Sa xis `mel nis la qis~ tes ti, frus tra ci is Ses wav lis ro zen cva i gis

na xa ti tes ti (P-F Study) da sxva), ase ve kiTx va rebs, ro mel Ta sa Su a le biT

sxva pi re bi (Zi ri Ta dad, mSob le bi) afa se ben su bi eq tis (Zi ri Ta dad, bav-

Sve bis) qce vas. ama ve jgufs mi e kuT vne ba sa ar qi vo da sta tis ti ku ri kvle-

ve bic. isi nic, xom sxva das xva sa ja ro in for ma ci is wya ro e bis er Tgvar ̀ ga-

mo kiTx vas~ (Tum ca, zog jer dro Si wa nac vle buls) war mo ad ge nen mkvle-

var TaT vis sa in te re so Te meb ze.

mar Ta li a, aR niS nu li an ke te bi da TviT Se fa se bis kiTx va re bi ga mo-

kiTx vis me To debs mi e kuT vne ba, mag ram maT Si ma inc, Tum ca mxo lod gar-

kve ul wi lad, mas ki re bu lia mkvle va ris mTa va ri amo ca na – res pon den tis

ag re si is do nis dad ge na. Tum ca, od nav dak vir ve bu li res pon den ti Se am-

Cnevs, Tu ris `ga ge bas~ cdi lobs mis gan mkvle va ri. is, rom res pon den tma

(cdis pir ma) ar un da ico des Tu ri si dad ge na un da mkvle vars, uaR re sad

mniS vne lo va nia ag re si is Ses wav lis TiT qmis yve la me To di ka Si. ada mi a ne bi

xSi rad iq ce vi an ise, rom war sdgnen sxva ada mi a ne bis (zo ga dad, sa zo ga do-

e bis) Tval Si ima ze uke Te sad, vid re isi ni si nam dvi le Si ari an. xde ba pi ri-

qi Tac, ada mi a ni cdi lobs uf ro ua re si ga moC ndes, vid re is si nam dvi le Si

aris. ne bis mi er Sem Txve va Si, mec ni ers un da obi eq tu rad Se a fa sos esa Tu

is pa ra met ri da ar un da cdis pi ris Tu sxva faq to re bis moq me de bis Se de-

gad mo na cem Ta da ma xin je ba. an ke ti re bi sa Tu TviT Se fa se bis kiTx va re bis

Sev se bis Se de gad mi Re bu li mo na ce me bi kar gad eq vem de ba re ba sta tis ti-

kur da mu Sa ve bas. es ma Ti plu si a. Tum ca, ro gorc ze moT aR vniS neT, es me-

To de bi uto ve ben res pon den tebs sa Su a le bas gar kve ul wi lad da fa ron

Ta vi si re a lu ri war mod ge ne bi da sur vi le bi.

sa ar qi vo/ sta tis ti kur ga mok vle vebs Tu ar Cav TvliT, ga mo kiTx va-

ze da fuZ ne bu li me To di ke bi dan ga mok vle vis mi za ni yve la ze kar gad aris

mas ki re bu li pro eq ci ul me To di keb Si. Tum ca, Cve ni az riT, am gziT mi Re-

bu li Se de ge bis in ter pre ta cia sak ma od rTu li saq mea da cu dad eq vem de-

ba re ba sta tis ti kur ana lizs, mo ce mul tes teb Si gra fi ku li da ara cif-

ru li kom po nen tis pre va li re bis ga mo.

35

Tavi 3. agresiuli qcevis Sefaseba adamianebsa da cxovelebSi

ga mo kiTx va ze da fuZ ne bu li me To di ke bis yve la ze cno bil war mo mad-

ge nel ze – ba si sa da dar kis kiTx var ze co ta Ti qve moT gveq ne ba sa u ba ri.

dak vir ve ba ze dam ya re bu li me To di ke bi mo i ca ven sa ve le pi ro beb Si

ada mi a neb ze dak vir ve bas. ter mi ni `sa ve le~ aR niS navs obi eq tze bu neb riv

pi ro beb Si dak vir ve bas anu dak vir ve bas ma Sin, ro de sac obi eq ti sa ku Ta ri

saq mi a no biT (xSi rad yo vel dRi u ri) aris da ka ve bu li da arc ki fiq robs

ara na ir fsi qo lo gi ur kvle va Si mo na wi le o ba ze. sa ve le dak vir ve be bi, um-

rav les Sem Txve va Si, e.w. na tu ra lis tur dak vir ve bebs war mo ad ge nen, ro-

de sac dam kvir ve be li mxo lod Tval -yurs adev nebs da ara na i rad ar ere va

mim di na re mov le neb Si. rac nak le bad am Cnevs mo ce mu li in di vi di dam kvir-

veb lis ar se bo bas, miT uf ro obi eq tu ri da re a lis tu ria mi si (cdis pi ris)

qce va. am me To di ke bis pluss war mo ad gens is, rom ada mi a ni Se is wav le ba

bu neb riv ga re mo Si – ase vTqvaT, re a lu ri ag re si is ga mov le ni sas. mag ram

am ag re si am Se iZ le ba saf rTxis wi na Se da a ye nos mkvle va ri. gar da ami sa

xSi rad prob le ma tu ria ag re si is ga mov li ne ba Ta zus ti da fiq si re ba da

Se fa se ba. di dia mkvle va ris su bi eq tu ro bis mo men tic – ker Zod, zog jer

ga u ge ba ria Se iZ le ba Tu ara, mo ce mul kon teq stSi esa Tu is qce va Ca iT va-

los ag re si u lad. ami tom am me To debs Se da re biT iS vi a Tad iye ne ben – Zi-

ri Ta dad, bav Sve bis ag re si u li qce vis Ses wav li sas.

eq spe ri men tze dam ya re bu li me To di ke bi Se iZ le ba or jgu fad dav yoT.

sa ve le eq spe ri men tu li me To di ke bi mo i ca ven cdis pir Ta ag re sis Se fa se-

bas sa ve le pi ro beb Si ma Ti pro vo ci re bis gziT. am Sem Txve va Si cdis pi reb-

ma ar ici an, rom faq tob ri vad, fsi qo lo gi ur eq spe ri men tSi mo na wi le o-

ben. la bo ra to ri u li eq spe ri men tu li me To di ke biT ki xde ba cdis pir Ta

ag re si u lo bis Se fa se ba, ro gorc we si, sxva das xva in stru men tul me To-

deb ze day rdno biT. yve la ze cno bil aseT me Tods war mo ad gens ar nold

ba sis àg re si is man qa na~, mi si mra val ricx o va ni mo di fi ka ci e biT (mag. l.

ber ko vi cis mo di fi ka ci a), te i lo ris or mxri vi ag re si is me To di da sxva.

yve la ze moT moy va ni li me To di ke bi sa gan gan sxva ve biT mo ce mul la bo ra-

to ri ul me To di keb Si, cdis pir ma ra sak vir ve lia icis, rom mo na wi le obs

fsi qo lo gi ur eq spe ri men tSi, mag ram mas uma la ven am eq spe ri men tTa WeS-

ma rit mi zans da ac no ben mcdar le gen das.

sa ve le eq spe ri men tu li me To di ke bis pluss ase ve war mo ad gens is,

rom ada mi a ni Se is wav le ba re a lu ri ag re si is ga mov le ni sas, mag ram teq-

ni ku ri siZ ne le e bi ag re si is ga mov li ne ba Ta da fiq ri se bi sas, prob le me bi

kvle vis eTi kur mxa res Tan (mag. er T-erT kvle va Si su per mar ket Si myof

ada mi a nebs gan zrax eja xe bod nen da Sem deg afiq ri seb dnen maT re aq ci ebs.

Ta nac es xor ci el de bo da yo vel gva ri in for mi re bu li Tan xmo bis ga re Se,

rac mo ce mu li ti pis kvle ve bis eTi ku ro bas kiTx vis niS nis qveS aye nebs),

mkvle va reb ze Tav das xmis Se saZ leb lo be bi (be ro ni da ri Car dso ni Ta vis

36


cno bil wig nSi aR we ren eq spe ri men ta tor ze cdis pi ris Tav das xmis er T-

erT Sem Txve vas. Cve ni mxri dan Sev niS navT, rom es ada mi a ni, ra sak vir ve lia

ara in for mi re bu li cdis pi ri iyo) ga na pi ro be ben am ti pis kvle ve bis Se da-

re biT iS vi a To bas. gar da ami sa, amas ema te ba sa ve le eq spe ri men te bis Tvis

da ma xa sa Te be li praq ti ku lad uni ver sa lu ri mi nu si – Se sas wavl mov le-

na ze mkvle va ris in te res Ta are a lis ga reT myo fi, ara kon tro li re ba di

faq to re bis moq me de bis aci le bis Se uZ leb lo ba. rac mkveT rad ar Tu lebs

sis te ma Si ar se bu li ka non zo mi e re bis dad ge nis Se saZ leb lo bas (Got tsdan-ker 2005). sxva sity ve biT, rom vTqvaT es faq to re bi ar iZ le vi an obi eq tis

gar Se mo ar se bul pa ra met rTa ho mo ge ni za ci is Se saZ leb lo bas.

ag re si is Sem swav lel la bo ra to ri ul eq spe ri men tul me To deb ze ki

Sev Cer deT uf ro de ta lu rad. yve la ze cno bi lia ba sis àg re si is man qa na~.

swo red man, sul sxva do ne ze aiy va na ag re si is Sem swav le li fsi qo lo gi a.

es me To di pir ve lad iq na aR we ri li ar nold ba sis mi er 1961 wels. aR niS-

vnis Rir si a, rom cno bil ma ame ri kel ma fsi qo log ma sten li mil grem mac

msgav si me To di ka Se i mu Sa va da mi si eq spe ri men te bi `mor Ci le bis~ Se sa xeb

(es eq spe ri men ti, al baT msof li o Si yve la ze cno bil fsi qo lo gi ur eq spe-

ri ments war mo ad gens) swo red am me To di kiT iq na Ses ru le bu li. Sem dgom-

Si ba si da mil gre mi me gob ru lad eka ma Te bod nen er Tma neTs mo ce mu li me-

To dis pri o ri tet ze (Ber ko witz 2002). 1961 wlis Sem deg am me To dis mra va li

mo di fi ka cia Se iq mna, rom leb Sic mox da mi si sus ti mxa re e bis met -nak le-

bad ga mos wo re ba. mo di fi ka ci e bis av to re bi iy vnen: ro gorc Ta vad a. ba si,

ase ve sxva cno bi li ag re so lo ge bi – l. ber ko vi ci, r. be ro ni da sxva ni.

ba sis am eq spe ri men te bis struq tu ra Sem deg na i ri a. cdis pi ri Seh yavT

oTax Si, sa dac dgas aR niS nu li `man qa na~ (a pa ra ti, ro mel zec rTu li mowy-

o bi lo bis imi ta ci is Se saq mne lad mra va li mo cim ci me na Tu ra da Ri la ki a)

da sa dac igi xvde ba me o re `cdis pir sa~ (si nam dvi le Si eq spe ri men ta to ris

Ta na Sem wes) da eq spe ri men ta tors. es uka nas kne li ux snis maT (si nam dvi le-

Si, me o re ̀ cdis pir ma~ ra sak vir ve lia icis eq spe ri men tis WeS ma ri ti miz nis

Se sa xeb), rom aR niS nu li mowy o bi lo bis sa Su a le biT xde ba `mas wav le bis~

mi er ̀ mos wav lis Tvis~ mi ce mu li gar kve u li ma sa lis das wav lis efeq tu ro-

bis Se mow me ba (sxva mkvle var Ta zo gi erT mo di fi ka ci eb Si – ama Tu im da-

ma zi a ne bel ze moq me de ba ze or ga niz mis gar kve u li re aq ci e bis Se mow me ba).

`mos wav lis~ mi er Sec do mis daS ve bis Sem Txve va Si, Ri lak ze da We ris gziT,

eleq tro So kiT (mog vi a ne biT mo di fi ka ci eb Si – Se ma wu xe be li xma u riT Tu

sxva faq to re biT) mi si das jaa sa Wi ro. eleq tro So kis in ten si vo bas (sa u-

ba ria `gamo ye ne bu li~ eleq tro Sokis vol taJ ze. sxva mo di fi ka ci eb Si fi-

gu ri rebs – Ri lak ze da We ris xan grZli vo ba da /an da We ris six Si re) are gu-

li rebs Ta vad `mas wav le be li~ (àg re si is man qa na ze~ sxva das xva vol ta Jis

de nis `ma ge ne ri re be li~ ra mo de ni me Ri la kia gan la ge bu li). am ax sna- gan-

37


mar te bis Sem dgom, eq spe ri men ta to ri vi Tom da Sem Txve viT cdis pi rebs

yofs `mas wav leb lad~ da `mos wav led~. `mos wav led~, ra sak vir ve lia eq spe-

ri men ta to ris Ta na Sem we aR moC nde ba, xo lo `mas wav leb lad~ ki cdis pi ri.

aq ve Sev niS navT, rom ara vi Tar eleq tro Soks `mos wav le~ si nam dvi le Si ar

iRebs. yve la fe ri imi ta ciaa (rom lis Se sa xeb mxo lod cdis pir ma ar icis),

mag ram gan zrax vis se ri o zu lo bi sa da eleq tro So kis mtkiv ne u lo bis de-

mon stri re bis miz niT, eq spe ri men tis dawy e bam de `mas wav le bels~ Ta vad

ar tya men da ba li vol ta Jis dens.

cdis pi ris ag re si u lo bis xa ris xi mis mi er ga mo ye ne bu li eleq tro So-

kis in ten si vo bis, six Si ri sa da xan grZli vo bis mi xed viT dgin de ba. swo red

ba sis ̀ ag re si is man qa nis~ Seq mnis Sem deg gax da Se saZ le be li in stru men tu-

li me To de biT ag re si is Se fa se ba da sta tis ti ku rad ad vi lad da sa mu Sa ve-

be li ma sa lis mi Re ba.

zo gi erT ga mok vle va Si ba sis àg re si is man qa nis~ sa Su a le biT mi Re-

bu li mo na ce me bi ar ko re li reb da TviT Se fa se bis kiTx va re biT mi Re bul

mo na ce meb Tan, zog Sem Txve va Si ko re la cia uar yo fi Tic ki iyo. uf ro me-

tic, li te ra tu ra Si ar se bobs mo na ce me bi imis Se sa xeb, rom am me To diT

ag re si is Se fa se bi sas, ci xe Si myof dam na Sa ve ebs ag re si is uf ro da ba li

maC ve neb le bi aR mo aC ndaT, vid re stu den tebs (cit. Ba ron & Ric har dsnon 2004 mi xed viT). aR niS nul fe no mens, na wi lob riv ma inc, kar gad xsnis is faq ti,

rom eleq tro So ku ri Tu mZlav ri bge ri Ti gam Ri zi a neb liT `mos wav lis~

das ja da va le bis aras wo ri Ses ru le bi sas, cdis pir Ta mi er zog jer Se iZ-

le ba gan xi lul iq nas, ro gorc `mos wav lis Tvis~ das wav lis pro ces Si xe-

lis Sem wyo bi me To di ka. Sem dgom ma kvle veb ma, mar Tlac da a das tu res ase-

Ti fsi qo lo gi u ri efeq tis ar se bo ba. ma Sa sa da me, cdis pir Ta ag re si u li

qce va Se saZ le be lia ar iyos ga mow ve u li mxo lod ag re si u li mo ti ve biT

da Se sa ba mi sad, ze moT moy va ni li Se u sa ba mo be bic (zo gi er Ti mkvle va ris

mi er mi Re bu li, dam na Sa ve eb Tan Se da re biT stu den te bis uf ro ma Ra li ag-

re si u lo ba) Se saZ le be lia ase iq nas ax sni li. am fsi qo lo gi u ri efeq tis

mo sax sne lad sxva das xva mkvle var ma gan sxva ve bu li me To de bi ga mo i ye nes.

Cve ni az riT, yve la ze uf ro efeq tu ria me To di ka, ro de sac eq spe ri men ta-

to ri ar em ya re ba `mas wav le be li~ /~mos wav lis~ pa ra dig mas da cdis pirs

eleq tro So kis ga mo ye ne bis sa Wi ro o bas, ada mi a nis fi zi o lo gi u ri re aq-

ci e bis Ses wav lis miz niT ux snis. am Sem Txve va Si cdis pi rebs ex sne baT au-

ci leb lo ba eleq trom tkiv ne u li ze moq me de ba ga mo i ye non ma sa lis uke Te-

si das wav lis mo ti viT (Ber ko witz 2002) da ma Ti qme de be bi uf ro me tad aris

gan pi ro be bu li ma Ti ve ag re si u li im pul se biT.

kri ti ku lad gan wyo bi li fsi qo lo ge bi xSi rad eW vis qveS aye ne ben im

Te zis sac, rom eq spe ri men tu li la bo ra to ri u li me To de biT mi Re bu li

ag re sia pi rov ne bis re a lu ri ag re si u lo bis asax vas war mo ad gens. ami tom,

38


ama Tu im me To dis va li do ba da rep re zen ta ti u lo ba ara er Txel dam dga-

ra mkvle var Ta gan xil vis sa ga ni. ag re si is Sem swav le li yve la ze cno bi li

fsi qo lo ge bi (a. ba si, r. be ro ni, l. ber ko vi ci da sxva) Tvli an, rom la-

bo ra to ri u li eq spe ri men te bis Se de ge bi, ma Ti kva li fi ci u rad Ca ta re bis

Sem Txve va Si sak ma od obi eq tu rad asa xa ven ada mi a nis re a lur ag re si u lo-

bas. am sa kiTx e biT da in te re se bul mkiTx vels Seg viZ lia mi vu Ti ToT le-

o nard ber ko vi cis cno bil wig nze – àg re si a. mi ze ze bi, Se de ge bi da kon-

tro li~ (Ber ko witz 2002).

mo ce mul prob le mas Tan ax los mdgo mi, mag ram ma inc gan sxva ve bu li

sa kiTxia is, Tu ram de nad gan sxvav de ba ag re si is Se fa se bis sxva das xva me-

To de biT mi Re bu li mo na ce me bi er Tma ne Ti sa gan. l. ber ko vic ma ga a a na li-

za sxva das xva mec ni er Ta kvle veb Si moy va ni li gan sxva ve bu li la bo ra to-

ri u li me To de biT mi Re bu li re zul ta te bi (mag. hgav da Tu ara das jis in-

ten si vo biT Se fa se bu li ag re si u lo ba erT me To di ka Si, das ja Ta ricx viT

Se fa se buls me o re Si da das jis xan grZli vo biT Se fa se buls me sa me Si) da

mi vi da das kvnam de, rom yve la la bo ra to ri ul me Tods aer Ti a neb da er Ti

ram – yve la maT gan Si cdis pi re bi gan zrax aye neb dnen (uf ro swo rad, dar-

wmu ne bu le bi iy vnen, rom gan zrax aye neb dnen) tki vils sxva ada mi ans. am

Tval saz ri siT, mo ce mu li pa ra met re bi (das ja Ta, ra o de no ba, in ten si vo-

ba, xan grZli vo ba) ag re si is met -nak le bad obi eq tu ri maC ve neb le bi ari an

da Se sa ba mi sad yve la ap ro bi re bu li me To di met -nak le bad msgavs re zul-

tats iZ le va (Ber ko witz 2002). es sa kiTxi iq na gan xi lu li be ro ni sa da ri Car-

dso nis wig nSic (Ba ron & Ric har dson 2004). aq av to re bi kiTx vas, Tu ro me li

me To diT jo bia kvle vis Ca ta re ba pa su xo ben Sem deg na i rad. ma Ti az riT

me To dis ar Ce va kon kre tu li si tu a ci i dan un da ga mom di na re ob des. mi u-

xe da vad imi sa, rom isi ni pri o ri tets ani We ben la bo ra to ri ul me To debs,

ma inc aR niS na ven, rom aris mdgo ma re o be bi da ag re si is sa xe e bic ki, ro-

mel Ta Ses wav la am me To de biT Se uZ le be lia (mag. bav Sveb Tan cu dad mopy-

ro bis an kri mi na lu ri ag re si is). Ta nac, av tor Ta az riT, arc erT me Tods

ar Za luZs mTli a nad mo ic vas ag re si is fe no me ni da ami tom, isi ni re ko men-

da ci as iZ le vi an SeZ le bis dag va rad ga mo vi ye noT mra va li me To di.

mo ce mu li prob le ma ga a na li ze bu li iq na ka na del mkvle var Ta mi e rac.

uf ro zus tad, ma Ti kvle vis mi zans sis xlSi tes tos te ro nis kon cen tra-

ci a sa da ag re si is do nes So ris ko re la ci is me ta -a na li ziT Se fa se ba war-

mo ad gen da. aR moC nda, rom am dros ar hqon da mniS vne lo ba ag re si is Se fa-

se bis me To di kis kon kre tul sa xes (iq ne bo da es sxva das xva kiTx va re bi Tu

qce vi Ti tes te bi), rad ga nac yve la maT ga ni ag re si a sa da tes tos te ro nis

do ne ebs So ris ko re la ci is da ax lo e biT er Tsa da ima ve ko e fi ci ents iZ-

le o da (Bo ok da T.a. 2001). es ki dev er Txel adas tu rebs imas, rom ag re si-

is Se fa se bis yve la cno bi li me To di ka met -nak le bad obi eq tu rad (xazs

39


ga vus vam diT – met -nak le bad) afa sebs ag re si is xa risxs da ami tom, yve la

maT ga ni met -nak le bad ga mo sa de gi a.

ro gorc vna xeT, yve la Ca moT vlil me Tods aqvs Ta vi si plu si da mi nu-

si. ami tom, ag re si is Ses wav lis dawy e bi sas un da Seg ver Cia is me To di (e bi),

ro mel sac Cven da vey rdno bo diT. Cve ni ar Ce va ni mo sax le o bis im jguf ma

ga na pi ro ba, rom lis Ses wav lis ga dawy ve ti le bac mi vi ReT. ker Zod, spe-

ci fi kur pi ro beb Si myo fi spe ci fi ku ri kon tin gen ti (ci xe Si myo fi dam-

na Sa ve e bi) Se var Ci eT, rac uk ve ga mo ricx av da ne bis mi e ri eq spe ri men tu li

me To di kis ga mo ye ne bas da ami tom ba si sa da dar kis kiTx var ze (Bus s-Dur kee Hos ti lity Inven tory (BDHI)) Sev Cer diT. igi, ro gorc ze moT aR vniS neT, TviT-

Se fa se bis kiTx va re bi dan yve la ze po pu la ru lia da far Tod ga mo i ye ne ba

ag re so lo gi ur kvle veb Si (Ba ron & Ric har dson, 2004). qar Tu li po pu la ci is

Se sas wav lad, mo ce mu li kiTx va ri 1990-i an wleb Si sa qar Tve los mec ni e re-

ba Ta aka de mi is d. uz na Zis sa xe lo bis fsi qo lo gi is in sti tut Si iq na adap-

ti re bu li. cno bi li a, rom Cve u leb ri vi ada mi a nis qce va ar ga mo ir Ce va

ag re si u lo biT (Burn 1996), da es ka non zo mi e re ba mo sax le o bis Se da re biT

ma Ra lag re si ul jguf sac – mo zar deb sac ki Se e xe ba (Гущин 2001), ami tom,

yve la ze uf ro lo gi ku ri iq ne bo da ag re si u li qce vis me qa niz me bis kvle va

im ada mi a neb Si, rom le bic ga mo ir Ce vi an mo ma te bu li ag re si u lo biT. sa u-

ke Te so kan di da te bad am rol ze ki sis xlis sa mar Tlis da na Sa u lis Cam de-

ni pi re bi mi viC ni eT. sxva Tval saz ri si Tac mniS vne lo va ni iyo ada mi an Ta

am ka te go ri is ga mok vle va. am Sem Txve va Si, Cven gveZ le o da sa Su a le ba Seg-

ve da re bi na ba si sa da dar kis kiTx va riT mi Re bu li mo na ce me bi, maT mi er

Ca de ni li da na Sa u lis sim Zi mes Tan (a nu ma Ti qce vis ag re si u lo bis xa ris-

xTan) da amiT er Tgva rad Seg ve fa se bi na tes te bis si zus te.

ba si sa da dar kis kiTx va ri Sed ge ba 75 kiTx vi sa gan, rom lis sa Su a le bi-

Tac Se saZ le be lia ise Ti pa ra met re bis si di dis dad ge na ro go re bi ca a: fi-

zi ku ri ag re si a, iri bi ag re si a, ga Ri zi a ne ba do ba, ne ga ti viz mi, wye na, eW vi,

ver ba lu ri ag re sia da da na Sa u lis Seg rZne ba. res pon den tebs kiTx veb ze

Se uZ li aT upa su xon mxo lod ki an ara.

ai Ta vad kiTx va ri:

1. zog jer me ver vum klav de bi sur vils, zi a ni mi va ye no sxvas.

2. xan da xan me vWo ra ob xol me xal xze, rom le bic ar miy vars.

3. me ad vi lad vRi zi an de bi, mag ram ma le ve vmSvid de bi.

4. Tu ar mTxo ves Cem Tvis mi sa Re bi for miT, am Txov nas ar vas ru leb.

5. xSi rad ver vi Reb ada mi a ne bi sa gan, ra sac si nam dvi le Si vim sa xu reb.

6. vi ci, rom zurgs ukan Cem ze la pa ra ko ben.

7. ro ca ar mom wons vin mes saq ci e li me maT amas vag rZno bi nen.

8. ro ca vin mes vaty u eb, sak ma od xSi rad sin di sis qen jna mtan javs.

9. mgo ni a, rom ada mi ans fi zi kur Se u racx yo fas ver mi va ye neb.

40


10. me ar vRi zi an de bi ise Za li an, rom da viwyo niv Te bis msxvre va.

11. vTvli, rom sxve bis nak lo va ne be bis mi marT mim te ve be li var.

12. ro ca dad ge ni li nor me bi Cem Tvis mi u Re be li a, miC nde ba ma Ti dar Rve-

vis sur vi li.

13. ada mi a nebs, ro gorc we si, xel say re li ga re mo e be bis Ta vis sa sar geb-

lod ga mo ye ne bis una ri aqvT.

14. me sif rTxi les vi Cen im ada mi a neb Tan ur Ti er To ba Si, rom le bic mepy-

ro bi an uf ro me gob ru lad vid re mo ve lo di.

15. ro de sac ar ve Tan xme bi ada mi a ne bis azrs, aq ti u rad ga mov xa tav Cems

po zi ci as.

16. me zog jer ise Ti az re bi mom dis, rom le bic Cem Si sir cxvi lis grZno bas

iw ve ven.

17. Tu vin me ga mar tyams, me pa suxs ar da vub ru neb.

18. ro de sac ga Ri zi a ne bu li var, oTa xi dan ga mos vli sas Se miZ lia ka re bis

ga mo ja xu ne ba.

19. me ga ci le biT ad vi lad vRi zi an de bi, vid re sxvebs hgo ni aT.

20. ro de sac vi Ra ca uf ro sobs, me yo vel Tvis jib rSi vud ge bi.

21. me bed -iR blis uk ma yo fi lo var.

22. me vfiq rob, rom bevrs ar vuy var var.

23. me ar Se miZ lia Ta vi Se vi ka vo ka ma Ti sa gan, ro de sac ar me Tan xme bi an.

24. Ce mi az riT, ada mi a ne bi, rom le bic Tavs ari de ben maT ze da kis re bul

mo va le o bebs, un da ga nic did nen da na Sa u lis grZno bas.

25. Se miZ lia fi zi ku rad ga vus wor de maT, vinc Se u racx myofs me an Ce mi

oja xis wev rebs.

26. me ar Se miZ lia uxe Si xum ro ba.

27. me vbraz de bi ro de sac dam ci ni an.

28. me yo vel Tvis vu pi ris pir de bi im ada mi a nebs, rom le bic cdi lo ben uf-

ro so bas.

29. TiT qmis yo vel kvi ra mix de ba imis nax va, vi sac ver vi tan.

30. sak ma od bevrs Surs Ce mi.

31. me mo viTx ov, ada mi a neb ma pa ti vi scen Cems uf le bebs.

32. me vwux var, imis ga mo, rom co tas va ke Teb Ce mi mSob le bi saT vis.

33. Se miZ lia `cxvir pi ri da vu na yo~ ada mi ans, ro me lic ga mud me biT miS lis

ner vebs.

34. sak ma od xSi rad gab ra ze bis ga mo `vi boR me bi~.

35. ro de sac meq ce vi an uf ro cu dad, vid re vim sa xu reb, me ar vnawy en de bi.

36. ro ca vin me cdi lobs wo nas wo ro bi dan ga mo miy va nos, me mas yu radR e bas

ar vaq cev.

37. me ar vim Cnev, mag ram xan da xan Su ri max rCobs.

38. zog jer mgo ni a, rom dam ci ni an.

41


39. ma Si nac ki, ro de sac vbraz de bi, ar vi ye neb uxeS ga mo naT qva mebs.

40. me msurs, rom cod ve bi mo me te vos.

41. me iS vi a Tad vub ru neb `xur das~, ma Si nac ki, Tu vin me fi zi kur Se u racx-

yo fas mo ma ye nebs.

42. ro de sac ra i me Ce me bu rad ar ga mo dis, zog jer vnawy en de bi.

43. zog jer ada mi a ne bi Ta vi an Ti ar se bo bi Tac ki ma Ri zi a ne ben.

44. ar ar se bobs ise Ti ada mi a ni, ro me lic me nam dvi lad mZuls.

45. Ce mi prin ci pia – à ra so des en do ucxo ada mi ans~.

46. Tu vin me ma Ri zi a nebs, me mzad var vuTx ra mas yve la fe ri, ra sac mas ze

vfiq rob.

47. me bevr iseT ra mes va ke Teb, ra sac Sem deg vna nob.

48. me Tu gav braz di, Se miZ lia vin mes xe li ga var tya.

49. aTi wlis asa ki dan me ara so des ga mo miv le nia ris xva.

50. me xSi rad mig vrZni a, rom vga var den Tis kasrs, ro me lic mza daa afeT-

qdes.

51. yve lam, rom ico des ras vgrZnob, Cam Tvlid nen ada mi a nad, ro mel Ta nac

Zne lia ur Ti er To bis dam ya re ba.

52. me yo vel Tvis vfiq rob ima ze, Tu ra fa ru li miz ne bi ai Zu lebs ada mi ans

ga a ke Ton ra i me sa si a mov no Cem Tvis.

53. ro de sac miy vi ri an, mec vyvi ri var sa pa su xod.

54. me Ce mi wa ru ma teb lo ba guls mtkens.

55. me sxveb ze uf ro xSi rad vCxu bob.

56. me Se miZ lia ga vix se no Sem Txve va, ro de sac vi ya vi im de nad gab ra ze bu-

li, rom xel Si mox ved ril yve la nivTs vam sxvrev di.

57. zog jer vfiq rob, rom mzad var pir vel ma da viwyo Cxu bi.

58. zog jer me vgrZob, rom cxov re ba usa mar Tlod meq ce va.

59. ad re me go na, rom ada mi an Ta um rav le so ba si mar Tles am bobs, mag ram me

ma Ti aRar mje ra.

60. me vi lan ZRe bi mxo lod ma Sin, ro ca vbra zob.

61. ro de sac viq ce vi aras wo rad, sin di si ma wu xebs.

62. ro ca Ce mi uf le be bis da sa ca vad sa Wi roa fi zi ku ri Za lis ga mo ye ne ba,

amas uyoy manod va ke Teb.

63. xan da xan Cems ris xvas ma gi da ze muS te bis bra xu niT ga mov xa tav.

64. me uxe Si var xol me im ada mi a neb Tan da mo ki de bu le ba Si, vinc ar mom wons.

65. vTvli, rom ar myavs ise Ti mtre bi, rom leb sac Cem Tvis zi a nis mo ye ne ba

Se uZ li aT.

66. ar Se miZ lia da va ye no ada mi a ni Ta vis ad gi las ma Si nac ki, ro ca is amas

im sa xu rebs.

67. xSi rad vfiq rob, rom aras wo rad vcxov rob di.

68. me vic nob ada mi a nebs, rom leb sac Se uZ li aT mi miy va non im do nem de, rom

viCx u bo.

42


69. me ar vwux var wvril ma ne bis ga mo.

70. me iS vi a Tad vfiq rob, rom ada mi a ne bi cdi lo ben ga mab ra zon an Se u-

racx myon.

71. xSi rad ve muq re bi ada mi a nebs, Tum ca mu qa ris sis ru le Si moy va nas ar

va pi reb.

72. vfiq rob, rom gav xdi uJ mu ri.

73. ka ma Ti sas xSi rad vu wev xmas.

74. vcdi lob, dav fa ro cu di da mo ki de bu le ba sxve bi sad mi.

75. mir Cev nia da ve Tan xmo vin mes, vid re ve ka ma To.

dak vir ve beb sa da ga mok vle vebs va ta reb diT 70 dam na Sa ve ze, rom le bic

ix did nen sas jels. aqe dan 45 maT gans hqon da Ca de ni li ag re si u li xa si a-

Tis da na Sa u li (eq spe ri men tu li jgu fi, sa Su a lo asa ki 30,66±1,07 w.), xo lo

25-s ki ara ag re si u li xa si a Tis da na Sa u li (sa kon tro lo jgu fi, sa Su a lo

asa ki 31,24±1,84 w.). vo lav kas mi xed viT (Vo lav ka 1999) ag re si ul da na Sa uls

mi e kuT vne ba mkvle lo ba (mur der), Zar cva (rob bery), Tav das xma (as sa ult) da ga u-

pa ti u re ba (ra pe). msgav si sia moh yavT sxva av to reb sac. ma ga li Tad, ber ma ni

da ko ka ro Za la dob riv da na Sa u lad ga ni xi la ven ada mi a nis mkvle lo bas,

ga u pa ti u re bas, Tav das xmas (Ber man & Coc ca ro 1998), xo lo ru si av to re bi

uki du re sad ag re si ul da na Sa uls mi a kuT vne ben: mkvle lo bas, ga u pa ti u-

re bas, ban di tizms (Горинов, Пережогин 2001).

swo red ase Ti xa si a Tis da na Sa u lis (ga u pa ti u re bis gar da) mra val jer

Cam de ni ada mi a ne biT iyo da kom pleq te bu li Cven mi er Sed ge ni li eq spe ri-

men tu li jgu fi. ga u pa ti u re bas Tan da kav Si re bu li ga mo nak li si imi tom

ga keT da, rom Cve ni kvle vis er T-erT mi zans war mo ad gen da sis xlSi tes-

tos te ro nis kon cen tra ci a sa da ag re si is do nes So ris ko re la ci is dad-

ge na (a ma ze Sem dgom Ta veb Si gveq ne ba sa u ba ri), xo lo sas qe so da na Sa u lis

Cam den dam na Sa ve ebs an dro gen Ta kon cen tra cia Se saZ le be lia gan sxva ve-

bu li aqvT. saq me is aris, rom seq su a lu ri mo Za la de e bis mi er da na Sa u lis

Ca de nis pro ces Si er T-erT mo ti va ci ur kom po nen tad gaZ li e re bu li li-

bi do sa xel de ba. es uka nas kne li ki Se iZ le ba gan pi ro be bu li iyos maT or-

ga niz mSi ma ma ka cis sas qe so hor mo nis ma Ra li do niT.

ori ve jguf Si Se ma val ada mi an Ta asa ki mer ye ob da 16-46 wels So ris da

maT sa Su a lo asaks So ris sar wmu no sxva o bas ar hqon da ad gi li. sxva o ba

arc ci xe Si ga ta re bu li sa er To dro is mi xed viT Se im Cne o da (Cven spe ci-

a lu rad Se var Ci eT pi re bi, rom le bic da ax lo e biT Ta na ba ri dro im yo fe-

bod nen ci xe Si. ase Ti Ser Ce vis ga ke Te ba au ci le be li iyo, rad ga nac mZi me,

ag re si u li da na Sa u lis Cam de nebs bu neb ri vi a, rom uf ro me ti hqon daT

mis ji li, Se da re biT msu bu qi, nak le bad ag re si ul da na Sa u lis Cam de neb-

Tan Se da re biT).

43


aq ve un da aR vniS noT er Ti mniS vne lo va ni de ta li. igi exe ba, ro gorc

am Tav Si, ise sxva Ta veb Si moy va nil ma sa lis in ter pre ta ci as. ram de nad ga-

mar Tle bu li iyo sa kon tro lo jgu fis `da kom pleq te ba~ dam na Sa ve e biT

(Tun dac Se da re biT msu bu qi da na Sa u lis Cam de ni) da ara ̀ nor ma lu ri~ ada-

mi a ne biT? sa kon tro lo jgu fis ar se bo bis ar si, xom swo red ima Si mdgo-

ma re obs, rom sak vle vi Ser Ce vi To ba Se dar des `nor ma lurs~, mag ram Cven

gvqon da se ri o zu li mi ze zi, ris ga moc iZu le bu li vi ya viT ase mov qce u-

li ya viT. saq me isa a, rom ga mo sas wo re be li da we se bu le bis ga reT mcxov-

reb ada mi a neb ze ar moq me debs is mZlav ri emo ci u ri stre si da mTe li ri gi,

ci xis Tvis da ma xa si a Te be li spe ci fi ku ri faq to re bi sa (mag. ci xe Si ar se-

bo bis Tvis au ci le be li ag re si u li qce vis sti li), rom le bic Ta vis Ta vad

Se iZ le ba war mo ad gen dnen ag re si u li qce vis in duq to rebs. ami tom, ga re-

mo faq to re bis ho mo ge ni za ci is moTx ov ni le bi dan ga mom di na re, Cven er-

Tma neTs va da reb diT mxo lod im jgu febs, rom le bic im yo fe bod nen met -

nak le bad er Tna ir pi ro beb Si.

mi Re bu li Se de ge bis ana li zi sas, Cven Tvis sa in te re so iyo imis Se mow me-

ba Tu ram de nad Se iZ le bo da mZi me, ag re si u li da na Sa u lis Cam den pir TaT-

vis gve wo de bi na – ag re si u li dam na Sa ve e bi, xo lo Se da re biT msu bu qi, ara-

ag re si u li da na Sa u lis Cam de ne bi saT vis ki – ara ag re si u li dam na Sa ve e bi.

dam na Sa ve Ta Ses wav lam ba si sa da dar kis me To di kis sa Su a le biT sa in-

te re so Se de ge bi mog vca. ze mo aR niS nul jgu febs So ris na na xi iq na sar-

wmu no gan sxva ve ba um rav le so ba pa ra met re bis mi xed viT (cxri li 3.1.1).

cxri li 3.1.1

ba si sa da dar kis me To diT Se fa se bu li ag re si u li da

ara ag re si u li da na Sa u lis Cam den pirTa ma xa si a Teb le bi

ag re si u li da na Sa u lis

Cam de ni pirebi

ara ag re si u li da na Sa u lis

Cam de ni pirebi

fi zi ku ri ag re sia 4,42±0,32** 2,84±0,3859iri bi ag re sia 3,68±0,27* 2,84±0,3092ga Ri zi a ne ba 4,84±0,34 3,84±0,4347ne ga ti viz mi 2,53±0,19*** 1,4±0,2517wye na 5,53±0,22* 4,64±0,2821eW vi 4,91±0,29 4,24±0,452ver ba lu ri ag re sia 5,93±0,31** 4,04±0,4915da na Sa u lis Seg rZne ba 6,22±0,25** 7,36±0,2227

* gan sxva ve ba sar wmu noa (p<0,05); ** gan sxva ve ba sar wmu noa (p<0,01);*** gan sxva ve ba sar wmu noa (p<0,001)

44


ro gorc mo ce mu li cxri li dan Cans fi zi ku ri, iri bi, ver ba lu ri ag re-

si is, ne ga ti viz mi sa da wye nis pa ra met re bi mZi me da na Sa u lis Cam den dam na-

Sa ve ebs uf ro ma Ra li hqon daT, xo lo da na Sa u lis Seg rZne ba ki da ba li. ga-

Ri zi a ne bi sa da eW vis mi xed viT sxva o ba ara sar wmu no iyo. ma Sa sa da me, he te-

ro ge nu li ag re si is pa ra met re bis mi xed viT (fi zi ku ri, iri bi, ver ba lu ri

ag re si a) mZi me, Za la do bas Tan da kav Si re bu li ag re si u li da na Sa u lis Cam-

de ni pi re bi, tes te bis mi xed vi Tac, uf ro ag re si ul ni aR moC ndnen (ga mom-

di na re aqe dan, vTvliT, rom sa mar Tli a nia am uka nas kne lebs – ag re si u li

dam na Sa ve e bi vu wo doT). amas Tan, da na Sa u lis Seg rZne ba maT sag rZnob lad

da ba li hqon daT vid re ara ag re si u li da na Sa u lis Cam den pa tim rebs.

mo ce mu li mo na ce me bi ar ewi na aR mde ge ba saR azrs. ro gorc Cans, mZi me

da na Sa u lis Cam den pir Ta um rav le so ba (mi Tu me tes, rom maT Tvis es da na-

Sa u li er Ta der Ti ar yo fi la) pa tim ro ba Sic inar Cu nebs Ta vis qa raq te-

ro lo gi ur Ta vi se bu re bebs.

Tum ca, ma sa lis ana liz ma er Ti sa in te re so de ta li ga mo a aS ka ra va. saq-

me isa a, rom Cven mi er mi Re bul dam na Sa ve Ta ag re si u lo bis pa ra met rTa na-

wi lis si di de, uf ro nak le bia vid re ana lo gi ur ga mok vle veb Si, rom le-

bic po pu la ci is à rak ri mi na lur~ ar Ce vi To ba ze iq na Ca ta re bu li (a ru-

Tu no vi da T.a. 1999). im sta ti a Si mi Re bu li ma sa la sta tis ti ku rad da mu-

Sa ve bu li sa xiT ar iq na moy va ni li (iq mxo lod aR niS nu li iyo, rom ma sa la

sta tis ti ku rad da mu Sav da), Zne lia vi sa ub roT Tu ram de nad sar wmu noa es

sxva o ba an sar wmu noa ki sa er Tod? ne bis mi er Sem Txve va Si, maT So ris sar-

wmu no gan sxva ve bis arar se bo bac, sak ma od mo u lod ne li mov le na a. ase Ti

pa ra doq su li re zul ta ti, ro gorc Cans mety ve lebs Sem deg mo men teb ze:

jer er Ti, ada mi a ne bi saT vis, ro mel Ta um rav le so bam si cocx lis mniS vne-

lo va ni na wi li kri mi na lu ri cxov re biT icx ov ra da ro mel Tac sak mao xa ni

aqvT ga ta re bu li da na Sa u lis mox dis ad gi leb Si, gar kve u li ti pis kiTx-

ve bis das ma (mag. №16 – me zog jer ise Ti az re bi mom dis, rom le bic Cem Si

sir cxvi lis grZno bas iw ve ven an №17 – Tu vin me ga mar tyams, me pa suxs ar

da vub ru neb an №57 – zog jer vfiq rob, rom mza da var pir vel ma da viwyo

Cxu bi) sa sa ci lod JRers. Se sa ba mi sad, Se saZ le be li a, ma Ti mxri dan ad gi-

li hqon da gar kve ul wi lad iro ni ul mid go mas sa kiTx i sad mi, ra mac sa bo-

loo jam Si mog vca ar se bu li gan sxva ve ba. me o rec, yve la cdis pi ri tes ti-

re bis mo men ti saT vis im yo fe bo da da na Sa u lis mox dis ad gi las. cno bi li a,

rom am dros maT na wils ma inc, uZ li er de ba da na Sa u lis Seg rZne ba, xSi rad

isi ni is wraf vi an re li gi i sa ken, rac na wi lob riv, ase ve Se iZ le ba yo fi li-

yo mi ze zi mo ce mu li gan sxva ve bis ar se bo bi sa.

mi u xe da vad ze mo aR niS nu li sa mig vaC ni a, rom ba si sa da dar kis me To-

di kis sa Su a le biT ma in c Se saZ le be lia gar kve u li das kvne bis ga ke Te ba ag-

re si u li qce vis struq tu ris Se sa xeb ag re si ul pi reb Si. bo los da bo los

45


Cve ni sa kon tro lo jgu fi xom war mod ge ni lia dam na Sa ve e biT, rom le bic

ima ve faq to re bis (maT So ris fsi qo lo gi u ri) ze wo lis qveS im yo fe bi an,

ro gorc mZi me da na Sa u lis Cam de ni pi re bi da ma Sa sa da me am ori jgu fis mo-

na ce me bis Se da re ba uf ro me ta daa Si na ar sob ri vad (da ara ub ra lod mxo-

lod sta tis ti ku ri ana li zis Tval Ta xed viT) ga mar Tle bu li, vid re dam-

na Sa ve e bi sa da ara dam na Sa ve e bis, rad ga nac es uka nas knel ni ab so lu tu rad

gan sxva ve bul pi ro beb Si cxov ro ben.

ko re la ci ur ma ana liz ma ken de lis τ ko e fi ci en tis mi xed viT gviC ve na,

rom eq spe ri men tul jguf Si (cxri li 3.1.2) yve la ma xa si a Teb le bi (gar da

da na Sa u lis Seg rZne bi sa) er Tma neT Tan sar wmu nod ko re li reb da. es Zli er

gan sxvav de ba sa kon tro lo jguf Si mi Re bu li Se de ge bi sa gan (cxri li 3.1.3)

da mi Tu me tes imi sa gan, ra sac ad gi li hqon da `nor ma lur~ po pu la ci a Si.

cxri li 3.1.2

ag re si is sxva das xva for mebs So ris ko re la cia

ag re si u li da na Sa u lis Cam den pireb Si

fi zi-

ku ri

ag re sia

iri bi

ag re-

sia

ga Ri-

zi a ne-

ba

ne ga ti-

viz mi

wye na eW vi ver ba-

lu ri

ag re sia

da na Sa u-

lis

Seg rZne ba

fi zi-

ku ri

ag re sia

++ ++ ++ ++ ++ ++ 0

iri bi

ag re-

sia

++ ++ ++ ++ ++ 0

ga Ri-

zi a ne-

ba

++ ++ ++ ++ 0

ne ga ti-

viz mi

+ ++ ++ _

wye na ++ ++ 0

eW vi ++ 0

ver ba-

lu ri

ag re sia

0

da na Sa u-

lis Seg-

rZne ba

+ ko re la cia da de bi Tia da sta tis ti ku rad sar wmu no (p<0,05).++ ko re la cia da de bi Tia da sta tis ti ku rad sar wmu no (p<0,01).– ko re la cia uar yo fi Tia da sta tis ti ku rad sar wmu no (p<0,05). 0 sta tis ti ku rad sar wmu no ko re la ci as ar aqvs ad gi li.

46


cxri li 3.1.3

ag re si is sxva das xva for mebs So ris ko re la cia Se da re biT

ara ag re si u li da na Sa u lis Cam den pireb Si

fi zi-

ku ri

ag re sia

iri bi

ag re-

sia

ga Ri-

zi a ne ba

ne ga ti-

viz mi

wye na eW vi ver ba-

lu ri

ag re sia

da na Sa u-

lis

Seg rZne ba

fi zi-

ku ri

ag re sia

+ + ++ 0 0 ++ _

iri bi

ag re-

sia

++ 0 + + 0 0

ga Ri-

zi a ne-

ba

0 ++ ++ 0 0

ne ga ti-

viz mi

0 0 ++ _

wye na ++ 0 0

eW vi 0 0

ver ba-

lu ri

ag re sia

_

da na Sa u-

lis Seg-

rZne ba

+ ko re la cia da de bi Tia da sta tis ti ku rad sar wmu no (p<0,05).++ ko re la cia da de bi Tia da sta tis ti ku rad sar wmu no (p<0,01).– ko re la cia uar yo fi Tia da sta tis ti ku rad sar wmu no (p<0,05). 0 sta tis ti ku rad sar wmu no ko re la ci as ar aqvs ad gi li.

ara ag re si u li da na Sa u lis Cam den dam na Sa ve eb Si mo ce mu li pa ra met-

re bis ana liz ma mig viy va na das kvnam de, rom isi ni Se iZ le ba Sem deg na i rad

da vaj gu fod:

1) fi zi ku ri ag re si a, ne ga ti viz mi da ver ba lu ri ag re sia (i si ni ara

mar to ma Ral sar wmu nod ko re li reb dnen er Tma neT Tan, anu ad gi li hqon-

da am si di de ebs So ris mZlavr da de biT kav Sirs, ara med sa mi ve xa si aT de-

bo da uar yo fi Ti sar wmu no ko re la ci iT da na Sa u lis Seg rZne bas Tan.

2) i ri bi ag re si a, ga Ri zi a ne ba, wye na da eW vi;

3) da na Sa u lis Seg rZne ba;

qce vis mo ce mu li struq tu ra sak ma od ax los dgas `nor ma lur~ po-

pu la ci a Si ar se bu li mdgo ma re o bas Tan, Tum ca ma inc gan sxvav de ba mis gan

(a ru Tu no vi da T. a. 1999).

47


sru li ad sxvag va ri su ra Ti mi vi ReT ag re si u li da na Sa u lis Cam den pi-

reb Si. iq mxo lod ori jgu fis ga mo yo fa iyo Se saZ le be li:

1) fi zi ku ri ag re si a, ne ga ti viz mi, ver ba lu ri ag re si a, iri bi ag re si a, ga-

Ri zi a ne ba, wye na da eW vi;

2) da na Sa u lis Seg rZne ba;

ase ve sa in te re so iyo da na Sa u lis Seg rZne bis da mo ki de bu le ba sxva

kom po nen teb Tan ro gorc ag re si u l, ise ara ag re si u l dam na Sa veebSi. Tu-

ki ̀ nor ma lur~ Ser Ce vi To ba Si es pa ra met ri da de bi Tad ko re li reb da sxva

ma xa si a Teb leb Tan (a ru Tu no vi da T.a. 1999), Cven Tan ad gi li hqon da Sem deg

ka non zo mi e re bas: ag re si u li da na Sa u lis Cam den dam na Sa ve eb Si igi sar wmu-

nod ar ko re li reb da praq ti ku lad arc erT pa ra met rTan (ne ga ti viz mis

gar da), xo lo ara ag re si u li da na Sa u lis Cam den dam na Sa ve eb Si ki Se im Cne-

o da uar yo fi Ti sar wmu no ko re la cia (ne ga ti viz mTan, fi zi kur da ver ba-

lur ag re si as Tan). ro gorc Cans, da na Sa u lis Seg rZne bas pa tim re bi saT vis

prin ci pu lad gan sxva ve bu li mniS vne lo ba aqvs vid re im ada mi a ne bi saT vis,

rom le bic sam ya ros ar uyu re ben ci xis ked le bi dan. Ta nac da na Sa u lis

Seg rZne bis ma xa si a Te be li yve la sxva pa ra met ri sa gan gan sxva ve biT, uf ro

ma Ra li iyo ara ag re si u li da na Sa u lis Cam den pi reb Si, vid re ag re si u li

da na Sa u lis Cam de neb Si.

Cven mi er mi Re bu li Se de ge bi mety ve le ben ima ze, rom ro gorc Cans,

da na Sa u lis ag re si u lo bis xa ris xi kav Sir Sia ma Ti Cam de ni in di vi de bis pi-

rov nul ma xa si a Teb leb Tan (am Sem Txve va Si ag re si u lo bas Tan, ro gorc qa-

raq te ro lo gi ur Tvi se bas Tan).

li te ra tu ra Si ar se bu li mo na ce me bis mi xed viT dam na Sa ve mo zar deb Si

Se i niS ne ba sar wmu no ko re la cia fi zi kur, irib (a ra pir da pir) ag re si as, wye-

na sa da ver ba lur ag re si as So ris (Гущин 2001). es sak ma od kar gad eTan xme ba

sa ku Tar mo na ce mebs. sxva Ta So ris, am kvle va Si ar iq na na na xi sar wmu no gan-

sxva ve ba ag re si u lo bis do nis mi xed viT (gaT vli li – ra mo de ni me sxva das-

xva tes tis sa Su a le biT) ag re si u li da na Sa u lis Cam den axal gaz rdeb sa da

`nor ma lur~ mo zar debs So ris. rac igi ve mo saz re be biT Se iZ le ba aix snas,

rom li Tac Cvens kvle veb Si naC ve ne bi, dam na Sa ve e bis nor mas Tan Se da re biT

da ba li ag re si u lo ba (ga zo mi li ba si sa da dar kis me To dis mi xed viT) av xse-

niT. faq tob ri vad, Cven amiT, mo sax le o bis gar kve ul ka te go ri eb Si, am tes-

te bis ga mo ye ne bis Se da re biT da bal va li do ba ze mi vu Ti Ted.

3.2. ag re si u li qce vis Se fa se ba cxo ve leb Si

ne bis mi e ri mo ti va ci is do ni sa da in ten si vo bis Se fa se ba gar kve ul siZ-

ne le eb Tan aris da kav Si re bu li (Ильин 2006). es ka non zo mi e re ba cxo vel Ta

sam ya ros war mo mad gen leb zec vrcel de ba. mo ti va ci is do ne, ro gorc we-

si, fas de ba sa bo loo re zul ta tiT: mox ma re bu li sak ve bis ra o de no biT

48


(kve bi Ti mo ti va ci a), li To nis ia tak ze mi wo de bu li de nis Za liT, rom lis

ga da lax va sWir de ba cxo vels sa bo loo miz nis mi saR we vad da a.S. mam rTa-

So ri si ag re sia war mo i So ba da vi Tar de ba sa xe o bas pe ci fi ku ri zo o so ci-

a lu ri sti mu le bis sa pa su xod da ro gorc sis te mu ri mTli a no bis mqo ne

qce vi Ti aq ti iwy e ba sxva in di vid Tan kon taq tis mcde lo biT. aR niS nu li

kon taq tis dros for mir de ba spe ci fi ku ri ag re si u li ag zne ba, ro me lic

re a liz de ba mu qa riT, Tav das xmi Ta da dev niT. ma Ti ga mov le nis in ten si-

vo ba mig vi Ti Tebs ag re si u li mo ti va ci is siZ li e re ze. ro gorc wi na qve-

Tav Si aR vniS neT, ada mi a nis ag re si u li ag zne bis do nis Se fa se ba Se saZ le-

be lia TviT Se fa se bis kiTx va re bi Tac. Tum ca, ro gorc ase ve iq na Cven mi er

aR niS nu li, am gziT, xSi rad Se uZ le be lia obi eq tu ri mo na ce me bis mi Re ba.

cxo ve leb Si ki, mxo lod qce va ze dak vir ve biT mi Re bu li mo na ce me biT ope-

ri re baa Se saZ le be li. ma Sa sa da me, ada mi a nis msgav sad, cxo ve leb Sic Se saZ-

le be lia dak vir ve bi sa da eq spe ri men tu li kvle vis me To de bis ga mo ye ne ba.

cxo ve leb Si, eq spe ri men tu li me To de bi, Zi ri Ta dad la bo ra to ri u li eq-

spe ri men tu li me To de biT aris da kom pleq te bu li. sa ma gi e rod, cxo vel-

Ta ag re si u li qce vis Ses wav lis ar se nal Si far To daa war mod ge ni li maT-

ze sxva das xva fi zi ku ri da qi mi u ri agen te bis, stre so ge nu li faq to re bis

ze moq me de ba sa da cns-is mi zan mi mar Tul da zi a ne ba ze da fuZ ne bu li me To-

de bi. ada mi an ze msgav si ra mis ga ke Te ba, ga sa ge bi mi ze ze bis ga mo Se uZ le-

be li a. cxo vel Ta Sem Txve va Sic ki, ama Tu im ma ni pu la ci is au ci leb lo bis

da sa bu Te ba da ko req tu lad Ca ta re baa au ci le be li. wi na aR mdeg Sem Txve-

va Si, mi Re bu li re zul ta te be bi mkvle var ma, uke Tes Sem Txve va Si – nor ma-

lur ga mo ce ma Si Se iZ le ba ver ga mo aq vey nos, xo lo ua res Sem Txve va Si ki

– ci xe Sic amo yofs Tavs.

Cve ni az riT, cxo vel Ta ag re si u lo bis Ses wav la ori gan sxva ve bu li

mo ti viT xor ci el de ba. mkvle var Ta erT jgufs (Zi ri Ta dad, bi o lo gebs)

ain te re sebT cxo vel Ta kon kre tul sa xe o ba Si ag re si u lo bis Ta vi se bu-

re be bis Ses wav la (ro gorc, am sa xe o bis Tvis da ma xa si a Te be li er T-er Ti

Tvi se bis). mkvle var Ta me o re jgu fis in te re si cxo vel Ta ag re si u lo bi-

sad mi ki ga mow ve u lia ada mi a neb Si sxva das xva fsi qi ku ri pa To lo gi i sa da

zo ga dad, ada mi a nis ag re si u lo bis mo de li re bis sur vi liT. aR sa niS na vi a,

rom cxo vel Ta ag re si ul qce va ze da fuZ ne bul mo de lebs sak ma od di di

ga mo ye ne ba aqvT mec ni e re ba Si (Hal ler & Kruk 2006). Tum ca, mkvle var Ta na-

wi li prin ci pu lad ewi na aR mde ge ba ase Ti kvle ve bis Se de ge bis ada mi an ze

eq stra po la ci is mcde lo bas.

mo ce mul qve Tav Si, ag re si u li qce vis me To di ke bis gan xil vi sas Zi ri-

Ta dad, da vey rdno biT blan Car de bis (Wall da T.a. 2003), bu re Sis (Буреш da

T.a. 1991) da po Si va lo vis (Пошивалов 1986) la bo ra to ri e bis Ta nam Srom-

le bis Sro mebs. ami tom, am qve Ta vis teq stSi, ra i me gan sa kuT re bu li au ci-

leb lo bis ga re Se ar da vi mow mebT am av tor Ta li te ra tu ras.

49


dak vir ve bis me To debs (zo gi er Ti av to ri mas eTo lo gi ur mid go mas

uwo debs (mag. Wall da T.a. (2003)), Zi ri Ta dad, sxe u lis di di zo mis (ro mel-

Ta Ses wav la la bo ra to ri ul pi ro beb Si gar Tu le bu li a) an eg zo ti ku ri

cxo ve le bis ag re si is Se fa se bis an bu neb riv pi ro beb Si ie rar qi u li ur Ti-

er To be bis dam ya re bis Ses wav li sas iye ne ben. dak vir ve bis cne ba mo i cavs

bu neb riv pi ro beb Si mo fun qci o ni re or ga niz me bi saT vis Tval yu ris dev-

ne bas. ase vTqvaT, ag re si is Ses wav las maT cxov re ba Si mi ni ma lu ri Ca re vis

fon ze.

eq spe ri men tu li la bo ra to ri u li me To de bi ki far Tod ga mo i ye ne ba,

Zi ri Ta dad, Se da re biT mci re zo mis or ga niz me bi sa (eq spe ri men tSi ga mo-

ye ne bu li cxo ve lis zo ma kvle vi Ti la bo ra to ri is Se saZ leb lo beb zea da-

mo ki de bu li. mci re zo mis or ga niz meb Tan mu Sa o ba ki yve la la bo ra to ri-

is Tvis aris xel mi saw vdo mi) da pri ma te bis ag re si u lo bis da sad ge nad. am

dros, mkvle va ri aq ti u rad ere va cxo vel Ta ur Ti er To beb Si, Seg ne bu lad

cvlis ma Ti ar se bo bis (ga re mo) pi ro bebs da cdi lobs or ga niz mze moq me di

faq to re bis ma ni pu li re bis gziT, ro gor Rac `ga mo a cal ke vos~ Se sas wav-

li mov le na (am Sem Txve va Si – ag re si a). Tum ca, un da aR vniS noT, rom bo lo

aT wle u leb Si mkveT rad gaZ li er da ten den cia – la bo ra to ri u li pi ro-

be bi maq si ma lu rad da u ax lo von ga re mo pi ro bebs da Se sa ba mi sad ag re sia

Se is wav lon ara izo li re bu lad, ara med sxva qce viT pa ter neb Tan kav Sir-

Si. Se sa ba mi sad, Se is wav lon ara pa To lo gi u ri Tu xe lov nu rad ga mow ve u-

li ag re si is ga mov li ne be bi, ara med bu neb ri vi ag re si a.

ada mi a ni sa gan gan sxva ve biT, cxo vel Ta ag re si u lo bis Se fa se ba faq-

tob ri vad mxo lod cxo vel Ta Se ta ke bis dros aris Se saZ le be li. ase Ti

ur Ti er To be bis mi sa Re bad sak ma od bev ri eq spe ri men tu li la bo ra to-

ri u li me To di ar se bobs. ma Ti ume te so ba, ag re si is xa ris xis ga zom va zea

ori en ti re bu li ro gorc ago nis tu ri (Se ri ge ba di), ise an ta go nis tu ri

(Se u ri ge be li) ur Ti er To be bi sas. cno bi li a, rom Ta vad ag re sia Se iZ le ba

iyos da u fa ra vi (o vert) da ri tu a li ze bu li. Ri a, da u fa ra vi ag re si is Se fa-

se ba sxva das xva pa ra met re biT aris Se saZ le be li. mi u xe da vad or ga niz mis

sis te ma ti ku ri kuT vni le bi sa, es pa ra met re bi met -nak le bad uni ver sa-

lur xa si aTs ata re ben. ker Zod, yve la maT ga ni mo i cavs or ga niz mis Tvis

fi zi ku ri zi a nis mi ye ne bis faqts. zo gi cxo ve li ami saT vis kbi lebs iye-

nebs, zo gi wi na (ze mo) ki du rebs, zo gi uka nas (qve mo), zo gic sxva or ga no-

ebs (rqebs, ki sers, xor Tums da a.S.). mag ram, ne bis mi er Sem Txve va Si vi zu a-

lu rad ad vi lia imis dad ge na, rom fi zi kur ag re si as Tan gvaqvs saq me. rac

Se e xe ba ri tu a li ze bul ag re si as, is sak ma od sa xe o bas pe ci fi ku ria da mas-

Si gar kve va, zog jer rTu li a. Ta nac ri tu a li ze bu li qce vis da fiq si re ba

met yu radR e ba sac mo iTx ovs. ami tom eq spe ri men tu li la bo ra to ri u li

me To de biT ag re si is Se fa se ba Zi ri Ta dad xor ci el de ba cxo vel Ta ur-

50


Ti er To bis ad re ul eta peb ze, ro de sac ag re si ul qce va Si, mi si fi zi ku ri

ag re si is kom po nen te bi pre va li re ben. Tum ca, bo lo aT wle u leb Si ag re-

so lo ge bi sul uf ro da uf ro me tad in te res de bi an ag re si u li qce vis

di na mi kiT jgu fis (ga re ul cxo vel Ta po pu la ci is Tu la bo ra to ri u li

ko lo ni is) Ca mo ya li be bis Sem dgom eta peb ze, ro de sac ur Ti er To be bi in-

di vi debs So ris uk ve met -nak le bad sta bi li ze bu li a.

mo ce mul qve Tav Si jer gan vi xi lavT ag re si is Se sas wav lad ga mo ye ne-

bul eq spe ri men tul la bo ra to ri ul me To debs, Sem deg ki im pa ra met rebs,

ro mel Ta sa Su a le bi Tac fas de ba ag re si u li qce va.

am me To de bis mra val gva ro ba da mra val ricx ov ne ba api ro bebs ma Ti

kla si fi ci re bis au ci leb lo bas. es uf ro mo sa xer xe be lia ma Ti mo ti va ci-

u ri Si na ar sis mi xed viT. am prin ci pis ga mo ye ne biT Se saZ le be lia ra mo de-

ni me jgu fis ga mo yo fa. ker Zod, isi ni Se iZ le ba dav yoT mo de le bad, rom-

le bic da fuZ ne bu li ari an:

1. Si da sa xe ob ri vi ag re si is Ses wav la ze;

2. sa xe o baT So ri si da mta ceb lu ri ag re si is Ses wav la ze;

sxva mo ti va ci ur plasts asa xavs me To di ke bis da yo fa mo de le bad,

rom leb Sic ag re sia da kav Si re bu li a:

1. Tav das xmiT mo ti va ci as Tan;

2. Tav dac viT mo ti va ci as Tan;

ag reT ve Se iZ le ba mo de le bi dav yoT:

1. bu neb riv an bu neb riv Tan mi ax lo ve bul pi ro beb Si gan vi Ta re bul ag-

re si is mo de le bad;

2. xe lov nu ri, wmin da eq spe ri men ta lu ri me To de biT (mag. tvi nis ama

Tu im cen tre bis eleq tros ti mu la ci is an des truq ci is Se de gad) ga mow-

ve u li ag re si is mo de le bad.

ag re si is ga mow ve vis me To de bi Se iZ le ba dav yoT ase ve:

1. nor ma lu ri ag re si is mo de le bad;

2. pa To lo gi u ri ag re si is mo de le bad.

ar se bobs mra va li sxva, maT So ris, mra val kom po nen ti a ni kla si fi ka-

ci ac.

ax la ki uSu a lod am mo de le bis mok le gan xil va ze ga da vi deT.

`spon ta nu ri~ ag re si is mo de le bi. ag re si is mkvle var Ta mi zans, um-

rav les Sem Txve va Si, war mo ad gens or ga niz mTa bu neb ri vi da pa To lo gi u ri

ag re si i sa da ag re si u lo bis Ses wav la. pir ve li maT ga nis Se sas wav lad gan sa-

kuT re biT efeq tu ria me To di ke bi, rom leb Sic ag re sia ge ne rir de ba `spon-

ta nu rad~, ase vTqvaT bu neb riv Tan mi ax lo e bul ga re mo Si. mo ce mul mo de-

leb Si, ase ve Se saZ le be lia pa To lo gi u ri ag re si is Ca mo ya li be ba ze dak vir-

ve bac. am ti pis mo de lebs mi e kuT vne ba: ko lo ni is, sen so ru li kon taq tis,

re zi den t-in tru de ris, jguf Ta So ri si ag re si is da sxva mo de le bi.

51


ko lo ni is mo de li. mo ce mu li ti pis mo de le bis mTa var da ma xa si a Te-

bel Tvi se bas war mo ad gens is, rom maT Si maq si ma lu rad aris asa xu li Se-

sas wav li cxo ve le bis (ag re so lo gi ur kvle veb Si es uka nas knel ni, um rav-

les Sem Txve va Si mrRnel Ta (Ro den ti a) rigs mi e kuT vne bi an, uf ro kon kre-

tu lad ki – Tag vi seb rTa (Mu ri da e) an za zu ni seb rTa (Cri ce ti da e) oja xe bis

war mo mad gen le bi ari an. ag reT ve, am me To diT xSi rad pri mat Ta qce va sac

swav lo ben) bu neb ri vi sacx ov re be li ga re mo da, rac mTa va ria ma Ti so ci-

a lu ri struq tu ra (e.w. `ko lo ni is pa ra dig ma~). Tag vi seb rTa oja xis war-

mo mad gen le bis Tvis Seq mnil ko lo ni is mo dels xSi rad xi lul so ro Ta

sis te mas (vi sib le bur row system – VBS) uwo de ben. so ro Ta sis te ma, mded re bis

ar se bo ba ko lo ni a Si, cxo vel Ta ie rar qi u li struq tu ris ar se bo ba Ta vi-

si ma Ra lag re si u li do mi nan ti mam riT, mar Tlac am sgav sebs am sis te mas

bu neb riv Tan. Se sa ba mi sad, ag re si is Ses wav lac faq tob ri vad, bu neb riv Tan

mi ax lo e bul ga re mo Si aris Se saZ le be li. mo ce mu li mo de lis sa Su a le biT

xde ba te ri to ri u li ag re si i sa da zo gi er Ti sxva Si da sa xe ob ri vi ag re si-

is for mis Ses wav la.

re zi den t-in tru de ris mo de li. mi si ar si mdgo ma re obs Sem deg Si:

mded rTan er Tad ga li a Si mcxov reb mamrs (ro gorc we si, ago nis tur kon-

fliq teb Si ga moc dils) ga li a Si us va men sxva mamrs (ro gorc we si, ago nis-

tur kon fliq teb Si ga mo uc dels (na i ve) da Tan Se da re biT mci re zo mi sas).

am pro ce du ram de co ta xniT ad re mded ri amoh yavT ga li i dan. Sem deg ak-

vir de bi an ori mam ris ur Ti er To bas da afa se ben ag re si is ga mov li ne bebs

sxva das xva eTo lo gi u ri pa ra met re bis sa Su a le biT. mo ce mu li mo de li

iZ le va Si da sa xe ob ri vi te ri to ri u li ag re si is Ses wav lis sa Su a le bas. am

mo del Si, Zi ri Ta dad, re zi den ti mam ris pa ra met re bi fas de ba. re zi dent-

in tru de ris mo de lis mra va li na ir sa xe o ba da mo di fi ka cia ar se bobs: ic-

vle ba ga li is, re zi den ti sa da in tru de ris ma xa si a Teb le bi, mag ram er-

Ti ram uc vle lia – er Ti cxo ve lis (an jgu fis) te ri to ri as `stum robs~

me o re.

ne it ra lur te ri to ri a ze Se ta ke bis mo de li. es mo de lic, sak ma od

far Tod ga mo ye ne ba ag re si is Se sas wav lad (Max son & Ca nas tar 2006). mi si ar-

si mdgo ma re obs Sem deg Si: ori, er Ti da igi ve sa xe o bis da, xSi rad, xa zis

cxo ve li (Tum ca, zog jer sxva das xva xa zis cxo ve leb sac iye ne ben), rom-

le bic ar ic no ben er Tma neTs, amoh yavT Ta vi an Ti sacx ov re be li ga li i dan

da aTav se ben ne it ra lur te ri to ri a ze er Tma ne Tis pi ris pir. Sem deg ki

ak vir de bi an maT So ris ga mar Tul Se ta ke bebs. ar se bobs am mo de lis sxva-

das xva mo di fi ka ci e bi. er T-er Ti mo di fi ka cia ase Ti a: ne it ra lur te ri-

to ri a ze ax ved re ben cxo ve lebs, ro mel Ta gan er Ti Ta vis ga li a Si do mi-

nan ti iyo, xo lo me o re ki – da mor Ci le bu li.

52


jguf Ta So ri si ag re si is mo de le bi. ga li a Si, ro me lic ori izo li re-

bu li sak ni sa gan Sed ge ba, cxo ve le bis ori jgu fi gan cal ke ve bu lad cxov-

robs. Sem deg, xde ba sak neb sSo ri si ked lis amo we va da cxo vel Ta jgu fe bis

ur Ti er To ba ze dak vir ve ba. aseT si tu a ci a Si, ro gorc we si, iwy e ba jguf-

Ta So ri si kon fliq ti, ro mel Sic yve la ze in ten si u rad jgu fis do mi nan-

te bi ari an Cab mul ni. am mo de lis sa Su a le biT Se iZ le ba ro gorc er Ti xa-

zis, ise sxva das xva xa zis cxo ve le bis ur Ti er To bis Ses wav la.

sen so ru li kon taq tis mo de li. mo ce mu li mo de li Se mu Sa ve bul iq na n.

kud ri av ce vas mi er (Кудрявцева 1999). av to ris az riT es mo de li qro ni ku-

li so ci a lu ri kon fliq tis mo dels war mo ad gens (Кудрявцева da T.a. 2007)

da mi si ar si mdgo ma re obs Sem deg Si: or, Ta na ba ri wo ni sa da zo mis Tagvs 5

dRiT sva men in di vi du a lur ga li eb Si jgu fis efeq tis mo sax sne lad (a nu

am dros xde ba, cxo ve lis mi er jguf Si da ka ve bu li sta tu sis er Tgva ri

`da viwy e ba~). Sem deg isi ni ga dah yavT spe ci a lur ga li a Si, ro me lic 2 na-

wi lis gan Sed ge ba. na wi lebs So ris gam Wvir va le ti xa ri a. Tag ve bi xe da ven,

es miT, su ni Tac Se ig rZno ben er Tma neTs, mag ram ar aqvT fi zi ku ri kon taq-

ti (kon taq ti mxo lod sen so ru lia – aqe dan me To dis sa xel wo de ba). axal

ga re mo Si Tag ve bis adap ta ci is Sem deg, amo we ven ti xars da ak vir de bi an

Tag ve bis ago nis tur Se ta ke bas. xde ba ga mar jve bu li sa da da mar cxe bu lis

iden ti fi ka ci a.

am me To diT Se saZ le be lia Se ta ke beb Si per ma nen tu li ga mar jve be bi sa

da da mar cxe be bis mqo ne do mi nan ti (u aR re sad ma Ra lag re si u li) da sub mi-

si u ri cxo ve le bis ga moy va na.

`spon ta nu ri~ ag re si is sxva mo de le bi. gar da ze mo Ca moT vli li sa, mo -

del Ta es jgu fi mo i cavs mra val sxva mo dels. maT So ris, sxva cxo ve lis

Cas mas sxva xa zis cxo ve leb Tan erT ga li a Si, ma Ti ag re si is Se da re bi Ti da xa-

si a Te bis Tvis. swo red ase Ti sa xis eq spe ri men tSi iq na na na xi, rom C57Black/6 xa zis Tag vis Cas ma BALB/c xa zis Tag ve bis ko lo ni a Si iw vev da imas, rom sul

ma le es Tag vi do mi nan tis po zi ci a ze aR moC nde ba (Богданов 2008).

`spon ta nu ri~ ag re si is mo de le bis uar yo fiT mxa res is war mo ad gens,

rom am ag re si is ga mov le nis six Si re Se da re biT da ba li a. ko lo ni i sa da

mis msgavs mo de leb Si ki Ria cxo vel Ta So ri si ag re sia Zi ri Ta dad, ie rar-

qi u li ur Ti er To bis pir vel kvi reb Si vlin de ba da Sem dgom igi ic vle ba

ri tu a li ze bu li ag re si iT. es uka nas kne li uf ro Zne li Se sa fa se be li a,

Ta nac ar mi e kuT vne ba da u fa ra vi fi zi ku ri ag re si is sa xes. am xar ve ze bis

`Se sav se bad~ mkvle va reb ma Se i mu Sa ves bev ri sxva ti pis mo de li. zo gi er Ti

maT ga ni qve moT gvyavs moy va ni li.

frus tra ci i Ta da sa ci cocx lo re sur seb ze kon ku ren ci iT ga mow-

ve u li ag re si is mo de le bi. ag re si u li qce va, ro gorc es wi na Ta veb Si

vna xeT, mniS vne lo van wi lad frus tra ci a sa da sxva das xva re sur sze kon-

53


ku ren ci is Se de gad war mo So bil re aq ci as war mo ad gens. Se sa ba mi sad, am mi-

mar Tu le biT Si da sa xe ob ri vi ag re si is Ses wav la mra va li me To di kis ga mo-

ye ne biT aris Se saZ le be li. isi ni mo i ca ven: sak veb ze, sas mel ze kon ku ren-

ci iT ga mow ve u li, ag reT ve frus tra ci iT ga mow ve u li ag re si is da sxva

mo de lebs.

sak veb ze (sas mel ze) kon ku ren ci iT ga mow ve u li ag re si is mo de le bi.

ar se bobs ma Ti mra va li mo di fi ka ci a. zo gi erT maT gan Si ga mo i ye ne ba sak-

ve bu ram de gay va ni li viw ro tu ne li, rom lis me o re bo lo dan uS ve ben vir-

Tag vebs. sak ve bam de mis vlas SeZ lebs mxo lod is, ro me lic ga mo a Ze vebs

kon ku rents tu ne li dan. ar se bo ben mo de le bi, rom leb Sic sak ve bis ra o-

de no ba SezR u du lia da mxo lod er Ti vir Tag vis Tvis aris sam yo fi. iye ne-

ben sxva msgavs me To di keb sac.

er Ti Se xed viT, Se iZ le ba mog veC ve nos, rom es mo de le bi mxo lod kve-

bi Ti qce vi sa da mta ceb lu ri ag re si is Se sas wavl mo de lebs war mo ad ge nen,

mag ram es ase ar aris. ma Ti sa Su a le biT Si da sa xe ob ri vi ag re si is Ses wav lac

aris Se saZ le be li. Tum ca, aseT mo del ze Ses ru le bul er T-erT kvle va-

Si mi Re bul iq na re zul ta te bi, ro mel Ta mi xed vi Tac, mo ce mu li tes te-

bis mi xed viT ga mov le ni li do mi ni re ba, cu dad ko re li reb da spon ta nur

ago nis tur Se ta ke ba Si ga mov le nil do mi ni re bas Tan (Wall da T.a. 2003). es

Se de gi Za li an uc na u rad JRers da, rom ar iyos ga mag re bu li gar kve u li

li te ra tu ru li wya ro e biT, pir ve li ve mi ax lo e ba Si ara sar wmu nod Cav-

Tvli diT. ne bis mi er Sem Txve va Si, sa nam mox de ba mo ce mu li mo na ce me bis

de ta lu ri ga da mow me ba kvle vis Ta na med ro ve sa Su a le be biT, ma nam de sa-

Wi roa ag re si is Se sas wav lad spon ta nur ago nis tur Se ta ke ba ze da fuZ ne-

bu li mo de le bis uf ro na ti fi ana li zi.

frus tra ci u li mo de le bi. am sa xis me To di ke bi ga mo i ye ne ba mra va li

sa xe o bis cxo ve le bis ag re si u lo bis Se sas wav lad ro gorc Zu Zum wov re-

bis, ise frin ve le bi sa da rep ti li e bis. me To di kis ar si, mi u xe da vad ar se-

bu li mra va li mo di fi ka ci i sa – sak ma od mar ti vi a. wi nas war axor ci e le ben

cxo vel Ta ope ran tu li re aq ci e bis das wav las `gan mtki ce bis~ (mag. sak ve-

bis) mi sa Re bad. reg la men ti re bu li `gan mtki ce bis~ `Cag de ba~ or ga niz meb-

Si iw vevs ag re si ul re aq ci ebs.

ag re si is so ci a lu ri dep ri va ci u li mo de le bi. am ti pis mo de lebs

sa fuZ vlad udevs xan grZli vi so ci a lu ri dep ri va ci a, ga mow ve u li or-

ga niz mis izo li re bul pi ro beb Si mo Tav se biT. Tum ca, bev ri mkvle va ri

Tvlis, rom am me To de biT uf ro pa To lo gi u ri ag re si is mi Re baa Se saZ-

le be li, vid re bu neb ri vis. sa ma gi e rod, Ses ru le bis Tval saz ri siT isi ni

sak ma od mar tiv me To di kebs war mo ad ge nen.

izo la ci iT ga mow ve u li ag re si is mo de le bi. zrdas ru li or ga niz mis

izo la cia (bav Svo bis asak Si izo la ci i sa gan gan sxva ve biT) zrdis or ga niz-

54


mis ag re si u lo bas. ase Ti cxo ve li ne bis mi er kon taqts Ta vis `Ta na moZ mes-

Tan~ aRiq vams, ro gorc gar kve ul ga mow ve vas da ag re si iT pa su xobs. sak-

ne bi, rom leb Sic ga dah yavT cxo ve li izo la ci is Tvis, sa Su a lo si di di sa a.

izo la ci is xan grZli vo ba sa xe o bas pe ci fi ku ri a. ar se bobs xan grZli vi

(ra mo de ni me kvi ra ze me ti) da xan mok le (ra mo de ni me dRe) izo la ci is mo-

de le bi. izo li re bul cxo vels Sem dgom sva men ne it ra lur ga li a Si da

mas Tan Se yavT jgu fi dan amoy va ni li or ga niz mi an Ta vad izo lan tis ga li-

a Si sva men in tru ders.

tki vi li Ta da fi zi o lo gi u ri stre so re biT ga mow ve u li ag re-

si is mo de le bi. sa nam am me To di kebs gan vi xi lav deT gvin da Sev niS noT,

rom stre sis kla si fi ka ci a Si ter mi ni `fi zi o lo gi u ri~ ga mo i ye ne ba ara

ro gorc `bu neb ri vis~ si no ni mi (ro gorc amas sxva mra va li bi o lo gi u ri

mov le nis Sem Txve va Si aqvs ad gi li), ara med aR niS navs fi zi ku ri, qi mi u ri

da bi o lo gi u ri (in feq ci u ri) bu ne bis faq tor Ta ze moq me de biT gan vi Ta-

re bul stress (Данилова, Крылова 1989). ima sac ga vus vamT xazs, rom or ga-

niz mze am fi zi o lo gi u ri stre so re bis moq me de bis me qa niz mSi tki vi li

mxo lod er Ti kom po nen tia (zog Sem Txve va Si – ara Zi ri Ta dic ki), ami tom

am ori faq to ris (tki vi li sa da fi zi o lo gi u ri stre so re bis) er Ti sa Ta-

u ris qveS ga er Ti a ne ba sak ma od pi ro bi Tad mig vaC ni a. Tum ca, ara er Ti av-

to ri mi u Ti Tebs tra di ci u li aver si u li sti mu le bi sa (e leq tro So kis da

a.S.) da stre so re biT ga mow ve u li ag re si is gar kve ul Tan xved ra ze (ma ga-

li Tis Tvis ix. Буреш da T.a. 1991).

frus tra ci is msgav sad, stre sic ag re si is ga mom wve vi mZlav ri wya ro a.

aqe dan ga mom di na re, zo gi er Ti mkvle va ri mi iC nevs, rom stre siT ga mow ve-

u li ag re si a, ag re si is yve la ze adek va tur mo dels war mo ad gens (Юматов da T.a. 1988).

am jguf Si mra va li me To di ka Se iZ le ba ga va er Ti a noT: ag re sia mi Re bu-

li eleq tro( tki vi li Ti) So kiT, sru li da na wi lob ri vi imo bi li za ci iT

da sxva.

eleq tro So kiT ga mow ve u li ag re si is mo de le bi. tki vi liT ga mow ve u-

li cxo vel Ta ag re si u li Se te va, sak ma od ad vi lad ga mo saw ve vi da Se sa fa-

se be li a. ami tom am mo de leb ma far To gav ce le ba hpo ves. sxva das xva de nis

Za li sa da Zab vis eleq tru li de nis dar tyma (e leq tru li dar tyma Zi ri-

Ta dad, xor ci el de ba ki du re bis mi da mo Si, rad ga nac Se sas ru leb lad es

po zi cia yve la ze uf ro mar ti vi a) api ro bebs cxo vel Ta ag re si as ro gorc

Ta vi si, ise sxva sa xe o bis or ga niz me bis, ag reT ve usu lo sag ne bis mi marT

(maT So ris e.w. `li To nis xe lis~ mi marT. mas ze Se iZ le ba mTvle lis da mon-

ta Je ba, ro me lic kbe ne bis ra o de no bas da iT vlis). amas Tan, eq spe ri men-

tu li sak nis zo ma da Se sa ba mi sad, eleq tro So kis ze moq me de bis qveS myof

55


cxo vel Ta So ris man Zi li, au ci leb lad mci re un da iyos da isi ni ad vi lad

un da wvde bod nen er Tma neTs (a mis mi ze zeb ze co ta Ti qve moT).

sru li an na wi lob ri vi imo bi li za ci iT ga mow ve u li ag re si is mo de le-

bi. imo bi li za cia er T-er Ti um Zlav re si stre so ria da mas xSi rad mi mar-

Ta ven or ga niz mis stre si re bi saT vis da ase ve, ag re si is ga mo saw ve va dac.

Ta nac pro ce du ru lad igi Za li an mar ti vi Ca sa ta re be li a. sak ma ri sia cxo-

ve lis mo Tav se ba Za li an viw ro ka me ra Si, pe nal Si, mil Si (Ta nac, rac uf ro

viw roa igi – miT uke Te si a), da Se de gad, cxo ve lis mxri dan Se te vis pro vo-

ci re bis Tvis aRar aris sa Wi ro da ma te bi Ti sti mu la ci is ga mo ye ne ba.

ag re si u li qce vis ge ne ri re bis sa in te re so mo de li iq na Se mo Ta va ze-

bu li e. iu ma to vis mi er. mis mo del Si xde bo da vir Tag ve bis mxo lod ku dis

da fiq si re ba ga li is ga reT le i kop las ti riT, Ta nac ise, rom Ta vad vir-

Tag va ar kar gav da moZ ra o bis, sxva das xva po ze bis mi Re bis, nor ma lu rad

kve bi sa da siTx is mi Re bis unars. mkvle va re bi axor ci e leb dnen ra mo de-

ni me vir Tag vis gver dig verd (100 mm si So re ze) da fiq si re bas. mi u xe da vad

ase Ti far do bi Ti Ta vi suf le bi sa, cxo ve le bis fiq si re ba mkveT rad zrdi-

da maT Si ag re si u lo bas da ur Ti er TSe ta ke be bis ra o de no bas (Юматов da

T.a. 1988).

tki vi liT ga mow ve u li ag re si is mo de le bis sust wer tils war mo ad-

gens is, rom am dros Se te vas (ag re si ul qce vas zo ga dad) ar aqvs Tav das-

xmi Ti qce vis Tvis da ma xa si a Te be li niS ne bi. ker Zod, mRrRne le bis Sem-

Txve va Si, ar aRi niS ne ba gver di Ti Se te va (la te ral at tack), dev na (cha sing), Cav-

le ba (pin ning) da sxva (Wall da T.a. 2003). ag re si a, am dros, Tav dac vi Ti qce-

vi saT vis da ma xa si a Te be li ver ti ka lu ri Tav dac vi Ti po ze biT, wi na ki du-

re biT dar tyme bi Ta (in gli su re no van li te ra tu ra Si am dar tymebs stri king and kic king uwo de ben) da sa xis mi da mo Si kbe niT Se mo i far gle ba. Tu amas, im

faq tsac da vu ma tebT, rom tki vi li Ti ze moq me de bis dros Za li an Zne lia

(zog jer Se uZ le be lic ki) ag re si u li qce vis mi Re ba di di zo mis sak neb-

Si, ma Sin ga sa ge bi gax de ba, Tu ra tom aye nebs es yo ve li ve kiTx vis niS nis

qveS cxo ve leb Si Tav das xmi Ti mo ti va ci is ar se bo bas am ti pis me To di keb-

Si (Wall da T.a. 2003).

sa xe o baT So ri si da mta ceb lu ri ag re si is mo de le bi. maT mi e kuT-

vne ba mu ri ci dis, ra na ci dis, sa ran Ca sa da Wri Wi neb ze Tav das xmis, mta ceb-

lis sa wi na aR mde go Tav dac vi Ti ag re si i sa da sxva mo de le bi.

mu ri ci di. vir Tag vebs axa si a TebT Tag ve bis wi na aR mdeg spon ta nu ri

ag re si a, rac Ses wav li li iq na am tes tis av to ris p. kar lis mi er. kar lis

tes ti er T-er Ti yve la ze gav rce le bu li tes ti a. mi u xe da vad ami sa, mo ce-

mu li me To di kis gar Se mo ar wyde ba ka ma Ti imis Se sa xeb war mo ad gens igi

`suf Ta~ sa xis ag re si as, Tu mas Si uf ro me tia kve biT -mta ceb lu ri qce vis

ele men te bi. Cve ni az riT, cal sa xa a, rom mu ri ci di Si da sa xe ob riv ag re si as

56


ar mi e kuT vne ba da igi uf ro mta ceb lu ri (Se iZ le ba iT qvas – kve biT -mta-

ceb lu ri) ag re si is ga mov le nas war mo ad gens, ra zec mety ve lebs al ber ti-

sa da uel Sis eq spe ri men te bi. ker Zod, maT eq spe ri men teb Si me di a lu ri hi-

po Ta la mu sis da zi a ne bis Se de gad vir Tag veb ma in ten si u rad da iwy es Tag-

ve bis kvla, mag ram ma Ti Si da sa xe ob ri vi ag re si u lo ba ar gaz rdi la (Albert & Welsh 1982). ase ve, ri lo vis sta ti a Si (ro me lic mded ri vir Tag ve bis de-

dob ri vi ag re si is kvle vas eZR vne ba) naC ve ne bi a, rom in fan ti cids (Si da sa-

xe ob ri vi ag re si is er T-erT sa xes) da mu ri cids sxva das xva mo ti va ci u ri

ba za ga aC nia (Рылов 1988). yo vel Sem Txve va Si, es uka nas kne li Se iZ le ba sa-

xe o baT So ris ag re si as mi va kuT vnoT, mag ram ara Si da sa xe ob riv ag re si as.

Se sa ba mi sad, kar lis tes tis ga mo ye ne ba ag re si is Se sas wav lad nak le bad-

pro duq ti u lad mig vaC ni a. saq me is aris, rom ro de sac ag re si a ze sa ub ro-

ben, Cve u leb riv, Si da sa xe ob riv ag re si as gu lis xmo ben. Se sa ba mi sad, Tu

ro me li me tes tis sa Su a le biT ag re si is sxva sa xis Se fa se baa Se saZ le be li,

ma Sin kvle vis av tor ma sta ti is da sawy is Si ve un da Se niS nos, rom ag re si-

is gan sa kuT re bu li sa xe o bis Ses wav las api rebs da ara ag re si is, ro gorc

ase Tis.

vfiq robT, rom mo ce mu li mo saz re be bi sa mar Tli a nia mu ri ci dis

msgav si sxva me To di ke bis Tvi sac.

ra na ci di. vir Tag vebs, ise ve ro gorc Tag vebs axa si a TebT ba ya yeb ze

spon ta nu ri Tav das xma. Ta nac isi ni Tavs es xmi an da kla ven uf ro moZ rav

ba ya yebs.

sa ran Ca sa da Wri Wi neb ze Tav das xma. am tests iye ne ben Tag ve bis ag re-

si u lo bis Se sa mow meb lad.

mta ceb lis sa wi na aR mde go Tav dac vi Ti ag re si is mo de le bi. mo ce mu li

me To di kis mi zans war mo ad gens mta ceb lis sa wi na aR mde go ag re si is Ses wav-

la. ro gorc cno bi li a, ga mo u val mdgo ma re o ba Si myo fi cxo ve le bi (maT

So ris TiT qos da ùwy i na ri~ cxo ve le bic ki) xSi rad Tavs es xmi an mta ceb-

lebs da zog jer kla ven ki dec maT. la bo ra to ri ul pi ro beb Si, ase Ti eq-

spe ri men te bi Zi ri Ta dad mRrRne leb ze tar de ba. ro de sac Tag veb Si cdi-

lo ben mo ce mu li sa xis ag re si is Ses wav las, mta ceb lis rol Si iye ne ben

ter mi na lu rad anes Te zi re bul vir Tag vas. xo lo ro de sac vir Tag veb Si

un daT am sa xis ag re si is Se fa se ba, ma Sin mta ceb lis rol Si ter mi na lu rad

anes Te zi re bul ka tas iye ne ben. im cxo vel Ta ag re si a, rom le bic mo ce mul

pi ro beb Si Tavs ica ven, Ta vi si ar siT Tav dac vi Ti xa si a Ti sa a, Tun dac imi-

tom, rom `msxver pli~ mta ce bels kbens ima ve ad gi leb Si (ker Zod, sa xis

mi da mo Si), rom le bic `kla si ku ri~ Tav dac vi Ti Si da sa xe ob ri vi ag re si is

dros aRi niS ne ba.

ag re si is `xe lov nu ri~ mo de le bi. Cven mi er gan xi lul yve la wi na mo-

dels, ra sak vir ve lia ara ub ra lod aty via ada mi a nis Ca re vis xe li, ara med

57


mis mi er aris Seq mni li. mag ram, mo del Ta arc erT jguf Si ise Ti ma Ra li

ar aris ada mi a nis Ca re vis xa ris xi, ro gorc mo ce mul mo de leb Si. es me To-

di ke bi da kav Si re bu lia iseT ar ti fi ci a lur ze moq me de beb Tan, ro go ric

in trak ra ni a lu ri ze moq me de baa (tvi nis sxva das xva ub ne bis eleq tros ti-

mu la ci a, da zi a ne ba, maT ze sxva das xva qi mi u ri in gre di en te bis ap li ka cia

da sxva), or ga niz mSi sxva das xva niv Ti e re be bis Sey va na, cxo ve le bis nar ko-

ti kul niv Ti e re beb ze miC ve va da Sem deg ma Ti dep ri va ci a. yve la am mo dels

aqvs aS ka ra xe lov nu ro bis niS ne bi. mi u xe da vad am xe lov nu ro bi sa, swo red

ma Ti sa Su a le biT mox da ag re si ul qce va Si mo na wi le struq tu re bi sa da

niv Ti e re be bis dad ge na.

tvi nis cal ke u li struq tu re bis da zi a ne biT ga mow ve u li ag re si is mo-

de le bi. mkvle va re bi, sxva das xva me To de bis ga mo ye ne biT azi a ne ben tvi nis

im struq tu rebs, ro mel Ta ag re si is ge ne zis Si mo na wi le o bis dad ge na sac

cdi lo ben. maT ricx vSi a: sep tu mi, hi po Ta la mu si, Sua tvi nis struq tu re-

bi, ynos vi Ti bol qve bi da mra va li sxva. am gziT mi Re bul ag re si as da emo-

ci ur ga mov li ne bebs Se iZ le ba ewo dos `cru mris xa ne ba~, mag ram mi u xe da-

vad ami sa, mo ce mu li me To de bi ma inc in for ma ti u li a.

tvi nis eleq tros ti mu la ci iT ga mow ve u li ag re si is mo de le bi. eleq-

tro de bis sa Su a le biT xor ci el de ba mra va li sxva das xva struq tu ris

eleq tru li sti mu la ci a. maT So ris Su am de ba re da Sua tvi nis, naTx e mis

da sxva.

far ma ko lo gi u ri pre pa ra te bis ze moq me de biT ga mow ve u li ag re si-

is mo de le bi. am jgu fis mo de le bi Se iZ le ba dav yoT or jgu fad. pir ve li

maT ga ni da kav Si re bu lia cns sxva das xva struq tu reb Si qi mi u ri in gre-

di en te bis ap li ka ci as Tan, me o re jgu fi ki – Zi ri Ta dad sis xlSi maT Sey-

va nas Tan. ga mo i ye ne ba mra va li sxva das xva moq me de bis niv Ti e re be bi: ne-

i rot ran smi te re bi, hor mo ne bi, fsi qot ro pu li niv Ti e re be bi da sxva. am

si a Si sak ma od xSi rad fi gu ri rebs: apo mor fi ni, am fe ta mi ni, qo li no- da

ad re no mi me ti ke bi, an dro ge ne bi da mra va li sxva na er Ti.

nar ko ti ke bis dep ri va ci iT ga mow ve u li ag re si is mo de le bi. nar ko-

ti kul niv Ti e re beb sa an eTa nols SeC ve u li cxo ve le bi, ma Ti mox snis Sem-

Txve va Si av le nen mZlavr ara di fe ren ci re bul ag re si as.

ra sak vir ve li a, mo del Ta moy va ni li kla si fi ka cia su lac ar isa xav da

miz nad, yve la ti pis me To di kis ga mov le nas, Cven mxo lod yve la ze gav rce-

le bu li maT ga ni gan vi xi leT.

aq ve Sev niS navT, rom ag re so lo gi ur kvle veb Si cxo ve lis mdgo ma re-

o bis (ker Zod, emo ci u ro bis, Sfo Tis) Se sa fa seb lad iye ne ben im me To di-

keb sac, rom leb sac sa fuZ vlad ag re si u li qce va ar udevs. sa u ba ria iseT,

far Tod gav rce le bul mo de leb ze, ro go re bi caa `Ria ve lis~, Sav -TeT ri

ka me ris, amaR le bu li jva re di ni la bi rin Tis mo de le bi da mra va li sxva.

58


ag re si is ar se bul (maT So ris ze moT moy va nil) me To di keb Si ag re si-

u li qce vis Se fa se ba sa ku Ta ri, `Si na ga ni~ kri te ri u me biT aris Se saZ le-

be li. es kri te ri u me bi gar kve ul wi lad gan sxvav de ba er Tma ne Ti sa gan da

ma Ti cal -cal ke da de ta lu ri gan xil va Sors wag viy van da. ami tom ga dav-

wyvi teT yve la ze gav rce le bul me To deb ze Se Ce re ba.

ro gorc cno bi li a, Tav dac vi Ti da Tav das xmi Ti ag re sia (am ter mi ne-

bis `kla si ku ri~ ga ge biT) gan sxva ve bu li ga mov li ne be biT xa si aT de ba. Ta-

nac, Sev niS navT, rom mo ce mu li qce va sa xe o bas pe ci fi ku ria da sak ma od

se ri o zu la daa gan sxva ve bu li sxva das xva sa xe o bis cxo ve leb Si. Tum ca,

ro gorc Tav das xmi Ti, ise Tav dac vi Ti qce va sa er To niS neb sac Se i cavs.

cal ke u li sa xe o be bis ag re si u li qce vis mo to ru li kom po nen te bis cal -

cal ke gan xil va did ad gils da i ka veb da. ami tom Se mo vi far gloT mxo lod

im sa xe o be biT, ro mel Ta ag re si u li qce va, al baT er T-erT yve la ze kar-

gad Ses wav lils war mo ad gens – ker Zod, mRrRne le biT.

Se te vas (Tav das xmiT ag re si as) mRrne leb Si win uZR vis gver di Ti Se te-

va (ro de sac ag re si u li mam ri gverds aq cevs mo wi na aR mde ges) da Tav das-

xma- ver ti ka lu ri dgo ma (ag re si u li mam ri dge ba uka na ki du reb ze da Tavs

ab ru nebs mo wi na aR mde gis mi mar Tu le biT). ori ve mamrs dgo mi sas (i si ni

dga nan uka na ki du reb ze) drun Ci er Tma ne Tis ken aqvT mib ru ne bu li, Ta vi

maR la awe u li da am mdgo ma re o ba Si cvli an dar tymebs Ta Te biT (e.w. boq-

si re ba). Tav das xmi Ti ag re si u li qce vis dawy e ba ze mi u Ti Tebs ag re si u li

gru min gi (ag re so ri `gad mo ki de bu li a~ mo wi na aR mde gis ki ser ze an zur-

gze da kbens mis bewvs, xo lo mo wi na aR mde ge ia taks aris mik ru li) da si-

a ru li mci re na bi je biT (ag re si u li mam ri mci re na bi je biT gars uv lis

mo wi na aR mde ges da gverds aq cevs mas). Ta vad Se te va ki ima Si ga mo i xa te ba,

rom ag re so ri ra mo de ni me jer Tavs es xmis msxverpls, kbens mas gver deb Si,

kud ze, zur gze. msxver plis gaq ce vis Sem deg ki dev nis mas.

Tav dac vi Ti qce va ga mo i xa te ba gaq ce viT (u kan da xe viT). Tu amas xels

uS lis ra i me (ro gorc es xSi rad la bo ra to rul pi ro beb Si xde ba), msxver-

pli iRebs sxva das xva po zebs: gak vris (oTx i ve ki du ri gak ru lia ia tak ze an

mxo lod er Ti Ta Ti aqvs amo we u li, zur gi ki – amoz ne qi li), ver ti ka lu ri

Tav dac vi Ti dgo mis (u ka na Ta Teb ze, wi na Ta Te bi ga mo we u li aqvs Tav dam-

sxme lis mi mar Tu le biT da mas wi na Ta Te biT Se uZ lia dar tymis gan xor-

ci e le ba. Ta vi am dros gver dzea mob ru ne bu li), gver di Ti Tav dac vi Ti

dgo mis (sxe u lis erT mxa re ze wi na da uka na ki du re bi ga mo we u li aqvs, Ta-

vi mob ru ne bu li). da mar cxe bul cxo vels axa si a Tebs ga Se Se bis re aq ci ac

(in gli su re no van li te ra tu ra Si mas fre e zing ewo de ba da am dros cxo ve li

swra fad wyvets yo vel gvar moZ ra o bas. Ta nac, es po za da mor Ci le bul ma

cxo vel ma, ag re so ris was vlis Sem Txve va Sic ki sak mao xa ni Se uZ lia Se i-

59


nar Cu nos). ase ve ar se bobs sru li mor Ci le bis po zac, ro de sac cxo ve li

zur gze wve ba da ze moT amo we u li aqvs Ta Te bi.

swo red am pa ra met re bis Se fa se ba xde ba mkvle var Ta mi er ag re si is xa-

ris xis da sad ge nad. ag re si is da ma xa si a Te be li, sxva in stru men tu li pa ra-

met re bi dan (e .i. ro mel Ta Ses wav lac in stru men tu li me To de bi Taa Se saZ-

le be li), mkvle var Ta az riT Tav das xmis la ten tu ri dro kar gad asa xavs

cxo vel Ta ga Ri zi a ne ba do bis xa risxs (Кудрявцева, Ситников 1986). li te ra-

tu ra Si ag re si u lo bis do ni sa da xa si a Tis ana li zi saT vis far Tod ga mo i-

ye ne ba Sem de gi pa ra met re bic: Tav das xmis su ma ru li dro da Tav das xma Ta

sa er To ricx vi (Липина da T.a. 1998) (rad ga nac mo ce mu li mid go ma asa xavs

ag re si is obi eq tu ri kri te ri u me biT Ses wav lis mcde lo bas, ami tom Cvenc

sa ku Tar eq spe ri men teb Si, swo red am kri te ri u mebs va fa seb diT). mniS vne-

lo va nia ag reT ve, ara mar to ag re si u li qce vis ama Tu im kon kre tu li ga-

mov li ne be bis Se fa se ba, ara med uf ro far To eTo lo gi u ri ana li zic. rac

imas niS navs, rom sa Wi roa imis dad ge na, Tu ro me li sa xis ag re si u li qce-

va, ra sa xis qce vas mos devs xol me uf ro ma Ra li al ba To biT. amis Sem deg

ki Se saZ le be li a, er Ti kon kre tu li sa xis qce vis me o re Si ga das vlis al-

ba To bis ko e fi ci en tis ga moy va na. es yo ve li ve, Za li an sa in te re sod aris

Ses ru le bu li v. po Si va lo vis Sro meb Si (Пошивалов 1986).

ama Tu im or ga niz mis da u fa ra vi ag re si u lo ba mar to mo to ru li ga-

mov li ne be biT ki ar fas de ba, ara med ago nis tur Se ta ke ba Si ga mar jve bis

faq ti Tac. Tum ca, sa in te re soa im kiTx va zec pa su xis ga ce ma Tu ram de na-

daa Se saZ le be li cxo vel Ta ag re si u lo bis gan sazR vra aseT Se ta ke ba Si

ga mar jve bis an uf ro far To Tval saz ri siT – po pu la ci ur ie rar qi a Si

do mi ni re bis faq tis sa Su a le biT.

ar se bobs ga mok vle ve bi, sa dac mi Ti Te bu li a, rom po pu la ci is ie rar-

qi ul sis te ma Si do mi ni re ba ko re li rebs rig mo na ce meb Tan, ma ga li Tad

cxo vel Ta ma sas Tan (Таранов da T.a. 1986). di di mniS vne lo ba aqvs ag reT-

ve in di vi dis ga moc di le ba sac, ro me lic, Ta vis mxriv (na wi lob riv ma inc),

cxo vel Ta asa kiT aris gan pi ro be bu li. mkvle va re bi (maT So ris Cvenc),

ra sak vir ve lia cdi lo ben am mo men te bis gaT va lis wi ne bas da ami tom, da-

ax lo e biT er Ti ma si sa da asa kis cxo ve leb ze ata re ben eq spe ri men tebs.

ro gorc ga mok vle ve bi adas tu re ben, am pi ro be bis dac vi sa da cxo vel Ta

maq si ma lu ri `ga Ta nab re bis~ Sem Txve va Si do mi ni re bas swo red rom ag re-

si u lo bis mo men ti gan sazR vravs (Кудрявцева 1997) anu do mi ni re ben is or-

ga niz me bi, rom le bic me ti ag re si u lo biT ga mo ir Ce vi an. gan vi Ta re bis Se-

da re biT da bal sa fe xur ze mdgom Zu Zum wov reb Si, es ka non zo mi e re ba sak-

ma od kar gad moq me debs. ama ze mety ve lebs ga mok vle ve bi, sa dac Tag ve bis

izo la ci is Se de gad mi Re bu li ag re si u li in di vi de bi (ro gorc uk ve aR-

vniS neT, cxo vel Ta izo la cia di di xnis gan mav lo ba Si, xo lo zog jer ki

60


on to ge ne zis ad re u li eta pe bi da nac, er T-er Ti yve la ze gav rce le bu li

me To dia ma Ra lag re si ul in di vid Ta mi sa Re bad), vir Tag veb Ta nac ki xa si-

aT de bod nen ur Ti er To ba Ta in ver si iT – Tag ve bi Tavs es xmod nen maT da

imar jveb dnen ki dec (Пошивалов 1977). swo red ase Ti pa ra doq su li mo na ce-

me bi iyo moy va ni li aR niS nu li mkvle va ris sta ti a Si, Se sa ba mis fo to ma sa-

las Tan er Tad.

uf ro ma Ral gan vi Ta re bul Zu Zum wov reb Si, msgav sad ada mi a ni sa, gar-

da ag re si u lo ba Si sxva o bi sa, do mi ni re bis gan sazR vra Si fi gu ri re ben

sxva mo men te bic, rom le bic sa bo loo jam Si gan sazR vra ven po pu la ci is

struq tu ras da mas Si yo ve li in di vi dis ad gils.

ag re si u li qce va xa si aT de ba sa in te re so xa si a Tis uku kav Si riT – naC-

ve ne bi a, rom ago nis tur Se ta ke ba Si ga mar jve bis al ba To ba iz rde ba Tu ki

mamrs ma nam de ki dev hqo nia ga mar jve be bi da mcir de ba yo vel axal da mar-

cxe bas Tan er Tad (Кудрявцева 1986). amas Ta na ve, mam rTa ag re si u li qce va,

ma Sin ve Se iZ le ba Se ic va los da mor Ci le bul ze, Tu ki mas uf ro ag re si ul

in di vids Se vax ved rebT, ma Sin ro de sac da mor Ci le bu li qce va – Tu ki er-

Txel Ca mo ya lib da, mud mi vad me or de ba xe lax la (Кудрявцева 1997; Бондарь, Кудрявцева 2005). do mi nan tu ri mam re bi Seg viZ lia Cav Tva loT ago nis tur

Se ta ke ba Si ga mar jve bu le bad, xo lo su bor di nan te bi ki – da mar cxe bu le-

bad (Кудрявцева da T.a. 1994). mo ce mu li sa kiTx e bi imi tom dad ga Cvens wi-

na Se, rom ga sar kve vi iyo ram de nad Se iZ le bo da ag re si u lo bis Se fa se ba

– ago nis tur Se ta ke ba Si ga mar jve bis kri te ri u miT da ram de nad iyo va li-

du ri am Se ta ke bis cal ke u li de ta le bis ga mo ye ne ba ama ve miz ni saT vis.

ro gorc ze moT v na xeT da mor Ci le bu li qce vis gar Ce va ag re si u li-

sa gan sak ma od mar ti vi a, rad ga nac igi vlin de ba aq ti u ri Tav dac viT, gaq-

ce viT an sru li mor Ci le bis po ziT (Кудрявцева da T.a. 1989). ro go ri gan-

sxva ve bu lic ar un da iyos ag re si u li qce va, mi si Zi ri Ta di kom po nen te bi

mRrRne leb Si – nax to mi da kbe naa (Cven ar ve xe biT ri tu a li ze bul ag re si-

ul qce vas, rad ga nac es uka nas kne li uf ro xSi ria Ca mo ya li be bu li ie rar-

qi is mqo ne po pu la ci a Si da ara ori uc no bi mam ris pir ve li Se ja xe bi sas).

Cve ni eq spe ri men tu li ma sa lis ana liz ma aC ve na, rom ̀ ab so lu tu ri~ do-

mi nan te bi (Tag ve bi, rom leb mac yve la Se ta ke ba Si ga i mar jves) Tav das xmis

la ten tu ri dro iT sar wmu nod gan sxvav de bod nen e.w. ̀ ub ra lod ga mar jve-

bu le be bi sa gan~ (a se Te bad vTvli diT im Tag vebs, rom leb mac ga i mar jves kon kre tul tes tSi, mag ram, sa bo loo jam Si (yve la tes te bis Se de ge biT),

ver gax dnen do mi nan te bi. ra sak vir ve li a, tes ti dan tes tSi am `ga mar jve-

bul Ta~ per so na lu ri Se mad gen lo ba da ra o de no bac ki ic vle bo da). un da

aRi niS nos, rom Cven mi er ag re si u lo bis do nis Se sa fa seb lad ga mo ye ne bu-

li sa mi ve pa ra met ris (Tav das xmis su ma ru li dro i sa da Tav das xma Ta sa er-

To ricx vis, Tav das xmis la ten tu ri dro is) mi xed viT va da reb diT àb so-

61


lu tur~ do mi nan tebs mxo lod am e.w. ùb ra lod ga mar jve bu le bebs~. amis

mi zezs ki is war mo ad gen da, rom ama Tu im tes tSi da mar cxe bu li cxo ve le-

bi iS vi a Tad iy vnen xol me Se te vis ini ci a to re bi.

rac Se e xe ba Tav das xmis la ten tur dros, do mi nan tebs es ma xa si a Te be-

li sar wmu nod da ba li hqon daT (su ra Ti 3.2.1). Tu ki mo ce mu li pa ra met ri,

ro gorc ze moT iq na aR niS nu li, ga Ri zi a ne ba do ba ze mi u Ti Tebs, xo lo es

uka nas kne li ki, Ta vis mxriv, ag re si u li qce vis au ci le be li kom po nen ti a,

ga mo dis, rom do mi nan ti da ara do mi nan ti Tag ve bi cal sa xad gan sxvav de-

bod nen am pa ra met ris mi xed viT. do mi nan te bi uf ro me tad ag re si ul ni

aR moC ndnen, vid re yve la sxva cxo ve le bi. ra sak vir ve lia mar to am ar gu-

men tiT ar Se iZ le ba im das kvnis ga ke Te ba, rom ago nis tur Se ta ke ba Si ga-

mar jve ba, an uf ro zo ga dad po pu la ci ur ie rar qi a Si do mi ni re ba – ag re-

si u lo bi Taa gan pi ro be bu li. mo na cem Ta ana liz ma gva na xa ki dev er Ti ram:

tes ti re bi sas Tav das xma Ta sa er To ra o de no ba àb so lu tur~ do mi nan teb-

Si da ub ra lod ga mar jve bu leb Si, ase ve sar wmu nod gan sxvav de bo da er T-

sur. 3.2.1. Tavdasxmis latenturi dro agonistur

SetakebaSi gamarjvebul TagvebSi (wm-Si).

gansxvaveba àbsolutur~ dominantebsa da danarCen

gamarjvebulebs Soris sarwmunoa (p<0,05)

62


ma ne Ti sa gan – bu neb ri via do mi nan tebs is uf ro ma Ra li hqon daT. Tum ca,

es ka non zo mi e re ba mxo lod me o re (T2) da me sa me (T3) tes tis dros ga mov-

lin da, mag ram ara pir ve li (T1) tes tis dros (su ra Ti 3.2.2). msgav si sa xe

hqon da Tav das xma Ta su ma ru li dro is cvli le beb sac. aqac na na xi iq na,

rom àb so lu tur~ do mi nan teb Si mo ce mu li pa ra met ri T2-Si da T3-Si sar-

wmu nod ma Ra li iyo vid re da nar Cen ga mar jve bu leb Si (su ra Ti 3.2.3). ze-

moT moy va ni li faq te bi adas tu re ben, Cven mi er uk ve ga moT qmul mo saz re-

bas imis Se sa xeb, rom àb so lu tu ri~ do mi nan te bi uf ro me tad ag re si ul-

ni ari an, vid re sxva da nar Ce ni cxo ve le bi. da ax lo e biT er Ti ma sis, asa kis

(ma Sa sa da me ga moc di le bis) pi ro beb Si, swo red mo ma te bu li ag re si u lo ba

ga na pi ro bebs Ta vad do mi ni re bis faqts. Tum ca am mo saz re bis Ca mo ya li-

be bi sas arc is un da dag va viwy des, rom ag re si u li qce vis das wav la sa da

da de biT gan mtki ce bas, ase ve Se aqvs Ta vi si wvli li am saq me Si. me o re mxriv,

sa mi tes ti, al baT ara sak ma ri sia ase Ti das wav li saT vis. Tum ca, mo ce mul

ga mok vle veb Si, àb so lu tur~ do mi nan teb Si Tav das xma Ta sa er To ricx vis

(mag ram ara Tav das xma Ta su ma ru li dro is) mi xed viT T1-sa da T3-s So ris

ad gi li hqon da sta tis ti ku rad sar wmu no zrdas. rac, TiT qos da mig va niS-

nebs, rom ga mar jve bis Sem deg cxo ve le bi ki dev uf ro ag re si u le bi xde bi-

sur. 3.2.2. TavdasxmaTa saerTo ricxvi agonistur SetakebaSi monawile TagvebSi.

gansxvaveba àbsolutur~ dominantebsa da danarCen gamarjvebulebs

Soris sarwmunoa T2 da T3-Si (p<0,05)gansxvaveba àbsoluturi~ dominantebis T1 da T3-s Soris sarwmunoa (p<0,05)

63


an. Sev niS navT Za li an frTxi lad, rom ra Rac das wav lis msgavs mov le nas

aqvs ad gi li. ro gorc Cans, ̀ ab so lu tur~ do mi nan teb sa da da nar Ce nebs So-

ris ag re si u lo ba Si gan sxva ve ba mxo lod ge ne ti ku ri faq to re biT ar aris

gan pi ro be bu li. aseT re aq ci as aya li be ben, ro gorc ge ne ti ku ri, ase ve ga-

re mo faq to re bi. ag re si u li qce vis da de bi Ti gan mtki ce ba swo red, rom

faq to ri a, ro me lic am ya rebs ge ne ti ku rad ar se bul da /an ad re ul asak Si

Ca mo ya li be bul gar kve ul gan sxva ve bas in di vid Ta ag re si ul qce va Si.

ge ne ti ku ri da ga re mo faq to re bis mo na wi le o ba ze ag re si u li qce vis

ge nez Si zRva li te ra tu raa da we ri li (a ma ze de ta lu rad uf ro qve moT –

ag re si is ge ne ti ki sad mi miZR vnil Tav Si vi sa ub rebT). rad ga nac, li te ra-

tu ris mi xed viT ada mi a ni saT vis gaT vli li ge ne ti ku ri faq to re bis pro-

cen ti ag re si u li qce vi Ti ste re o ti pis gan vi Ta re ba Si – 40-54%-ia (Малых da T.a. 1998; Равич-Щербо da T.a. 1999; Mi les, Ca rey 1997; Ver non da T.a. 1999), es si di de cxo ve leb Si bev rad uf ro ma Ra li iq ne ba. Tum ca, ki dev er Txel

ga vi me o rebT, rom aR niS nu li mo men ti ra sak vir ve lia ar ga mo ricx avs ga-

re mos mniS vne lo van rol sac.

sur. 3.2.3. agonistur SetakebaSi monawile Tagvebis TavdasxmaTa saerTo dro (wm-Si).

gansxvaveba àbsoluturi~ dominantebsa da danarCen gamarjvebulebs

Soris T2 da T3-Si sarwmunoa (p<0,05)

64


ki dev er Ti ram, rac asa xavs mo ce mul ten den ci as (do mi nan te bis ma-

Ral ag re si u lo bas): Cven mi er Ca ta re bul eq spe ri men tTa um rav le so ba Si

vinc iwy eb da Tav das xmas, swo red is imar jveb da. ro me li mo men ti, Tu ara

Tav das xmis (Ta nac arap ro vo ci re bu li Tav das xmis) ini ci a ti va uf ro kar-

gad mi u Ti Tebs ag re si u lo bis ar sze? ma Sa sa da me, do mi ni re bis fe no me ni

(far To ga ge biT) swo red, rom ma Ral ag re si u lo bas Ta naa da kav Si re bu li.

Ta nac, es kav Si ri ara ub ra lod sta tis ti kur xa si aTs ata rebs (ro gorc

Se iZ le ba gve fiq ra ze moT moy va ni li ar gu men te bi dan ga mom di na re), ara-

med, Se saZ le be li a, fun qci u ri xa si a Ti sa a.

Tum ca, li te ra tu ra Si ar se bobs mo na ce me bi imis Se sa xeb, rom vir Tag-

veb Si (vTqvaT, za zu ne bi sa gan gan sxva ve biT) Ta ma Si Ti ag re si is dros ̀ Se ta-

ke bis~ dawy e bis ini ci a to re bi is or ga niz me bi ari an, rom le bic Sem dgom Si

su bor di nan te bi xde bi an (cit. Blan chard da T.a. 2003 mi xed viT). al baT, amis

ax sna Se iZ le ba imi Tac, rom Ta ma Si Ti ag re sia ma inc sxvaa da re a lu ri mam-

rTa So ri si ag re sia (ro gorc es ag re si is gan mar te bi sas iq na aR niS nu li)

ki – sru li ad sxva.

àb so lu tu ri~ do mi nan te bis gan sxva ve ba sxva ga mar jve bu li in di-

vi di sa gan Tav das xmis ini ci a ti viT, Tav das xmis la ten tu ri dro iT, Tav-

das xma Ta sa er To ricx vi Ta da sa er To dro iT, Se ta ke ba Si ga mar jve bis

faq tiT anu sa bo loo jam Si ag re si u lo bis xa ris xiT, ara ub ra lod mety-

ve lebs ima ze, rom in di vid Ta es ori jgu fi er Tma ne Ti sa gan ga nir Ce va ra-

Rac pa ra met re biT, ara med ima zec, rom ag re si u li qce vis in stru men tu li

ga mov li ne be bi (ar ag ve ri os es cne ba in stru men tul ag re si a Si!) sak ma od

kar gad asa xa ven ag re si is, ro gorc ase Tis Si na arss. ag re si a, xom upir ve-

les yov li sa swo red Tav das xma Si mdgo ma re obs (Ba ron & Ric har dson, 2004).

65

Tavi 4agresiis gansxvavebuli xasiaTi adamianebsa da cxovelebSi

mkvle var Ta di di yu radR e ba da eT mo imis gar kve vas, Se i Zi na Tu ar

ada mi a neb Si ag re si am, cxo ve le bi sa gan gan sxva ve bu li ra i me fun qci a.

in stin qti viz mis po zi ci e bi dan kon rad lo ren ci sa in te re sod aSu-

qebs mo ce mul prob le mas. mi si az riT, cxo vel Ta im sa xe o beb Si, ro mel Ta

bu neb ri vi `Se i a ra Re ba~ iZ le va sa Su a le bas ad vi lad mok las sa ku Ta ri sa-

xe o bis war mo mad gen le bi (u pir ve les yov li sa es exe ba mta ceb lebs), Si da-

sa xe ob ri vi ag re sia li mi ti re bu lia gar kve u li mem kvid ru lad pi ro ba de-

bu li me qa niz me biT. es ase rom ar iyos – aR niS navs lo ren ci – isi ni Za li an

ma le ve amowy vet dnen er Tma neTs. cu dad `Se i a ra Re bul~ sa xe o beb Si aR niS-

nu li me qa niz mi ar fun qci o ni rebs, rad ga nac ar ar se bobs is se leq ci u ri

ze wo la, ro me lic am ak rZal ve bis Ca mo ya li be bas ga mo iw vevs. es imi tom

xde ba, rom bu neb riv pi ro beb Si mi ni ma lu ria al ba To ba imi sa, rom sus tad

`Se i a ra Re bul ma~ or ga niz meb ma er Tma ne Ti fi zi ku rad ga a nad gu ron (Lo-renz 1994). ada mi a nis msgavs ma i mu neb sa da ada mi ans lo ren ci, swo red am

ti pis sa xe o bebs mi a kuT vnebs. aqe dan ga mom di na re obs is mo saz re bac, rom

rad ga nac ada mi a nis sxe u lis ar cer Ti na wi li ar war mo ad gens mZlavr ia-

raRs, rom li Tac mas Se uZ lia er Ti dar tymiT mok las di di zo mis cxo ve-

li da fi lo ge ne zu ri Tval saz ri siT ada mi a ni sak ma od uwy i na ri po li fa gi

or ga niz mia (lo ren cis sity ve biT, rom vTqvaT ̀ mas ara aqvs mta ceb lis bu-

ne ba~), ami tom mas evo lu ci u rad ar Ca mo u ya lib da sxva ada mi a nis mkvle-

lo bis ak rZal vis mya ri (fsi qo lo gi u ri) me qa niz me bi.

gan sxva ve bu lad afa seb da prob le mas erix fro mi. mi si az riT, ag re si-

is or for mas (ke Til Tvi se bi an da av Tvi se bi an) gan sxva ve bu li fi zi o lo-

gi u ri me qa niz me bi udevs sa fuZ vlad. Ta nac Tu ki ke Til Tvi se bi an ag re si-

as ad gi li aqvs ro gorc cxo ve leb Si, ise ada mi an Si – rad ga nac mas adap tu-

ri xa si a Ti ga aC ni a, av Tvi se bi a ni ag re sia (e.w. kom pen sa to ru li Za la do ba

da nek ro fi li a), mxo lod ada mi a ni saT vis aris da ma xa si a Te be li. am uka nas-

kne lis wya ros igi Ta vad ada mi a nis ar se bo bis pi ro beb Si xe dav da (Fromm 1994). sa ku Tar Se dev rSi `Ta vi suf le bi sa gan gaq ce va~ (Fromm 1990) fro mi

des truq ci u lo bis Zi ri Tad wya rod uZ lu re ba sa da izo la ci as mo ix se-

66


ni ebs. ga da vux vevT Zi ri Tad Te mas da Sev niS navT, rom am wig nSi uaR re sad

ori gi na lu ra daa ax sni li Ta na med ro ve ada mi a ni saT vis da ma xa si a Te be li

fsi qo lo gi u ri prob le me bi – ev ro pis so ci a lu ri is to ri i sa da ada mi an-

Ta fsi qi kis pa ra le lu ri Rrma ana li ziT.

fro mi kar gad ac no bi e reb da im faqts, rom ada mi a nis is to ria gar-

kve ul wi lad ome bis is to ri a a, da rom ka cob ri o bis is to ri a Si mra val-

jer yo fi la mi zan mi mar Tu li si sas ti ke da des truq ci a. igi Tvli da, rom

mkvle lo bi sa ken, ro gorc TviT miz ni sa ken, mis wra fe ba da am pro ce sis gan

si a mov ne bis mi Re ba, mxo lod ada mi a ni saT vis aris da ma xa si a Te be li. lo-

ren ci sa gan gan sxva ve biT fro mi ada mi a nis aseT `hi pe rag re si u lo bas~ (Se-

u da reb lad Zli ers vid re sxva Zu Zum wov reb Si) ada mi an Si qce vis in stin-

qtu ri ba zis Se viw ro e biT xsni da. fro mis mi xed viT faq tob ri vad ga mo dis,

rom ada mi a nis ga re mos Tan adap ta ci a Si ge ne ti ku ri me qa niz me bi rom iyos

wam yva ni (ro gorc es cxo ve leb Si a), es faq ti xels Se uS li da ag re si u lo-

bis mkveTr zrdas. ro gorc vxe davT fro mi sa da lo ren cis Se xe du le be-

bi am sa kiTx ze praq ti ku lad ur Ti er Tsa pi ris pi ro a. fro mi Tvlis, rom

ada mi a ni cxo ve le bi sa gan gan sxva ve biT Ta vi si ve msgavss cnobs upir ve les

yov li sa ara fi zi ku ri pa ra met re biT (su niT, fe riT, sxe u lis for miT),

ara med ase vTqvaT fsi qo lo gi u ri mo men te bis – zne- Cve u le be bi sa da qce-

vi Ti pa ter ne bis wya lo biT (ga vix se noT, rom ara mar to pri mi ti ul, ara-

med sak ma od gan vi Ta re bul sa zo ga do e beb Sic, sxva eT no sis, re li gi i sa Tu

ra sis war mo mad gen lebs xSi rad ada mi a ne bad ar Tvlid nen). ami tom, Se sa ba-

mi si in stin qtis arar se bo bis ga mo, ada mi ans sus tad aqvs gan vi Ta re bu li

`Zmo bis Seg rZne ba~ (am ter mi nis qveS vgu lis xmobT imas, rom ada mi a ni ar

aRiq vams yve la ada mi ans, ro gorc Ta vis moZ mes). zog jer ki ucxo in di vids

igi ise ve aRiq vams, ro gorc sxva bi o lo gi u ri sa xe o bis war mo mad ge nels.

ga mo dis, rom Ho mo sa pi en s-is à ra a da mi a nu ro bis~ mi ze zia mi si Ho mo sa pi-en s-o ba. fro mi ag reT ve izi a rebs Zme bi ra se le bis mo saz re bas imis Se sa-

xeb, rom ag re si is ga mom wve vi pi ro be bi cxov re ba Si ada mi ans uf ro xSi rad

xvde ba, vid re es bu neb riv pi ro beb Si myof cxo ve lebs (Fromm 1994).

mi u xe da vad ada mi a ni sa da cxo vel Ta ag re si u lo bas So ris se ri o zu-

li sxva o bi sa, Se iZ le ba imis mtki ce ba, rom gan sxva ve biT pa To lo gi u ri ag-

re si u lo bi sa gan Tav dac vi Ti ag re sia ada mi an Sic da cxo ve leb Sic (Zu Zum-

wov reb Si) msgav si ne i ro nu li me qa niz me biT xor ci el de ba. Tum ca, fro mis

az riT, er Ti da igi ve ne i ro fi zi o lo gi u ri mowy o bi lo ba, Ho mo Sa pi en s-Si

uf ro mZlavr ag re si as iw vevs vid re sxva or ga niz meb Si. amis mi ze zad av-

to ri asa xe lebs:

1) prog no zi re bis una ri sa da sa ku Ta ri fan ta zi e bis wya lo biT ada mi a-

ni, cxo ve li sa gan gan sxva ve biT, ag re si u lad re a gi rebs ara mar to uSu a lo

saf rTxe ze, ara med – mo ma val Si mo sa lod nel saf rTxe zec. uf ro zus tad

67

Tavi 4. agresiis gansxvavebuli xasiaTi adamianebsa da cxovelebSi

rom vTqvaT, ada mi a ni xSi rad ag re si ul re aq ci as iZ le va Ta vis sa ku Tar

prog noz ze.

2) ada mi a ni sak ma od ad vi lad mar Tva di ar se baa (rac naT lad iq na naC-

ve ne bi sten li mil gre mis brwyin va le eq spe ri men teb Si (i xi leT, Mil gram 1974)). es ki iZ le va imis sa Su a le bas, rom mas xel mZRva ne lob dnen, ar wmu-

neb dnen da ma ni pu li reb dnen mi siT. ami tom, cal ke u li in di vi de bi da mTe-

li ere bic ki, xSi rad `xe da ven~ (uf ro swo red ana xe ben) saf rTxes iq sa dac

is ar aris.

3) ada mi a nis ag re si u lo bis zrdas, ag reT ve iw vevs Ta vad ada mi a nis yo-

fis spe ci fi ku ro ba. ada mi a ni, cxo ve lis msgav sad av lens ag re si ul qce-

vas ma Sin, ro de sac mis vi ta lur in te re sebs ra i me emuq re ba. ada mi a nis vi-

ta lur in te res Ta sfe ro Se u da reb lad uf ro far Toa vid re cxo ve li sa

da igi mo i cavs gar da fi zi ku ri sa, mra val fsi qi kur pi ro beb sac. ise Tebs,

ro go ri caa fa se u lo ba Ta da ide al Ta sa ku Ta ri sis te ma.

li te ra tu ra Si xSi rad Sev xvde biT Te ziss imis Se sa xeb, rom ada mi a nis

pa To lo gi u ri ag re si u lo bis ana lo gi cxo ve leb Si ar ar se bobs anu ag re-

si u lo ba àg re si u lo bis Tvis~ maT Tvis uc no bia (Батуев 2002; Симонов 1986).

mag ram, ro gorc uk ve aR vniS neT, ada mi a nis msgav sad cxo ve leb Sic gvxvde-

ba gar kve u li sa xis pa To lo gi u ri ag re si u lo ba. gan sa kuT re biT ad vi lia

mi si mi Re ba, cxo vel Ta Se sa ba mi si ner vu li cen tre bis sti mu la ci i sas.

mag. hi po Ta la mu sis ri gi cen tre bis da zi a ne bi sas vir Tag ve bi ga nag rZo ben

mkvdar Tag vze, xis na fot ze da sxva msgavs obi eq teb ze Tav das xmas. ro-

gorc uk ve ara er Txel aR vniS neT, gan sa kuT re biT xSi rad, ase Ti pa To lo-

gi u ri ag re si u lo ba gxvde ba di di xnis gan mav lo ba Si an zog jer, ad re u-

li on to ge ne zi dan so ci a lu rad izo li re bul or ga niz meb Si (Wah lstrand da

T.a. 1983). amis mi ze zad mkvle va rebs mi aC ni aT, cxo ve lis ga moc di le ba Si

ara mar to Si da sa xe ob ri vi kon taq te bis de fi ci ti (Tum ca es uka nas kne li

– mTa va ri a), ara med ga re mos sxva das xva faq to reb Tan ur Ti er To bis arar-

se bo bac. es aRa ri bebs cxo ve lis per cep tu a lur ga moc di le bas (Боковин, Петров 1992). uka nas knel wleb Si kud ri av ce vas la bo ra to ri a Si naC ve ne bi

iq na, rom ago nis tur Se ta ke beb Si mra val jer ga mar jve bul Tag vebs swo-

red, rom pa To lo gi u ri ag re si u lo ba uya lib de baT. ase Ti in di vi de bi

ago nis tu ri Se ta ke bis dros, nor ma lu ri Tag ve bi sa gan gan sxva ve biT, ar

wyve ten Se te vas da mar cxe bu li cxo ve lis mi er da mor Ci le bu li po zis mi-

Re bis Sem de gac (Кудрявцева 2004).

mra va li mkvle va ris az riT, cxo vel Ta ag re si is aR niS nu li for ma,

co ta Ti ma inc hgavs ada mi a neb Si fsi qi ku ri da a va de be bis dros ga mov le-

nil ag re si as. ase Ti ag re si ac nak le bad emor Ci le ba Se sa ba mi si sig na le-

bis kon trols. ro gorc cno bi li a, ada mi an Si mo ma te bu li ag re si u lo ba

xSi rad vlin de ba fsi qo pa Ti e bis, sxva das xva nev ro tu li mdgo ma re o be bis

68


(is te ri u li nev ro zi, pa ni ku ri Se te va da sxva), fsi qi ku ri (Si zof re ni a,

ma ni a ka lur -dep re si u li fsi qo zi, epi lep si a) da so ma tu ri (Saq ri a ni di-

a be ti, hi per to nu li da a va de ba, av Tvi se bi a ni sim siv ne e bi da sxv.) da a va de-

be bis dros (Бутома 1992; Вейн da T.a. 1997). Tum ca, aR niS vnis Rir si a, rom

arc er Ti am da a va de bis kli ni ku ri su ra Tis Tvis ag re sia ar war mo ad gens

au ci le bel sim ptoms.

mkvle var Ta um rav le so bis az riT, fsi qo pa Ti is gan sazR vre ba Si wam-

yva ni ad gi li uWi ravs in di vi dis ag re si u lo bis mo men tis fiq sa ci as. ro-

gorc in gli sis fsi qi ku ri jan mrTe lo bis aq tSia mi Ti Te bu li, fsi qo pa-

Tia – `fsi qi kis mya ri dar Rve va a, ro me lic vlin de ba ara nor ma lur ag re-

si u lo ba sa da sru li ad upa su xis mgeb lo qce va Si~ (cit. Гульдан 1986 mi xed-

viT). ag re sia am kon teq stSi (ro gorc he te ro-, ise au to ag re si a) so ci a-

lu ri de za dap ta ci is aR mniS vne lia (Бутома 1992).

mo War be bu li ag re sia mi ze zia fsi qo pat Ta kri mi na lu ri qce vi sa. usax-

lka ro e bis, dam na Sa ve e bis (ro gorc srul wlo va ni, ise aras rul wlo va ni)

da fsi qo aq ti u ri pre pa ra te bis mom xma re bel Ta sxva das xva jgu fe bis Ses-

wav lam aC ve na, rom maT wev rTa sa er To ra o de no bis 15-20%-dan 90%-mde,

DSM-III-R, DSM-IV da ICD-10 kri te ri u me bis mi xed viT Se iZ le ba da is vas pi-

rov ne bis aS li lo bis esa Tu is di ag no zi (Fe i tel da T.a. 1992; Ha re 1995; Ro gers, Di on 1991; Si mo ni an da T.a. 1991; Svra kic & McCal lum 1991).

aR sa niS na vi a, ag reT ve, aso ci a lu ri pi rov ne bis fe no me nic – ano ma li a,

ro me lic mWid ro daa da kav Si re bu li des truq ci u li da auto des truq ci-

u li xa si a Tis ag re si as Tan da kri mi na lur aq ti vo bas Tan (Ca do ret & Ste wart 1991).

ne bis mi er Sem Txve va Si, fsi qo pat Ta da fsi qi ku rad da a va de bul pir-

Ta ag re si u lo bis Ses wav la uaR re sad sa in te re soa – is ma inc (mi u xe da vad

ima sa, Tu ras fiq robs am sa kiTx ze mra va li mkvle va ri) wmin da ada mi a nu ri

fe no me ni a!

69

Tavi 5agresia da adaptacia

evo lu ci is pro ces Si war mo So bi li da gan vi Ta re bu li ne bis mi e ri qce-

va gar kve ul upi ra te so bas aZ levs mis mflo bels, Tum ca igi gar kve u li

fa sis ga dax das Ta nac aris da kav Si re bu li. bu neb ri vi ga dar Ce va mya rad

da am kvid rebs im ti pis qce vas, ro mel Sic ze moT aR niS nu li upi ra te so ba

me tia mis fas ze (Max son & Ca nas tar 2006). am Tval saz ri siT, ne bis mi e ri evo-

lu ci u rad dam kvid re bu li qce va adap ta ci u ri fun qci is ma ta re be li a. ama

Tu im qce vis adap ta ci u ri fun qci is cne ba – mo ce mu li qce vis or ga niz-

mis ga re mos Tan Se gu e bis pro ces Si mo na wi le o bas aR niS navs. am mxriv, arc

ag re si u li qce vaa ga mo nak li si. Tum ca, aR niS vnis Rir sia is faq ti, rom

mra va li av to ri sa ub robs ag re si is de za dap ta ci ur rol ze. am sa kiTx is

gan xil vas Cven spe ci a lur qve Tav sac mi vuZR vniT. mag ram jer gvin da ag-

re si is adap ta ci ur rol ze vi sa ub roT. Cve ni az riT, ag re si as ga aC nia Sem-

de gi sa mi sa xis adap ta ci is fun qci a: qce vi Ti, fsi qo lo gi u ri (es for ma,

al baT, mxo lod ada mi an Si gxvde ba) da fi zi o lo gi u ri. adap ta ci is pir vel

or for mas da ag re si is de za dap ta ci ur rols, mo ce mu li Ta vis qve Ta veb-

Si gan vi xi lavT. mag ram, rad ga nac ag re si as Tan mi mar Te ba Si fi zi o lo gi u-

ri adap ta ci is cne ba, li te ra tu ra Si faq tob ri vad ar ar se bobs, ami tom,

mis da sa sa bu Teb lad gar kve u li ma sa lis (ro gorc sa ku Ta ri, ise li te ra-

tu ru lis) ana li zi dag vWir de ba da mas ze mxo lod wig nis bo lo Si vi sa ub-

rebT.

5.1. ag re si is eTo lo gi u ri adap ta ci is fun qcia

ter min Si ̀ e To lo gi u ri adap ta ci a~ igu lis xme ba or ga niz mis una ri ama

Tu im qce vis sa Su a le biT Se e gu os ga re mos, Se i nar Co nos da /an ga zar dos

ki dec ga re mo sad mi sa ku Ta ri Se gu e bis xa ris xi, rac yve la mi Re bu li sa-

Wi ro re sur sis ra o de no bis zrda Si (an Se nar Cu ne ba Si ma inc) ga mo i xa te ba.

zo gi er Ti mkvle va ris az riT, ada mi a nis Sem Txve va Si mi si ana lo gi so ci-

a lu ri adap ta ci a a. Cven vfiq robT, rom ada mi a nis so ci a lu ri adap ta cia

eTo lo gi u ri adap ta ci is mxo lod na wi lia da ami tom Ho mo Sa pi en s-Tan mi-

70


mar Te ba Sic Zi ri Ta dad ga mo vi ye nebT mo ce mu li Ta vis sa Ta ur Si moy va nil

– uf ro zo gad ter mins – eTo lo gi u ri (qce vi Ti) adap ta ci a.

sa mec ni e ro li te ra tu ra Si sak ma od bev rgan aris aR niS nu li ag re si is

adap ta ci u ri ro li. zo gan aR niS nu lia ag reT ve, rom mas ga aC nia adap ta ci-

u ri fun qci e bis `far To di a pa zo ni~ (So ma da T.a. 2008). Tum ca, li te ra tu-

ris udi des na wil Si, am `far To di a pa zo ni dan~ ag re si is mxo lod da mxo-

lod eTo lo gi u ri ada pa ta ci is fuq ci a ze aris sa u ba ri.

uf ro de ta lu rad gan vi xi loT igi.

ro gorc aR vniS neT, faq tob ri vad ag re sia (ro gorc aq ti u ro bis erT-

er Ti for ma) war mo ad gens ga re mos sa ku Ta ri moTx ov ni le be bi sad mi da-

mor Ci le bi sa da Se gu e bis sa Su a le bas (Колосова 2006). eTo lo gi is er T-er-

Ti fu Zem deb lis kon rad lo ren cis az riT, ag re si as cxo vel Ta sam ya ro Si

sa mi Zi ri Ta di fun qcia ga aC ni a: or ga niz mTa ga na wi le ba sa si cocx lo siv-

rce Si (er Tgva ri ana lo gi dar vi ni se u li bu neb ri vi ga dar Ce vi sa), tur ni-

reb Si ma Ti ga dar Ce va (sqe sob ri vi ga dar Ce vis ana lo gi) da STa mo mav lo bis

dac va (Lo renz 1994). Tum ca av to ris az riT amiT ag re si is fun qci a Ta sia ar

ifar gle ba. so ci a lur cxo ve leb Si ie rar qi u li struq tu re bis war moq-

mna Si, swo red ag re si as ga aC nia cen tra lu ri ro li. msgavs mo saz re bas ga-

moT qvams me o re udi de si eto lo gi – nik tin ber ge nic (Tin ber gen 1993). sxva

av to re bic igi ve fun qci ebs ani We ben ag re si ul qce vas, ub ra lod maT or

Zi ri Tad na wi lad yo fen: in di vi dis dac vis (sak ve bi re sur sis da uf le ba,

mta ceb le bi sa gan Tav dac va da sxva) da sa xe o bis dac vis (mded ris da uf le-

ba da sxva) (Gi am man co da T.a. 2005).

mo saz re ba ag re si a ze, ro gorc or ga niz mTa evo lu ci is dros war mo So-

bil dam cve lo biT, adap ta ci u ri fun qci is mqo ne qce va ze – di di xa nia rac

Ca mo ya lib da, li te ra tu ra Si far Tod aris gav rce le bu li da praq ti ku-

lad dad ge nil faq tad iT vle ba (Archer & Coy ne 2005; Daly & Wil son 1994). am

ide as adas tu rebs mra va li faq ti. maT So ris ise Tic, ro go ri caa cxo ve-

leb Si ag re si u lo bis zrda sak ve bi sa da sxva re sur se bis de fi ci tis dros

(Bo ok da T.a. 2001).

sak ma od kar ga daa Ses wav li li rep ro duq ci u li war ma te ba do mi nant

da da mor Ci le bul mam reb Si. mra val ricx o van ga mok vle veb Si na na xi iq na,

rom mded re bi, ro gorc we si, ir Ce ven do mi nan tu ri sta tu sis mqo ne mam-

rebs da es uka nas knel ni uf ro war ma te bu lad mrav lde bi an vid re sub do-

mi nan ti da da mor Ci le bu li mam re bi (Evsi kov da T.a. 1995).

hin des mi er ga moT qmu li mo saz re bis mi xed viT, im Sem Txve va Si, ro de-

sac de da uars am bobs sa ku Tar Svi leb ze SezR u dul re sur seb ze Zli e ri

kon ku ren ci is ga mo, mi si STa mo mav lo bis is in di vi de bi, rom le bic sxveb Tan

Se da re biT ma Ra li ag re si u lo biT ga mo ir Ce vi an, mo ma val Si uf ro ma Ra li

red pro duq ci u li war ma te biT xa si aT de bi an (cit. Belsky 2008 mi xed viT).

71

Tavi 5. agresia da adaptacia

sak veb re sur seb Tan mi mar Te ba Sic uf ro war ma te bu li ari an ag re si u-

li mam re bi. mra val ga mok vle va Sia da fiq si re bu li da de bi Ti ko re la ci is

ar se bo ba cxo ve lis ie rar qi ul ran gsa da sxe u lis wo nas So ris (Евсиков da

T.a. 1999). Tum ca, Cve ni az riT, es faq ti mxo lod do mi nan tTa Se saZ leb lo-

beb ze (ik ve bos ukeT da uf ro xSi rad) ki ar mi u Ti Tebs, ara med Se iZ le ba

ima zec mig va niS neb des, rom swo red di di zo mis da wo nis in di vi debs aqvT

uf ro ma Ra li San si gax dnen do mi nan te bi.

yo vel Sem Txve va Si, er Ti ram faq ti a: po pu la ci a Si mya ri ie rar qi is

ar se bo bis Sem Txve va Si da mor Ci le bul cxo vel Ta sik vdi li a no ba mniS vne-

lov nad aRe ma te ba ana lo gi ur pa ra metrs do mi nan teb Si (Blan chard da T.a.

1993).

li te ra tu ra Si xaz gas mu lia ag re si u li qce vis um niS vne lo va ne si ro-

li re sur se bis dac vis saq me Si (Gar cia & Arro yo 2002; Stamps & Kris hnan 1997),

wyvi lis Zi e bi sas kon ku re ci is dros (Ha ge lin 2002; Hill da T.a. 1999), sak ve bis

mo po ve bi sas (Ri ec hert 1993) da mra va li sxva mdgo ma re o bis dros (Duc kworth 2006). aR niS nu lia isic, rom ag re si is war mo So ba, ro gorc we si, ukav Sir de-

ba iseT ga re mo e bebs, rom lis dro sac ag re si as adap ta ci u ri ro li ga aC nia

(Blan chard da T.a. 2003).

ase ve cno bi li a, rom so ci a lu ri do mi ni re ba uz run vel yofs pri o ri-

tets ne bis mi e ri sa xis, pir vel rig Si – SezR u du li da lo ka li ze bu li re-

sur se bis mi Re ba Si (Cra ig 1986; Ma zur & Bo oth 1998). so ci a lu ri do mi ni re bis

fe no me ni dan ga da vi deT ada mi an Si ag re si is eTo lo gi ur fun qci a ze.

de vid ma i er sis sa yo vel Ta od cno bil `so ci a lur fsi qo lo gi a Si~

ag re sia gan mar te bu li a, ro gorc war sul Si adap ta ci u ri fun qci is mqo-

ne mov le na, rom lis ar sic sak ve bis ukeT mo po ve ba Si, mtre bi sa gan ukeT

Tav dac va sa da seq su a lu ri par tni o re bis Ra la ti sa gan met da cu lo ba Si

mdgo ma re o da (Myers 2004). av to ris az riT, ag re si is adap ta ci ur mniS vne-

lo ba ze mi u Ti Tebs ag reT ve is faq ti, rom bevr in dus tri am del sa zo ga-

do e ba Si me om rebs ma Ra li so ci a lu ri sta tu si da rep ro duq ci u li war ma-

te ba ga aC ndaT. ag re si is cno bi li mkvle va ri jon ar Ce ri, ase ve evo lu ci-

u ri Tval saz ri siT ga ni xi lavs ag re si is fun qci as da aR niS navs mis rols

or ga niz me bis uke Tes for ma Si yof nis uz run vel yo fis saq me Si, re sur-

seb ze gaz rdi li mi saw vdo mo bis gziT (Archer & Coy ne 2005).

le o nard ber ko vi ci eTan xme ba sxva mkvle va rebs da Tvlis, rom ag re-

si ul qce vas, gar da sxve bis Tvis zi a nis mi ye ne bis fun qci i sa, ga aC nia sxva

in di vi dis iZu le bi sa da uf ro me tic, mas ze Za la uf le bis mo po ve bis fun-

qci ac (Ber ko witz 2002). am Tval saz ri siT, das mu li miz ne bis miR we vis Sem-

Txve va Si, ag re si u li qce va Se iZ le ba adap tur qce vad Cav Tva loT. yo vel

Sem Txve va Si, ma nam sa nam Tvi Ton mo ce mul in di vids ar Se eq mne ba prob le-

me bi sa ku Ta ri qce vis ga mo (ra sak vir ve li a, Tu Se eq mne ba aR niS nu li prob-

le me bi).

72


Ta na med ro ve mkvle va ri- fsi qi at re bi ga ni xi la ven ag re si as, ro gorc

er T-erT um Tav res bi o lo gi ur fun qci as, ro me lic api ro bebs ada mi a nis

unars mi zan mi mar Tu li qce vi sad mi (Бутома 1992; Корнилова 1994; Плотникова 1994; Усюкина, Кожемякин 1990) da ma Ti az riT ma sac adap ta ci u ri xa si a Ti

ga aC nia (`Агрессия...~ 2004; Co ud rog lou 1996).ro gorc ze moT moy va ni li mo saz re be bi dan Cans, ag re si is adap ta ci u r

fun qci a ze sa ub ri sas, mkvle va re bi Zi ri Ta dad gu lis xmo ben or ga niz mTa

unars Ri a, da u fa ra vi da fi zi ku ri ag re si iT (xo lo po pu la ci a Si mya ri

ie rar qi is Ca mo ya li be bis Sem deg ki – ri tu a li ze bu li ag re si iT) mi aR wi-

on Ta vi an Ti moTx ov ni le be bis dak ma yo fi le bas. mag ram ar se bobs ag re si is

ise Ti for mac, ro me lic ar mo i cavs fi zi ku ri zi a nis mi ye ne bas. aseT for-

mas – iri bi ag re sia mi e kuT vne ba (Archer & Coy ne 2005). mo ce mul mkvle var Ta

az riT igi mxo lod ada mi a nis Tvis aris da ma xa si a Te be li da mi si fun qcia

mo wi na aR mde gis re pu ta ci is Se lax vas war mo ad gens. re pu ta ci is Se lax-

vas Tan da kav Si re bu li ag re si is war mo So bis sa Wi ro e ba imiT iyo ga mow ve-

u li, rom bevr so ci um Si da u fa ra vi da mi Tu me tes, fi zi ku ri zi a nis mi ye-

ne bas Tan da kav Si re bu li ag re sia mi u Re bel qme de bas war mo ad gens. uf ro

me tic, naC ve ne bi iq na, rom cxo vel Ta bevr sa xe o beb Sic ki mo ma te bu li im-

pul su ri ag re si u lo bis mqo ne mam re bi sqe sob ri vi mom wi fe bis pe ri od Si

ga ni dev ne bi an mom wi fe bu li mded re bis an mam re bis mi er (Su o mi 2005). msgav-

sad imi sa, ra sac xSi rad hqo nia ad gi li ka cob ri o bis is to ri a Si, ro de sac

ana lo gi u ri mi ze ze bis ga mo ada mi a ne bi yo fi lan ga Ze ve bu li Ta vi si so ci-

a lu ri jgu fe bi dan (Ruff 2001). am mi ze ze bis ga mo, eTo lo gi ur adap ta ci ur

fun qci as iri bi ag re sia as ru lebs, ase vTqvaT Se far vi Ti gziT.

ro gorc vxe davT ag re si ul qce vas (i gu lis xme ba saf rTxi sa Tu ga mow-

ve vis adek va tu ri, si tu a ci u ri ag re si u li qce va), eTo lo gi u ri adap ta-

ci is fun qcia ga aC ni a. Ta nac ro gorc cxo ve leb Si, ise ada mi a neb Si. mag ram

amiT ag re si is fun qci e bi ar amo i wu re ba.

5.2. ag re si is fsi qo lo gi u ri adap ta ci is fun qcia

gar da eTo lo gi u ri adap ta ci u ri fun qci i sa, rig si tu a ci eb Si, ag re-

si u li qce va Se iZ le ba mog vev li nos, ro gorc fsi qo lo gi u ri dam cve lo-

bi Ti me qa niz me bis mu Sa o bis Se de gi. Ta na med ro ve fsi qo lo gi a sa da fsi qi-

at ri a Si fsi qo lo gi u ri dac va – arac no bi e ris do ne ze moq med im fsi qi kur

me qa niz mTa er Tob li o ba a, ro mel Ta fun qcia Sfo Tis Sem ci re ba Si, gu ne ba-

gan wyo bi sa da TviT Se fa se bis aR dge na sa da ga um jo be se ba Si mdgo ma re obs (Безносюк, Соколова 1997). ve Tan xme biT ra moy va nil de fi ni ci as, ami tom am

ter mins swo red am Si na ar siT ga mo vi ye nebT.

73


un da aR vniS noT, rom zo gi er Ti mkvle va ri xma robs ter mins `fsi qi ku-

ri adap ta ci a~, fsi qo lo gi u ri adap ta ci is nac vlad (Сандомирский 2001).

Tum ca, msof li o Si wam yvan, in gli su re no van sa mec ni e ro li te ra tu ra Si,

uf ro xSi rad, swo red es uka nas kne li ga mo i ye ne ba (psycho lo gi cal adap ta ti on).fsi qo lo gi u ri dac vis cne bis gan mar te bi dan ga mom di na re na Te li a,

rom am sa xis fun qcia mxo lod ada mi a nis pre ro ga ti vaa da cxo ve le bi saT-

vis igi ar un da iyos da ma xa si a Te be li. Tum ca, mi si uaR re sad pri mi ti u li

ana lo gis sa xiT, Se saZ le be li a, cxo ve leb sac ga aC ndeT (a ma ze co ta Ti qve-

moT).

un da aR vniS noT, rom fsi qo lo gi u ri dac vis me qa niz me bi moq me de ben

ga uc no bi e reb lad da es war mo ad gens maT mTa var da ma xa si a Te bel ni Sans.

Ta vad ter mi ni `dac va~ fsi qi kas Tan mi mar Te ba Si pir ve lad ga mo ye ne bu li

iq na zig mund fro i dis mi er, mag ram am Te o ri is Ca mo ya li be ba Si di di ro-

li ekuT vnis mis Svils – ana fro ids (Fre ud 2003). fsi qo lo gi u ri dac vis

fun qci as war mo ad gens pi rov ne bis cno bi e re bis ek ra ni re ba ne ga ti u ri,

in di vi dis mat rav mi re be li gan cde bi sa gan. bu neb ri vi a, rom fsi qo lo gi-

u ri dac vis au ci leb lo ba, ro gorc mo ti vi, Se iZ le ba iyos ga mo ye ne bu li

ag re si u li qce vis ga sa mar Tleb lad. Tum ca, Ca mo ya li be bu li pi rov ne bis

Sem Txve va Si, igi ve me qa niz mebs Za luZT ag re si u li qce vis ga mov li ne bis

pre ven cia an Sem ci re ba (`Агрессия...~ 2004).

fsi qo lo gi u ri dac vis me qa niz me bi mra val gva ri a. ana fro ids Ta vis

cno bil naS rom Si `me-s fsi qo lo gia da dam ca vi me qa niz me bi~ (Fre ud 2003)

moh yavs 10 ase Ti me qa niz mi. sxva mkvle va reb Tan ma Ti sia ki dev uf ro grZe-

li a, xo lo da a va de ba Ta kla si fi ka ci is ame ri kul sis te ma Si – DSM-III-R

moy va ni lia 18 ase Ti me qa niz mi (cit. Кубасов da T.a. 1999 mi xed viT). mra val-

gva ria am me qa niz mTa kla si fi ka ci ac. Cve ni mo nog ra fi is Te ma ti ki dan ga-

mom di na re, gan sa kuT re biT sa in te re soa ma Ti da yo fa or ti pad: gaq ce vas-

Tan da ukan da xe vas Tan, Tav das xma sa da Se te vas Tan da kav Si re bul me qa niz-

me bad (Безносюк, Соколова 1997).

Se ve ca doT mok led gan vi xi loT fsi qo lo gi u ri dac vis is Zi ri Ta di

me qa niz me bi, rom le bic ag re si is fe no men Tan ari an gar kve ul Se xe ba Si. ra-

sak vir ve li a, Ti To e u li am me qa niz mTa ga ni api ro bebs ro gorc ag re si ul,

ase ve sxva ti pis qce va sac, mag ram am Tav Si, mxo lod ag re si as Tan mi mar Te-

ba Si myof re aq ci ebs gan vi xi lavT. ra sak vir ve li a, ar se bobs fsi qo lo gi u-

ri dac vis sxva me qa niz me bic, mag ram maT ze am wig nSi ar gveq ne ba sa u ba ri.

reg re si a. igi war mo ad gens in di vi dis dab ru ne bas on to ge ne zu rad

uf ro ad rin de li, in fan ti lu ri pi rov nu li re aq ci e bi sad mi. Sfo Tis Sem-

ci re ba am dros mi iR we va re a lis tu ri qce vi dan im sa xis qce va Si was vliT,

ro me lic wi naT da kav Si re bu li iyo Sfo Tis Sem ci re bas Tan. kar gad adap-

ti re bu li ada mi a ne bic ki zog jer ga ur bi an prob le mebs Sem de gi gziT:

74


bevrs Wa men, mas tur bi re ben, afu We ben sxva das xva sag nebs, iWa men frCxi-

lebs, iCiC qni an cxvirs, Za li an Cqa ra dah yavT man qa na da sxva (Fra ger & Fa-di man 2005). ase ve aR niS vnis Rir sia is, rom kon fliq tur si a tu a ci eb Si am

ti pis re a gi re bam ada mi a ni Se iZ le ba ad vi lad `ga da iy va nos~ fi zi kur ag-

re si a ze, Tu ki mo ce mul in di vids prob le mis ga daW ris ase Ti gza odes me

dax ma re bi a. ro gorc vxe davT, reg re sia aRa ri bebs su bi eq tis qce viT re-

per tu ars da na tif re aq ci ebs mar ti vi da ga moc di li re aq ci e biT cvlis.

kom pen sa ci a. igi war mo ad gens in di vi dis in ten si ur mcde lo bas ga mo-

as wo ros Ta vi si re a lu ri Tu war mo sax vi Ti fi zi ku ri an fsi qi ku ri aras-

rul fa sov ne ba. mo ce mu li in di vi di xSi rad cdi lobs Ta vi si si sus te erT

sfe ro Si, Se av sos `miR we ve biT~ sxva sfe ro eb Si. am mdgo ma re o bis sa i lus-

tra ci od Sem de gi ma ga li Tis moy va na Se iZ le ba: cno bi li a, rom ymaw vi li

ro me lic sa ku Tar Tav Si ar aris dar wmu ne bu li, xSi rad iwy ebs ag re si u li

qce vis de mon stri re bas.

kom pen sa ci is me qa niz mi gan sa kuT re biT xSi rad re a liz de ba fi zi ku ri

de feq te bis mqo ne mo zar deb Si. mi Tu me tes, Tu am de feq tis ga mo maT Ta-

na to le bi das ci ni an. am asak Si ki ada mi a ni bev rad uf ro mgrZno bi a rea da-

cin vi sad mi. aseT Sem Txve va Si ir Tve ba kom pen sa ci is re aq cia da mo zar di

cdi lobs sxva sfe ro Si re a liz des. Tu es ar ga mos dis, ya lib de ba gan sa-

kuT re bu li ti pis qce va, ro me lic ne ga ti viz msa da gar Se mom yo fe bi sad mi

ag re si ul da mo ki de bu le ba Si ga mo i xa te ba. ey re ba bunts sa fuZ ve li.

re aq ti u li war mo naq mni (hi per kom pen sa ci a). igi war mo ad gens me-

qa nizms, rom lis sa Su a le bi Tac xde ba mi u Re be li sur vi le bis (maT So ris

ag re si u lis) ga mov le nis Ta vi dan aci le ba, am sur vi le bis sa wi na aR mde go

gan wyo bi sa da qce vis for me bis gan vi Ta re bis gziT. am fe no me nis da ma xa si-

a Te bel Tvi se bas war mo ad gens – ga da me te bu lo ba da eq stra va gan tu lo ba.

fsi qo a na li ti kos Ta az riT, re aq ti u li war mod ge nis ele men te bis da nax va

Se saZ le be lia yve la sa xis ga da me te bul qce va Si (`Агрессия...~ 2004). mi u xe-

da vad imi sa, rom um rav les Sem Txve va Si es qce va da kav Si re bu lia ag re si u-

lo bis Sem ci re bas Tan, zog jer igi Se iZ le ba iyos mZaf ri ag re si is wya roc.

gan sa kuT re biT, es im Sem Txve va Sia Se saZ le be li, ro de sac pi rov ne ba ga-

uc no bi e reb lad eb rZvis sa ku Tar Si Sebs. am dros hi per kom pen sa ci is me-

qa niz mis sa Su a le biT, es ada mi a ne bi `ga da iq ce vi an~ uaR re sad ag re si ul,

yo vel gva ri Si Si sa gan `Ta vi su fal~ ada mi a ne bad, rom leb sac surT Ta vi si

uSiS ro ba da um tki con gar Se mom yo febs.

Ca nac vle ba. igi war mo ad gens ne ga ti u ri emo ci e bis ga da ta nis re aq-

ci as re a lu ri obi eq ti dan uf ro usaf rTxo obi eq tze. igi aZ levs sa Su a-

le bas ada mi ans ga ni mux tos im or ga niz meb ze (a da mi a neb ze, cxo ve leb ze),

rom leb sac ar Za luZT ise Ti ve efeq tu ri pa su xi gas cen mas, ro gorc amas

ga a ke Teb da is vinc es ne ga ti u ri emo ci e bi ga mo iw via (mag. Se fi sam sa xur Si,

75


fi zi ku rad uf ro Zli e ri nac no bi da sxva). zig mund fro i di am me qa nizms

arac no bi e ris ba zi sur me qa niz mad Tvli da. am mo saz re bis da sa sa bu Teb-

lad, fsi qo a na li ti ku ri mid go mis Tvis co ta Ti `Se u fe re be li~ – in stru-

men tu li mid go miT Ses ru le bu li kvle va min da mo viy va no. sa u ba ria l.

ber ko vi cis da Ta na av to re bis eq spe ri men tze sa dac mow mde bo da stre so-

ru li faq to re bis ze moq me de bis xa si a Ti cdis pi re bis mi er `ga mo we ril~

jil do eb sa da das jeb ze. aR moC nda, rom pi re bi, rom leb zec stre so re bi

(am kon kre tul eq spe ri men tSi stre si ga mow ve u li iyo da ba li tem pe ra tu-

ris mqo ne wylis av zSi xe lis Ca yo fiT) moq me de ben da Se sa ba mi sad, co ta Ti

ga Ri zi a ne bul ni iy vnen, uf ro nak le bad ajil do eb dnen da me tad sjid nen

Ses ru le bul sa mu Sa o Si daS ve bu li Sec do me bis ga mo sru li ad ne it ra-

lur pi rebs (a nu pi rebs, rom leb sac maT Tvis ara fe ri da u Sa ve bi aT), vid re

cdis pi re bi, rom le bic usi a mov no ze moq me de bis qveS ar im yo fe bod nen (am

uka nas kne lebs xe li sxe u lis tem pe ra tu ris mqo ne Tbil wyal Si hqon daT

Ca yo fi li). aR niS nu li eq spe ri men tis Se de ge bi ixi leT su raT ze 5.2.1. am

ga mok vle va Si cal sa xad iq na naC ve ne bi, rom eq spe ri men ta to ris Ta na Sem-

wis mi er gan ris xe bu li cdis pi re bi uf ro in ten si u rad sjid nen eq spe ri-

men tSi mo na wi le yve la per so nas mi u xe da vad imi sa, da u Sa ves cdis pirs ra-

i me Tu ara (Ber ko witz 2002).

sur. 5.2.1. cdispirTa mier sxva cdispirTaTvis daniSnul jildoTa

da dasjaTa raodenoba (Berkowitz 2002)

76


pro eq ci a. es mdgo ma re o ba sa ku Ta ri mi u Re be li emo ci u ri gan wyo bis

ga uc no bi e re bel uar yo fa sa da sxve bi sad mi mis mi we ras (pro eq ci as) war-

mo ad gens (Fra ger & Fa di man 2005). am dros in di vids mar Tla hgo ni a, rom mis

mi marT sxva ada mi a nebs ga aC ni aT uar yo fi Ti az re bi Tu ag re si u li miz ne-

bi. amis ga mo, mo ce mu li in di vi di Se iZ le ba `pre ven ci u li~ miz ne bis ga mo

Ta vad gax des kon fliq tis ini ci a to ri.

ra ci o na li za ci a. mo ce mu li me qa niz mis moq me de ba ga mo i xa te ba ima-

Si, rom ada mi a ni TviT ga mar Tle bis miz niT cdi lobs mis ces cru ax sna sa-

ku Tar mi u Re bel saq ci el sa da moTx ov ni le bebs. am sa xis fsi qo lo gi u ri

dac vis dros az rov ne bis pro ce si ga mo i ye ne ba in for ma ci is mxo lod na-

wi lis da mu Sa ve ba Si im miz niT, rom kar gad iq nas da sa bu Te bu li in di vi-

dis mi er si tu a ci is kon tro lis `faq ti~. am dros si tu a ci is mi u Re be li

na wi li ki ga mo i dev ne ba cno bi e re bi dan. ase Ti dac va xSi rad xor ci el de ba

sa ku Ta ri ag re si u li mo ti ve bis da qce vis fsev do ra ci o na lu ri ar gu men-

te biT ax snis miz niT. ra ci o na li za ci is Se sa niS na vi ma ga li Ti moy va ni lia

ezo pes cno bil igav Si me li a ze, ro me lic ver Ses wvda yur Zens da ami tom

sa ku Ta ri Ta vi da awy na ra imiT, rom yur Ze ni jer mo um wi fe be li iyo da

ami tom mJa ve iq ne bo da. am me To dis ga mo ye ne biT ada mi ans Se uZ lia ga a mar-

Tlos Ta vi si ne bis mi e ri ag re si u li qme de ba.

ro gorc uk ve aR vniS neT, Cven mi er ze moT gan xi lu li me qa niz me bis

gar da ki dev ar se bobs sxva, ara nak le bad sa in te re so for me bi, rom leb-

zec Cven ar gvi sa ub ri a. ub ra lod Sev niS navT, rom yve la es me qa niz mi (aq

gan xi lu lic da ar gan xi lu lic) in di vi dis gar Se mo ar se bu li si tu a ci is

WeS ma ri ti su ra Tis er Tgvar de for ma ci as ax dens da am Tval saz ri siT, ne-

bis mi er maT gans Se uZ lia gax des ag re si u li qce vis wya ro.

un da iT qvas, rom fsi qo lo gi u ri dac vis me qa niz me bis wya lo biT in di-

vi di mxo lod fsi qo lo gi ur dis kom forts ix snis da ar se bu li prob le mis

re a lur ga daW ras ver axor ci e lebs (Киршбаум, Еремеева 2000). swo red es

prin ci pu li sxva o ba ar se bobs eTo lo gi ur da fsi qo lo gi ur adap ta ci as

So ris.

ro de sac Cven vsa ub robT er Ti da igi ve mov le nis (ag re si is) unar ze

uz run vel yos ro gorc qce vi Ti, ise fsi qo lo gi u ri adap ta ci a, es ar niS-

navs imas, rom ag re si ul qce vas Tan da kav Si re bul ne bis mi er si tu a ci a Si

ori ve kom po nen ti iq ne ba Car Tu li. zo gi erT kon kre tul si tu a ci a Si Se-

iZ le ba ori ve adap ta ci u ri me qa niz mi mu Sa ob des, zo gi er TSi – er T-er Ti,

zog jer ki pi ri qiT – ori ve kom po nen tma Se iZ le ba in di vi dis re a lu ri in-

te re se bis wi na aR mdeg imu Sa os, rac uk ve de za dap ta ci is pro ce sis ma niS-

ne be li a.

fsi qo lo gi u ri dac vis am fe no men Ta fi zi o lo gi u ri me qa niz me bis sa-

in te re so ax sna Se mog vTa va za e. kos tan dov ma. mkvle va ris az riT, uar yo-

77


fi Ti emo ci u ri gan cde bi Ta vis tvi nis qer qSi aya li be ben myar ref leq-

to rul kav Si rebs. es ki zrdis mgrZno be lo bis zRurbls da amux ru Webs

uar yo fi Ti niS nis mov le neb Tan da kav Si re bul sig na lebs, uS lis ra amiT

xels maT gac no bi e re bas. ga uc no bi e re bel sti mu lebs So ris ar se bu li

dro i Ti kav Si re bi Se saZ le be lia da fiq sir dnen grZel va di an mex si e re ba Si

(`Агрессия...~ 2004).mo ce mu li qve Tav Si, ag re si is fsi qo lo gi u ri adap ta ci u ri fun qcia

Cven fsi qo a na li ti ku ri mid go mis ga mo ye ne biT gan vi xi leT. amis mi ze zi

is iyo, rom Ta na med ro ve fsi qo lo gi a Si sak ma od po pu la ru li ter mi ni

`fsi qo lo gi u ri dac va~ fsi qo a na li ti ku ri li te ra tu ri dan Se mo suls

war mo ad gens da, rad ga nac es ter mi ni vax se neT, mis gan ma pi ro be bel fsi-

qo lo gi ur me qa niz meb zec vi sa ub rebT. fsi qo a na li ziT, rom ar dag vewyo

am Te mis gan xil va, ag re si is fsi qo lo gi ur adap ta ci ur fun qci a ze sa u-

bars in stru men tu li kvle vis me To de biT Ses ru le bu li sa mu Sa o e bi dan

da viwy eb diT. swo red, maT ze gveq ne ba ax la sa u ba ri.

ro gorc wi na qve Tav Si aR vniS neT, ag re si is er T-er Ti fun qciaa sxve-

bis Tvis zi a nis mi ye ne ba. zo gi er Ti in di vi di am pro ce sis gan si a mov ne bas

iRebs. l. ber ko vi ci Tvli da, rom Ta vad emo ci u ri ag re si is cne bac im

faq tis ga mo xa tu le ba a, rom ag re si u li aq tis Ca de ni sas ada mi a ni iRebs

gar kve ul si a mov ne bas. mi si az riT, sxve bis Tvis zi a nis mi ye ne biT in di vi-

di er Tgvar fsi qo lo gi ur jil dos iRebs. uf ro me tic, es aq ti ma Ti dep-

re si u li mdgo ma re o bi dan ga moy va nis mi ze za dac Se iZ le ba iq ces (Ber ko witz 2002). av to ris az riT, gar da ami sa, ag re si is sa Su a le biT da sa xu li miz ne-

bis per ma nen tul miR we vas in di vi di mi yavs im mdgo ma re o bam de, rom mas uk-

ve Ta vad ag re si is faq ti mi aC nia sa si a mov nod. Se de gad, ase Ti ada mi a ne bi

axor ci e le ben Se te vas ma Si nac ki, ro de sac su lac ar ari an ag zne bul ni.

ber ko vi ci Tvlis, rom am ti pis qce va sa zo ga do e ba Si bev rad uf ro far-

Tod aris gav rce le bu li vid re es ada mi a nebs Se iZ le ba ego noT.

imis da sa das tu reb lad, rom es mar Tlac asea da am sa xis mo ti vi Se-

iZ le ba amoZ ra veb des ara mar to pa To lo gi ur ti pebs ara med Cve u leb riv

ada mi a neb sac ki, be ro ni sa da Ta na av to re bis mi er Ca ta re bu li da Cven mir

uk ve moy va ni li, sa in te re so eq spe ri men ti ga mod ge ba (Ba ron & Ric har dson 2004). ro gorc aR vniS neT, eq spe ri men tis da sawy is Si mo na wi le cdis pi rebs

uy ve bod nen kvle vis cru miz nis Se sa xeb. Sem deg eq spe ri men ta to ris Ta-

na Sem we cdis pir Ta na xe vars spe ci a lu rad aRi zi a neb da. yve la cdis pirs

sa Su a le ba hqon da eleq tro de nis dar tymiT 10-jer da e sa ja aR niS nu li

pi ri, vi Tom da mis mi er da va le bis Ses ru le bi sas daS ve bu li Sec do me bis

ga mo. mniS vne lo va ni de ta li iyo is, rom cdis pirs Se eZ lo da e na xa mricx-

ve li, ro me lic vi Tom da uC ve neb da ro gor Zli er tki vils ga nic di da eq-

spe ri men ta to ris Ta na Sem we yo ve li eleq tro dar tymi sas (si nam dvi le Si,

78


Ta na Sem we Seg ne bu lad uS veb da Sec do mebs, xo lo eleq tru li dar tymis

Se sa xeb in for ma ci a, ro gorc yve la am sa xis cdeb Si, fal si fi ci re bu li

iyo). eq spe ri men tis mi zans war mo ad gen da imis dad ge na Tu ro gor re a gi-

reb dnen `gab ra ze bu li~ da à ra gab ra ze bu li~ cdis pi re bi in for ma ci a-

ze msxver plis Tvis mi ye ne bu li tki vi lis Se sa xeb. mo ce mu li kvle vis Zi-

ri Ta di Se de ge bi moy va ni lia su raT ze 2.1. ro gorc vxe davT in for ma cia

tki vi lis Se sa xeb ara gab ra ze bul ada mi a neb Si am ci reb da maT mi er mi ye ne-

bul dar tyma Ta in ten si vo bas (be ro nis TqmiT es ada mi a ne bi Tavs cu dad

grZnob dnen, ro de sac tki vil ze in for ma ci as iReb dnen), xo lo gab ra ze-

bu leb Si ki – pi ri qiT zrdi da mas. es uka nas knel ni, iy vnen ra pro vo ci re-

bu li im pir Ta mi er vi sac ax la sjid nen, tki vil ze in for ma ci is mi Re bis-

Ta na ve aZ li e reb dnen eleq tro dar tyme bis in ten si vo bas (Ba ron & Ric har-dson 2004). ga na es ar niS navs imas, rom isi ni si a mov ne bas iRe ben sxvis Tvis

tki vi lis mi ye ne biT?

ma Sa sa da me, gar da ze moT aR we ri li, Tav dac vi Ti, fi zi ku ri ga dar Ce-

nis, ase ve gar kve u li fsi qo lo gi u ri prob le me bis mox snis da msgav si fun-

qci e bi sa, ag re si as ga aC nia po zi ti u ri emo ci u ri gan wyo bis Seq mnis fun-

qci ac. es uka nas kne li, ro gorc Cans, ago nis tur Se ta ke ba Si ga mar jve bi sa

da sxvi si da mar cxe bis, sxvis Tvis tki vi lis mi ye ne bi sa da mi si dam ci re bis-

gan mi Re bu li si a mov ne bis, ag reT ve ama Tu im re sur sis flo bi sa da do mi-

ni re bis faq ti sa gan mi Re bul po zi ti ur emo ci eb Tan aris da kav Si re bu li.

ra sak vir ve li a, aseT emo ci ebs, mxo lod su bi eq tis Tval saz ri siT Se iZ le-

ba ewo dos po zi ti u ri.

Cve ni mo nog ra fi is im na wil Si, ro me lic ag re si is kla si fi ka ci is prin-

ci pe bi sad mi iyo miZR vni li, uk ve gvqon da sa u ba ri ima ze, rom ag re si is

erT-erT mi zezs Se saZ le be lia war mo ad gen des is po zi ti u ri emo ci e bi,

ro me lic Tans sdevs ago nis tur Se ta ke ba Si ga mar jve ba sa Tu do mi ni re-

bas. Cven gar da, am mo saz re bas mra va li sxva av to ric izi a rebs (i xi leT

mag. Bur ghardt 2004; Ingle 2004). am mi ze ze biT ga mow ve u li ag re sia Cven, ag re-

si is cal ke for ma dac ki Cav Tva leT. Tum ca, Sev niS navT, rom am sa xis mo ti-

va ci a, Se saZ le be li a, moq me deb des sxva mi ze ze biT ga mow ve u li ag re si u li

qce vis (mag. Tav dac vi Ti) dro sac, xo lo per ma nen tu li ga mar jve be bis pi-

ro beb Si ki si a mov ne bis mi Re ba, ag re si u li qce vis gan xor ci e le bis mTa var

mo ti va dac ki iq ces.

ro gorc Cans, po zi ti u ri emo ci e bis mi Re bis mo ti vi ag re si u li qce vis

dros, Se saZ le be lia axa si a Tebs cxo ve leb sac. ama ze mety ve lebs mra va li

ga mok vle va. Cven uk ve vax se neT n. kud ri av ce vas ga mok vle ve bi (Кудрявцева 2004). ax la jon knut so nis da mi si Ta nam Srom le bis sa in te re so ga mok vle-

vebs gvin da mi vaq ci oT mkiTx ve lis yu radR e ba. maT mi er naC ve ne bi iq na,

rom Tu ki eleq tro So kis ze moq me de biT gan vi Ta re bu li vir Tag ve bis ur-

79


Ti er TSe ta ke be bis dawy e bi dan ma le ve, eq spe ri men ta to ri wyvet da eleq-

tro Soks, vir Tag ve bi Sem dgom Si eleq tru li dar tyme bis mi Re bi sas, uf-

ro ag re si ul ni xde bod nen. ro gorc Cans, vir Tag ve bi Tvlid nen, rom ag re-

sia à nazR a u reb da~ Ta vis Tavs – am ci reb da ra tki vils imiT, rom wyvet da

eleq tro Soks. ase Ti uar yo fi Ti gan mtki ce ba Sem gom Si, ro de sac maT ze

isev moq me deb dnen eleq tro So kiT – aZ li e reb da ag re si as (cit. Ber ko witz 2002 mi xed viT). es yo ve li ve kar gad jde ba ag re si is, ro gorc dam cve lo bi-

Ti fe no me nis gan mar te ba Si. knut so nis mi er aR we ri li eq spe ri men tis sxva

va ri an tSi, vir Tag ve bi eleq tro So kis ze moq me de biT isev iwy eb dnen brZo-

las, mag ram am je rad eq spe ri men ta to ri ar wyvet da tki vi liT sti mu la ci-

as. am Sem Txve va Sic, eleq tro So kis Sem dgo mi moq me de bi sas, cxo vel Ta ag-

re si u lo bam mo i ma ta, Tum ca, am ag re si iT isi ni ver wyvet dnen mtkiv ne ul

eleq trul ze moq me de bas. aR niS nu li cde bis ko men ti re bi sas l. ber ko vi-

ci as kvnis, rom uka nas knel Sem Txve va Si, vir Tag ve bis qce va ga nic dis uk ve

da de biT gan mtki ce bas – msxver plze ag re si u li Se te vis Se saZ leb lo bis

gziT (Ber ko witz 2002).

es eq spe ri men te bic adas tu re ben ag re si u li qce vis udi des mniS vne-

lo bas in di vi dis fsi qo lo gi u ri wo nas wo ro bis aR dge nis saq me Si.

ax la ki vi sa ub roT im ga mok vle veb ze sa dac ga a na li ze bu li iyo ag re-

si is fe no me ni, adap ta ci is cne bis far gleb Si.

er T-erT ga mok vle va Si, ro me lic Ca tar da sam xed ro kur san teb ze,

na na xi iq na, rom ag re si u lo bis ma Ra li in deq si (Se fa se bu li – ba si sa da

dar kis kiTx va riT, han d-test sa Su a le biT) ko re li reb da da av tor Ta az riT,

xel sac ki uwy ob da am pi rov ne ba Ta so ci a lur -fsi qo lo gi ur adap ta ci as

(Se fa se buls – `so ci a lur -fsi qo lo gi u ri adap ta ci is~ kiTx va riT). ma-

Sin ro de sac mtru lo bis in deq si, eW vi a no bis, da na Sa u lis Seg rZne bi sa da

ga Ri zi a ne ba do bis ma xa si a Teb le bi (Se fa se bu li – ba si sa da dar kis kiTx-

va ris mi xed viT), pi ri qiT, uar yo fi Tad ko re li reb dnen adap ta ci as Tan

(Васильева, Радишевская 2005). mi Re bu li Se de ge bi sak ma od kar gad eTan xme ba

im kon cef ci as, rom lis mi xed vi Tac mtru lo ba, wye na, eW vi a no ba, da na Sa u-

lis Seg rZne ba da ase ve ne ga ti viz mi (Tum ca, mo ce mul kvle va Si ne ga ti viz-

mi da wye na ar ko re li reb dnen uar yo fi Tad adap ta ci is ma xa si a Teb leb-

Tan) au to ag re si is ga mom xat vel pa ra met re bad iT vle bi an da Se sa ba mi sad,

ma Ti zrda or ga niz mis de za dap ta ci is ma uwy e be li a.

un da aRi niS nos, rom moy va nil kvle va Si, ter min Si ìn di vi dis so ci a-

lur -fsi qo lo gi u ri adap ta ci a~ igu lis xme bo da jgu fi sa da pi rov ne bis

ise Ti ur Ti er To ba, rom lis dro sac es uka nas kne li xan grZli vi Si na ga ni

kon fliq te bis ga re Se pro duq ti u lad as ru leb da Ta vis saq mes, axer xeb-

da sa ku Ta ri pi rov ne bis TviT dam kvid re ba sa da Se moq me de bi Ti po ten ci a-

lis re a li za ci as. ag re si is adap ta ci u ri ro lis (i gu lis xme ba so ci a lur-

80


fsi qo lo gi u ri adap ta ci a) da ma das tu re be li sta tis ti ku rad sar wmu-

no mo na ce me bi, av tor TaT vis faq tob ri vad mi u Re be li aR moC nda. ami tom

maT, sa ku Ta ri faq tob ri vi ma sa lis lo gi kis mi u xe da vad, aseT adap ta ci-

as fsev do a dap ta cia uwo des (Васильева, Радишевская 2005). ra sak vir ve li a,

Cven ar gvin da to lo bis ni Sa ni dav svaT kvle vis sta tis ti kur da Si na ar-

sob riv mxa res So ris da Se sa ba mi sad ar vTvliT, rom ko re la cia mi zez -Se-

de gob ri vi kav Si ris si no ni mi a, mag ram ma inc sa gu lis xmo a, rom mkvle var-

TaT vi sac ki sak ma od Zne lia ag re si is po zi ti u ri fun qci is aRi a re ba (Cven

am Te mis gar Se mo ki dev gveq ne ba sa u ba ri).

am da wi na qve Ta veb Si moy va ni li mo na ce me bi adas tu re ben imas, rom ag-

re si a, gar kve u li Tval saz ri siT ma inc (Tun dac fsi qo lo gi u ri da eTo-

lo gi u ri), Se iZ le ba gvev li ne bo des po zi ti u ri ro lis mqo ne fe no me nad.

yo vel Sem Txve va Si, kon kre tu li in di vi di saT vis po zi ti u ri ro lis mqo-

ned. es das kvna, ra sak vir ve lia cxa dia yve la saT vis, al baT uki du re si

pa ci fis te bi sa da hu ma nis te bis (uf ro mar Te bu li iq ne bo da am ter mi nis

brWya leb Si aRe ba) gar da. Ta na med ro ve po lit ko req tu lo bis Tvis (am

ter mi nis bo lo wleb Si mi Re bu li ga ge biT) ag re si is po zi ti u ri ro li non-

senss war mo ad gens.

Sem deg qve Tav Si ki gveq ne ba sa u ba ri ag re si a ze, ro gorc in di vi dis de-

za dap ta ci is ga mov le na ze.

5.3. pa To lo gi u ri ag re si u lo ba, ro gorc or ga niz mTa de za dap ta ci is ni Sa ni

wi na qve Ta veb Si Cven uk ve ga ve ca niT kvle vebs, sa dac ag re si is adap ta-

ci ur fun qci as Tan er Tad aR niS nu li iyo mi si (ag re si is) zo gi er Ti kom po-

nen tis – mtru lo bis, eW vis, da na Sa u lis Seg rZne bis ma Ra li ma xa si a Teb le-

bis or ga niz mze da ma zi a ne be li moq me de ba. bev ri av to ri sa er Tod uar yofs

Ta na med ro ve ada mi a neb Si ag re si u li qce vi sa da gan sa kuT re biT ki – (ma Ra-

li )ag re si u lo bis da de biT, adap ta ci ur fun qci as. uf ro me tic, war mod-

ge na ag re si a ze, ro gorc de za dap ta ci ur fe no men ze ise mya rad aris `gam-

jda ri~ mkvle var Ta men ta lo ba Si, rom mi u xe da vad imi sa, rom erT-er Ti

mkvle va ri sa ku Ta ri sta ti is da sawy is Si aR niS navs imas, rom sko lam de li

asa kis ag re si u li bav Sve bi ar av le nen ra i me sar wmu no sxva o bas fsi qi ku ri

fun qci e bis gan vi Ta re bis mi xed viT, ra mo de ni me pa rag ra fiT qve moT ki –

ag re si ul qce vas bav SvTa de za dap ta ci is ga mov le nad (Ta nac, yo vel gva ri

ar gu men ta ci is ga re Se) mi iC nevs (Колосова 2006). sxva av to re bi aR niS na ven,

rom Za la do bis Cam den dam na Sa ve eb Si Se i niS ne ba ag re si a sa da sxva das xva

ne i rof si qo lo gi ur dar Rve vebs So ris kav Si ris ar se bo ba (Wo od & Li os si 2006). mag ram am kvle vis av to re bi am faq tis kon sta ti re bas ar jer de bi an

81


da ise war mo ad ge nen sa kiTxs, rom TiT qos da mo ma te bu li ag re sia ne bis mi-

er Sem Txve va Si (mi u xe da vad imi sa, da kav Si re bu lia igi cns-is da zi a ne bas-

Tan, Tu ara) de za dap ta ci u ri mov le na a.

gvin da Sev niS noT, rom am ti pis sta ti eb Si xSi rad iye ne ben ter mins so-

ci a lu ri (an so ci a lur -fsi qo lo gi u ri) adap ta ci a, rom lis de fi ni ci ac

mo i cavs in di vi dis mi er so ci a lu ri ro lis mi Re bas, rac gar Se mom yof Ta

mi marT mi si uf le be bi sa da mo va le o be bis reg la men ta ci as api ro bebs. so-

ci a lu ri adap ta ci is ase Ti ga ge ba Ta vi dan ve gan sazR vravs ag re si i sad mi

ara mar to uar yo fiT da mo ki de bu le bas (e sa Tu is po li ti ku ri, re li gi-

u ri Tu zne ob ri vi Se xe du le be bi yo ve li ada mi a nis Ta vi su fa li ne bis ga-

mo xa tu le baa da am sfe ro Si SeW ra mec ni e re bis kom pe ten cia nam dvi lad

ar aris), ara med ag re si i sad mi, ro gorc ara a dap tu ri fe no me ni sad mi mid-

go mas. ara da, ara a dap tu ro ba da aso ci a lu ro ba, mi u xe da vad imi sa, rom

ada mi a ni so ci a lur ga re mo Si ar se bobs, er Ti da igi ve nam dvi lad ar aris.

ker Zod, ar un da da vi viwy oT is, rom ada mi a ni xSi rad Tvi Ton qmnis im ka-

no nebs, rom li Tac mis gar Se mo ar se bu li mik ro so ci u mi fun qci o ni rebs.

aq mxo lod diq ta to reb ze ki ar aris sa u ba ri, ro mel Ta er Ti brZa ne bac

ki sak ma ri si iyo imi saT vis, rom mi li o no biT ada mi a nis cxov re ba ra di ka-

lu rad Sec vli li yo, ara med sa u ba ria `Cve u leb riv~ ada mi a neb ze: oja xis

ma meb ze, sxva das xva xa si a Tis for ma lur da ara for ma lur li de reb ze,

ro mel Tac Za luZT Ta vi si `kom pe ten ci is~ sfe ro Si ar se bu li struq tu-

re bi (sa ku Ta ri oja xi, uba ni, ban da, da we se bu le ba, seq ta da sxva) sa ku Ta-

ri msof lmxed ve lo bis mi xed viT acx ov ron. ra sak vir ve li a, es im Sem Txve-

va Si, Tu ki aR niS nu li prin ci pe bi ra di ka lu rad ar scde ba sa zo ga do e ba Si

mi Re buls. anu Cven imis Tqma gvin da, rom xSi rad Se iZ le ba ra Rac far-

gleb Si iyo aso ci a lu ri da ama ve dros iyo kar gad adap ti re bu li. qma ri,

ro me lic mra va li wlis (zog jer mTe li si cocx lis) gan mav lo ba Si yo vel-

dRi u rad mo ra lur Tu fi zi kur Se u racx yo fas aye nebs sa ku Tar me uR les,

ra sak vir ve lia aso ci a lu ri ele men ti a, mag ram igi su lac ar aris cu dad

adap ti re bu li, mi Tu me tes Tu ki mor Ci le bis gar da si a mov ne ba sac iRebs am

pro ce si dan. Ta nac, oja xis ase Ti `ma ma~ aR niS nu li po zi ti u ri emo ci u ri

sti mu la ci is ga mo, Se iZ le ba sam sa xur Si ma Ra li Sro mi Ti na yo fi e re bi Tac

ki xa si aT de bo des. igi ve Se iZ le ba iT qvas kri mi nal zec, ro me lic Ta vi si

kri mi na lu ri saq mi a no bi dan (maT So ris ag re si ul da na Sa ul Tan da kav Si-

re bu li) mi Re bu li Se mo sav le bis wya lo biT mdid ru lad da wyna rad cxov-

robs sadR ac So re ul kun Zu leb ze. sa ku Ta ri yo fi dan, ma sob ri vi in for-

ma ci is sa Su a le be bi dan ga ge bu li bev ri ase Ti ma ga li Tis moy va na aris Se-

saZ le be li.

mi u xe da vad ami sa, li te ra tu ra Si mrav la daa mo na ce me bi ag re si u li

qce vis de za dap ta ci u ri ro lis Se sa xeb.

82


war mod ge ne bi ag re si is de za dap ta ci ur fun qci a ze mya rad aris dam-

kvid re bu li ara mar to fsi qo lo gi ur, ara med zo o lo gi ur da an Tro po-

lo gi ur li te ra tu ra Sic. Ta nac, mas so li du ri da sar wmu no em pi ri u li

ba za ga aC ni a. ma ga li Tad, av tor Ta mi xed viT uf ro in ten si u ri sag nob ri vi

aq ti vo ba gxvde ba pon gid Ta (pon gid Ta ojax Si Se dis 3 gva ri: oran gu ta-

nis, Sim pan zi sa da go ri lis) im jgu feb Si, rom leb Sic in di vid Ta ag re si u-

lo bis do ne da ba lia (cit. Хрисанфова, Перевозчиков 1991 mi xed viT).

ro gorc cno bi li a, faq tob ri vad ag re sia – ga re mos (po pu la ci is, mik-

ro so ci u mis, ub ra lod gar Se mom yof Ta) in di vi dis moTx ov ni le be bi sad-

mi da mor Ci le bi sa da Se gu e bis sa Su a le bas war mo ad gens (Колосова 2006).

lo gi ku ria vi va ra u doT, rom im Sem Txve va Si, ro de sac ag re si is su bi eq ti

iRebs gar kve ul pre fe ren ci ebs ase Ti ti pis saq ci e li sa gan, es qce va adap-

ta ci u ri fun qci is ma ta re be li a, xo lo iq sa dac es ase ar xde ba, wi na plan-

ze ag re si is de za dap ta ci u ri, Ta vad or ga niz mi saT vis des truq ci u li

kom po nen te bi ga mo di an. ze moT moy va ni li av to ris ag re si i sad mi cal sa-

xad uar yo fi Ti da mo ki de bu le bis mi u xe da vad, swo red am Tval saz ri siT

sa ub robs igi sko lam de li asa kis ag re si u li bav Sve bis de za dap ta ci a ze.

ker Zod, mas moh yavs kon kre tu li pa ra met re bi, rom le bic am uka nas knel-

Ta de za dap ta ci a ze mety ve le ben – ma ga li Tad, prob le me bi uf ro seb Tan

op ti ma lu ri ur Ti er To bis dam ya re ba Si (Колосова 2006). ara da ase Ti kon-

taq te bi in di vi dis so ci a li za ci i saT vis Zal zed mniS vne lo va ni a.

d. sto tis dak vir ve ba Ta ru qis ga mo ye ne biT, ag reT ve dad ge nil iq na

bav SvTa de za dap ta ci is sxva ga mov li ne be bic. Tum ca Sev niS navT, rom am

ska lis mTe li ri gi pa ra met re bis (a so ci a lu ro ba, mo us ven ro ba, ad re u li

sqe sob ri vi gan vi Ta re bis niS ne bis ar se bo ba) de za dap ta ci u rad CaT vla

mkvle var Ta gar kve u li wi nas war gan wyo biT aris ga mow ve u li da Se saZ le-

be li a, sru li a dac ar mety ve lebs adap ta ci is ga u a re se ba ze.

li te ra tu ris kri ti ku li ana li zis Sem deg ar gvin da mkiTx vels ise Ti

STa beW di le ba dar Ces TiT qos ag re sia yo vel Tvis adap ta ci u ri mov le na a.

ar se bobs cne ba ara a dek va tu ri, ara si tu a ci u ri, pa To lo gi u ri ag re si u-

lo bis Se sa xeb.

ro gorc uk ve aR vniS neT, Tu ag re sia er Txel ga mov lin da, igi au ci-

leb lad ga me or de ba (Mo yer 1987). cxo ve leb ze Ca ta re bul ma la bo ra to ri-

ul ma kvle veb ma ana xes, rom yo vel dRi u ri ag re si u li qce vis ga moc di le-

bam (ra sak vir ve li a, Tu igi Se je re bu lia ago nis tur Se ta ke beb Si per ma nen-

tul ga mar jve bas Tan), Se iZ le ba or ga niz mi pa To lo gi u ri ag re si u lo bis

Ca mo ya li be bam de mi iy va nos (Кудрявцева da T.a. 1997; Кудрявцева 2004). ag re si-

u lo bis pa To lo gi u ri xa si a Ti ima Si mdgo ma re obs, rom am Sem Txve va Si ag-

re si as uk ve ara a dek va tu ri xa si a Ti aqvs Se Ze ni li. ase Ti or ga niz mi ga nag-

rZobs Tav das xmas da mar cxe bul ze, mi u xe da vad imi sa, rom am uka nas knel ma

83


uk ve mi i Ro mor Ci le bis po za. nor ma Si am po zis mi Re ba, ro gorc we si, am-

ci rebs da wyvets ga mar jve bu lis ag re si as. li te ra tu ris mi xed viT, ag re-

si u li kon taq tis stan dar tu li su ra Ti Sem deg na i rad ga mo i yu re ba: ag re-

so ri mam ri Tavs es xmis msxverpls, gar kve u li xnis gan mav lo ba Si sdev nis

da kbens mas, sa nam es uka nas kne li ar mi i Rebs mor Ci le bis po zas. amis Sem-

deg mi si ag re sia cxre ba. Tum ca Se saZ le be lia sxvag va ri su ra Tis ar se bo-

bac, ro de sac msxver pli ar wyvets sir bils an uf ro me tic, uwevs aq ti ur

wi na aR mde go bas (a mis ma ga liTs ver ti ka lu ri da gver di Ti Tav dac vi Ti

dgo me bi war mo ad ge nen). es ki dev uf ro am Zaf rebs do mi nan tis ag re si as.

Cven mi er moy va nil Sem Txve va Si, ro de sac ag re sia ara a dek va tur xa si aTs

iRebs, sub mi si u ri cxo ve lis mor Ci le ba ver aCe rebs do mi nan tis ag re si as

(Кудрявцева da T.a. 1997). aseT dros sa ub ro ben mZlav ri pa To lo gi u ri ag-

re si u li mo ti va ci is ar se bo ba ze, ro me lic Se de gia qro ni ku li ag re si i sa

da per ma nen tu li ga mar jve be bis ga moc di le bi sa. mo ce mu li fe no me ni, rom

nam dvi lad de za dap ta ci u ria ama ze mety ve lebs Zli e ri SfoT vis ga Ce na ga-

mar jve bul cxo ve leb Si (Avgus ti no vich da T.a. 1997). Tum ca, mxo lod amiT ar

ga mo i xa te ba ara a dek va tu rad gaz rdi li ag re si is pa To lo gi u ro ba. xSi ri,

Ta nac ga u Ce re be li ag re si is dros mkveT rad iz rde ba ag re so ris trav ma-

ti za ci is al ba To bac. rac Se de gia imis, rom ase Ti ag re so ri ar uto vebs

ukan da sa xevs da mar cxe bul or ga nizms.

ma Sa sa da me, wi na Ta veb Si moy va ni li mo na ce me bis mi u xe da vad, ag re si as

Se iZ le ba ara a dap ta ci u ri (uf ro zus tad – an ti a dap ta ci u ri) dat vir-

Tvac hqon des. li te ra tu ra Si xSi rad Sev xvde biT mo saz re bebs, rom lis

mi xed vi Tac in di vi dis ag re si u lo ba (a nu mud mi vi mza o ba ga mo av li nos ag-

re si u li qce va), mi si de za dap ta ci is maC ve ne be lia (Левина 1999; Scott 1998).

av to re bi iye ne ben ter min sac – qce vi Ti de za dap ta ci a, rac aR niS navs

qce vi Ti aq ti vo bis Se u sa ba mo bas ga re ga ni Tu Si na ga ni cvli le be biT ga-

mow ve ul or ga niz mis re a gi re bis adap tur xa si aT Tan (Калуев 2006).

fre i do mar qsiz mis fu Zem de be li erix fro mi Tvli da, rom ag re sia ar-

se bobs ori sa xis: bi o lo gi u rad adap ta ci u ri fun qci is ma ta re be li, ro-

me lic si cocx lis Se nar Cu ne bas uwy obs xels da ami tom ke Til Tvi se bi a nia

da av Tvi se bi a ni, ro mel sac si cocx lis Se nar Cu ne bis fun qcia ar ga aC nia

da ro me lic pi ri qiT azi a nebs ag re si is ro gorc obi eqts, ise su bi eqts

(Fromm 1994). fro mis ze moT moy va nil war mod ge nebs mniS vne lo van wi lad

eTan xme ba ger ma ne li fsi qi at ris g. amo nis Te o ria ag re si is re a li za ci-

is for me bis Se sa xeb. amis mi xed viT ag re si is re a li za ci is kon struq ci u-

li for ma gu lis xmobs in di vi dis unars ga uZ los mas ze ne ga ti ur ze moq-

me de bebs. ase Ti ag re sia so ci a lu rad mi sa Re bi a. ag re si is re a li za ci is

des truq ci u li for mi sas ki – ad gi li aqvs mo ra lur -e Ti ku ri nor me bis

dar Rve vas, gar Se mom yo feb Tan ur Ti er To ba Ta dar Rve va sa da de for ma-

84


ci as, kri mi na lur da de vi an tur qce vas. ag re si is de fi ci tu ri for ma xa-

si aT de ba da ba li so ci a lu ri aq ti vo biT, qce vi Ti pro ce se bis ara sak ma-

ri si di fe ren ci re biT, rac, Ta vis mxriv, xels uwy obs ag re si u li qce vis

re a li a za ci as. av to ris az riT, mas xSi rad Tan sdevs ag reT ve as Te ni u ri,

fsi qas Te ni u ri da dep re si u li mdgo ma re o be bis Ca mo ya li be ba da au to ag-

re si is fe no me nic (Ammon 2000).

am Ta vis bo los, Cven mi er Ca ta re bu li ga mok vle ve bis Se de ge bis moy-

va nac Se iZ le ba. ro gorc ze moT aR vniS neT, ko re la ci ur ma ana liz ma gviC-

ve na, rom ag re si u li da na Sa u lis Cam den pi reb Si ad gi li hqon da mZlavr

da de biT ko re la ci as fi zi kur ag re si as, irib ag re si as, ga Ri zi a ne bas, ne-

ga ti vizms, wye nas, eW vsa da ver ba lur ag re si as So ris. gan ye ne bu lad id-

ga mxo lod da na Sa u lis Seg rZne ba, ro me lic mar to ne ga ti viz mTan iyo

uar yo fiT sar wmu no ko re la ci a Si. ma Sin ro de sac, Cven mi er Ses wav lil

ara ag re si ul dam na Sa ve eb Si ad gi li hqon da sul sxva da mo ki de bu le bas

mo ce mul pa ra met rebs So ris. Ta vi si struq tu riT es mo na ce me bi Zli er

hgav dnen arak ri mi na lur, `nor ma lur~ Ser Ce vi To ba Si mi Re bul mo na ce-

mebs (a ru Tu no vi da T.a. 1999). rac Se e xe ba ag re si ul dam na Sa ve ebs, maT Si

he te ro ge nu li ag re si is (fi zi ku ri, iri bi da ver ba lu ri ag re si a) pa ra-

met re bi da de bi Tad ko re li reb dnen au to ag re si is (ga Ri zi a ne bis, ne ga ti-

viz mis, wye ni sa da eW vis) pa ra met reb Tan. ga mo dis, rom ag re si is ase vTqvaT

po zi ti u ri pa ra met re bi (mo ce mul ter mins aq vxma robT, or ga niz mis fsi-

qo so ma tu ri da a va de be bi dan dac vis Tval saz ri siT) da de biT ko re la ci-

a Si ari an ag re si is ne ga ti ur pa ra met reb Tan (Se sa ba mi sad, aqac mo ce mu-

li ter mi ni, or ga niz mis fsi qo so ma tu ri da a va de be bi sa gan dac vis Tval-

saz ri siT ga mo i ye ne ba). Cve ni az riT, mo ce mu li faq ti mi u Ti Tebs ima ze,

rom ag re si ul dam na Sa ve eb Si qce vis struq tu ra dar Rve u lia da ag re sia

– adap ta ci u ri fe no me ni dan, or ga niz mis zo ga di de za dap ta ci is ga mov-

li ne bas war mo ad gens. ro gorc Cans, es ada mi a ne bi ne bis mi er frus tra ci-

a ze bru ta lu ri ag re si u li re aq ci iT re a gi re ben. am dros di fu zu ra daa

mo ma te bu li ag re si u li qce vi saT vis da ma xa si a Te be li yve la kom po nen ti.

ag re si is ase Ti zrda mig vi Ti Tebs ase ve ima ze, rom am ada mi a neb Si ag re si-

as da kar gu li aqvs in stru men tu li xa si a Ti. Seg viZ lia vTqvaT, rom maT Si

ag re si as ara a dek va tu ri, ara si tu a ci u ri xa si a Ti aqvs. al baT swo red aman

mi iy va na isi ni sa bo lo od sas je lis mox dis ad gi leb Si.

rac Se e xe ba da na Sa u lis Seg rZne bas, aq un da iT qvas, rom ara ag re si ul

dam na Sa ve eb Si am ma xa si a Teb lis nak le bi si di de ag re si u leb Tan Se da re-

biT, mety ve lebs Sem deg ze: mi u xe da vad Ca de ni li da na Sa u li sa, ara ag re-

si ul pa tim reb Si met -nak le bad ma inc Se nar Cu ne bu lia qce vis `nor ma lu-

ri~ mo de li. ma Sin ro de sac ag re si ul pa tim reb Si da na Sa u lis Seg rZne ba

ara mar to da ba li si di diT xa si aT de ba, ara med ar ko re li rebs ag re si is

85


ma xa si a Te bel praq ti ku lad arc erT pa ra met rTan. rac ki dev er Txel mi-

u Ti Tebs ima ze, rom ag re si ul ma qce vam am pi reb Si da kar ga adap ta ci u ri

fun qci a.

Tu so ci o bi o lo gi u ri mid go mis lo gi kiT vim sje lebT, ar aris ga mo-

ricx u li, rom Cven mi er Ses wav lil dam na Sa ve ebs ara a dek va tu ri ag re si u-

li qce vis mo de lis Ca mo ya li be ba Si imis msgav si me qa niz me bi mo na wi le ob-

dnen, rom leb zec sa u ba ri uk ve gvqon da cxo vel Ta ara a dek va tu ri ag re si-

u lo bis ana li zi sas. mi Tu me tes, rom bev ri maT ga nis anam nez Si aR niS nu lia

mra va li da na Sa u leb ri vi, uaR re sad ag re si u li aq ti. cxo ve leb ze dak vir-

ve bi sas Se niS nu li, ag re si u li qce vis Tvi se ba – er Txel ga mov le nis Sem-

Txve va Si, mi si au ci le be li gan me o re ba do ba (Липина da T.a. 1998), ro gorc

Cans aqac (Cvens mi er ga mok vle ul dam na Sa ve eb Si) iCens Tavs. mra val je ra-

di gan me o re bis Sem deg (zog jer, da us je lo bis fon ze) api ro bebs uki du-

re sad ag re si u li qce vi Ti ste re o ti pis Ca mo ya li be bas.

gan sa kuT re biT ara a dek va tu ro biT ga mo ir Ce va fsi qo pat Ta da fsi qi-

ku rad da a va de bul pir Ta ag re si u lo ba. cxo vel Ta sam ya ro Si ar se bu li-

sa gan gan sxva ve biT, igi uf ro pa To lo gi u ri xa si a Ti sa a, vid re bu neb ri-

vis. aseT ag re si as cal sa xad aqvs da kar gu li adap ta ci u ri xa si a Ti, rac

ai sa xe ba ima Si, rom aseT ada mi a nebs, ro gorc we si, ar Za luZT so ci um Si

nor ma lu ri ar se bo ba. ar gvgo ni a, rom am we si dan ga mo nak liss, ama Tu im

to ta li ta ru li qvey ne bis diq ta to re bi war mo ad gen dnen. vfiq robT, rom

ma Ti xa si a Tis fsi qo pa Ti u ri `dam Zi me ba~ met wi lad ma Ti ga diq ta to re bis

Sem deg mox da. Tum ca, arc imis mtki ce ba mig vaC nia ga mar Tle bu lad, rom

ma Ti fsi qi ka diq ta to rad gax do mam de jan sa Ri iyo (Fromm 1994).

uaR re sad sa in te re so sa kiTxs war mo ad gens imis dad ge na, Se iZ le ba Tu

ara zo gi er Ti pro fe si is ada mi a ne bis (sam xed ro e bis, po li ci i sa da uSiS-

ro e bis sam sa xu re bis Ta nam Srom le bis) ag re si u lo ba Ca iT va los pa To lo-

gi ur ag re si u lo bad. erix fro mis ze moT moy va ni li gan sazR vre bis Ta nax-

mad am ti pis ag re si u lo ba ke Til Tvi se bi an ag re si u lo bas war mo ad gens.

vTvliT, rom es uf ro me tad mov le nis zne ob ri vi Tval saz ri siT Se fa-

se ba a, vid re sa mec ni e ro Se fa se ba. ter min Si pa To lo gi u ri ag re si u lo ba,

Cven vgu lis xmobT sxva ra mes – ker Zod, ara a dek va tu rad ma Ral ag re si-

u lo bas, ag re si u lo bas, ro mel sac da kar gu li aqvs si tu a ci u ri xa si a Ti.

li te ra tu ra Si am pro fe si is ada mi an Ta ag re si u lo bas ase ve pro so ci a-

lur ag re si u lo ba sac uwo de ben, amiT ga mo xa ta ven ra ase Ti ti pis qce vis,

so ci u mi saT vis sa sar geb lo xa si aTs. amis sa pi ris pi rod, dam na Sa ve Ta ag-

re si u lo bas – an ti so ci a lu rad mo ix se ni e ben (Моросанова, Гаралева 2009). mo ro sa no va sa da ga ra le vas aR niS nul kvle va Si Se fa se bul iq na ro gorc

pro so ci a lu ri (sam xed ro kon fliq tSi mo na wi le pi re bi da spor tis sab-

rZo lo sa xe e bis spor tsme ne bi), ise an ti so ci a lu ri ag re si u lo bis (mZi me

86


da na Sa u lis Cam de ni dam na Sa ve e bi) mqo ne pir Ta pi rov nu li ma xa si a Teb le-

bi da Se da re bul iq na es mo na ce me bi `nor ma lur~ Ser Ce vi To bas Tan (stu-

den te bi). tes ti re bis Tvis ga mo i ye nes mra va li me To di ka, maT So ris – ba-

si sa da dar kis, ag reT ve mi ne so tas mra val fa zi a ni pi rov nu li kiTx va ri

(MMPI). mi Re bu li Se de ge bis ana liz ma aC ve na, rom an ti so ci a lu rad mi mar-

Tu li ag re si u li qce vis mqo ne cdis pi rebs aRe niS ne bo daT ga Ri zi a ne ba-

do bis, wye ni sa da pi rov nu li Sfo Tis yve la ze ma Ra li do ne. au to ag re si-

is (da na Sa u lis Seg rZne ba) ma Ra li do niT ga mo ir Ce od nen pro so ci a lu rad

mi mar Tu li ag re si u li qce vis mqo ne cdis pi re bi. ori ve am jgu fis pi rebs

aRe niS ne bo daT av to ri ta ru lo bis, ne ga ti viz mis, eW vis da fi zi ku ri ag-

re si u lo bis nor ma ze ma Ra li do ne. mkvle var Ta az riT aR niS nu li Tvi se-

be bi sa er Toa ag re si u li pi re bis Tvis, ma Ti ag re si is so ci a lu ri mi mar Tu-

le bis mi u xe da vad. ma Sa sa da me, as kvni an av to re bi, pi rov nu li ag re si u lo-

bis da ag re si u li qce vis do ne ar gan sazR vravs ag re si is mi mar Tu le bas,

xo lo pro so ci a lu ri da an ti so ci a lu ri mi mar Tu le bis ag re si u li qce-

vis mqo ne pi rebs So ris sxva o ba ki TviT kon tro li sa da gac no bi e re bu li

TviT re gu la ci is do ne Sia (Моросанова, Гаралева 2009). Tu ki sxva o bas er Ti

mxriv, kri mi na lur da me o re mxriv, sa mar Tal dam cav Ta da spor tsmen Ta

jgu febs So ris ag re si is mra va li sa xis mi xed viT ar aqvs ad gi li (ro gorc

es sta ti a Si moy va nil mo na ce meb ze day rdno biT Seg viZ lia vTqvaT), ma Sin

ga mo dis, rom mo ma te bu li ag re si u lo ba Se iZ le ba ar iyos pa To lo gi u-

ri. aq Sev niS navT, rom mi u xe da vad imi sa, rom ze moT aR niS nu li ter mi ne bi

à so ci a lu ri~ da à ra adap ta ci u ri~ ar mig vaC nia iden tu ri mniS vne lo-

bis mqo ned, ma inc un da vTqvaT, rom maT So ris da de bi Ti ko re la cia ar-

se bobs. ada mi a ni bi o so ci a lu ri ar se baa da in di vi dis per ma nen tu li aso-

ci a lu ro ba, ad re Tu gvi an, ga re mo Si mis adap ta ci a zec ai sa xe ba. Ta nac,

sa mar Tal dam ca veb sa da spor tsme nebs aqvT sa Su a le ba ka no ni e ri gze biT

`da i ca lon~ ag re si u li im pul se bi sa gan. Se sa ba mi sad, ma Ti ag re si u li aq-

te bi, sa mar Tleb riv sa xel mwi fo eb Si, si tu a ci ur da adek va tur xa si aTs

ata rebs (ra sak vir ve li a, um rav les Sem Txve va Si) da ami tom ar Se iZ le ba

ewo dos pa To lo gi u ri. sul sxvag va rad gvaqvs saq me mZi me da na Sa u lis Cam-

den kri mi na leb Si. ma Ti ag re sia xSi rad (Tum ca, ara yo vel Tvis) ara a dek va-

tu ri da ara si tu a ci u ri a. gar da ami sa, igi sa zo ga do e bis mi er dag mo bi lia

da uk ve am Tval saz ri siT aris pa To lo gi u ri. ada mi an Ta qce vis pa To lo-

gi u ro bis mTa va ri Se ma fa se be li kri te ri u mi, xom swo red ar se bu li sa zo-

ga do e bis fun da men tu ri nor me bis dar Rve vis sim Zi me a. am Te zi sis ukeT

ga sa ge bad Sem deg ma ga liTs mo viy vanT. ka ni ba liz mi imi tom war mo ad gens

sa za rel da na Sa uls (rom lis Cam den pi reb sac, xSi rad uta re ben fsi qi kur

eq sper ti zas), rom igi Cven Ta na med ro ve o ba Si ar se bul sa zo ga do e beb Si

ta bu i re bu li a. To rem, af ri ki sa da pa pu a -a xa li gvi ne is zo gi erT tom Si

87


igi sul ax la xan nor mis na wils Se ad gen da da Se sa ba mi sad maT mi er Ca de ni-

li ase Ti saq ci e li, su lac ar da a ye neb da kiTx vis niS nis qveS maT fsi qi kur

jan mrTe lo bas. ma Sa sa da me, ter mins `pa To lo gi u ri ag re si a~ li te ra tu-

ra Si xma ro ben ori sxva das xva mov le nis aR sa niS na vad: 1) ara a dek va tu rad

ma Ra li ag re si u lo bi sa da 2) ise Ti ag re si u li aq te bis mi marT, rom le bic

ewi na aR mde ge ba ada mi an Ta war mod ge nebs nor ma lur qce va ze. Ta nac, uka-

nas knel Sem Txve va Si ag re si u lo bis in ten si vo ba Se saZ le be lia su lac ar

iyos ma Ra li da mxo lod er Tje ra di aq ti Tac ki Se mo i far gle bo des (mag.

ka ni ba liz mi, mSob le bis mkvle lo ba da sxva).

Tum ca, wi na ab zac Si Cven sak ma od cal sa xa gam yo fi xa zi ga vav leT kri-

mi nal Ta da Za lo van struq tu reb Si mo mu Sa ve pir Ta ag re si as So ris, mag-

ram yo fi Ti ga moc di le ba da sa mec ni e ro kvle ve bi ase ve cal sa xad adas-

tu re ben ka non dar Rve va Ta sak ma od ma Ral pro cents am uka nas kne leb Si.

gan sa kuT re biT es sa o mar moq me de beb Si mo na wi le pi rebs (kom ba tan tebs)

exe ba. sa u ba ria ara mar to sa o ma ri moq me de be bis war mo e bis dros Ca de nil

da na Sa ul ze, ara med sam Sob lo Si dab ru ne bis Sem deg Ca de nil ka non dar-

Rve veb ze. Ta nac, Ca de nil da na Sa ul Ta 93% mZi me ag re si ul da na Sa ul ze

(mkvle lo ba da mkvle lo bis mcde lo ba, sxe u lis mZi me gan zrax da zi a ne ba)

mo di o da (Фастовцов, Осколкова 2009). am de vi a ci is Zi ri Ta di mi ze zi, pos-

ttrav mu li stre su li dar Rve va a. Tum ca, es uk ve sxva is to ri a a.

is Tu ram de nad Se iZ le ba iyos ag re si u li qce va (a ra pa To lo gi u ri,

ara med `nor ma lu ri~ ag re si a) de za dap ta ci u ri Tu ara a dap ta ci u ri, gan-

vi xi loT erT uC ve u lo ma ga liT ze.

xSi rad, er Ti Se xed viT Se iZ le ba mog veC ve nos, rom esa Tu is mov le na

ara a dap ta ci u ri a, mag ram si nam dvi le Si saq me bev rad uf ro rTu lad aris.

uka nas kne li wle bis eko lo gi ur li te ra tu ra Si gan ga Sia ate xi li

tas ma ni u ri eS ma kis (Sar cop hi lus har ri si i) – yve la ze di di zo mis mta ce be li

Can Tos nis, ga da Se ne bis saf rTxis ga mo. 1996 wels aR nus xu li iyo tas ma-

ni ur eS ma keb Si ki bos (De vil Fa ci al Tu mor Di se a se – DFTD) pir ve li Sem Txve-

ve bi. es sim siv ne vi Tar de ba sa xe ze da sa bo lo od cxo ve lis sik vdils iw-

vevs (sxva Ta So ris, uka nas kne li kvle ve biT naC ve ne bi iq na, rom am sim siv-

nes vi ru su li bu ne ba ki ar aqvs, ro gorc amas ad re fiq rob dnen, ara med

faq tob ri vad, alot ran splan tants war mo ad gens (Mur chi son da T.a. 2010)).

am da a va de bam ga da Se ne bis wi na Se da a ye na mo ce mu li sa xe o ba (da a va de bul

po pu la ci eb Si cxo vel Ta ra o de no ba Sem cir da 80-90%-iT) da es sa xe o ba

wi Tel wig nSic ki Se iy va nes. Cven Tvis, yve la ze sa in te re so ki is aris, rom

sim siv ne Ta ab so lu tu ri um rav le so bi sa gan gan sxva ve biT, da a va de bis gan-

vi Ta re bis Zi ri Ta di gza kbe naa (Mur chi son da T.a. 2010; Pe ar se & Swift 2006; Pyec roft da T.a. 2007). ma Sa sa da me, am Sem Txve va Si ag re si u li qce va da kav Si-

re bu lia ago nis tur kon fliq tSi mo na wi le mxa ris das ne bov ne bis ma Ral

88


San sTan (ra sak vir ve li a, Tu ki me o re mxa re uk ve das ne bov ne bu li a). uf ro

me tic, Tu ga viT va lis wi nebT, rom mRrRne leb Si do mi nan ti da bal ran gi-

an cxo vels Wri lo bebs aye nebs sxe u lis sxva das xva ad gi leb Si da aqe dan

mxo lod sak ma od da ba li pro cen ti mo dis sa xis mi da mo ze, xo lo Tvi Ton

Wri lo ba Ta udi de si na wils sa xis mi da mo Si iRebs (Wall da T.a. 2003) da Cven

da vuS vebT, rom msgavs Ta na far do bas aqvs ad gi li sxva Se da re biT di di

zo mis mta ceb leb Sic (tas ma ni u ri eS ma ke bi sak ma od di di zo mi sa ni ari an.

mam ri iwo nis 14 kg-mde, xo lo mded ri 9 kg-mde), ma Sin ga sa ge bi a, rom ag-

re si u li qce va, da mi Tu me tes ag re si u lo ba, mo ce mu li da a va de bi sa gan

dac vis Tval saz ri siT ara a dap ta ci u ri mov le ne bi a. aseT si tu a ci a Si (Tu-

ki ag re si am ara a dap ta ci u ri fun qcia Se i Zi na) evo lu ci am adap ta ci ur me-

qa niz mad ag re si is do nis (ker Zod, kbe na Ta ra o de no bis) daq ve i Te ba Se iZ-

le ba `Se mog vTa va zos~, rac sim siv nu ri uj re de bis ga da ce mis al ba To bas

Se am ci rebs. ar aris ga mo ricx u li, rom msgav si pro ce se bi (sa u ba ria Si da-

sa xe ob ri vi ag re si is do nis Sem ci re ba ze) mox da bevr iseT sa xe o ba Si, rom-

leb Sic Si da sa xe ob ri vi ago nis tu ri Se ta ke be bi, ma Ti mo na wi le e bis da zi-

a ne bi sa da sik vdi lis ma Ral saf rTxes Tan iyo da kav Si re bu li (Lo renz 1994; Max son & Ca nas tar 2006). Tum ca, tas ma ni u ri eS ma kis Sem Txve va Si evo lu cia

sxva gziT wa vi da. ro gorc uka nas knel ma ga mok vle veb ma aC ve na, sim siv nem

am sa xe o bis war mo mad ge nel Ta ad re u li mom wi fe ba da qor wi ne bis se zo nis

xan grZli vo bis mkveT ri zrda ga mo iw vi a. am cvli le be bis Se de gad, cxo ve-

le bi as wre ben da to von sak ma ri si ra o de no bis STa mo mav lo ba ma nam, sa nam

da a vad de bi an da da i Ru pe bi an (Jo nes da T.a. 2008).

es er Tgva ri ga dax ve va imi tom ga va ke TeT, rom kar gad gveC ve ne bi na,

ra o den frTxi lad un da ga mo vi ye noT ag re si as Tan mi mar Te ba Si ter mi ne bi

de za dap ta ci u ri /a ra a dap ta ci u ri.

***

ma Sa sa da me, am Tav Si Cven mi er naC ve ne bi iq na, rom ag re si as Se iZ le ba

hqon des ro gorc sxva das xva xa si a Tis adap ta ci u ri fun qci a, ase ve iyos

(gan sa kuT re biT, pa To lo gi u rad mo ma te bu li, ara si tu a ci u ri ag re si u-

lo bis Sem Txve va Si) or ga niz mTa ga re mo sad mi Se gu e bis ga u a re se bis mi ze-

zic. ro gorc Cans òq ros Su a le dis~ prin ci pi aqac ise vea mi sa Re bi, ro-

gorc mra val sxva sfe ro Si.

89

Ta vi 6ga re mo sa da mem kvid re o bi To bis ro li ag re si a Si

sa zo ga do eb riv mec ni e re beb sa da bi o- sa me di ci no dis cip li neb Si uk-

ve Za li an di di xa nia mi dis ka ma Ti ima ze Tu ra gan sazR vravs or ga niz mTa

fe no tip sa da qce vas – ga re mo Tu ge ne ti ku ri faq to re bi (Gra ham 1991). es

ka ma Ti fes ve biT, sak ma od Sors, is to ri ul war sul Si mi dis. im war sul Si,

ro de sac jer ar ar se bob da sar wmu no sa mec ni e ro war mod ge na ni San -Tvi-

se ba Ta ge ne ti ku ri da mem kvid re bis ka non zo mi e re be bis Se sa xeb. swo red

am an ta go niz mis er Tgvar asax vas war mo ad gen da To mas hob si sa (1588-1679)

da Jan -Jak ru sos (1712-1778) kon cef ci a Ta cno bi li ur Ti er Tda pi ris pi-

re ba. hob si Tvli da, rom sa zo ga do e bis mi er Seq mni li ka no ne bi ada mi an-

Ta cxo ve lu ri in stin qte bis dacx ro mi sa da maT ze kon tro lis Tvis aris

Seq mni li, ru sos az riT ki – so ci a lu ri bo ro te bis mi ze zi ada mi a ni ki ara

(ro mel sac saT no sawy i si ga aC ni a), sa zo ga do e ba a. ro gorc Cans, am da sxva

fi lo so fos Ta da us wre be li dis ku sia imis gar kve vis mcde lo bas war mo-

ad gen da, Tu ra udevs sa fuZ vlad bo ro te bas – sa zo ga do e bis ne ga ti u ri

ze gav le na in di vid ze Tu ada mi a nis mem kvid ru lad gan pi ro be bu li Tvi se-

be bi.

mec ni er Ta da fi lo so fos Ta da pi ris pi re bas, ge ne ti ku ri da so ci a-

lu ri faq to re bis pre va li re bis mom xre e bad, po li ti ka Si Ta vi si ana lo gi

ga aC ni a. cno bi li a, rom me mar cxe ne e bi, ro gorc we si mxars uWer dnen (da

ax lac uWe ren) ga re mo faq to re bis, xo lo me mar jve ne e bi da e.w. ul tra-

me mar jve ne e bi (e.w. imi tom, rom na ci o nal -so ci a lis tu ri msof lmxed-

ve lo bis me mar jve ne, Tun dac ul tra me mar jve ne mim di na re o bad CaT vla

– ar mig vaC nia ga mar Tle bu lad. na ci o nal -so ci a lis tur ide o lo gi a Si

Ser wymu li a, ro gorc `me mar jve ne~, ise `me mar cxe ne~ ide o lo gi e bi saT vis

da ma xa si a Te be li ele men te bi. Tum ca, Cve ni mo nog ra fia sul sxva sa kiTx-

i sad mi aris miZR vni li da ami tom, mo ce mu li sa kiTx is gan xil vi dan Tavs

Se vi ka vebT) ki – ge ne ti ku ri faq to re bis pri mats. am, TiT qos da wmin da

aka de mi ur ma sa kiTx ma, ra aris mTa va ri fe no ti pis Ca mo ya li be ba Si – ga re-

mo Tu ge ne ti ka, erT Sem Txve va Si mig viy va na sab Wo Ta kav Sir Si (me mar cxe-

ne u li mid go ma) ge ne ti ki sa da ge ne ti ko se bis ga nad gu re bam de, xo lo na-

90


cis tur ger ma ni a Si (e.w. ul tra me mar jve ne mid go ma) ev ge ni ku ri xa si a Tis

Ro nis Zi e be bis (e.w. ra sob ri vi hi gi e na) gan xor ci e le bam de, rac sxva das xva

eT no se bis, so ci a lu ri jgu fe bis, fsi qi ku rad da a va de bu li ada mi a ne bis

ma sob riv ste ri li za ci a sa da eb ra e le bis Sem Txve vaS ki – ge no cid Sic ga-

mo i xa ta.

ga re mo Tu ge ne ti ka? aq ga dis gam yo fi zRva ri ag re si is Sem swav lel

mec ni e re beb Sic. am sfe ro Si war mod ge nil kon cef ci a Ta speq tri mo i cavs

Te o ri ebs wmin da so ci a lu ri dan – wmin da ge ne ti ku ram de.

ker Zod, in stin qti vis tTa war mod ge ne bis mi xed viT ada mi a ni er Tgva ri

man qa na a, ro mel Sic Ca de bu lia mxo lod mem kvid re o biT mi Re bu li qce vis

mo de le bi. bi he vi o ris te bi ki mi iC ne ven, rom ada mi a ni Ta na med ro ve o bis

so ci a lu ri qce vis mo de le bis kvlav war moq mniT aris da ka ve bu li.

vfiq robT, rom aR niS nu li da pi ris pi re ba uk ve aRa ra so des ga da iq ce-

va ga Wi a nu re bul ka maT Si (ma te ri i sa da ide is pir ve la do bis Se sa xeb dis-

ku si i sa gan gan sxva ve biT). ge no mi kis da pro te o mi kis uka nas kne li miR we ve-

bi gvaZ levs imis imeds, rom ad re Tu gvi an Sev ZlebT gav ceT met -nak le bad

adek va tu ri pa su xi kiTx va ze: wam yva ni ga re mos ze moq me de baa Tu ge ne ti ka.

6.1. ag re si u li qce vis gan ma pi ro be be li ge ne ti ku ri faq to re bi

Генетика – это судьба!z. fro i dis cno bi li ga mo naT qva mis

n. Wi Wi na Zi se u li pe rif ra zi

ama Tu im qce vis ge ne ti ku ri de ter mi ni re bis xa ris xis gan sazR vra

uaR re sad rTul sa kiTxs war mo ad gens. ne bis mi er fsi qo lo gi ur ni Sans

(fe no tips) rTu li Si na ga ni struq tu ra ga aC nia da igi amiT gan sxvav de ba

im niS ne bi sa gan, ro mel sac ge ne ti ka tra di ci u lad ik vlev da da ik vlevs.

fsi qo lo gi u ri niS ne bis, ro gorc ge ne ti ku ri kvle vis obi eq tis Ta vi se-

bu re ba ima Si mdgo ma re obs, rom fe no ti pad aq ga ni xi le ba gar kve u li mov-

le ne bi da ara struq tu re bi (Малых 2004). mag ram, me o re mxriv, na Te li a,

rom Tu ki qce va (mag. ag re si u li qce va) da ma xa si a Te be li ro gorc ada mi-

a ne bi saT vis, ise cxo ve le bi saT vis gvxvde ba re gu la ru lad, ar mo iTx ovs

wi nas war das wav las da ga mo ir Ce va sim ya riT aS ka ra jil dos arar se bo bis

Sem Txve va Sic ki (Ber ko witz 2002) – cal sa xad ge ne ti ku rad gan pi ro be bu li

qce vaa (Gi am man co da T.a. 2005). swo red am mo men teb ma ga na pi ro bes is, rom

mkvle va re bi uk ve di di xa nia ge ne ti kur do ne ze eZe ben ag re si u lo bis gan-

ma pi ro be bel struq tu rebs.

cno bi li a, rom da mor Ci le bi Ti qce vis una ri dap rog ra me bul qce vas

war mo ad gens, e.i. cxo vel ma un da is wav los ara is Tu ro gor un da ire a gi-

91

Tavi 6. garemosa da memkvidreobiTobis roli agresiaSi

ros, ara med is Tu ra si tu a ci eb Sia sa Wi ro ase re a gi re ba (cit. Пошивалов-

is (1986) mi xed viT). ro gorc Cans, igi ves Tqma Se iZ le ba ag re si a zec.

Tav dac viT -ag re si u li qce va upi ro bo ref leq sTa (uf ro swo red –

moq me de ba Ta fiq si re bul kom pleq sTa) ricxvs mi e kuT vne ba da in stin qtu-

ri bu ne bi saa (Симонов 1986). mag., kuTx e Si mom wyvde vi sas, vir Tag vas gaq ce-

vi Ti re aq cia au ci leb lad ec vle ba Tav das xmi Ti re aq ci iT; wi wi las jer

war mo eq mne ba ag re sia uc no bi moZ ra vi obi eq te bis, Sem deg ki sa ku Ta ri sa-

xe o bis war mo mad gen le bis mi marT.

Tu Tav dac viT qce vas gan vi xi lavT, ro gorc me qa nizms or ga niz mis si-

cocx lis Se nar Cu ne bi saT vis, ma Sin igi un da war mo iq mne bo des uk ve an te na-

ta lur pe ri od Si. mar Tlac, cxo ve le bi sa da ada mi a nis tki vi lis sa pa su xo

qce va, for mir de ba jer ki dev ma Ti muc lad yof nis pe ri od Si (Кассиль 1987). Tum ca, es re aq ci e bi al baT ya lib de bi an spi na lur do ne ze da ami tom sak-

ma od Sors dga nan ise Ti rTu li mov le ni sa gan, ro go ri caa mo ti va ci u ri

qce vis fe no me ni. mo ru cis ska lis mi xed viT Tav dac vis upi ro bo ref leq si

Rvi Zi lis umaR les ga mov li ne bas war mo ad gens (cit. Данилова, Крылова 1989 mi xed viT). swo red Tav dac vi Ti in stin qti udevs sa fuZ vlad ag re si u li

qce vis rTul for mebs.

ze moT moy va ni li faq te bis ga mo, mra va li mkvle va ri mi iC nevs, rom ag-

re sia mem kvid re o bi Ti faq to re bi Taa gan pi ro be bu li da or ga niz mis ag re-

si u lo bis xa ris xic mas zea da mo ki de bu li. kar ga daa cno bi li, rom xe lov-

nu ri ga dar Ce vis sa Su a le biT Se saZ le be lia ag re si u li da `mSvi do bis moy-

va re~ cxo ve le bis ga moy va na.

Za la do bi sad mi mid re ki le bis mem kvid re o bi Ti ga da ce mis xa ris xis da-

sad ge nad, sxva das xva me To di ke bis ga mo ye ne biT Ca ta re bul iq na mra va li

kvle va. yve la ze uf ro po pu la rul me To dad iT vle bo da tyu pe bis me To-

dis ga mo ye ne ba. am me To di ke bis ga mo ye ne biT, mec ni er Ta na wi lis mi er, ag-

re si u li Tvi se be bis mem kvid re o biT ga da ce mis da mam tki ce be li faq te bi

ver iq na aR mo Ce ni li (Car mel li da T.a. 1990; Med nick da T. a. 1988), ma Sin ro ca

sxva Ta kvle ve bi cal sa xad mety ve le ben ase Ti kav Si ris ar se bo ba ze (Ghod si-an -Car pey & Ba ker 1987; Rus hton 1988). am kvle veb Si mi Re bu li, mo no zi go tu ri

tyu pe bis kon kor dan to ba ag re si is niS nis mi xed viT, Se u da reb lad uf ro

ma Ra li aR moC nda, vid re di zi go tur tyu peb Si (Vo gel & Mo tulsky 1990). cno-

bil ma sab Wo Ta ge ne ti kos ma ef ro im son ma, li te ra tu ru li mo na ce me bis

sa fuZ vel ze Se ad gi na cxri li me o re tyu pis ca lis dam na Sa ve o bis six Si ri-

sa, Tu ki pir ve li dam na Sa ve iyo. mo no zi go tur tyu peb Si es six Si re bev rad

uf ro ma Ra li iyo (cit. Дубинин da T.a. 1989 mi xed viT).

Tum ca, sa kiTx i sad mi ase Ti mid go ma, me To do lo gi u ri po zi ci e bi dan

mkac rad iq na gak ri ti ke bu li. saq me isa a, rom Tu ki or ada mi ans praq ti-

ku lad er Tna i ri ga reg no ba aqvT (ro gorc mo no zi go tu ri tyu pe bis Sem-

92


Txve va Si), ma Sin maT da mi ada mi a ne bis da mo ki de bu le bac Se iZ le ba iden-

tu ri iyos. di zi go tu ri tyu pe bi sad mi (i si ni er Tma neTs, ro gorc we si ar

gva nan) da mo ki de bu le ba gan sxva ve bu li iq ne ba (Hof fman 1991).

aR niS nu li wi na aR mde go bis da saZ le vad mkvle var Ta mi er Ses wav li-

li iq na mSob le bi sa da ma Ti Svi le bis (ro gorc sa ku Ta ri, ise naS vi le bi)

msgav se ba pi rov nu li ma xa si a Teb le bis mi xed viT (Med nick da T.a. 1987). aR-

moC nda, rom da mem kvid re bas ad gi li hqo da, mxo lod qo ne bis wi na aR mdeg

mi mar Tu li da na Sa u lis Sem Txve va Si da es ar exe bo da pi rov ne bis wi na aR-

mdeg mi mar Tul da na Sa uls.

aR niS vnis Rir si a, rom sa mec ni e ro li te ra tu ra Si ar se bobs gan sxva-

ve bu li mo saz re ba, ada mi a neb sa da umaR les pri ma teb Si er T-er Ti yve la ze

uf ro ag re si u li saq ci e lis – in fan ti ci dis Se sa xeb. zo gi er Ti av to ris

mi xed viT, ase Ti qce vis ga mov le na ze pa suxs age ben in fan ti ci di sa da ka ni-

ba liz mis ge ne bi. Tum ca sxva mkvle va re bi uar yo fen maT mem kvid rul xa si-

aTs, mi Tu me tes ada mi an Si (Бутовская 1990).

mra val ricx o va ni kvle ve bi ase ve mi eZR vna pi rov nu li aS li lo be bis

ge ne ti ku ri as peq te bis kvle vas. kli ni kur -ge ne a lo gi u ri da tyu pe bis me-

To de bis ga mo ye ne bam (Ca rey 1992; Hut ton da T.a. 1992; Je na way & Swin ton 1993; Wells da T.a. 1992) aC ve na mya ri kav Si ris ar se bo ba pi rov ne bis aS li lo ba sa

da sis xliT na Te sa o bas So ris. Ta nac, am kav Si ris siZ li e re, pir da pir pro-

por ci u li iyo na Te sa o bis xa ris xi sa. es mo na ce me bic gar kve ul wi lad mi u-

Ti Te ben fsi qo pa Ti e bi sa da ag re si is mem kvid re o biT xa si aT ze.

sa mec ni e ro sta ti a Ta sak ma od mniS vne lo va ni ra o de no ba qro mo so mu-

li pa To lo gi e bi sa da ag re si is kav Sirs Se e xe ba. isi ni Zi ri Ta dad, sas qe so

qro mo so meb Tan da kav Si re bu li ano ma li eb sa da ag re si as So ris kav Sirs

asa xa ven. saq me is aris, rom rad ga nac ar se bobs se ri o zu li sxva o ba qa li-

sa da ma ma ka cis ag re si u lo bis do nes So ris (a ma ze co ta qve moT) da Tu ki

ag re si as ge ne ti ku ri de ter mi na cia ga aC ni a, ma Sin es sxva o ba sas qe so qro-

mo so me bis fun qci o ni re bis ga mo un da ar se bob des. swo red ase Ti ar gu men-

ta ci iT Se iZ le ba Ta vis dro ze kvle va Ta am mi mar Tu le bis sak mao `po pu-

la ro bis~ ax sna.

li te ra tu ra Si es mi mar Tu le ba mniS vne lo van wi lad `war mod ge ni li~

iyo XYY sin dro miT. na na xi iq na, rom am sin dro miT da a va de bu le bi ga mo-

ir Ce vi an ma Ra li ag re si u lo biT, ma Ra li ta niT, zo mi e ri go neb ri vi Ca mor-

Ce ni lo biT. Ta nac, ma Ti ra o de no ba dam na Sa ve Ta So ris mra val jer aRe ma-

te bo da Te o ri u lad mo sa lod nels (Vo gel & Mo tulsky 1990). amis ga mo ag re-

si is sub stra tad Y qro mo so ma iq na da sa xe le bu li.

Tum ca, am mi mar Tu le biT Ca ta re bu li kvle ve bi mec ni er Ta mniS vne lo-

va ni na wi lis mi er skep ti ku rad iq na Se fa se bu li. amis mi zezs Sem de gi mo-

men te bi war mo ad gens (Ca mov TvliT mxo lod Zi ri Tads):

93


1) de ta lur ma ana liz ma aC ve na, rom XYY sin dro miT da a va de bul Ta mi-

er Ca de ni li da na Sa u li, ro gorc we si ar iyo Ca de ni li Za la do bis ga mo ye-

ne biT da sa kuT re bis wi na aR mdeg mi mar Tuls war mo ad gen da.

2) da na Sa u lis six Si re, am XYY sin dro miT da a va de bu leb Si, TiT qmis

im de ni ve iyo, ram de nic nor ma lu ri ka ri o ti pis (XY) ana lo gi u ri xa ris xis

go neb ri vad Ca mor Ce nil pi rebs axa si a TebT.

3) mZlav ri fi zi ku ri gan vi Ta re bis ga mo, XYY sin dro mis mqo ne ada-

mi a ne bi, xSi rad me gob rob dnen uf ro si Ta o bis war mo mad gen leb Tan da

Se sa ba mi sad ad re xvde bod nen kri mi na lur ga re mo Si. Ta nac, ma Ra li ta ni

aZ lev da maT sa Su a le bas sxveb Tan kon fliq teb Si mi e RoT upi ra te so ba da

ukeT aeT vi se bi naT ag re si u li qce vis ma ne ra (Ban du ra 2001). ma Sa sa da me, es

uka nas kne li ar gu men ti ag re si is uf ro me tad so ci a lur de ter mi na ci a ze

mety ve lebs, vid re ge ne ti kur ze.

Tum ca, moy va ni li ar gu men te bi na wi lob riv ga a ba Ti la da ni a Si Ca ta-

re bul ma mas Sta bur ma kvle veb ma da mi Re bu li Se de ge bis in ter pre ta ci am

(Vo gel & Mo tulsky 1990). ra mo de ni me aTa si ada mi a nis ka ri o ti pi re biT mi Re-

bu li in for ma cia Se je re bu li iq na sxva sa xis in for ma ci as Tan (maT So ris

an Tro po lo gi ur, so ci a lur -e ko no mi kur). es yo ve li ve ko req tu lad iq na

sta tis ti ku rad da mu Sa ve bu li. pir vel etap ze xde bo da imis daT vla, Tu

ra al ba To ba iyo imi sa, rom nor ma lu ri XY ka ri o ti pi sa da gar kve u li pa-

ra met re bis mqo ne ada mi a ni gam xda ri yo dam na Sa ve. Sem deg XYY sin dro mis

mqo ne yve la ada mi a ni saT vis iT vlid nen dam na Sa ved gax do mis al ba To bas im

Sem Txve va Si, rom mas nor ma lu ri ka ri o ti pi da ana lo gi u ri Zi ri Ta di pa-

ra met re bi hqo no da. me sa me etap ze, ki ada reb dnen mi Re bul Se de gebs re a-

lu rad ar se bul mdgo ma re o bas. mi u xe da vad imi sa, rom XYY qro mo so me bis

ma ta re bel Ta ag re si u lo ba na wi lob riv so ci a lur -e ko no mi ku ri da sxva

mi ze ze biT iyo gan pi ro be bu li, ma inc cal sa xad iq na na na xi am pro ces Si

wmin da ge ne ti ku ri kom po nen tis ro li.

un da aR vniS noT, rom rad gan ma Ra lag re si ul ada mi an Ta ab so lu tur

um rav le so ba Si zed me ti Y qro mo so mis sin droms ar aqvs ad gi li – Se sa ba-

mi sad, es faq to ri ar Ta ma Sobs `fa ta lur~ rols sa zo ga do e ba Si ag re si-

u lo bis zrda Si.

ar se bobs sxva qro mo so mu li sin dro me bic, rom leb sac zo gi er Ti

mkvle va ris az riT, gar kve u li ro li Se iZ le ba hqon deT ag re si u li qce-

vis Ca mo ya li be ba Si: mer ve qro mo so mis mik ro de le cia (Ste ya ert da T.a. 1997),

pra der -vi lis sin dro mi (van Li es ho ut da T.a. 1998), smit -ma je nis sin dro mi

(Smith da T.a. 1998), rka li se bu ri X-qro mo so mis sin dro mi (El Abd da T.a. 1999). li te ra tu ra Si ar se bobs mo na ce me bi imis Se sa xe bac, rom X-qro mo-

so ma Ta ricx vis zrdas miv ya varT ag re si u lo bis Sem ci re bam de.

mi u xe da vad ar se bu li wya ro e bi sa, ma inc ar ar se bobs sar wmu no mo-

na ce me bi ag re si u lo bis cvli le beb sa da qro mo so mul ano ma li ebs So-

94


ris kav Si ris Se sa xeb. ro gorc Cans, mo ma te bu li ag re si u lo bis ar se bo ba

sxva das xva qro mo so mu li ano ma li e bis mqo ne pi reb Si, ag re si is Ca mo ya li-

be bis sxva das xva sa fe xu reb ze ma Ti moq me de bis Se de gi a. Ta nac, ro gorc

Cans ge ne ti ku ri apa ra tis ase Ti uxe Si de feq te bi, ag re si u lo bas Tan ara-

pir da pir kav Sir Sia da am kav Si ris xa si a Tis gar kve va ge no mis fun qci o ni-

re bis prin ci pe bis ukeT ga ge bis Sem deg gax de ba Se saZ le be li (Алфимова, Трубников 2000b).

ase ve, mra va li ge ne ti ku ri ga mok vle va mi eZR vna ag re si ul qce va Si mem-

kvid re o bi To bi sa da ga re mo faq to re bis ur Ti er TSe far de bis dad ge nas.

ver no ni da Ta na av to re bi (Ver non da T.a. 1999) Ta vi anT sta ti a Si mi mo i xi la-

ven XX sa u ku nis 80-i an da 90-i an wleb Si am sa kiTx is gar Se mo Ses ru le bul

kvle vebs. am kvle ve bis mi xed viT (i si ni Zi ri Ta dad Ses ru le bul ni iy vnen

bav Sveb ze), ge no ti pis ro li ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba Si mer ye obs

0-dan 98%-mde. ase Ti ko lo sa lu ri gan sxva ve ba re zul ta teb Si, Zi ri Ta-

dad, me To do lo gi u ri mo men te biT un da iyos ga mow ve u li. moz rdi leb ze

Ses ru le bul ga mok vle veb Si, sa dac ag re si u lo ba tes te bis sa Su a le biT

fas de bo da da ara mSob le bis ga mo kiTx viT, mi Re bu li iyo uf ro Se Tan xme-

bu li re zul ta te bi (Mi les & Ca rey 1997; Ver non da T.a. 1999). ker Zod, aR moC-

nda, rom da mem kvid re bis ko e fi ci en ti mer ye ob da 40-54% So ris. ay va nil

bav SvTa (Ca do ret da T.a. 1995) da tyup Ta me To dis (Eley da T.a. 1999; Shih & Chen 1999) ga mo ye ne biT Ca ta re bul ma ga mok vle veb ma aC ve na, rom ag re si ul

an ti so ci a lur qme de beb Si wam yva ni iyo ge no ti pis ro li, ma Sin ro de sac

an ti so ci a lur ara ag re si ul qme de beb Si – ga re mo faq tor Ta ro li pre va-

li reb da. msgav si mo na ce me bi iyo mi Re bu li sxva kvle veb Sic (Малых da T.a. 1998; Равич-Щербо da T.a. 2003). ag re si u lo bis da mem kvid re bis ma Ral ko e-

fi ci en tSi dRes aRa ra vis epa re ba eW vi (Se roc zynski da T.a. 1999).

ge ne ti ku ri faq to ris rol ze ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba Si mety-

ve lebs Sem de gi sa in te re so faq ti. da na Sa ul dam tki ce bul in di vid Ta er-

Tkver cxuj re di an tyu pis cal Ta da ax lo e biT 50% ase ve aR ricx va ze iy vnen

po li ci a Si, ma Sin ro de sac or kver cxuj re di an tyu pis cal Ta Sem Txve va Si

ana lo gi u ri si di de mxo lod 20% Se ad gen da (cit. Myers 2004 mi xed viT).

XX sa u ku nis 90-i an wleb Si da iwyo axa li eta pi ag re si is ge ne ti ku ri

sa fuZ vle bis kvle va Si. sa u ba ri a, ag re si is mo le ku lur -ge ne ti ku ri sa-

fuZ vle bis Ses wav la ze (Алфимова, Трубников 2000a). ag re si is ge ne ti ku ri

in duq to re bis Zi e bam ge nur do ne ze ga da i nac vla.

àg re si u lo bis gen Ta~ ricx vSi er T-er Ti pir ve li, X-qro mo so ma Si ar-

se bu li A ti pis mo no a mi no oq si da zas (MAO A) ma ko di re be li ge ni mox vda

(ro me lic X-qro mo so mis p-11-p-21 uban ze mde ba re obs). jer ki dev 1993 wels

bru ne ris da ko le ge bis mi er (Brun ner da T.a. 1993) aR we ril iq na ra mo de ni-

me ma ma ka ci, in te leq tis gar kve u li de fi ci ti Ta da mo ma te bu li ag re si u-

95


lo biT. am ma ma ka cebs aR mo aC ndaT wer ti lo va ni mu ta cia MAO-s gen Si. am

ma ma ka cebs Ta o bi dan Ta o ba Si ga da e ce mo daT mo ma te bu li ag re si u lo ba.

Tum ca, Ta vad bru ne ri aR niS nav da, rom ar Se iZ le ba er Ti `mar ti vi~ ge ni

ga na pi ro beb des rTul qce vas (Brun ner 1996). mag ram ro gorc Sem dgom ma eq-

spe ri men teb ma aC ve nes, am ge nis ga mor Tva cxo ve leb Si aZ li e reb da ag re si-

as da zrdi da tvi nis qso vil Si se ro to ni nis, no rad re na li ni sa da di fa-

mi nis kon cen tra ci as (Si mo noff da T.a. 1998). zo gi er Ti mkvle va ris az riT,

ag re si a sa da mo no a mi no oq si da zas ma ko di re bel gens So ris ase Ti sa xis

kav Si ris ar se bo ba da mo ki de bu li iyo Ser Ce vi To bis xa si aT zec (Van yu kov da T.a. 1995). ker Zod, MAO A-s da ba li do nis aso ci re ba an ti so ci a lur

da ag re si ul qce vas Tan Zi ri Ta dad, gxvde bo da iseT in di vi deb Si, rom le-

bic bav Svo bis dros ga re mos uar yo fi Ti ze moq me de bis qveS im yo fe bod nen

(Kim -Co hen da T.a. 2006). Tum ca s xva mkvle va re bis az riT, tvi nis struq tu-

reb Si MAO A-s da ba li do ne, ne bis mi er Sem Txve va Si, aso ci re bu lia mo ma-

te bul ag re si u lo bas Tan (Ali a- Kle in da T.a. 2008). ada mi a nis 22q11 qro mo so ma Si lo ka li ze bu li ka te qol -O-me Til tran-

sfe ra zas (COMT) ge nis no ka u ti an aq ti vo bis Sem ci re ba, um rav le so ba li-

te ra tu ru li wya ro e bis mi xed viT, ase ve da kav Si re bu lia ag re si u lo bis

zrdas Tan (Tum ca, zo gi er Ti sta ti a Si ase Ti kav Si ris ar se bo ba uar yo fi-

lia (ma ga li Tis Tvis, ixi leT Куликова da T.a. 2008)), ro gorc ada mi an Si, ase-

ve mRrRne leb Si (Go gos da T.a. 1998; Vo lav ka da T.a. 2004).

aR niS vnis Rir si a, rom COMT da MAO, Zu Zum wo var Ta um rav le so ba Si,

war mo ad ge nen bi o ge nur amin Ta deg ra da ci is fer men tul sis te mebs. ker-

Zod, COMT mo na wi le obs ka te qo la min Ta deg ra da ci a Si (Männistö & Ka ak ko la 1999) (Zi ri Ta dad, ma inc eq stra ne i ro nu li ka te qo la mi ne bis (Кудрявцева da

T.a. 2004)), MAO A ki sxva das xva mo no a mi ne bis: ad re na li nis, no rad re na-

li nis, do fa mi nis, se ro to ni nis da sxva (Попова da T.a. 2004) (Zi ri Ta dad,

ma inc in tra ne i ro nu li mo no a mi ne bis (Кудрявцева da T.a. 2004), xo lo MAO B ki – Zi ri Ta dad, do fa mi ni sa da fe ni le Ti la mi nis deg ra da ci a Si (Попова

da T.a. 2004).

kre ig Tan naC ve ne bia ase ve, se ro to ni nis mat ran spor ti re be li ci lis

ge ne ti ku ri de fi ci tis kav Si ri ma Ral ag re si u lo bas Tan (Cra ig 2007). ise ve,

ro gorc do fa mi nis ga dam ta ni ci lis ge nis sxva das xva va ri an te bis mo na-

wi le o ba do mi nan tu ri da sub mi si u ri qce vis Ca mo ya li be bis pro ces Si (Mil-ler -But ter worth da T.a. 2008).

ag re si u lo bis kav Si ri fer ment trip to fan hid roq si la zas ma ko di-

re be li ge nis sxva das xva for meb Tan (mo ce mu li fer men ti mo na wi le obs

se ro to ni nis sin Tez Si) ase ve war mo ad gen da da war mo ad gens kvle vis sa-

gans. ni us mi xed viT ar se bobs kav Si ri mo ce mul gen sa da `pir da pi ri ag re-

si u lo bis~ ska las So ris (New da T.a. 1998), xo lo ma nu kis mi er ki sa pi ris-

pi ro mo na ce me bi iq na mi Re bu li (Ma nuck da T.a. 1999).

96


cno bi li a, rom ag re so lo gi u ri kvle ve bi xor ci el de ba mra val obi-

eq tze. zo gi er Ti mi mar Tu le biT sak ma od se ri o zu li war ma te be bic aris

miR we u li. mag., Tag vis Sem Txve va Si aR mo Ce ni lia oTx aTe u lam de ge ni, ro-

me lic mo na wi le o bas iRebs ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba Si (Max son & Ca-nas tar 2003).

ag re si u lo bis mo le ku lur -ge ne ti ku ri in duq to re bis Zi e bam axa li

su li STa be ra ag re si is Y-qro mo so mul kon cef ci as. Tag veb Si Y qro mo so-

mis araf sev do au to so mur re gi on Si lo ka li ze bu li ge ne bis ana liz ma aC ve-

na, rom isi ni Se saZ loa mo na wi le o bas iRe ben ag re si u li qce vis ini ci a ci a Si,

xo lo fsev do au to so mur re gi on Si lo ka li ze bu li ge nis (sa u ba ria ste ro-

id sul fa ta zas ma ko di re bel gen ze) Sem Txve va Si ki es faq ti mkvle var Ta

ori jgu fis mi er da mo u ki de bad iq na naC ve ne bi (Max son & Ca nas tar 2006).

sa in te re so ge ne ti ku ri mo na ce me bia mi Re bu li se leq ci is Se de gad ga-

moy va nil ma Ra lag re si u li xa zis cxo ve leb zec. Zi ri Ta dad, es mo na ce me bi

Tag ve bis wmin da xa zebs exe ba, mi u xe da vad imi sa, rom ma Ra lag re si u li ji-

Se bi da xa ze bi bevr sxva sa xe o ba Sic aris ga moy va ni li. ker Zod, 30-ze me-

ti Ta o bis gan mav lo ba Si mam ri Tag ve bis se leq ci is Se de gad mi Re bu li iq na

mam ri Tag ve bi, rom le bic Se te vis la ten tu ri dro is da ba li (Short at tack la-tency (SAL)) da ma Ra li (Long at tack la tency (LAL)) pa ra met re biT xa si aT de bi an.

am di mor fiz mSi Y qro mo so mis ro li mi ni ma lu ri a. Ta na med ro ve kvle ve bis

Se de gad aR mo Ce ni lia 191 ge ni, rom le bic di fe ren cirebulad eq spre sir-

de bi an SAL da LAL Tag ve bis hi po Ta la mus Si (Fel dker da T.a. 2003), ro mel Ta

gar kve u li na wi li, ro gorc Cans, mo na wi le obs ag re si u li qce vis ge nez-

Si (Max son & Ca nas tar 2006). sa in te re soa aRi niS nos, rom ma Ra lag re si u li

(SAL) da da ba lag re si u li (LAL) xa zis mded ri Tag ve bi er Tma ne Ti sa gan ar

gan sxvav de bi an ag re si u lo bis mi xed viT da es gan sxva ve ba mxo lod mam rebs

So ris Se i niS ne ba. uf ro me tic, mded re bis se leq cia ma Ral da da bal ag re-

si u lo ba ze, ar iZ le va ara na ir Se degs mam re bis ag re si u lo bis Tval saz-

ri siT (Зорина da T.a. 2002).

ase ve sa in te re soa imis aR niS vnac, rom tur kus uni ver si tet Si (fi ne-

Ti) se leq ci is Se de gad cno bi li mkvle va re bis la ger spet ce bis (La ger spetz K.Y. da La ger spetz K.M.) mi er ga moy va ni li iq na ze mo aR niS nu li sa gan gan sxva-

ve bu li ma Ral da da ba lag re si u li – Tur ku ag gres si ve (TA) da Tur ku no nag gres-si ve (TNA) Tag ve bis xa ze bi (cit. Зорина da T.a. 2002 mi xed viT).

me min dvri e bis sxva das xva sa xe o be bis te ri to ri u li ag re si is ge ne-

ti kur ma ana liz ma aC ve na, rom ma Ra lag re si u li sa xe o be bis war mo mad gen-

le bi gan sxvav de bod nen sxve bi sa gan ar gi nin va zop re si nis (es niv Ti e re-

ba aZ li e rebs mo ce mul cxo ve leb Si ag re si ul qce vas (Yo ung da T.a. 1998))

re cep to ris ma ko di re be li ge niT. ker Zod, am ge nis pro mo to ri Se i cav da

428 w.f.-i an Ca narTs.

97


ag re si is ge ne ti ka, sru li ad axal sa fe xur ze, ama Tu im no ka u ti re bu-

li (knoc ko ut) ge nis mqo ne cxo vel Ta xa ze bis ga mo ye ne bam aiy va na. uf ro me-

tic, mkvle va reb ma sa ku Ta ri miz ne bis mi saR we vad spe ci a lu rad da iwy es,

ag re si is pro ces Si Car Tu li sxva das xva qi mi u ri agen te bis sin Tez sa Tu

me ta bo liz mSi mo na wi le ge ne bis no ka u ti. uka nas knel wleb Si mi Re bu lia

Tag ve bis mra va li xa zi ama Tu im ge nis no ka u tiT (a se Ti ti pis ag re so lo-

gi ur kvle veb Si Zi ri Ta dad no ka u ti re bul Tag vebs iye ne ben, ma Ti ma Ra li

ag re si u lo bi sa da gar kve u li ge ne ti ku ri Ta vi se bu re be bis ga mo (Богданов 2008; Попова da T.a. 2000)). ker Zod, uka nas knel wleb Si mi Re bu li iq na Tag-

ve bis xa ze bi Sem de gi struq tu re bis ma ko di re be li ge ne bis no ka u tiT: D2 do fa mi nu ri re cep to re bis (Balk da T.a. 1995), do fa mi nis mat ran spor ti-

re be li ci lis (Gi ros da T.a. 1996), se ro to ni nu li 5-HT1A (Parks da T.a. 1998),

5-HT1B (Sa u dou da T.a. 1994) da 5-HT2C (Te cott da T.a. 1995) ti pis re cep to re bis

da sxva. ase ve Seq mni lia tran sge nu ri Tag ve bis xa zi – Tg8, Se uq ce va dad

no ka u ti re bu li MAO A ma ko di re be li ge niT (Ca ses da T.a. 1995; Попова da

T.a. 2004). aq Cven mxo lod is no ka u ti re bu li xa ze bi Ca mov Tva leT, rom-

leb sac ag re so lo gi ur kvle veb Si iye ne ben (a nu xa si aT de bi an gaz rdi li an

Sem ci re bu li ag re si u lo biT). ker Zod, naC ve ne bi a, rom ag re si is do ne gaz-

rdi lia Tag veb Si, rom leb sac no ka u ti re bu li aqvT se ro to ni nu li 5-HT1B (Bo uw knecht da T.a. 2001; Sa u dou da T.a. 1994) re cep to re bis, MAO A-s (Ca ses da T.a. 1995; Попова da T.a. 2004), 2-ad re no re cep to re bis (Sal li nen da T.a. 1998), no rad re na li nis tran spor te ri ci lis (Hal ler da T.a. 2001) ma ko di re-

be li ge ni. gaz rdi li Tav das xmi Ti, Tum ca Sem ci re bu li Tav dac vi Ti ag re-

si u lo biT xa si aT de bi an Tag ve bi, rom leb sac no ka u ti re bu li aqvT -kal-

ci um kal mo du lin ki na za II-sa (Chen da T.a. 1994) da Fyn Ti ro zin ki na zas

(Mi ya ka wa da T.a. 2001) ma ko di re be li ge ne bi. ase Ti uc na u ri di fe ren ci-

re bis ax sna Tav das xmiT da Tav dac viT ag re si u lo bas So ris, Cve ni az riT,

Za li an rTu li a. Se saZ le be li a, rom aq kvle vis me To di kur ga u mar Ta o bas-

Tan gvaqvs saq me.

am da sxva na ti fi ge ne ti ku ri me To de biT Ses ru le bu li ga mok vle ve bi,

ase ve ge no mi kis da pro te o mi kis pro eq te bis far gleb Si mi Re bu li in for-

ma ci a, mo ma val Si al baT mog vcems sa Su a le bas da vad gi noT ama Tu im sa xis

ag re si ul qce va Si mem kvid ru li kom po nen tis re a lu ri ro li.

6.2. ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba Si mo na wi le ga re mo faq to re bi

ro gorc wi na qve Tav Si iq na naC ve ne bi, ag re si u li qce va ge ne ti ku rad

gan pi ro be bu li mov le na a, mag ram sak ma ri sia Tu ara es ge ne ti ku ri ba zi-

si ag re si u lo bis Ca mo sa ya li beb lad? Se iZ le ba Tu ara or ga niz mi Ca mo ya-

lib des ag re si ul in di vi dad Tu mi si ge no ti pi ar Se i cavs ag re si u lo bis

zed me tad aq ti vi re bul ge ne ti kur kom po nentas?

98


am kiTx veb ze pa su xis ga sa ce mad sa Wi ro a, er Ti mxriv, ga mov yoT ag re-

si u li qce vis map ro vo ci re be li kon kre tu li faq to re bi (so ci a lu ri, fi-

zi kur -qi mi u ri da sxva bu ne bis) da me o re mxriv, ga va a na li zoT is fsi qo-

lo gi u ri pro ce se bi, ro mel Ta sa Su a le bi Tac xde ba ro gorc ag re si u li

qce vis, ise ag re si u lo bis, ro gorc xa si a Tis Tvi se bis Ca mo ya li be ba.

6.2.1. ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba Si mo na wi le so ci a lu ri faq to re bi

ro gorc cno bi li a, ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba gar kve u li kon-

teq stis (a da mi a nis Sem Txve va Si Zi ri Ta dad – so ci a lu ri) pi ro beb Si xde-

ba da ami tom am qce va ze es ga re mo udi des ze gav le nas ax dens. so ci a lu ri

faq to re bi, ga re mo faq to re bis Se mad ge nel na wils war mo ad ge nen, ada mi-

an ze moq me de bis Tval saz ri siT ki – Zi ri Tad na wil sac ki. Tum ca, mi si ro-

li cxo vel Ta Sem Txve va Sic uaR re sad mniS vne lo va ni a.

rad ga nac ag re sia ad re ul asak Si ve av lens Tavs, amis ga mo mkvle va rebs

mi si for mi re bis gan xil va xSi rad bav Sve bis ag re si u lo bis ma ga liT ze ux-

de baT. Tum ca, mra va li fsi qo lo gi (Cve ni az riT, Zi ri Ta dad araf si qo a-

na li ti ku ri mi mar Tu le bis) Tvlis, rom Za la dob ri vi qce vis pa ter ne bi

su lac ar aris au ci le be li da fiq sir des si cocx lis ad re ul eta peb ze ve.

ne bis mi er ma ada mi an ma pi rov nu li zrdis pro ces Si Se iZ le ba Se ic va los

Ta vi si qce vis for me bi – ker Zod, Se i Zi nos an da kar gos ag re si u li qce vis

pa ter ni (cit. Ber ko witz 2002 mi xed viT).

cno bi li a, rom bav Sve bi ag re si is Se sa xeb in for ma ci as, Zi ri Ta dad

sa mi wya ro dan iRe ben: 1) oja xi dan; 2) Ta na to leb Tan ur Ti er To bi dan; 3)

sim bo lu ri ma ga li Te bi dan (te le vi zi a, wig ni, kom pi u te ru li Ta ma Se bi da

sxv.) (Ba ron & Ric har dson, 2004).

bav Svi pir ve lad so ci a li za ci as ga dis ojax Si da swo red oja xis wev-

re bis ur Ti er To bis ma ga liT ze swav lobs sxveb Tan ur Ti er To bas (Ber-ko witz 2002). oja xis da ma xa si a Te be li ri gi pa ra met re bi dan, ro me lic ze-

moq me debs ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba ze, upir ve les yov li sa un da

aRi niS nos mi si `sis ru le~, anu mas Si wev rTa ra o de no ba. naC ve ne bi a, rom

mci rew lo va ni mkvle le bi xSi rad swo red ase Ti oja xe bi dan ari an (Go et ting 1989). ag reT ve na na xi iq na, rom Tu bavSvs (mi u xe da vad imi sa Tu ro mel asa-

kob riv jguf Si Se dis) cu di ur Ti er To ba aqvs erT an ori ve mSo bel Tan,

Tu ki igi grZnobs ga ucx o e bas mSob le bi sa gan, ase Ti bav Svi uf ro di di al-

ba To biT iq ne ba CaT re u li kri mi na lur moR va we o ba Si (Han son da T.a. 1984).

ag re si u li aso ci a lu ri qce vis ge nez Si mo na wi le o ben ise Ti faq to re bic,

ro go ri caa bav Svze mSob le bis kon tro lis xa si a Ti da is Tu ram de nad

Tan mim dev rul ni ari an isi ni bav Sveb Tan mi mar Te ba Si (Scarr da T.a. 1990).

99


ag re si u li qce vis das wav la Se saZ le be lia Ta na to leb Tan ur Ti er To-

bi sas (Has kins 1985). bav Svo ba Si Ta ma Si war mo ad gens ag re si u li qce vis aT-

vi se bis bav Svis Tvis sak ma od usaf rTxo me Tods.

aR niS nu li mi mar Tu le bis mZlav ri efeq ti ga aC nia `cocx al ma ga-

liTs~. ada mi a ni am dros ec no ba da iT vi sebs ag re si u li qce vis, mis Tvis

jer ki dev uc nob mo de lebs. da us je li Za la do bis aqts ag re si a ze ta bus

mox snis efeq ti ga aC ni a. per ma nen tu li dak vir ve ba am mov le na ze pi rov ne-

ba Si iw vevs ag re si i sad mi emo ci u ri mgrZno be lo bis da kar gvas (Ru le & Fer-gu son 1986).

Za li an rTu lia te le vi zi is da sa er Tod in for ma ci is ma sob ri vi sa Su-

a le be bis ro lis dad ge na ada mi a nis ag re si u lo bis Ca mo ya li be ba Si. mkvle-

var Ta um rav le so ba Tvlis, rom es kav Si ri ar aris cal sa xa, mag ram ma inc

Se iZ le ba da de bi Ti ko re la ci is dad ge na te le ek ran ze Za la do bis de mon-

stri re bis faq tsa da ada mi a nis ag re si ul qce vas So ris (Hu es smann da T.a.

1984; Myers 2004). Tum ca, zo gi er Ti mkvle va ri sa er Tod uar yofs ase Ti kav-

Si ris ar se bo bas (Назаретян 2009).

ag re si u li qce va, ag reT ve, da kav Si re bu lia ga re sam ya ros Sec no bis

pro ces Ta nac. is, Tu ras fiq robs bav Svi ag re si a ze mniS vne lov nad ga na-

pi ro bebs mis qce vas (Mil ler & De Ma ri e- Dreb low 1990). ise Ti si tu a ci is Se fa-

se bi sas, sa dac er Ti ada mi a ni za rals aye nebs me o res, ag re si u li bav Sve bi

uf ro me ti al ba To biT, vid re ara ag re si u le bi, mi iC ne ven, rom aR niS nu li

za ra li gan zrax qme de bis Se de gia (Dod ge & Coie 1987; Dod ge & Som berg 1987; Hu es smann 1988).

ze mo aR niS nu li so ci a lu ri Tu kog ni tu ri bu ne bis faq to re bi in di vi-

dis so ci a li za ci i sas api ro be ben ag re si u li qce vis war mo So ba sa da das-

wav las. das wav lis pro ce si gan sa kuT re biT rTu li qce vis asaT vi seb lad

aris au ci le be li. gar da ami sa, ag re si u li qce vis yo vel kon kre tul aqts

ga aC nia so ci a lu ri de ter mi nan te bi, rom le bic mi si re a li za ci is wi na pi-

ro bas war mo ad ge nen. maT ze aq aRar Sev Cer de biT, rad ga nac um niS vne lo va-

ne si so ci a lu ri de ter mi nan ta – frus tra ci a, ze moT uk ve gan vi xi leT.

ag re si u li qce vis me qa niz mSi, fsi qi ku ri aS li lo bis dro sac ki cal-

sa xa daa da fiq si re bu li so ci a lu ri faq to re bis ro li (Дмитриева da T.a. 1998). mkvle var Ta mi er Ser Ce u li avad myof Ta oTxi jgu fi dan, er TSi ma-

inc, ag re si u li qce vis de ter mi ni re ba mTli a nad so ci a lur faq to reb-

ze mo di o da da ki dev or jguf Si mi si ro li mniS vne lo va ni iyo (Качаева, Давыдов 2001). ase ve, `sin dro mi- pi rov ne ba- si tu a ci a~ kon cef ci is sis te-

mur -struq tu ru li ana li zis ga mo ye ne biT (Кондратьев 1990) cal sa xad iq na

dad ge ni li so ci a lu ri faq to ris wam yva ni ro li ag re si u li qce vis gan vi-

Ta re bis kon kre tul me qa niz mSi (Качаева da T. a. 2001).

100


so ci a lu ri faq to re bis uSu a lo mo na wi le o ba ag re si u lo bis ge ne zis-

Si, mtkic de ba bi o qi mi u ri kvle ve bi Tac. qve moT moy va ni li ma ga li Te bi dan

kar gad Cans, rom ag re si is in duq to ri faq to re bis ar se bo bis mi u xe da vad,

swo red maT zea da mo ki de bu li Ca mo ya lib de ba Tu ara in di vi di ag re si ul

pi rov ne bad. am mi mar Tu le biT mra va li kvle vaa Ses ru le bu li, mag ram aq

mxo lod ra mo de ni me sa in te re so ma ga liTs mo viy vanT.

cno bi li a, rom se ro to ni nis cvlis sa bo loo pro duq tis 5-hid roq-

si in dol Zmar mJa vas (5-HIAA) kon cen tra cia asa xavs se ro to ni nis cvlis

do nes. Ta vad 5-HIAA kon cen tra cia ce reb ros pi na lur siTx e Si ki uar yo-

fi Tad ko re li rebs ag re si u lo bis do nes Tan (Hig ley da T.a. 1996a, 1996b) (am

sa kiTx ze uf ro de ta lu rad, qve moT – se ro to ni ni sad mi miZR vnil qve Tav-

Si vi sa ub rebT). ma ka ka re zu seb Si ge ne ti kur ma kvle veb ma aC ve nes se ro to-

ni nis mat ran spor ti re be li ci lis ma ko di re be li ge nis po li mor fiz mis

ar se bo ba (Lesch 2003). rac am ci lis Se sa ba mi si ge nis pro mo tor Si 21 w.f.

zo mis ga me o re bis ar se bo bas Tan iyo da kav Si re bu li. aR moC nda, rom ga me o-

re ba Ta ra o de no bis mi xed viT Se iZ le bo da mok le da grZe li ale le bis di-

fe ren ci re ba. Cven Tvis sa in te re so iyo is, rom de dis mi er gaz rdil ma ka-

keb Si mo ce mu li ale le bis po li mor fiz mi sa er Tod ar ax den da gav le nas

5-HIAA-s kon cen tra ci a ze ce reb ros pi na lur siTx e Si, xo lo Ta na to le bis

mi er gaz rdil ma ka keb Si mok le ale lis mqo ne ebs aRe niS ne bo daT 5-HIAA-s

uf ro da ba li do ne, vid re grZe li ale le bis mflo be lebs. Ta nac, mxo lod

Ta na to le bis mi er gaz rdi li ma ka ke bi mok le ale liT uf ro ag re si u le bi

iy vnen, vid re grZe la le li a ni cxo ve le bi. msgavs ka non zo mi e re bas de dis

mi er gaz rdil ma ma keb Si ad gi li ar hqo nia (Barr da T.a. 2003).

ga re mos ro lis Se sa xeb msgav si mo na ce me bi mi Re bu li iq na ada mi an ze

Ca ta re bul ag re so lo gi ur kvle veb Sic. ker Zod, MAO A-s sxva das xva va ri-

an te bis ze moq me de ba moz rdil Ta an ti so ci a lur qce va ze aR moC nda da mo-

ki de bu li bav Svo bi sas maT da mi cud mopy ro ba ze (Cas pi da T.a. 2002; Kim -Co-hen da T.a. 2006). kar gi mopy ro bis Sem Txve va Si, aseT ko re la ci as ar hqon da

ad gi li. ase ve aR moC nda, rom se ro to ni nis mat ran spor ti re be li ci lis

sxva das xva va ri an te bis ze gav le na moz rdi lo ba Si dep re si a ze da kav Si re-

bu lia bav Svo ba Si cud mopy ro ba sa da bav Svo ba Si ga da ta nil stres ze (Cas-pi da T.a. 2003).

moy va ni li faq te bi, cal sa xad mety ve le ben so ci a lur faq tor Ta um-

niS vne lo va nes rol ze ag re si as Tan da kav Si re bul, ge no tip Si ar se bu li,

niS ne bis fe no ti pu ri ga mov le na /ar ga mov le nis saq me Si.

is, rom ga re mos (am Sem Txve va Si – cud mopy ro bas) Za luZs Sec va los

or ga niz mis re aq ti u lo ba – di di xa nia cno bi li a. mag., vir Tag veb ze ad re-

ul asak Si stre so re bis moq me de ba mkveT rad cvli da glu ko kor ti ko i de-

bi sad mi cns-is mgrZno be lo bas (Anis man da T.a. 1998; Mi res cu da T.a. 2004),

101


ise ve, ro gorc mTa va ri ne i rot ran smi te ru li sis te me bis – no rad re ner-

gu li, se ro to ni ner gu li da do fa mi ner gu li sis te me bis re aq ti u lo bas

(Cra ig 2007).

mi u xe da vad imi sa, Tu ram de nad mniS vne lo va nia so ci a lur faq tor Ta

ro li ada mi an Si ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba sa da Sem dgom kon kre tu-

li qce vi Ti aq tis ga mow ve va Si, esa Tu is qce va ma inc or ga niz mis Tvi se bad

rCe ba da ami tom igi au ci le bel bi o lo gi ur Se mad ge nels Se i cavs. ase Ti

mid go mis far gleb Si gar kve ul wi lad azrs kar gavs in stin qti vis te bi sa

da bi he vi o ris te bis ka ma Ti pri o ri te tu li de ter mi nan tis Se sa xeb. mag ram

ma inc Sev niS navT, rom Cve ni az riT, ag re sia ro gorc qce vi Ti aq ti, upi ra-

te sad, ga re mo faq to re biT aris ga mow ve u li, mag ram ag re si u lo ba Si, ro-

gorc mov le na Si ge ne ti ku ri kom po nen tis wi li Za li an ma Ra li a. ag re si i sa

da ag re si u lo bis mo ce mu li for mu li re ba kar gad er ge ba ada mi ans, mag-

ram mi si ga mo ye ne ba cxo vel Ta mi mar Tac aris Se saZ le be li. Tum ca cno bi-

li a, rom cocx a li sis te mis or ga ni za ci is do nis zrdas Tan er Tad ama Tu

im qce vis Ca mo ya li be ba Si ge ne ti ku ri kom po nen tis Sem ci re bas aqvs ad gi-

li, xo lo ga re mos ro li ki pi ri qiT ma tu lobs.

ag re si i sa da ag re si u lo bis am gan mar te bi dan ga mom di na re, ag re si is

ge ne ti ki sad mi miZR vnil Tavs àg re si u li qce vis gan ma pi ro be be li ge ne-

ti ku ri faq to re bi~ vu wo deT, xo lo ag re si i sa da so ci a lur faq tor Ta

ur Ti er To bi sad mi miZR vnils ki – àg re si u li qce vis Ca mo ya li be ba Si mo-

na wi le so ci a lu ri faq to re bi~.

6.2.2. ag re si u li qce vis map ro vo ci re be li ga re mo faq to re bi da tri ge re bi

ag re si u li qce vis ge ne zi sis mTa var faq tor ze – frus tra ci a ze – Cven

uk ve vi sa ub reT pir vel Tav Si. mag ram frus tra ci is gar da ag re si is map-

ro vo ci re bel faq to rebs sxva aver si u li xa si a Tis in ci den te bic mi e-

kuT vne ba, ise Te bi, ro go ri caa tki vi li, Zli e ri sicx e, xma u ri, si viw ro ve,

da bin Zu re bu li ha e ri da mra va li sxva. cns-is ag zne ba, ro me lic yve la am

ze moq me de bas Se de gad mos devs, zil ma nis Te o ri is Ta nax mad api ro bebs ag-

re si ul qce vas (Zil lman 1988).

mok led mi mo vi xi loT ze mo Ca moT vlil faq tor Ta gan yve la ze uf ro

di di mniS vne le bis mqo ne ni.

tki vi li. tki vi lis rol ze ag re si u li qce vis war mo So ba Si mra va li

ga mok vle vaa miZR vni li. am sa kiTxs Cvenc ara er Txel Se ve xeT mo nog ra-

fi a Si. aq ki aR vniS navT, rom mi ye ne bu li tki vi li sak ma ri sia cxo vel sa da

ada mi an Si mZlav ri ag re si is ga mo saw ve vad. Ta nac, am re aq ci as (tki vi lis

mi ye ne bi sas or ga niz mi Tavs es xmis sxva or ga nizms), Se iZ le ba iT qvas, rom

102


uni ver sa lu ri xa si a Ti aqvs – Ses wav li lia uam ra vi sxva das xva sa xe o bis

or ga niz mSi (Zu Zum wov reb Si, frin ve leb Si, rep ti li eb Si, am fi bi eb Si da

sxva). Ta nac, tki vil mi ye ne bu li cxo ve le bi ag re si as iCe nen, ro gorc Ta-

vi si `Ta na moZ me e bis~, ase ve sxva sa xe o bis war mo mad gen le bi sa da usu lo

sag ne bis mi mar Tac ki. tki vil ze am gvar re aq ci as ad gi li aqvs sxva das xva

bu ne bis tki vi lis Sem Txve va Si, maT So ris e.w. `fsi qo lo gi u ri tki vi lis~

CaT vli Tac (Myers 2004).

ma Ra li tem pe ra tu ra. ro gorc cno bi li a, Za li an di dia kli ma tis ze-

gav le na ada mi an Ta xa si aT sa da tem pe ra men tze. mag ram Cven, am je rad, am

sa in te re so prob le mis mxo lod erT na wils gan vi xi lavT, ke Zod – ma Ra-

li tem pe ra tu ris gav le nas ag re si ul qce va ze. jer ki dev ui li am Seq spi ri

Ta vis tra ge di a Si `ro meo da ju li e ta~ mi u Ti Teb da sicx is rol ze ag re-

si is pro vo ci re ba Si. mas Sem deg mra va li dak vir ve ba da ga mok vle va iq na

Ca ta re bu li. tem pe ra tu ras da ag re si as So ris kav Si ri Ses wav li li iq na

ro gorc eq spe ri men tu li me To di ke bis (ro gorc la bo ra to ri u li, ise

la bo ra to ri is ga re Ta), ise sa mar Tal dam ca vi or ga no e bis sta tis ti ku-

ri da sa ar qi vo ma sa le bis sa Su a le biT. am uka nas knel Ta Zi ri Ta di na wi li

ame ri kis Se er Te bu li Sta te bis sa mar Tal dam ca vi or ga no e bis mo na ce mebs

ey rdno ba.

ad re ul sa ar qi vo- sta tis ti kur ga mok vle veb Si dad ge nil iq na ga re-

mos ma Ral tem pe ra tu ra sa da ag re si as So ris xa zo va ni da mo ki de bu le ba

– tem pe ra tu ris zrda iw vev da ag re si i sa da da na Sa u lis zrda sac (Ander son

da T.a. 2000). `grZe li pa pa na qe ba zaf xu lis~ kon cef ci a Si kar gad `jde bo-

da~ aS S-Si 60-70-i a ni wle bis ga sa yar ze mom xda ri zan gTa mra val ricx o va-

ni bun te bic, rom le bic um rav les Sem Txve va Si, zaf xu lis yve la ze cxel

dRe eb Si iwy e bo da. Tum ca, sxva mkvel va reb ma igi ve ma sa lis ana li zis Se-

de gad gar kve ul wi lad gan sxva ve bu li das kvne bi ga mo i ta nes. maT mi e rac

iq na na na xi sa zo ga do e ba Si ag re si i sa da Za la do bis zrda ga re mos ma Ra li

tem pe ra tu ris ze moq me de biT, Tum ca ma Ti az riT, es da mo ki de bu le ba uf-

ro rTul ara xa zo van xa si aTs ata reb da da tem pe ra tu ris mkveT ri zrdis

pi ro beb Si ag re sia gar kve ul wi lad ece mo da ki dec (Rot ton & Cohn 2000).

la bo ra to ri ul ma eq spe ri men teb mac da a das tu res ag re si a sa da ma-

Ral tem pe ra tu ras So ris ar se bu li ara xa zo va ni da mo ki de bu le ba (cit.

Ba ron & Ric har dson 2004 mi xed viT). Tum ca, aR niS nu li av to re bi moy va ni li

mo na ce me bis in ter pre ta ci i sas aR niS na ven, rom qu Ca Si ag re sia bev rad

uf ro me ti mov le ne bis fun qci a a, vid re mxo lod ma Ra li tem pe ra tu ris.

da, rom mas ze ze moq me de bas ax dens ro gorc qu Ca Si me ti ada mi a ne bis ar se-

bo ba – sicx e Si sax lSi ga Ce re bis Se uZ leb lo bi sa (am av tor Ta az riT, 1960-

1970-i a ni wle bis qu Cis Za la do ba Si mo na wi le ada mi an Ta um rav le so bas

sax leb Si ar ga aC nda kon di ci o ne re bi) da zaf xu lis ar da da ge bis ga mo (a nu

103


moq me debs jgu fu ri efeq ti), ise dRis gaz rdi li xan grZli vo ba zaf xu lis

Tve eb Si da mra va li sxva.

ro gorc be ro ni da ri Car dso ni Se niS na ven, ne bis mi e ri ara sa sur ve li

pi ro ba Tu gan cda – Zli e ri frus tra ci i dan dawy e bu li fi zi ku ri dis-

kom for tiT dam Tav re bu li, mar Tlac xels uwy obs ag re si is war mo So bas,

oRond mxo lod im Sem Txve va Si, Tu ki po ten ci u ri ag re so re bis Tvis qce-

vis es mo de lia do mi ni re ba di (Ba ron & Ric har dson 2004).

so ci a lu ri da fsi qo lo gi u ri faq to re bi, rom le bic ze gav le nas ax-

de nen in di vi dis ag re si u lo ba ze im de nad mra val fe ro va ni a, rom ma Ti gan-

xil va naS roms ag re si is fsi qo lo gi ur sa fuZ vleb ze miZR vnil wig nad ga-

da aq cev da. Cven ki es yve la ze nak le bad gvin da. ag re si is Se sa xeb da we ril

wig nTa um rav le so ba, xom swo red fsi qo lo gi u ri xa si a Ti sa a. ase Te bia l.

ber ko vi cis, e. fro mis, a. gu gen bi u lis, r. be ro ni sa da d. ri Car dso nis

fun da men tu ri naS ro me bi. Cven ki gvin da, ro gor me ga ve mij noT am ten den-

ci as. Tum ca, ag re si is zo gi er Ti fsi qo lo gi u ri me qa niz mis gan xil va au-

ci leb lad mig vaC ni a. ami tom, mo nog ra fi is Sem de gi Ta vi mas da eT mo ba.

104

Tavi 7agresiulobis Camoyalibebis fsiqologiuri meqanizmebi

wi na Tav Si Cven vi sa ub reT im ge ne ti kur mar ke reb ze, rom leb Ta nac da-

kav Si re bu lia ag re si u li qce va, ag reT ve im so ci a lur pi ro beb ze, rom le-

bic xels uwy o ben ag re si u li pi rov ne bis Ca mo ya li be bas, Se ve xeT ag re si is

gam Sveb ga re mo pi ro beb sac. pir vel Tav Si ag re si is fsi qo lo gi u ri me qa-

niz me bic (frus tra ci a) gan vi xi leT. mag ram ar Sev xe bi varT ag re si is SeT-

vi se bi sa da ag re si u lo bis Ca mo ya li be bis fsi qo lo gi ur sa fuZ vlebs. am

Tav Si swo red am me qa niz meb ze vi sa ub rebT.

in stin qti vis tTa da ag re si is ge ne ti ku ri Te o ri is mom xre Ta war mod-

ge neb Si ag re sia Ta vi si ar siT in stin qtu ri a, e.i. uni ver sa lu ria da ar mo-

iTx ovs das wav las. faq tob ri vad, msgavs war mod ge nebs izi a re ben frus-

tra ci is Te o ri is mim dev re bic (Myers 2004). mag ram cal sa xa a, rom (ma Ra li)

ag re si u lo bis fe no me ni (a nu or ga niz mis una ri sxva das xva ga mow ve vebs

upa su xos ste re o ti pu lad – ag re si iT) fsi qi kis gar kve ul Ta vi se bu re-

bas war mo ad gens, rom lis Ca mo ya li be ba Si ara mar to ge ne ti ku ri da dro-

is mo ce mul mo men tSi moq me di ga re mo faq to re bi mo na wi le o ben, ara med

in di vi dis uk ve Ca mo ya li be bu li (an Ca mo ya li be ba Si myo fi) fsi qi kac did

rols as ru lebs. ami to mac sa in te re so iq ne ba spe ci fi ku ri fsi qi ku ri me-

qa niz me bis cal ke gar Ce va.

ag re si is fsi qo lo gi ur me qa niz meb ze Cven ze mo Tac gvqon da sa u ba ri.

ker Zod, ag re si is fsi qo lo gi u ri adap ta ci i sad mi miZR vnil Tav Si, mag ram

ax la Cven ag re si u lo bis Ca mo ya li be bis pro ces ze gveq ne ba sa u ba ri da ara

ag re si is fsi qo lo gi is sxva as peq teb ze.

al bert ban du ras ze moT moy va ni li tri a du li sqe mi dan (Ban du ra 2001)

– ag re si is map ro vo ci re be li faq to re bi ze moT uk ve mi mo vi xi leT, dag-

vrCa ag re si u li qce vis SeT vi se bis me qa niz meb sa da ag re si u lo bis gan mam-

tki ce bel pi ro beb ze sa u ba ri.

ag re sia – qce va a, ro me lic Se iZ le ba das wav lul iq nes, ro gorc uSu-

a lod, ise sxveb ze dak vir ve bis gziT (e.w. vi ka ru li das wav la). mo ce mu li

mo saz re ba TiT qos ewi na aR mde ge ba aqam de naT qvams ag re si u li qce vis ge-

ne ti ku ri de ter mi ni re bis Se sa xeb, mag ram es ase ar aris. ag re si u li gan-

105

Tavi 7. agresiulobis Camoyalibebis fsiqologiuri meqanizmebi

zrax vis sis ru le Si mo say va nad in di vid ma sa Wi roa ico des ama Tu im ia ra-

Ris xma re ba, un da ga aC ndes cod na imis Se sa xeb, Tu ra ga u ke Tos /uTx ras

me o re in di vids maq si ma lu ri tki vi lis mi sa ye neb lad da a.S. am da mra va li

sxva de ta lis cod na ki das wav lis pro cess mo iTx ovs (Ba ron & Ric har dson 2004).

ag re si u li qce vis SeT vi se bis er T-er Ti um niS vne lo va ne si gza – ag-

re si u li qce vis pir da pir xel Sewy o ba Si mdgo ma re obs. ne bis mi e ri qce va,

ro mel sac gar kve u li jil do sdevs Se de gad – ga nic dis gan mtki ce bas.

ag re si ul qce vas Tan mi mar Te ba Si es kar gad iq na na na xi cxo ve leb Sic. ma-

ga li Ti saT vis knut so nis eq spe ri men te bis Sex se ne bac sak ma ri si a. ro de-

sac vir Tag ve bis ag re si u li qce vis sa pa su xod eq spe ri men ta to ri wyvet da

maT ze eleq trot ki vi liT ze moq me de bas, eleq tro de niT xel me o re ze moq-

me de bis Sem Txve va Si vir Tag ve bis ag re sia uf ro mZaf ri xde bo da. ro gorc

Cans, vir Tag ve bi ag re si as `ga ni xi lav dnen~, ro gorc tki vi lis Sewy ve tis

wi na pi ro bas (cit. Ber ko witz 2002 mi xed viT). igi ve iq na na na xi sxva sa xis jil-

dos (sak ve bi, wya li da a.S.) Sem Txve va Sic (Ba ron & Ric har dson 2004). da das tu-

re bu lia ase Ti das wav lis ar se bo ba ada mi an Ta nac.

ag re si is vi ka ru li das wav la, ro gorc das wav lis for ma, efeq tu ria

im Tval saz ri si Tac, rom igi ar aris da kav Si re bu li cda/ Sec do mis prin-

ci pis fun qci o ni re bas Tan da Se sa ba mi sad, bev rad usaf rTxo a. a. ban du ras

mo na ce me biT, sxva in di vi deb ze dak vir ve bis dros ro gorc bav Sve bi, ise

moz rdi le bi swav lo ben maT Tvis axal ag re si ul me To debs (Ban du ra 1997).

Ta nac, ro gorc Se niS navs av to ri, das wav li saT vis su lac ar aris sa Wi-

ro re a lu ri ma ga li Te bis de mon stri re ba – xSi rad sim bo lu ri ma ga li-

Te biT Se mo sazR vrac ki sak ma ri si a. Ta na med ro ve ki no da kom pi u te ru li

Ta ma Se bi vir tu a lu ri ag re si is uxv ma ga liTs iZ le vi an. Se sa ba mi sad, ma Ti

das wav la am gzi Tac Za li an ad vi lad xde ba. ki dev uf ro di di mniS vne lo-

ba das wav lis pro ces Si eni We ba ag re si u li da Za la dob ri vi aq te bis da us-

je lo ba sa da mi Tu me tes, sa zo ga do e bis Tun dac na wi lis mi er, mis mo wo-

ne bas. sa kiTx i sad mi ase Ti mid go ma xSi rad gvev li ne ba Sem dgom Si ag re si is

mZlavr sti mu la to rad.

Tum ca, aR niS vnis Rir sia is, rom mo ce mu li sa kiTx is gar Se mo gan sxva-

ve bu li mo saz re bac ar se bobs. mkvle var Ta gar kve u li ricx vi Tvlis, rom

ag re sia war mo ad gens an Tro po lo gi ur kon stan tas (Antro po lo gis che Kon-stan ten) anu pa ra metrs, ro me lic ar eq vem de ba re ba ga re mos ze moq me de bas

da rom lis si di dec da ax lo e biT er Tna i ria epo qis mi u xe da vad (Eli as 1989; Буровский 2009). am sa kiTx is gar Se mo sa u ba ri Sors wag viy van da, ami tom da-

vub run deT Zi ri Tad Te mas. ag re si is gan vi Ta re ba ze pir da pi ri ze gav le na da ag re si u lo bis Ca mo-

ya li be ba Si cen tra lu ri ad gi li – ag re si is Tvis da jil do e bis me qa niz mebs

106


ga aC ni aT. es me qa niz me bi mra val gva ria da ze moq me de ba sac ori gan sxva ve-

bu li gziT axor ci e le ben: 1) as ru le ben mo ti vis rols, ro me lic ubiZ gebs

or ga niz mebs moq me de bis ken; 2) gvev li ne bi an gar kve u li qce vi Ti pa ter nis

(am Sem Txve va Si ag re si u lis) gan mam tki ce bel faq to re bad, ro me lic xels

uwy obs am ti pis qce vis Se nar Cu ne bas (Ber ko witz 2002). pir vel Sem Txve va Si,

ag re sia da kav Si re bu lia im si a mov ne bas Tan, ro me lic mos devs Tan jil-

dos mi Re bas. l. ber ko vi ci am ti pis mo ti vis ga mo war mo So bil ag re si as

in stru men tul ag re si ad mi iC nevs, rad ga nac igi re zul ta tis mi Re ba zea

ori en ti re bu li. Cven ki vTvliT, rom mas Si ra sak vir ve lia aris mZlav ri

in stru men tu li kom po nen tic, mag ram si a mov ne bis mi Re ba ze dam ya re bu li

ag re si a, Cve ni kla si fi ka ci is me oTxe tips mi e kuT vne ba.

ro gorc aR vniS neT, jil do ase ve moq me debs, ro gorc gan mam tki ce be li

faq to ri da am sa xiT igi xels uwy obs ag re si u li qce vis gar kve ul wi lad

ga u az re bel SeT vi se ba sac ki. ga mo dis, rom (da am Te zis Si Cven sru li ad

ve Tan xme biT l. ber ko vics) er Ti mxriv, ada mi a ni Seg ne bu lad mi is wraf vis

mis Tvis po zi ti u ri re zul ta te bis mi sa Re bad – efeq tu ri qce vi Ti stra-

te gi is ga mo mu Sa ve bis gziT da me o re mxriv, igi am gva rad re a gi rebs imi-

tom, rom mas uk ve Cve va Si aqvs es.

ag re si u li qme de bis Ca de ni sas udi de si ro li ekuT vnis su bi eq tis mi-

er mo sa lod ne li Se de ge bis Se fa se bas. na na xi iq na, rom sa mar Tal dam rRve-

vi mo zar de bi (ga mo sas wo re be li da we se bu le bis aR saz rde le bi) uf ro me-

tad, vid re mi si Ta na to le bi (Cve u leb ri vi sko lis mos wav le e bi) Tvli an,

rom ag re si u li qce va zrdis maT av to ri tets da amiT mTli a no ba Si amar-

Tlebs Ta vis Tavs (Slaby & Gu er ra 1988). Ta na to le bis, zo ga dad jgu fis moq-

me de bis efeq ti Zal zed mZlav ri a. jgu fi, seq ta, ban da (gan sa kuT re biT

mo zar deb Si, Tum ca ase ve moz rdi leb Sic) mra val jer zrdis mi si Se mad ge-

ne li wev re bis ag re si u lo bas (e.w. sis te mu ri efeq ti). aseT mdgo ma re o ba Si

maT ise Ti si sas ti kis da na Sa u lic ki Se uZ li aT Ca i di non, rom lis gan xor-

ci e le ba ga mo ricx u li iq ne bo da mar to yo fis Sem Txve va Si. bav Svi sa da mo-

zar dis da jil do e bis wya ro xSi rad oja xis wev re bic ari an. swo red ojax-

Si iwy ebs for mi re bas mra va li ag re si u li in di vi dis xa si a Ti.

ag re si u li qce vis gan mtki ce ba Se saZ le be lia mox des ne ga ti u ri gan-

mtki ce bis gzi Tac. Tu ga vix se nebT imas, rom ag re sia uf ro xSi rad in di-

vi dis ara sa xar bi e lo mdgo ma re o ba ze re aq ci as war mo ad gens ga sa ge bi a,

rom ag re si is ne ga ti u ri gan mtki ce ba, anu aver si u li sti mu li sa Tu si tu-

a ci is mo ci le ba am qce vis sa Su a le biT, sak ma od gav rce le buli mov le naa

ro gorc ada mi a neb Si, ise cxo ve leb Si. cxo ve leb Si, amis da sa sa bu Teb lad

knut so nis uk ve aR we ri li eq spe ri men te bi ga mod ge ba. ada mi an Si, gan sa kuT-

re biT bav Sveb Si ki mra va li ga mok vle vaa Ca ta re bu li am sa kiTx e bis gar Se-

mo. maT Si naC ve ne bi a, rom Tu ag re si is Se de gad er Ti bav Svi aR wevs me o re

107

Tavi 7. agresiulobis Camoyalibebis fsiqologiuri meqanizmebi

bav Svis, mis Tvis gam Ri zi a ne be li qce vis Sewy ve tas, es qce va ga nic dis gam-

ya re bas da aR niS nu li in di vi di xSi rad mi mar Tavs mas Sem dgom Sic (Pat ter-son 1986). Ta nac, ro gorc g. pa ter so ni Se niS navs, ne ga ti u ri gan mtki ce ba

zrdis imis al ba To bas, rom es bav Sve bi mo ma val Si Se u te ven sxvebs, Ta nac

am je rad yo vel gva ri pro vo ci re bis ga re Se.

yve la ze mo gan xi lu li da ri gi sxva me qa niz mis sa Su a le biT in di vi di

ya lib de ba ag re si ul pi rov ne bad, ada mi a nad, ro me lic gar Se mom yof in di-

vi deb Tan ur Ti er To bi sas xSi rad mi mar Tavs ag re si u li qce vis pa terns.

gan sa kuT re biT xSi rad amas e.w. emo ci u ri ag re si is mqo ne pi re bi mi mar-

Ta ven. ra sak vir ve li a, ar Sev cde biT, Tu vity viT, rom emo ci e bi sawy i sia

ne bis mi e ri sa xis ag re si i sa (Archer & Coy ne 2005; Pan ksepp 1998), mag ram emo-

ci u ri ag re si is Sem Txve va Si es emo ci e bi do mi ni re ben ag re si u li qce vis

re a li za ci is dro sac. gan sxva ve biT in stru men tu li ag re si i sa gan, ro me-

lic Se da re biT sus tad aris `Se Re bi li~ emo ci u ri Tval saz ri siT. ase Ti

pi ri ag re si as sCa dis mxo lod sa ku Ta ri miz nis mi saR we vad. Se sa ba mi sad,

ris xvis emo ci e bi maT Tvis nak le bad aris da ma xa si a Te be li, Tum ca es maT

ag re si as sa zo ga do eb ri vad nak le bad sa SiSs ro di xdis.

108

Ta vi 8ag re si u li qce vis bi o lo gi u ri in duq to re bi

dRem de da nam dvi le biT ar aris cno bi li ga aC nia Tu ara ag re si as ma-

Ral spe ci fi ku ri bi o lo gi u ri in duq to ri (qi mi u ri in gre di en ti Tu ra i-

me spe ci fi ku ri ner vu li struq tu ra). mkvle var Ta um rav le so ba uar yofs

ase Ti in duq to ris ar se bo bas da ag re si as, ro gorc sxva rTul qce vas,

mra va li mo ti va ci u ri bu ne bis mov le nad mi iC nevs – re gu la ci is rTu li

me qa niz me bis mqo ned. Tum ca, dro dad ro sa mec ni e ro sta ti eb Si vxvde biT

ag re si is spe ci fi ku ri pep ti dis aR mo Ce nis Se sa xeb in for ma ci as, magram

ase Ti sta ti e bi ma le ve eZ le va da viwy e bas.

mo ce mu li Ta vis qve Ta veb Si Se vec de biT ga va a na li zoT es prob le ma

da Se mog Ta va zoT sa ku Ta ri xed vac.

8.1. ag re si ul qce va Si mo na wi le ne i ro a na to mi u ri struq tu re bi

ana to mia – be di a!

zig mund fro i di

ag re si is war mo So bis Se sa xeb ar se bul Ta na med ro ve li te ra tu ra Si

naC ve ne bia sta tis ti ku rad sar wmu no kav Si ri ag re si a sa da mis mra val bi-

o lo gi ur pre diqts So ris. ri gi av to re bi sa, ag re si as ukav Si rebs me di a-

tor Ta cvlis Ta vi se bu re bebs, sxve bi tvi nis mik ro a na to mi u ri age bu le-

bis im dar Rve vebs, ro mel Ta ga mov le na mo xer xda po zit ro nul -e mi si u ri

to mog ra fi is, bir Tvul -mag ni tu ri re zo nan sis, tvi nis kom pi u te ru li

to mog ra fi i sa Tu eleq tro en ce fa log ra fi is sa Su a le biT (Дмитриева da

T.a. 1998; Иващенко da T.a. 1998). ra sak vir ve li a, sa bo loo jam Si ag re si u li qce va Si da or ga niz mu li

me qa niz me bis sa Su a le biT xor ci el de ba. ami tom mi si ma te ri a lu ri sub-

stra tis dad ge na um niS vne lo va nes amo ca nas war mo ad gens. am mi mar Tu le-

biT Ca ta re bu li kvle ve bi, pi ro bi Tad or Zi ri Tad mi mar Tu le bad Se iZ le-

ba dav yoT: ner vu li da hu mo ru li. tra di ci is mi xed viT pri o ri te ti ner-

vul mi mar Tu le bas ekuT vnis (Tum ca, uk ve di di xa ni a, rac in ten si u rad

mi dis am ori mi mar Tu le bis in teg ri re bis pro ce si. aR niS nu li pro ce sis

109

Tavi 8. agresiuli qcevis biologiuri induqtorebi

sa fuZ vels is war mo ad gens, rom ner vul sis te ma Si in for ma ci is ga da ce-

mis pro ce si, upi ra te sad qi mi u ri kom po nen te bis – ne i rot ran smi te re bis

sa Su a le biT xde ba).

ada mi a nis ag re si u lo bis me qa niz me bis gar kve va Si, di dia cxo ve leb ze

Ca ta re bu li ga mok vle ve bis ro li. ga sa ge bi mi ze ze bis ga mo eq spe ri men-

tu li Ca re vis di a pa zo ni ada mi an Si mkveT ra daa SezR u du li. cxo ve leb Si

ki Se saZ le be lia mra va li sxva da sax va me To dis ga mo ye ne ba: tvi nis gar-

kve u li ub ne bis eleq tru li sti mu li re ba an da zi a ne ba, far ma ko lo gi ur

pre pa rat Ta mik ro i neq ci e bi, cal ke u li ne i ro ne bis aq ti vo bis re gis tri-

re ba, eleq tro en ce fa log ra fi a, kom pi u te ru li da po zit ro nul -e mi si u-

ri to mog ra fi a, bir Tvul -mag ni tu ri re zo nan sis me To dis ga mo ye ne ba da

sxva (Буреш da T.a. 1991; Пошивалов 1986). mkvle var Ta mxri dan ad gi li hqon-

da (da aqvs) ag re si u li qce vis cen tre bis zus ti lo ka li za ci is dad ge nis

mcde lo bas. Tum ca mec ni er Ta me o re jgu fi, aseT me To do lo gi ur mid go-

mas aras wo rad mi iC nevs (Del ga do 1985). tvi nis im struq tu ra Ta si is sa na xa vad, rom le bic mo na wi le o ben ag-

re si u li qce vis Ca mo ya li be ba Si, ixi leT cxri li 8.1.1. (Пошивалов 1986).

cxri li 8.1.1

ag re si ul qce va Ta ti pe bi da tvi nis `Se sa ba mi si~ struq tu re bi

ag re si u li

qce vis ti pi

tvi nis ga ma aq ti ve be li

struq tu re bi

tvinis da ma mux ru We-

be li struq tu re bi

mam rTa So ri si

ag re sia

(kon ku ren tu li)

Su Si seb ri kom pleq si

(cen tra lu ri da me di a lu ri

bir Tve bi);

uka na ven tro la te ra lu ri

Ta la mu si;

la te ra lu ri hi po Ta la mu si;

cen tra lu ri ru xi niv Ti e re ba

ynos vis bol qvi;

ku di a ni bir Tvis Ta vi

te ri to ri u li

ag re sia

hi po kam pi la te ra lu ri nu Si seb ri kom pleq si

ba zo la te ra lu ri

Si SiT ga mow ve u-

li ag re sia

nu Si seb ri kom pleq si (cen-

tro me di a lu ri bir Tve bi);

tvi nis Ta Ri (for nix)

ven tro me di a lu ri hi-

po Ta la mu si; Zgi de;

dor sa lu ri hi po kam pi

de dob ri vi

ag re sia

hi po Ta la mu si; ven tra lu ri

hi po kam pi

Zgi de; ba zo la te ra lu-

ri nu Si seb ri

kom pleq si

eleq trot ki vi-

li Ti sti mu la-

ci iT ga mow ve u-

li ag re sia

dor so me di a lu ri hi po Ta la-

mu si; uka na hi po Ta la mu si

ven tro me di a lu ri hi-

po Ta la mu si; ba zo la-

te ra lu ri nu Si seb ri

kom pleq si; ku di a ni

bir Tvi

110


ro gorc aR moC nda, ada mi a nis lim bu ri sis te mis naTx e mis wi lis da zi-

a ne bas di di mniS vne lo ba aqvs ano ma li u ri ag re si u li qce vis ga mov le na Si

(Gar za- Tre vi no 1994).

aR sa niS na vi a, rom ag re si u li pa su xi Se saZ le be lia mi vi RoT tvi nis ro-

gorc spe ci fi ku ri, ise aras pe ci fi ku ri sis te me bis eleq tros ti mu la ci-

iT. am uka nas knel Sem Txve va Si, qce vi Ti re aq ci e bi iq ne bi an si tu a ci u rad

da mo ki de bul ni. mag., la te ra lu ri hi po Ta la mu sis eleq tros ti mu la cia

vir Tag veb Si iw vevs ag re si as mi mar Tuls sub do mi nan ti vir Tag ve bis, mag-

ram ara do mi nan te bis an mded ris wi na aR mdeg (Симонов 1986).

lim bu ri sis te mis gar da, ag re si u li re aq ci is Ca mo ya li be ba Si udi de-

si ro li ekuT vnis he mis fe ro e bis qerqs. amis dad ge na im araC ve u leb ri vi

Sem Txve vis Sem deg gax da cno bi li, ro me lic fi ne as ge ijs Se em Txva (ix. mi-

si gan xil va Blo om da T.a. 1988). mkvle var TaT vis cno bi li gax da Ta vis tvi-

nis qer qis Sub lis wi lis mo na wi le o ba ag re si u li qce vis ge nez Si. igi iw-

vevs ada mi a nis re aq ti u lo bis zrdas da ag re si ul pa suxs Cve u leb riv gam-

Ri zi a neb leb zec ki (He in richs 1989; Sil ver & Yu dofsky 1987; We i ger & Be ar 1988).

go ren Sta in ma yu radR e ba mi aq cia lim bu ri sis te mi sa da qer qis Sub lis wi-

lis da zi a ne bis mqo ne cxo ve le bi sa da mci rew lo va ni dam na Sa ve e bis an ti-

so ci a lu ri qce vis iden tu ro bas (Go ren ste in 1990). anam nez Si tvi nis or ga-

nu li da zi a ne bis mqo ne, Za la do bi sad mi mid re ki li avad myo fe bis Ses wav-

lam, kom pi u te ru li to mog ra fi i sa da bir Tvul -mag ni tu ri re zo nan sis

me To dis ga mo ye ne biT aC ve na, rom maT aRe niS ne bo daT sa feT qlis wi lis

wi na- qve da frag men ti sa da nu Si seb ri bir Tvis se leq ti u ri da zi a ne ba. av-

to ris mi er es struq tu re bi in ter pre ti re bu li iyo, ro gorc Za la do bis

ne i ro a na to mi u ri sub stra ti (Ton ko nogy 1991). sxva ga mok vle va Si, ro me-

lic Ca ta re bul iq na mkac ri ze dam xed ve lo bis fsi qi at ri u li hos pi ta lis

(Ma xi mum se cu rity men tal hos pi tal) 372 pa ci en tze, mkvle va reb ma na xes, rom Ca-

de ni li ag re si u li da na Sa u lis sim Zi me kar gad ko re li reb da sa feT qlis

wi lis or ga nu li da zi a ne bi sa da am ub nis bi o e leq tru li aq ti vo bis xa ris-

xsTan (Wong da T.a. 1994). msgav si mo na ce me bi mi Re bul iq na kri mi nal fsi-

qo pa teb sa da ano ma li u ri sqe sob ri vi qce vis (maT So ris sa dis tu ri) mqo ne

ada mi a neb Sic; iq Za la do bis ne i ro a na to mi u ri sub stra tis lo ka li za ci-

is ad gi lad Sub l-sa feT qlis wi li iq na da sa xe le bu li (Введенский da T.a. 2001). de vi an tu ri sqe sob ri vi qce vis war mo mad ge nel Ta mox ved ra am si a Si

ar aris ga sak vi ri. jer er Ti imi tom, rom zo gi er Ti seq su a lu ri xa si a Tis

de vi a cia ag re si ul qce vas mi e kuT vne ba (sa diz mi, ga u pa ti u re ba (Горинов, Пережогин 2001; Ma la muth 1986)). me o rec, ro gorc fsi qo a na li zis praq ti-

kam aC ve na, Rrma gan cde bi, ro me lic Ta vad su bi eqts sqe sob ri vi moTx ov-

ni le ba hgo ni a, xSi rad sru li ad sxva, ara seq su a lu ri grZno be bi dan aris

ga mom di na re (Fromm 1994).

111


cno bi li a, rom tvi nis sxva das xva uban ze ze moq me de ba, ag reT ve sxva-

das xva far ma kop re pa ra te bis ineq ci e bi or ga niz mSi, gan sxva ve bu li ti pis

ag re si u li qce vis (Tav das xmi Ti, Tav dac vi Ti, mta ceb lu ri) ge ne ra ci a sa

da mo du la ci as iw vevs. lo gi ku ria vi va ra u doT, rom yve la maT ga ni sa ku-

Ta ri, in ti mu ri me qa niz me biT imar Te ba (Буреш da T.a. 1991). ka tis hi po Ta-

la mu sis sxva das xva ub ne bis ga Ri zi a ne biT Cven Seg viZ lia mi vi RoT: Tav-

das xma ga af Tre biT, `ci vi Tav das xma~ emo ci u ri ag zne bis niS ne bis ga re Se,

ga af Tre bis eq spre sia Tav das xmis ga re Se. eq spe ri men tu lad mi Re bu li es

mo na ce me bi ga mo xa tu le baa bu ne ba Si ar se bu li Sem de gi mov le ni sa: mta-

ceb lebs na di ro bi sas ar Se em Cne vaT sim pa To -ad re nu li sis te mis mZaf ri

ag zne ba, xo lo Si da sa xe ob ri vi kon fliq tis dros ki es sis te ma uki du re-

sad ag zne bu lia (Симонов 1986). ro gorc Cans, mta ceb lu ri ag re si a, gar-

kve u li az riT, gan ye ne bu lad dgas ag re si is sxva sa xe e bi sa gan da mWid rod

aris da kav Si re bu li kve biT qce vas Tan. pro ce du re bi, rom le bic aZ li e-

re ben Sim Sils (kve bi Ti dep ri va ci a, la te ra lur hi po Ta la mus Si ar se bu-

li `kve bi Ti cen tre bis~ sti mu la cia da sxv.), sxva das xva cxo ve leb Si, ro-

gorc we si, zrdi an mta ceb lu ri qce vis in ten si vo ba sac. pi ri qiT, kve bi Ti

mo ti va ci is daT rgun va (a no req to ge nu li pre pa ra te bis Sey va na da a.S.) ki

am ci rebs mta ceb lis re aq ci eb sac (Шерстенев 1990).

Tum ca ad gi li aqvs sxva sa xis ka non zo mi e re beb sac. kve ba da Tav das xma

ise ve kom ple men ta ru le bi ari an er Tma ne Tis mi marT, ro gorc afa gia da

Tav dac va, e.i. hi po Ta la mu sis ven tro me di a lu ri struq tu re bis aq ti va-

ci as miv ya varT afa gi am de da Tav dac viT aq ti vo bam de, xo lo am struq tu-

re bis da zi a ne bas ki – hi per fa gi am de da ag re si u li qce vis gaZ li e re bam de

(Пошивалов 1986).

8.2. ag re si u li qce va da tvi nis fun qci u ri asi met ria

tvi nis he mis fe ro Ta fun qci u ri asi met ri a, ro gorc am sis te mis mu Sa-

o bis er T-er Ti fun da men tu ri ma xa si a Te be li (Доброхотова 2006), mniS vne-

lo van wi lad gan sazR vravs in di vi dis fsi qi kur mdgo ma re o ba sa da saq mi-

a no bas. ga mo nak liss arc ag re si u li qce va da ag re si as Tan da kav Si re bu li

emo ci e bi war mo ad ge nen.

mo ce mu li sa kiTx is gan xil va jer cxo ve leb ze ar se bu li ma sa le biT

da viwy oT da Sem deg ga da vi deT ada mi an ze.

ag re si is Se fa se bi sas vir Tag ve bis mi er Tag ve bis mok vdi ne bis tes tis

mi xed viT, na na xi iq na, rom ad re u li ga moc di le bis mqo ne vir Tag veb Si,

mar jve na na xe var sfe ros qer qis eq stir pa ci as, mok lu li Tag ve bis nak-

le bi ra o de no ba Se e sa ba me bo da, vid re mar cxe na na xe var sfe ros qer qis

eq stir pa ci as (De nen berg 1981). sxva eq spe ri men teb Si wi wi la Ta mar cxe na

112


na xe var sfe ros inaq ti va cia (gan sxva ve biT mar jve na na xe var sfe ros inaq-

ti va ci i sa gan) aZ li e reb da ag re si a sa da sqe sob riv qce vas, xo lo ana lo gi-

u ri ze moq me de ba mar jve na na xe var sfe ro ze, am ci reb da Si Sis emo ci as, rac

kar gad ko re li reb da moZ ra o bi Ti aq ti vo bis na xe var sfe ro van asi met ri-

as Tan. ro gorc Cans, mar cxe na na xe var sfe ro amux ru Webs ag re si u li qce-

vis ma re a li ze bel struq tu ra Ta aq ti vo bas (Бианки, Филиппова 1987).

Tum ca, li te ra tu ra Si mo i Zeb ne ba gan sxva ve bu li mo na ce me bic. ma Ti

mi xed viT, cxo ve leb Si à ra av to ma ti zi re bul~ ag re si ul qce va Si do mi ni-

rebs mar jve na na xe var sfe ro, xo lo ma Ra lag re si ul, di di ga moc di le bis

mqo ne cxo ve leb Si – mar cxe na. Ta nac, ma Ra lag re si u li cxo ve le bis tvi-

ni uf ro la te ra li ze bu li a, vid re ara ag re si u le bis. am wi na aR mde go bis

asax sne lad av to rebs Se mo aqvT Si da ag re si u li qce vis `mci re va di a ni~ da

`xan grZli vi~ prog ra mi re bis cne ba da Tvli an, rom pir ve li maT ga ni mar-

cxe na na xe var sfe ros Ta naa da kav Si re bu li, me o re ki mar jve nas Tan. ma Ti

az riT, ag re si is qro no bi o lo gi ur xa si aT Ta naa da kav Si re bu li ze moT

moy va ni li wi na aR mde go bis mi ze zi (Пошивалов 1986).

ar se bobs sa in te re so mo na ce me bi, rom le bic mety ve le ben mar jve na da

mar cxe na na xe var sfe ro Si ne i rot ran smi te re bis mTe li speq tris – ace-

til qo li nis, no rad re na li nis, do fa mi nis (am niv Ti e re be bis rol ze ag re-

si u li qce vis re a li za ci a Si, co ta qve moT vi sa ub rebT) asi met ri ul ga na-

wi le ba ze cxo ve leb Si, ker Zod TeTr vir Tag veb Si (Заика, Громов 1987). ro gorc cno bi li a, ada mi an Si na xe var sfe ru li asi met ri is xa si a Ti

prin ci pu lad gan sxvav de ba cxo ve leb Si ar se bu li sa gan. Ta nac, ara mar to

imiT, rom ada mi ans cxo ve li sa gan gan sxva ve bu li mra va li fun qci e bi ga aC-

ni a, ara med imi Tac, rom ada mi a nis na xe var sfe ro e bi ara ek vi po ten tu ria

(Мосидзе da T.a. 1990). er Tic da me o rec (ro gorc na xe var sfe ro Ta ara ek-

vi po ten tu ro ba, ise ada mi a nis tvi nis mTe li ri gi uni ka lu ri Tvi se be bi –

mag., grZel va di a ni prog no zi re bis una ri) gar kve ul fun qci ebs as ru lebs

ag re si u li qce vis in du ci re ba sa da gan vi Ta re ba Si.

ami tom, su lac ar aris ga sak vi ri, rom ag re si u li da ano ma liu ri sqe-

sob ri vi qce va, ada mi an Sic na xe var sfe ru li asi met ri is dar Rve vas Tanaa

da kav Si re bu li. de vi an tTa jguf Si bev rad uf ro me tia pi re bi mar cxe nam-

xri vi niS ne biT, rac mar jve na na xe var sfe ros do mi nan to ma ze mi u Ti Tebs

(Введенский da T.a. 2001).

sxva ga mok vle va Si, eeg -is ana li zis Se de gad na na xi iq na, rom mam ro-

bi Ti sqe sis pi rebs ano ma li u ri sqe sob ri vi ltol ve biT – pa ra fi li e biT

(maT So ris sa dis teb sa da seq su a lu ri mkvle lebs), aRe niS ne bo daT na xe-

var sfe ro Ta fun qci o na lu ri asi met ri is la te ra li za ci is Sem ci re ba da

uf ro si met ri u li tvi nis for mi re ba (Иващенко da T.a. 1997).

113


sa in te re so, mag ram wi na aR mde gob ri vi mo na ce me bi ar se bobs ag re si as-

Tan da kav Si re bu li emo ci u ri re aq ci e bis la te ra li za ci a zec. am sa kiTx is

gar Se mo Ses ru le bul ad re ul ga mok vle veb Si ga moT qmu li iyo mo saz re ba

mar jve na na xe var sfe ros upi ra te si emo ci u ro bis Se sa xeb (Sten berg 1992).

Tum ca, u. he le ris kvle veb Si uar yo fi Ti niS nis ma Ra li emo ci u ri da Za bu-

lo bi sas aq ti vi re bu li iyo upi ra te sad mar cxe na he mis fe ros wi na qer qi

(Hel ler 1993). Sem dgom wleb Si Ses ru le bul sta ti eb Si xSi rad (Tum ca, ara-

yo vel Tvis) fi gu ri reb da mo saz re ba imis Se sa xeb, rom ori ve niS nis emo ci-

is ge ne ri re ba Se saZ le be lia ori ve na xe var sfe ro Si, xo lo mo na cem Ta ara-

er Tgva rov ne ba Se iZ le ba ax sni li iq nas Se sas wavl emo ci a Ta in ten si vo bi sa

da ada mi an Ta in di vi du a lur Tvi se be bis sxva o biT da sxva mi ze ze biT (Can-li da T.a., 2002; Jes si mer & Mar kham, 1997; Tha yer & Joh nsen, 2000). mar Tlac, u.

he le ris ze moT moy va nil kvle va Si yu radR e ba eq ce va emo ci is ara mar to

ni Sans, ara med aq ti va ci is si di dis ga mom xat vel mo na cems – in ten si vo bas,

rac mar Tlac Se saZ le be lia er T-er Ti ga sa Re bi iyos wi na aR mde gob ri vi

mo na ce me bis asax sne lad. uka nas knel wleb Si mi Re bu li Se de ge bi mety ve-

le ben, rom mar cxe na na xe var sfe ro pa su xis mge be lia da de bi Ti emo ci e bis

aR qma sa da eq spre si a ze, xo lo mar jve na ki – uar yo fi Ti emo ci e bis, mag ram

ama ve dros, nor ma Si emo ci u ri sfe ros qer qu li re gu la cia xor ci el de ba

ori ve na xe var sfe ros ur Ti er To bis Se de gad (Ba ehr da T.a. 2003; Da vid son da

T.a. 2000a; Hel ler & Nit scke, 1997; Pe ter son da T.a. 2008; To mar ken & Ke e ner 1998).

ag re si ul pi rov ne beb Si tvi nis fun qci u ri asi met ri is Ses wav lam aC ve na,

rom mar cxe na na xe var sfe ros mu Sa o bis ga u a re se ba xels uwy obs de vi an tu-

ri qce vis gan vi Ta re bas (cit. Степанян da T.a. 2009 mi xed viT). es Se saZ le-

be lia ga mow ve u lia imiT, rom mar cxe na na xe var sfe ros da ba li aq ti vo ba

si tu a ci as xdis ga u ge bars, ara ver ba li ze bads da Se sa ba mi sad, emo ci u ri

Tval saz ri siT – uar yo fiTs (Степанян da T.a. 2009). ase ve, uar yo fi Ti emo-

ci e bis pre va li re bi sas Se i niS ne bo da mar jve na na xe var sfe ros Se sam Cne vi

aq ti va cia Zi ri Ta di aq cen tiT mar jve na sa feT qli sa da wi na- qve mo- sa feT-

qlis wi leb Si (F8, T4) (Ra i ne & Yang 2006; van Elst da T.a. 2000), xo lo de lin-

kven tu ri qce vis mqo ne pi reb Si mar jve na na xe var sfe ros aq ti va cia ma Ra li

iyo (Киренская 2007). me o re mxriv, zo gi er Ti mkvle va ris mi xed viT mar jve na

pref ron ta lu ri qer qis aq ti vo bis zrda Trgu navs mris xa ne bi sa da mZvin-

va re bis uar yo fi Tad Se fe ril emo ci ebs, rom le bic ag re si is er T-erT ga-

mov le nas war mo ad ge nen (De ma ree da T.a. 2005; Har mon -Jo nes & Si gel man 2001).

di di ma sa laa dag ro vi li emo ci u ri sfe ros ne i rof si qo lo gi a sa da

ne i rof si qi at ri a Si. am dar geb Si mi Re bu li mo na ce me bi adas tu re ben ide-

as mar jve na na xe var sfe ros uf ro Zli e ri emo ci u ro bis Se sa xeb. ker Zod,

swo red mar jve na na xe var sfe ros struq tu re bis da zi a ne bis Se de gad ad-

gi li aqvs uf ro Zli er afeq tur dar Rve vebs (Хомская 2003).

114


ro gorc vxe davT, um rav le so ba mkvle va re bi sa izi a rebs ide as ag re si-

ul qce va Si mar jve na na xe var sfe ros uf ro mniS vne lo va ni ro lis Se sa xeb,

mag ram ama ve dros ar se bobs mra va li ga mok vle va, ro me lic mi u Ti Tebs am

pro ces Si mar cxe na na xe var sfe ros mniS vne lo van rol zec. al baT, li te-

ra tu rul mo na cem Ta es ara er Tgva rov ne ba, bu ne ba Si ar se bul ur Ti er To-

ba Ta sir Tu lis asax vaa da, um rav les Sem Txve va Si, su lac ar aris me To do-

lo gi u rad ga u mar Ta vi kvle ve bis Se de gi.

8.3. ag re si u li qce vis ne i ro qi mi u ri da hor mo nu li me qa niz me bi

ag re si u li qce vis Ses wav la ne i ro a na to mi u ri, hor mo nu li da eleq-

tro fi zi o lo gi u ri do ni dan, sul uf ro me tad ga da dis ne i ro hor mo nul

da ne i ro me di a to rul do ne ze. swo red aman ga xa da Se saZ le be li mov le nis

uf ro na ti fi kvle va, rad ga nac ase Ti mid go mis Sem Txve va Si ad gi li aqvs

ner vu li da en dok ri nu li me qa niz me bis er Tdro ul ana lizs. rac iZ le va

sa Su a le bas ag re si is re a lu ri, ma te ri a lu ri sub stra tis dad ge ni sa.

ar se bobs mra va li niv Ti e re ba, ro me lic aZ li e rebs uk ve Ca mo ya li be-

bul ag re si ul qce vas. me o re mxriv, cno bi li a, da aman asax va hpo va Cvens

mi mo xil va Sic, rom ad gi li aqvs ag re si u li qce vis das wav lis pro cess,

ro me lic ro gor Rac fiq sir de ba cen tra lur ner vul sis te ma Si. mi u xe-

da vad ami sa, dRes dRe o biT ver mo xer xda spe ci fi ku ri àg re so ge nu li~

niv Ti e re bis ga mo yo fa. ro gorc Cans, ase Ti spe ci fi ku ri niv Ti e re ba arc

ar se bobs.

eTo lo gi ur mo de leb ze ag re si u li qce vis hor mo nu li sa fuZ vle bis

in ten si u ri Ses wav la, sak mao xa nia rac da iwyo (Mic zek da T.a. 1984). rac Se-

e xe ba ada mi a nebs, eTi ku ri mi ze ze bis ga mo, ase Ti sa xis kvle ve bi, xSi rad

mxo lod ag re si u lo bis do ne sa da ama Tu im hor mons So ris ko re la ci is

dad ge niT Se mo i far gle bi an (Gi am man co da T.a. 2005).ag re si is hor mo nu li de ter mi nan te bis gan xil vam de un da Sev niS noT,

rom bu neb riv pi ro beb Si myo fi cxo ve le bis Tvis, ag re si u li qce va iS vi a-

Tad war mo ad gens TviT mi zans da Zi ri Ta dad, in stru men tia ise Ti Se de ge-

bis mi saR we vad, ro go re bi ca a: kon ku ren ci is daZ le va sak ve bi sa da sqe sob-

ri vi par tni o ris mo po ve bis, tki vi li sa gan Tav dac vis saq me Si da sxva. ami-

tom is niv Ti e re be bi, rom le bic are gu li re ben kve biT, sqe sob riv qce vas

Tu tki vi liT re aq ci ebs Se saZ le be lia ze moq me de bas ax den dnen ag re si is

im ti peb ze, ro me lic qce vis ze moT Ca moT vlil for meb Ta naa da kav Si re-

bu li (Рылов 1985).

rad ga nac arc er Ti qce vi Ti re aq ci is sub stra ti ar aris mo no qi mi u ri

da zo gi erT ne i ro me di a tors aqvs da ma mux ru We be li, zogs ki ga ma aq ti ve-

be li moq me de ba (Кулагин, Болондинский 1986), Cven au ci leb lad Cav Tva leT

115


gag ve a na li ze bi na mra va li niv Ti e re bis ag re so ge nu li moq me de ba. mi Tu me-

tes, ro gorc aR vniS neT, spe ci fi ku ri ag re so ge nu li niv Ti e re ba bu ne ba Si

ar ar se bobs.

8.3.1. an dro ge ne bi

im faq tma, rom mam reb Si ag re si is do ne bev rad uf ro ma Ra lia vid re

mded reb Si, xo lo mded reb sa da mam rebs So ris ar se bu li mor fo lo gi u-

ri, fi zi o lo gi u ri, eTo lo gi u ri (a da mi a neb Si – fsi qo lo gi u ri) sxva o bis

(sqe sob ri vi di mor fiz mis) mTe li speq tri mniS vne lo van wi lad sas qe so

hor mo ne bi Taa gan pi ro be bu li – mkvle va re bi mi iy va na das kvnam de, rom ag-

re si is in duq tors mam ro bi Ti sas qe so hor mo ne bi – an dro ge ne bi war mo ad-

ge nen. al baT ami tom, an dro ge ne bi hor mon Ta So ris yve la ze xSi rad ga ni-

xi le bi an ag re si u li qce vis in duq to re bad (Gi am man co da T.a. 2005).

mar Tlac, cno bi li a, rom mam re bis kas tra cia am ci rebs Si da sa xe ob riv

ag re si as. mi si aR dge na Se saZ le be lia tes tos te ro nis pro pi o na tis ineq-

ci iT. an dro gen Ta am gva ri moq me de ba naC ve ne bia mra va li sxva das xva sa xe o-

bis or ga niz mTa Ses wav li sas (Nel son, 2000; Si mon & Lu, 2006). Ta nac, tes tos-

te ro ni zrdis mded re bis ag re si u lo ba sac. 3 kvi ris gan mav lo ba Si izo la-

ci a Si myo fi mam ri vir Tag ve bis ag re si u li re aq ci e bis Ta vi dan aci le ba

xor ci el de ba kas tra ci iT, xo lo Se nar Cu ne ba ki me Til tes tos te ro nis

Cam nac vle bi Ti Te ra pi iT. tes tos te ro nis pre pa ra tis Sey va nis imav dro-

u lad an ti an dro ge nu li pre pa ra tis – flu ta mi dis mi ce ma, gar kve u li

dro is man Zil ze am ci reb da ag re si ul re aq ci as (Резников, Варга 1988). pe-

ri na ta lu ri kas tra cia Tag veb Sic (Mus mus cu lus) am ci rebs moz rdi li cxo-

ve lis ag re si u lo bas (Mo te li ca- He i no da T.a. 1993). da u zi a ne be li go na de bis

mqo ne moz rdil ma mal Tag veb Si tes tos te ro nis pro pi o na tis qro ni ku li

Sey va na am ci reb da opo nen ti sad mi mu qa ris ga mov le nis la ten tur dros

(Mar ti nez -San chis da T.a.1998). ag reT ve dad ge ni li a, rom mamr ma ka keb Si (Ma-ca ca mu lat ta) tes tos te ro nis do ne Tav -zur g-tvi nis siTx e Si ko re li reb da

ag re si u lo bis do nes Tan (Hig ley da T.a. 1996a). gam rav le bis se zo nis dros

am siTx e sa da plaz ma Si tes tos te ro nis do nis zrda da kav Si re bu lia ag-

re si u lo bis do nis zrdas Tan (Meh lman da T.a.1997).an dro ge ne bi aad vi le ben ro gorc Tav das xmiT, ise te ri to ri ul qce-

vas. zo gi er Ti mkvle va ri Tvlis, rom ma Ti am gva ri efeq ti, uf ro me tad

sen so rul ana li za to reb ze moq me de bis Se de gi a, vid re mo ti va ci u ri me-

qa niz me bis mo du la ci i sa (Пошивалов 1986).

es tru sis dros mded ro bi Ti sas qe so hor mo ne bis – es tro ge ne bis

efeq te bi mded reb Si vlin de ba, upir ve les yov li sa, uc no bi mam re bis mi-

marT ag re si u li qce vis da mux ru We ba Si. Tum ca, kon ku ren ci iT ga mow ve u-

116


li kon fliq te bis ra o de no ba am dros ar mcir de ba. sxva eq spe ri men tSi,

mdedr vir Tag va Ta 75%, ro mel Tac Sey va ni li hqon daT tes tos te ro ni

Tavs es xmod nen uc nob ma mars. ase ve iq ce o da es tra di ol Sey va nil mded-

rTa mxo lod 6% (Пошивалов 1986).

ag re si is me qa niz me bis Ses wav li sas, Cvenc swo red tes tos te ro nis ag-

re so ge nu li moq me de bis ga mo am niv Ti e re ba ze Se va Ce reT yu radR e ba. dam-

na Sa ve eb Si Ca ta re bul ga mok vle veb Si naC ve ne bi iq na, rom sis xlis plaz ma-

Si tes tos te ro nis kon cen tra cia ag re si ul dam na Sa ve Ta jguf Si (eq spe-

ri men ta lu ri jgu fi) sti u den tis t ko e fi ci en tis mi xed viT sar wmu nod ar

gan sxvav de bo da nak le bad ag re si ul dam na Sa ve Ta jguf Si (e.w sa kon tro-

lo jgu fi) mi Re bu li Se de ge bi sa gan. man -u it nis U kri te ri um ma ki sxva Se-

de ge bi aC ve na. am me To dis mi xed viT, ag re si ul dam na Sa ve eb Si tes tos te-

ro nis do ne sar wmu nod uf ro ma Ra li iyo (su ra Ti 8.3.1.1). cno bi li a, rom

sur. 8.3.1.1. testosteronis – t (ng/ml), adrenalinisa (a) da

noradrenalinis – na (mkg/dRe-Rame) koncentracia agresiuli da

araagresiuli danaSaulis Camdeni pirebis sisxlsa da SardSi.

testosteronis da noradrenalinis SemTxvevaSi gansxvaveba agresiul

da araagresiul damnaSaveTa jgufs Soris sarwmunoa (p<0,05)

117


Tu Ser Ce vi Ti er Tob li o ba mci re jgufs war mo ad gens, pri o ri te ti un da

mi va kuT vnoT ara pa ra met ru li ana li zis me To debs (Glantz 1994; Юнкеров, Григорьев 2002). ma Sa sa da me, ag re si ul pi reb Si tes tos te ro nis kon cen tra-

cia uf ro ma Ra li aR moC nda.

er Ti Se xed viT, Cve ni mo na ce me bi eTan xme ba li te ra tu ra Si ar se bul

ma sa las tes tos te ro nis rol ze ag re si u li qce vis in duq ci is saq me Si.

gan sa kuT re biT kar gad am ka non zo mi e re bis ar se bo ba cxo ve leb Sia da-

sa bu Te bu li (Cra ig 2007), Tum ca, ada mi a neb Sic aris mi Re bu li Se sa ba mi si

ma sa la. ker Zod, dab sis mi er Ses wav lil dam na Sa ve Ta sis xlSi tes tos te-

ro nis kon cen tra cia uf ro ma Ra li hqon daT mo Za la de ebs, vid re im dam-

na Sa ve ebs vinc da na Sa u li Ca i di na Za la do bis ga mo ye ne bis ga re Se (Dabbs da

T.a. 1987). ama ve jgu fis mi er Ses ru le bul sxva kvle va Si Ses wav lil iq na 4

aTa si ame ri ke li omis ve te ra nis pi ra di saq me, tes tos te ron sa da ag re si-

as So ris Se saZ lo kav Si ris da sad ge nad. sis xlSi tes tos te ro nis yve la ze

ma Ra li Sem cve lo bis mqo ne pir Ta jgu fi Se da re bul iq na yve la ze da ba li

kon cen tra ci is mqo nes Tan. am uka nas knelT bev rad uf ro nak le bi prob le-

me bi aR mo aC ndaT ar mi a Si sam sa xu ris dros, vid re pir ve lebs (Dabbs & Mor-ris 1990). sxva sta ti eb Si naC ve ne bi iq na, rom ma ma ka ceb Si tes tos te ro nis

uf ro ma Ra li do ne, mo ma te bul ag re si as Tan aris da kav Si re bu li (Ber man

da T.a. 1993; Olwe us 1986). uka nas knel xa neb Si Ca ta re bul kvle va Ta um rav-

le so ba Si naC ve ne bi iq na, rom tes tos te ro ni aad vi lebs ag re si ul qce vas

(Si mo noff da T.a. 1998). zo gi er Ti av to ris mi xed viT tes tos te ro nis do ne

uSu a lod da kav Si re bu lia pro vo ci re bu li ag re si is si di des Tan, xo lo

arap ro vo ci re bu li ag re si is si di des Tan mas mxo lod ara pir da pi ri kav-

Si ri aqvs (Olwe us 1987). ase ve, naC ve ne bi iq na, rom tes tos te ro nis kon cen-

tra cia kar gad ko re li reb da spon ta nu ri ag re si is do ne sa da do mi ni re-

bis moTx ov ni le bas Tan (Chris ti an sen & Krus smann 1987). mra va li mkvle va ris

mi er na na xi iq na, rom an dro ge ne bis kon cen tra cia kar gad ko re li reb da

ase ve, iseT pi rov nul Tvi se beb Tan, ro go ri caa TviT ga mo xat va, do mi ni-

re bi sa ken da epa ta Ji sa ken ltol va (Schal ling 1987). do mi ni re bi sa da tes-

tos te ro nis do nis kav Sir ze zRva li te ra tu ra ar se bobs, sa dac sar wmu-

no daa naC ve ne bi, rom an dro ge ne bis ma Ra li do ne ga aC ni aT do mi nant da /

an ago nis tur Se ta ke beb Si ga mar jve bul cxo ve lebs (Buck & Bar nes 2003; Ca vi gel li & Pe re i ra, 2000; Hardy da T.a. 2002; Oyeg bi le & Mar ler 2005) da Se jib-

re beb Si ga mar jve bul ada mi a nebs (Ber nhardt da T.a. 1998; Gi am man co da T.a. 2005; McCa ul da T.a. 1992; Schul the iss da T.a. 2005; Zit zmann & Ni es chlag 2001). ri gi av to re bi sa mi iC nevs, rom swo red do mi ni re ba sa da tes tos te ro nis

kon cen tra ci as So ris ar se bobs Zli e ri da de bi Ti ko re la cia da ara ag-

re si a sa da tes tos te ro nis do nes So ris, Tum ca am uka nas knel Ta So ri sac

ko re la cia da de bi Tia (Ander son & Sum mers 2006; Archer 2006; Ma zur & Bo oth

118


1998). mag ram, rad ga nac, ro gorc we si, ago nis tur Se ta ke beb Si ga mar jve-

bul in di vi debs Tvli an do mi nan te bad (Bjor kqvist 2001) da ag re si u li qce-

va uf ro xSi rad gxvde ba ie rar qi is Ca mo ya li be bis pro ces Si (de Alme i da da

T.a. 2005), ami tom mra va li mkvle va ri faq tob ri vad ai gi vebs do mi ni re ba sa

da ag re si u lo bas, mi u xe da vad imi sa, rom do mi nan ti in di vi de bi zog jer

su lac ar ari an po pu la ci a Si yve la ze ag re si u le bi (Sa polsky 2005). Tum ca

isic na Te li a, rom do mi nan ti ag re si u lo bis sak ma od ma Ra li do niT un da

xa si aT de bo des, rom mi aR wi os da Se i nar Cu nos Ta vi si sta tu si.

ama ve dros cno bi li a, rom ag re si u li qce vis er T-erT um Zlav res in-

duq tors war mo ad gens frus tra cia (Ba ron & Ric har dson, 2004; Da vid da T.a.

2004; Dol lard da T.a. 1939; Sum mers & Win berg, 2006). Ta vis mxriv, frus tra cia

emo ci ur stres Ta naa kav Sir Si. xo lo stre si ki Trgu navs an dro ge ne bis

sin Tezs – vir Tag veb Si (Ander sen da T.a. 2004; Hardy da T.a. 2005; Raz zo li da

T.a. 2006), Tag veb Si (Dong da T.a. 2004), za zu neb Si (Cas tro & Matt 1997), pri ma-

teb Si (La do- Abe al 2001; Динзбург da T.a. 1992), ada mi a neb Si (Elman da T.a. 2001; Fer nan dez -Gar cia da T.a. 2002; Go mez -Me ri no da T.a. 2002; Oltmanns da T.a. 2005; Yen & Jaf fe 2004). Ta nac, am efeqts ad gi li aqvs sxva das xva bu ne bis stre so-

re bis moq me de bi sas (Ander sen da T.a. 2004, Raz zo li da T.a. 2006). ase ve cno-

bi li a, rom per ma nen tu li Se ja xe bi sas ago nis tu ri ur Ti er To ba ro gorc

ga mar jve bu li, ise da mar cxe bu li in di vi de bis Tvis Se iZ le ba Ta nab rad

stre so ge nu li iyos (Sum mers & Win berg 2006). ga mo dis, rom tes tos te ro ni

yo vel Tvis ver iq ne ba ag re si u li qce vis in duq to ri. am mo saz re bas ex mi-

a ne bi an ga mok vle ve bi, sa dac sa er Tod uar yo fi lia tes tos te ro nis mo na-

wi le o ba ag re si ul qce va Si (Au jard & Per ret 1998; Ba in da T.a. 1987; Bjor kvist da

T.a. 1994; Brad ford & McLe an 1984; Mor gan da T.a. 2000). Mal mqu ist-i Ta vis mo-

nog ra fi a Si, miZR vnils Za la do bis kli ni ku ri, so ci a lu ri, iu ri di u li,

epi de mi o lo gi u ri da bi o lo gi u ri as peq te bi sad mi, sa er Tod uar yofs ro-

me li me hor mo nis mo ma te bu li kon cen tra ci is rols ag re si is ga mow ve vis

saq me Si. is Tvlis, rom in di vi di saT vis ga mov le ni li hor mo nu li sta tu si

ar asa xavs hor mo ne bis re a lur kon cen tra ci as da na Sa u lis Ca de nis mo men-

tSi (Mal mqu ist 1996). sxva kvle veb Si ki na na xi iq na, rom mam rebs rom le bic

mo ma te bu li ag re si u lo biT xa si aT de bod nen, mag ram ama ve dros ma Ra li

ner vul -e mo ci u ri da Za bu lo ba hqon daT, aRe niS ne bo daT tes tos te ro nis

da ba li kon cen tra cia sis xlSi (Таранов da T.a. 1986). pa vi an anu bi seb ze Ca-

ta re bul ma dak vir ve beb ma ana xes, rom `ga u wo nas wo re bel~ do mi nant or-

ga niz mebs (`ga wo nas wo re bu le bi sa gan~ gan sxva ve biT) aRe niS ne bo daT tes-

tos te ro nis ise Ti ve di na mi ka, ro go ric aqvT su bor di nant mam rebs (Win-gfi eld & Sa polsky 2003).

bu neb ri vi a, Cven mi er Ses wav li li dam na Sa ve e bi da na Sa u lis aR kve Tis

ad gi las yof nis ga mo, qro ni ku li stre sis moq me de bas ga nic did nen da

119


maT Sic ze moT moy va nil ka non zo mi e re bas un da hqo no da ad gi li, anu maT

an dro gen Ta sin Te zi daT rgu nu li un da hqo no daT. da mar Tlac, tes tos-

te ro nis do ne dam na Sa ve Ta ori ve jguf Si nor ma ze, ro me lic ha ri so nis

Si na gan sne u le ba Ta cno ba ris mi xed viT 3-10 ng/ml Se ad gens (Har ri son’s Prin-cip les of Inter nal Me di ci ne, 2001), od nav da ba li iyo da Se ad gen da 2.56±0.2 ag re-

si ul da 1.9±0.3 nak le bad ag re si ul dam na Sa ve eb Si. ma Sa sa da me, Cven ma kvle veb ma mig viy va nes Za li an sa in te re so das kvne-

bam de: er Ti mxriv, ag re si u li dam na Sa ve e bi xa si aT de bi an tes tos te ro nis

uf ro ma Ra li do niT, vid re nak le bad ag re si u le bi; me o re mxriv, dam na-

Sa ve Ta ori ve jguf Si tes tos te ro nis kon cen tra cia ar aRe ma te ba ma ma-

kac Ta `nor ma lur~ po pu la ci a Si da fiq si re bul Se degs da nak le bic ki

aris mas ze. er Ti Se xed viT, es mo na ce me bi wi na aR mde gob ri vi a. mo ce mu li

wi na aR mde gob ri o ba asax vaa re a lo bis da am re a lo ba ze Cve ni war mod ge ne-

bis: er Ti mxriv, ag re si u li qce va da kav Si re bu lia tes tos te ro nis ma Ral

do nes Tan da me o re mxriv, ago nis tu ri kon fliq ti xSi rad stre so ge nu lia

Se ta ke ba Si ga mar jve bu le bis Tvi sac ki, xo lo stre si ki rep ro duq ci u li

sis te mis in hi bi re bas iw vevs. sam wu xa rod, sa mec ni e ro li te ra tu ra Si ver

vi po veT verc er Ti sta ti a, ro mel Sic am wi na aR mde go bis ax sna (an Tun-

dac aR niS nu li sa kiTx is das ma ma inc) iyo mo ce mu li. ami tom, gTa va zobT

am mov le nis Cve ne ul ax snas.

1) Vom Sa al -is mi er Se mo Ta va ze bu li tes tos te ro nis ma or ga ni ze be li/

ga ma aq ti vi re be li mo de lis mi xed viT, an dro ge ne bi pre na ta lur pe ri od-

Si aya li be ben im ne i ro nul qse lebs, rom le bic Sem dgom Si mo na wi le o ben

ag re si u li qce vis ge ne ri re ba Si. ro de sac, sqe sob ri vi mom wi fe bis dros,

am qse leb ze moq me debs tes tos te ro ni, isi ni aq ti ur de bi an da Se sa ba mi-

si sti mu le bis war dgi ne bis Sem Txve va Si – re a liz de ba ag re si u li qce va

(cit. Bo ok da T.a. 2001-is mi xed viT). Se saZ le be li a, upir ve les yov li sa,

swo red am ran gSi iRebs mo na wi le o bas tes tos te ro ni ag re si u li qce vis

in du ci re ba Si.

2) sxva me qa niz mi, ro me lic api ro bebs da de bi Ti ko re la ci is ar se bo-

bas tes tos te ron sa da ag re si u lo bas /do mi nan to bas So ris, Se saZ le be-

lia da kav Si re bu li iyos Sem deg mo men tTan. Tu ki do mi nan tma mo a xer xa

po pu la ca Si mya ri ie rar qi is Seq mna da mis sta tuss aRa ra fe ri emuq re ba,

es am ci rebs mas Si ner vul -e mo ci ur da Za bu lo bas, rac Ta vis mxriv da de-

bi Tad moq me debs tes tos te ro nis di na mi ka zec – iw vevs ra mi si kon cen-

tra ci is zrdas. ma Sa sa da me, tes tos te ro nis da de bi Ti di na mi ka Se iZ le ba

ga mow ve u li iyos do mi ni re bis mov le niT da ara mar to or ga niz mis in di-

vi du a lu ri Ta vi se bu re be biT. mi Tu me tes, rom ar se bo ben mo na ce me bi tes-

tos te ro ni sa da po zi ti u ri gan wyo bis kav Si ris Se sa xeb (Ber nhardt da T.a. 1998; Gon za lez -Bo no da T.a. 1999; McCa ul da T.a. 1992). ma Sa sa da me, tes tos te-

120


ron sa da ag re si as So ris kav Sirs or mxri vi xa si a Ti aqvs: tes tos te ro ni

mo na wi le obs ag re si u li re a gi re bis in du ci re ba Si, mag ram ag re si is Se de-

gad miR we u li do mi ni re ba, Ta vis mxriv, wya roa tes tos te ro nis sin Te zis

aq ti va ci i sa (Sal va dor da T.a. 1987).

mag ram Tu ki si tu a cia po pu la ci a Si aras ta bi lu ri a, tes tos te ro nis

do nis mi xed viT ara na ir sxva o bas do mi nan teb sa da su bor di nan tebs So-

ris ar eq ne ba ad gi li (Win gfi eld & Sa polsky 2003). gar kve ul si tu a ci eb Si (mag.

gam rav le bis se zo nis dros) do mi nan teb Si stre si re bis do ne War bobs su-

bor di nan teb Si da fiq si re bul re zul tats (Cre el 2001; Sa polsky 2005). Se sa-

ba mi sad, am dros tes tos te ron sa da ag re si u lo bas So ris ur Ti er To ba,

Se saZ le be lia re cik ro pul xa si aT sac ki ata reb des.

yo ve li ve ze moT qmu li dan ga mom di na re tes tos te ro ni ver Ca iT vle ba

in si tu ag re si u li qce vis in duq to rad. na Te li a, rom gar kve ul pi ro beb Si

tes tos te ro ni ver Se as ru lebs ag re so ge nu li faq to ris fun qci as. ro-

gorc Cans, stre sis dros tes tos te ro nis kon cen tra cia ar un da iyos ag-

re si is do nis gan msazR vre li obi eq tu ri kri te ri u mi.

ma Sa sa da me, cal sa xaa tes tos te ro nis ro li ag re si ul qce va Si mo na-

wi le struq tu re bis Ca mo ya li be ba Si, mag ram ase ve na Te li a, rom gar kve ul

si tu ci eb Si is ar Se iZ le ba Ca iT va los ag re si u li qce vis in duq to rad.

am prob le mis ana liz ma mig viy va na das kvnam de, rom au ci le be lia gar-

kve u li kri te ri u me bis Se mu Sa ve ba, rom lis sa Su a le bi Tac Se saZ le be li

gax de ba ag re si u li qce vis, ro gorc adap ta ci u ri me qa niz meb Si mo na wi le

faq to ris iden ti fi ka cia (Chic hi nad ze da T.a. 2009).

ag re si u li qce vis ne i ro bi o lo gi ur in duq tors is qi mi u ri agen ti un-

da war mo ad gen des, rom lis:

1) or ga niz mSi ga mo Ta vi suf le ba (re le a se) an fi zi o lo gi ur do zeb Si eg-

zo ge nu rad Sey va na iw vevs an /da aZ li e rebs ag re si ul qce vas;

2) sin Te zi da ga mo Ta vi suf le ba Zli er de ba mwva ve stre si sa da ago nis-

tu ri Se ta ke bis dros (rad ga nac, ag re sia am dros adap ta ci u ri fun qci is

ma ta re be li a);

3) uf ro ma Ral ba za lur kon cen tra ci as aqvs ad gi li do mi nant da ma-

Ra lag re si ul in di vi deb Si, vid re da mor Ci le bul da da ba lag re si u leb Si;

Tu ki, ag re si u li qce vis in du ci re bas iw vevs ro me li me qi mi u ri niv Ti-

e re bis da ba li do ne or ga niz mSi, ma Sin ze mo moy va ni li sa mi kri te ri u mi Ca-

mo ya lib de ba Sem deg na i rad.

ag re si u li qce vis in duq tors im qi mi u ri agen tis da ba li do ne war mo-

ad gens, rom lis:

1) or ga niz mSi ga mo Ta vi suf le bis Sem ci re ba an mi si an ta go nis ti niv-

Ti e re be bis or ga niz mSi fi zi o lo gi ur do zeb Si eg zo ge nu ri Sey va na iw-

vevs an /da aZ li e rebs ag re si ul qce vas;

121


2) sin Te zi da ga mo Ta vi suf le ba mcir de ba mwva ve stre si sa da ago nis-

tu ri Se ta ke bis dros;

3) uf ro da bal ba za lur kon cen tra ci as aqvs ad gi li do mi nant da ma-

Ra lag re si ul in di vi deb Si, vid re da mor Ci le bul da da ba lag re si u leb Si;

Cve ni az riT, es sa mi Tvi se ba au ci leb lad un da hqon des yve la im niv-

Ti e re bas, rom lis ro lic (an rom lis da ba li do nis ro li) ag re si u li qce-

vis in du ci re ba Si wam yva nad iq ne ba miC ne u li. To rem, ag re si u li qce vis ge-

ne ri re ba Za luZs mra val or ga nul Tu ara or ga nul na erTs (ar se bobs sak-

mao ra o de no bis li te ra tu ra, ro me lic ag re si ul qce vas ukav Si rebs li-

pi de bis (Olson da T.a. 2008), sxva das xva mik ro e le men te bis (mag., mag ni u mis

(Hen rot te da T.a. 1997)), sxva na er Te bis kon cen tra ci is cvli le bebs (Ba ron & Ric har dson, 2004)) da mxo lod am faq tis ga mo am niv Ti e re bis CaT vla in duq-

to rad ar iq ne ba ga mar Tle bu li. sa Wi roa mo Zeb nil iq nas kav Si ri agen tis

ag re so ge nul moq me de bas, or ga niz mSi am niv Ti e re bis fun qci as da ag re-

si u li qce vis bi o lo gi ur fun qci as So ris. ama Si mdgo ma re obs prob le mi-

sad mi sis te mu ri mid go mis ar si. Tum ca, ag re si is ne i ro qi mi ur me qa niz meb-

ze miZR vnil naS rom Ta um rav le so ba Si, mkvle va re bi swav lo ben cal ke ul

agen tebs da ar cdi lo ben ag re si is bi o lo gi ur rol Tan er Tad sis te mu-

rad ga ni xi lon am niv Ti e re bis fun qcia or ga niz mSi. Se de gad, sxva das xva

mkvle va ri sxva das xva niv Ti e re bas Tvlis ag re si u li qce vis in duq to rad.

bev ri maT ga ni mar Tlac mo na wi le obs am pro ces Si, mag ram ar ekuT vnis wam-

yva ni ro li.

ro gorc, uk ve aR vniS neT tes tos te ro ni ver ak ma yo fi lebs moy va nil

kri te ri u mebs. Se ve ca doT ga va a na li zoT sxva hor mo ne bi sa da ne i rot ran-

smi te re bis ro li.

8.3.2. se ro to ni ni da se ro to ni ner gu li sis te ma

ne i rot ran smi ter Ta gan, yve la ze xSi rad swo red se ro to ni ni (5-hid-

roq sit rip ta mi ni, 5-HT) aris miC ne u li ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba Si

mo na wi le agen tad (Lesch & Mer schdorf, 2000; Mic zek & Fish, 2006), ami tom ag re-

si is se ro to ni ner gu li me qa niz me bi mkvle var Ta mzard in te ress iw vevs.

mkvle var Ta yu radR e ba mi mar Tu lia cns-is sxva das xva ub neb Si mo ce mu li

niv Ti e re bis ro gorc kon cen tra ci is, ise mi si aR mqme li re cep to re bis

ra o de no bis dad ge ni sa ken.

cno bi li a, rom se ro to ni ner gu li struq tu re bi mo na wi le o ben cxo-

vel Ta mra va li sxva ti pis qce vis gan xor ci e le ba Si (He nin ger 1995; Сапронов, Федоров 2001). Ta vis tvi nis struq tu reb Si se ro to ni nis kon cen tra ci is ma-

te ba cxo ve leb Si api ro beb da emo ci u ro bis zrda sa da moZ ra o bi Ti aq ti vo-

122


bis Sem ci re bas, Zi lis xan grZli vo bis mo ma te bas (Кудрявцева, Бакштановская 1991), sqe sob ri vi qce vis in hi bi re bas (Ткаченко da T.a. 1999). aR moC nda, rom

igi mo na wi le obs ag re si u li qce vis re gu la ci a Sic. ker Zod, war mo ad gens

ag re si u li qce vis da ma mux ru We bel faq tors (Asberg 1994; Brown & Lin no i la 1990; Coc ca ro 1989).

Ta na med ro ve mec ni e re ba Si se ro to ni ner gu li me qa niz me bis kvle va

Zi ri Ta dad, ori mi mar Tu le biT mim di na re obs: pir ve li mi mar Tu le ba ik-

vlevs Ta vad se ro to ni ni sa da mis cvla Si mo na wi le fer men te bis (pir vel

rig Si trip to fan hid roq si la za sa da mo no a mi no oq si da zas) kon cen tra-

ci as tvi nis sxva das xva struq tu reb Si, me o re ki – se ro to ni nis re cep-

to re bis mdgo ma re o bas Ta vis tvin Si. se ro to ni nis, da ax lo e biT 17 ti pis

re cep to re bi dan (Ander son & Sum mers 2007; Lowry 2002), ma Ti mxo lod mci re

na wi li, Zi ri Ta dad, al baT, 1A da 1B ti pis re cep to re bi, axor ci e le ben

ag re si ul qce va ze ze moq me de bas. ori ve ti pis me To di kiT mi Re bu li mo na-

ce me bi praq ti ku lad ar gan sxvav de ba er Tma ne Ti sa gan – ag re si u li qce vis

re gu la ci a Si se ro to ni ni er T-erT wam yvan ne i rot ran smi te ra daa miC ne-

u li.

am qve Tav Si, Cven Se vec de biT da va la goT se ro to ni ner gu li me qa niz-

me bis gar Se mo ar se bu li ma sa la, tes tos te ron ze miZR vnil qve Tav Si Se mu-

Sa ve bu li kri te ri u me bis mi xed viT.

1) cno bi li a, rom se ro to ni ner gu li pre pa ra te bis mwva ve an qro ni-

ku li ap li ka cia am ci rebs ag re si as xer xem li an Ta uam rav sa xe o ba Si: sxva-

das xva sa xe o bis Tev zeb Si, xvli keb Si (Ano lis ca ro li nen sis), mtre deb Si, be Ru-

reb Si, za zu neb Si, Tag veb Si, vir Tag veb Si, ZaR leb Si, ada mi a neb Si (Sum mers & Win berg 2006). gan sa kuT re biT de ta lu rad es sa kiTxi Ses wav li li iq na

mRrRne leb Si. ker Zod, naC ve ne bi iyo, rom far ma ko lo gi u ri stra te gi e bi,

rom leb sac miv ya varT se ro to ni nis kon cen tra ci is gaz rdis ken, ma ga li-

Tad ise Te bi, ro go ri caa se ro to ni nis wi na mor be de bis, se ro to ni nis uku-

mi ta ce bis in hi bi to re bis, ase ve 5-HT1A da 5-HT1B re cep to re bis ago nis te-

bis ga mo ye ne ba – api ro bebs maT Si ag re si is Sem ci re bas (Chi a ve gat to da T.a. 2001; Fish da T.a. 1999; Lyons da T.a. 1999; Mic zek da T.a. 1998; Nel son & Chi a ve gat-to 2001; Oli vi er da T.a. 1995). trip to fa ni dan se ro to ni nis bi o sin Te zis gan-

ma pi ro be be li fer men tis trip to fan hid roq si la zas (Хухо 1990; Ашмарин, Стукалов 1996) in hi bi to ris pa ra- qlor fe ni la la ni nis Sey va na ag re si ul

Tag veb Si iw vev da ma Ti hi per re aq ti u lo bis gaZ li e re bas da sqe sob ri vi

qce vi Ti kom pleq sis `Se te va- Sej do mis~ mcde lo bas ga Ce nas.

5-oq sit rip to fa niT cxo ve le bis dat vir Tva iw vev da ag re si is Sem ci-

re bas. ase ve naC ve ne bi iq na, rom vir Tag ve bis kve ba trip to fa niT (se ro-

to ni nis wi na mor be di) Ra ri bi sak ve biT, maT Si iw vev da kon fliq te bis ra-

o de no bis zrdas (Пошивалов 1986). se ro to ni ner gu li aq ti vo bis Sem ci re-

123


ba trip to fa nis mwva ve ali men ta ru li nak le bo bis ga mo mamr (o Rond ara

mdedr) mwva ne ma i mu neb Sic (Cer co pit he cus aet hi ops) api ro beb da ro gorc spon-

ta nu ri, ise sak veb ze kon ku ren ci iT ga mow ve u li ag re si u lo bis zrdas. xo-

lo, se ro to ni ner gu li aq ti vo bis zrda trip to fa nis mi Re bis ga mo am ci-

reb da ag re si u lo bas ro gorc mam reb Si, ise mded reb Sic (Ma nuck da T.a. 2006). sxva sa xe o bis pri ma teb Sic (Ma ca ca fas ci cu la ris) trip to fa nis de fi-

ci ti a ni sak ve bis ga mo ye ne ba api ro bebs se ro to ni nis da bal do nes or ga-

niz mSi da Se de gad – cxo vel Ta ag re si u lo bis Sem ci re bas (Kap lan da T.a. 1993). sa in te re soa aRi niS nos, rom ada mi an Sic ase Ti di e ta iw vevs sis xlSi

se ro to ni nis do nis 75%-iT Sem ci re bas. amas Tan, im pul su ri ag re si is do-

nec mcir de ba (Yo ung & Ley ton 2002).

Tag veb Si na ke ris bir Tve bis da zi a ne bis Se de gad se ro to ni nis kon-

cen tra cia tvin Si ece mo da. ase Ti ma ni pu la ci is Sem deg, isi ni Ta vad aRar

es xmod nen Tavs sxva Tag vebs, mag ram maT ze Tav das xmis Sem Txve va Si, Tav-

dac vis una ri Se nar Cu ne bu li hqon daT. am da sxva eq spe ri men te bis Se de-

gad mkvle va re bi mi vid nen das kvnam de, rom se ro to ni nis ro li upir ve-

les yov li sa `Tav das xmis~ ti pis qce vis in teg ra ci a Si mdgo ma re obs. Ta-

nac, ro gorc aR moC nda, se ro to ni ner gu li ne i ro qi mi u ri blo kis ne i ro-

nebs, ka te qo la mi ner gu li sis te mis da ma mux ru Web lis fun qcia akis ria


na na xi iq na, rom ma i mu ne bi da sxva cxo ve le bi, rom le bic se ro to ni nis

da ba li kon cen tra ci iT xa si aT de bod nen, av lend nen uf ro ma Ral ag re si-

u lo bas. Ta nac, ara vi Ta ri mniS vne lo ba ar hqon da Tu ra iyo se ro to ni-

ner gu li aq ti vo bis Sem ci re bis mi ze zi – trip to fa nis re zer ve bis amo-

wur va, trip to fan hid roq si la zis kon ku ren tu li in hi bi re ba, (Пошивалов 1986), se ro to ni nis re cep to re bis (5-HT1B) ge nis no ka u ti ge nu ri in Ji ne ri-

is me To de biT (Sa u dou da T.a. 1994) Tu sxva ram. ase ve, mu tan ti vir Tag ve bi,

rom leb sac sa er Tod ar ga aC ndaT 5-HT1B re cep to re bi, xa si aT de bod nen

mo ma te bu li ag re si u lo bi Ta da al ko ho li sad mi mid re ki le biT (Сергеев da T.a. 1999).

ag re si ul cxo ve leb Si se ro to ni nis kon cen tra ci is zrda api ro beb da

ma Ti ag re si u lo bis Sem ci re bas (Lan chard da T.a. 1988; Mic zek da T.a. 1994b).

msgavs efeq tebs aqvs ad gi li ada mi an Sic. ker Zod, se ro to ni ner gu li

pre pa ra te bis da niS vna spe ci a lur in ter nat Si mcxov reb ag re si ul pi-

reb Si, am ci reb da maT ag re si u lo bas (Ged ye 1991; Ra tey da T.a. 1991). fsi qo-

far ma ko lo ge bis mi er bo lo aT wle u leb Si, ga mo yo fil iq na axa li jgu fi

niv Ti e re be bi sa – e.w. da mam Svi de be li sa Su a le be bi, ro mel Ta ne i ro qi mi ur

speq trSi do mi ni rebs se ro to nin po zi ti u ri efeq ti (Oeh ler da T.a. 1987).

ada mi a nis tvin Si mi si de fi ci ti gan ga Sis dep re si iT vlin de ba (Данилова, Крылова 1989).

124


mkvle var Ta um rav le so bis az riT, se ro to ni nis da ma mux ru We be li

moq me de ba (cno bi li a, rom io no fo re zis sa Su a le biT Sey va ni li se ro to-

ni ni dep re so rul efeqts av lens tvi nis sxva das xva struq tu re bis ne i ro-

ne bis eleq trul aq ti vo ba ze) re a liz de ba 5-HT1A re cep to re bis sa Su a le-

biT (Agha ja ni an & Andra de 1997), rad ga nac se ro to nins gan sa kuT re biT ma Ra-

li Tvi so ba aqvs 5-HT1A–Se ma kav Si re bel ub neb Tan (Молодцова 2004). ami tom

gan sa kuT re biT sa in te re soa Se sa ba mi si re cep to re bi sa da ago nis te bis

kav Si ri ag re si u lo bis do nes Tan.

mra val ricx o van ga mok vle veb Si naC ve ne bi iq na, rom cal sa xaa kav Si-

ri e.w. me o re ti pis al ko ho li ke bis im pul sur -ag re si ul qce vas, se ro ti-

ni nis re cep to re bis mdgo ma re o ba sa da ra o de no bas So ris (Белова da T.a.

1990; Васильев, Чугунов 1985; Жуков 1996; Кудрявцева da T.a. 1994; Кудрявцева da

T.a. 1996). pre pa ra te bi, rom le bic moq me de ben 5-HT1A re cep to reb ze, ise Te bi

ro go re bi caa sru li ago nis te bi 8-OH-DPAT, al nes pi ro ni an na wi lob ri vi

ago nis ti bus pi ro ni, cal sa xad am ci re ben brZo lis in ten si vo bas sxva das-

xva sa xe o beb Si da, Ta nac es Se de ge bi mi Re bu lia kvle vis sxva das xva me To-

de bis ga mo ye ne biT (de Bo er da T.a. 2000; Mic zek & Fish 2006; van der Vegt da

T.a., 2001). aR we ri li efeq tis pre ven cia an ta go nis tis WAY 100635 sa Su-

a le biT, gviC ve nebs, rom 5-HT1A re cep to ri war mo ad gens swo red im Zi ri-

Tad struq tu ras, ro mel zec mo ce mu li agen te bi moq me de ben (Mic zek & Fish 2006). am re cep to re bis aq ti va cia am ci rebs ag re si as, mi si sis te mu ri an /da

pir da pir tvin ze ze moq me de bis Sem Txve va Si (de Alme i da da T.a. 2005). 5-HT1B ago nis te bi an pir to li ni, CP-94,253 da zol mit rip ta ni am ci re ben ag re si-

u li qce vis in ten si vo bas re zi dent Tag veb sa da vir Tag veb Si (de Alme i da da

T.a. 2005; de Alme i da & Mic zek, 2002; Mic zek & Fish 2006). se ro to ni nis uku mi-

ta ce bis se leq ti u ri in hi bi to re bis (SSRIs) mwva ved ga mo ye ne ba ase ve am ci-

rebs ag re si ul qce vas sxva das xva sa xe o bis cxo ve leb Si (Hu ber da T.a. 1997; Pin na da T.a. 2003).

mo ce mul pun qtSi moy va ni li mo na ce me bi mety ve le ben ima ze, rom se-

ro to ni ner gu li niv Ti e re be bis ad mi nis tri re ba am ci rebs or ga niz mTa ag-

re si as.

2) mkvle var Ta az ri se ro to ni nis di na mi ka ze stre sis da ago nis tu ri

Se ta ke bis ze gav le na ze wi na aR mde gob ri vi a.

am mi mar Tu le biT kvle va gan sa kuT re biT ma Sin gax da na yo fi e ri, ro-

de sac mik ro di a li zis me To dis Se mu Sa ve ba mox da. igi iZ le va sa Su a le bas

ma Ra li si zus tiT dad gin des se ro to ni ner gul ne i ro nul aq ti vo ba sa da

ag re si ul qce vas So ris ar se bu li sin qro nu lo ba. am me To dis ga mo ye ne biT

Ses ru le bul ma eq spe ri men teb ma, er Ti mxriv, aC ve nes, rom pref ron ta lu-

ri qer qis are Si se ro to ni nis Sem ci re bu li do ne (Ta nac Sem ci re ba iwy e bo-

125


da kon fron ta ci is dawy e bis Sem deg) aRe niS ne baT re zi dent vir Tag vebs,

rom le bic utev dnen in tru de rebs. Ta nac am sup re si as hqon da ad gi li

Se ta ke bis bo lom de (van Erp & Mic zek 2000). ama ve dros, am kon fron ta ci-

is gan mav lo ba Si n. ac cum ben s-Si ara na ir sar wmu no cvli le bas se ro to ni nis

kon cen tra ci a Si ad gi li ar hqo ni a. Tum ca, mo ce mu li ne i rot ran smi te ris

do ne Sem ci re bu li hqon daT im re zi dent cxo ve lebs, rom leb sac ase Ti

Se ta ke be bi aRe niS ne bo daT yo vel dRe 10 dRi a ni pe ri o dis gan mav lo ba Si

(Mic zek da T.a. 2002). amas Tan, aR niS vnis Rir sia is faq ti, rom Ta vad ag re-

si u li aq ti ar war mo ad gens se ro to ni nis kon cen tra ci is Sem ci re bis au-

ci le bel pi ro bas. es das tur de ba imiT, rom ago nis tur Se ta ke beb Si yo-

vel dRi u rad mo na wi le vir Tag vebs n. ac cum ben s-Si aRe niS ne bo daT se ro-

to ni nis kon cen tra ci is kle ba im dRe eb Sic ki, ro de sac aseT Se ta ke bebs

ad gi li ar hqon da (Fer ra ri da T.a. 2003). es mo na ce me bi adas tu re ben im azrs,

rom ag re si is mo lo di ni sak ma ri sia se ro to ni nis do nis Se sam ci reb lad

da eTan xme bi an hi po Te zas, rom lis mi xed vi Tac se ro to ni nis da ba li do ne

gxvde ba im cxo ve leb Si, rom leb mac ga ni ca des ag re so ris Se mo te va (Mic zek & Fish 2006).

me o re mxriv, mra val kvle va Si iq na naC ve ne bi, rom ag re si ul ur Ti er-

To bebs (Sum mers da T.a. 2005b; Win berg & Nil sson 1993) da stress (Ve e ne ma & Ne u mann 2007) Tan sdevs se ro to ni ner gu li aq ti vo bis zrda Ta vis tvin Si.

zo gi er Ti mkvle va ris mi xed viT, do mi nant mam reb Si hi po Ta la mu sis se-

ro to ni ner gu li aq ti vo ba da de bi Tad ko re li reb da Ca de nil ag re si ul

aq teb Tan (Sum mers 2002). bev rgan sa er Tod kiTx vis niS nis qveS aris da ye-

ne bu li se ro to ni nis ma in hi bi re be li ze moq me de ba ag re si a ze (de Bo er & Ko-ol ha as, 2005), xo lo zo gi er Ti mec ni e ri fiq robs, rom si tu a ci u ri ag re si u-

lo ba (sta te- li ke ag gres si on) xa si aT de ba gaz rdi li se ro to ni ner gu li aq ti vo-

biT (van der Vegt da T.a. 2003a, b). er Ti Se xed viT, wi na or ab zac Si moy va ni li mo na ce me bi ewi na aR mde ge-

ba er Tma neTs. Tum ca, Cve ni az riT, es ase ar aris. saq me is aris, rom tvi-

nis Se sa ba mis ub neb Si se ro to ni nis do nis zrda stres -re aq ci i saT vis da-

ma xa si a Te be li mov le naa (Chris ti an son da T.a. 2008; Sum mers 2002; Sum mers & Win berg 2006; Кудрявцева da T.a. 2007) da rad ga nac ag re si u li ur Ti er To-

be bi (xSi rad) stre so ge nu lia ro gorc ga mar jve bu le bis Tvis, ise da mar-

cxe bul TaT vis (Sum mers da T.a. 2005a; Sum mers & Win dberg 2006), vfiq robT,

rom se ro to ni nis do nis zrda do mi nan teb Si da ag re si ul in di vi deb Si

cxo ve lis stre si re bis Se degs un da war mo ad gen des da ara ag re si u lo bis

fe no me ni saT vis da ma xa si a Te bel Tvi se bas. am mo saz re bis WeS ma ri te ba ze

mety ve lebs mo na ce me bi lim bur struq tu reb Si se ro to ni nis ra o de no bis

zrdis Se sa xeb, stre si sa da ago nis tu ri ur Ti er To bis dawy e bis Ta na ve 10

126


wuT Si ro gorc do mi nan teb Si, ise su bor di nan teb Si. Ta nac, am uka nas kne-

leb Si mo ce mu li ka non zo mi e re ba Se im Cne va im Sem Txve va Sic, Tu ki maT Si

ag re si u li qce va ma le ve in hi bir de ba (Sum mers 2002). gar da ami sa, do mi nant

in di vid Ta lim bur struq tu reb Si se ro to ni nis do ne sak ma od ma le ub-

run de bo da nor mas, xo lo su bor di nan teb Si bev rad di di xnis gan mav lo-

ba Si rCe bo da mo ma te bu li (Ander sen & Sum mers 2007; Sum mers 2002; Sum mers & Win dberg 2006). ma Ra lag re si u li in di vi de bis Tvis da ma xa si a Te be li pa-

To lo gi u ri ag re si u lo bis dros, se ro to ni nis do nis zrdas win sdevs se-

ro to ni ner gu li to nu sis mZav ri daT rgun va (Nel son & Tra i nor 2007). Tum ca,

bev ria mo na ce me bic imis Se sa xeb, rom Tav da pir ve lad so ci a lu ri stre si

iw vevs se ro to ni ner gu li aq ti vo bis zrdas, xo lo mi si qro ni za cia ki –

daT rgun vas (Кудрявцева da T.a. 2007).

gan vmar tavT, rom es faq te bi ar ewi na aR mde ge ba mo na ce mebs se ro to-

ni nis mo na wi le o bis Se sa xeb ag re si is in hi bi re bis pro ces Si. av tor Ta az-

riT ag re si u li ur Ti er Tqme de ba iw vevs stress, es uka nas kne li ki, Ta vis

mxriv, zrdis se ro to ni ner gul aq ti vo bas, ro me lic myi si e rad ki ar am ci-

rebs ag re si u lo bas, ara med ax dens mo ma va li ag re si u li aq te bis in hi bi re-

bas (Sum mers & Win berg 2006). ro gorc Cans, li te ra tu ra Si ar se bu li gar kve u li ra o de no ba mo na-

ce me bi sa se ro to ni nis ma Ra li do nis Se sa xeb do mi nan teb Si da ag re si ul

in di vi deb Si, da kav Si re bu lia ara ag re si u lo bis, ara med stre sis fe no-

men Tan.

un da aR vniS noT ase ve, rom stre sis dros adap ta ci u ri fun qcia ga aC nia

se ro to ni nis do nis ma te bas. rad gan cno bi li a, rom Zu Zum wo var Ta amig da-

las se ro to ni ner gu li struq tu re bi as ti mu li re ben hi po Ta la mo- hi po-

fi zo -ad re nul (HPA) RerZs (Fel dman da T.a. 2000) im me qa niz mis ga mo ye ne biT,

ro mel Ta sa Su a le biT ter mi na lu ri zo lis bir Tvi (bed nuc le us of the stria ter-mi na lis) ukav Sir de ba hi po kams (Her man & Cul li nan, 1997; Her man & Zi eg ler, 2002).

se ro to ni ner gu li sis te mis ro li hi po Ta la mo- hi po fi zo -ad re nu li

da hi po Ta la mo- hi po fi zo- Tir kmel ze da jir kvlis qer qu li Rer Zebis aq-

ti va ci a Si sa yo vel Ta od aRi a re bu lia ise ve, ro gorc monacemebi tvin Si

se ro to ni nis me ta bo liz mis aq ti vo bis (ker Zod, 5-HIAA/5-HT Se far de bis)

ko re la ci i sa sis xlis plaz ma Si kor ti zo li sa da ad re no kor ti kot ro pu-

li hor mo nis kon cen tra ci as Tan (Höglund da T.a. 2000; Øver li da T.a. 1999; Sum mers & Win berg 2006; Win berg & Le pa ge 1998). Tum ca, ro gorc Cans, do mi-

nan te bis Tvis uf ro aq tu a lu ria se ro to ni nis sin Te zis Sem ci re ba rac,

ro gorc cno bi li a, as ti mu li rebs ag re si ul qce vas. al baT ami to mac, maT

lim bur struq tu reb Si se ro to ni nis sin Te zis ma te ba, ama ve av to re bis mi-

xed viT, sak ma od ma le ic vle ba kle biT.

127


mo ce mul qve Tav Si moy va ni li mo na ce me bi mety ve le ben ima ze, rom ag-

re si ul aqts Tan sdevs se ro to ni nis do nis zrda mxo lod im Sem Txve va Si

Tu ki am dros mZafr stress aqvs ad gi li.

3) li te ra tu ra Si ar se bu li mo na ce me bis mi xed viT, per ma nen tu li ga-

mar jve bis mqo ne in di vi deb Si se ro to ni nis to nu ri kon cen tra cia mcir-

de ba, ro gorc am ga mar jve be bis er Tgva ri Se de gi (Mic zek da T.a. 2007). Ta-

nac, se ro to ni nu li de fi ci ti uf ro xSi rad de teq tir de ba im in di vi deb-

Si, rom le bic aC ve ne ben im pul sur ag re si ul qce vas uf ro xSi rad, vid re

ag re si is sxva for mebs (Mic zek da T.a. 2002). ze moT moy va ni li mo na ce me bi do mi nan teb Si ma Ra li se ro to ni ner gu-

li aq ti vo bis Se sa xeb, exe ba mxo lod ie rar qi u li ur Ti er To be bis Ca mo-

ya li be bis pe ri ods (Øver li da T.a. 1999; Sum mers 2002) da, aqe dan ga mom di-

na re, war mo ad gens ara do mi nan ti or ga niz me bis, ara med stres -re aq ci is

da ma xa si a Te bel mov le nas. amas isic adas tu rebs, rom do mi nan ti mam re bis

hi po Ta la mus Si se ro to ni ner gu li aq ti vo ba da de bi Tad ko re li rebs maT

mi er Ca de ni li ag re si u li aq te bis in ten si vo bas Tan, xo lo su bor di nant

mam reb Si es pa ra met ri (uf ro zus tad, 5-HIAA/5-HT far do ba bo lo tvin Si

(te len ce fa lon Si)) da de bi Tad ko re li rebs maT wi na aR mdeg Ca de ni li ag-

re si u li aq te bis in ten si vo bas Tan (Sum mers 2002). ase rom, cal sa xaa – mo ce mu li ne i ro me di a to ris ma Ra li do niT xa si-

aT de bi an da ba lag re si u li cxo ve le bi (Кудрявцева da T.a. 1989) da da ba li

do niT ki ag re si u li in di vi du me bi (Алфимова, Трубников 2000b). naC ve ne bi

iq na, rom se ro to ni ni ma in hi bi reb lad moq me debs ro gorc ada mi a nis, ise

cxo vel Ta ag re si u lo ba ze (Go lomb 1998; Kud ryav tse va 2000; Mic zek da T.a. 1994a; Nel son & Chi a ve gat to 2001; Re ist da T.a. 2003; Wal lman 1999).

su bor di nant cxo ve leb Si tvi nis stres -re aq ti ul struq tu reb sa da

pe ri fe ri a ze se ro to ni nis do ne uf ro ma Ra li iyo vid re do mi nan teb Si

(Arre gi da T.a. 2006; Kud ryav tse va 2000).

eq spe ri men teb Si, sa dac fas de bo da ag re si u li da sub mi si u ri qce vis

mamr Tag veb Si sxva das xva ne i rot ran smi te re bis, maT So ris, se ro to ni ni-

sa (5-HT) da mi si me ta bo li tis 5-hid roq si in dol Zmar mJa vas (5-HIAA) kon-

cen tra cia tvi nis sxva das xva struq tu reb Si, na na xi iq na, rom sub mi si ur

cxo vel Ta nu Si sebr kom pleq sSi se ro to ni nis kon cen tra cia sar wmu nod

ma Ra li iyo, vid re ag re si u leb Si. igi ve exe bo da ynos vis bol qvSi 5-HIAA-

is kon cen tra ci a sa da ima ve ynos vis bol qvsa da hi po kam pSi 5-HIAA/5-HT

far do bas (Кудрявцева, Бакштановская 1991).

sa in te re so mo na ce me bi ar se bobs li te ra tu ra Si or ga niz mSi se ro to-

ni nis kon cen tra ci a sa da ag re si is xa risxs So ris da mo ki de bu le ba ze. ag-

re si u li ada mi a nis msgav si ma i mu ne bis Ta vis tvi nis qer qis Sub lis wil Si

(mec ni er Ta na wi li am ubans, sa feT qlis wil Tan er Tad, ag re si u li qce vis

128


er T-erT Se saZ lo ne i ro a na to mi ul sub stra tad ga ni xi lavs) se ro to ni-

nis aR mqmel re cep tor Ta ra o de no ba, mniS vne lov nad Ca mo u var de bo da

ara ag re si ul cxo ve leb Si re cep tor Ta kon cen tra ci as (Mes sa tie 1994).

ag reT ve cno bi li a, rom mo Si na u re bu li cxo ve le bis tvin Si se ro to-

ni nis kon cen tra cia uf ro ma Ra lia vid re ve lu reb Si (Данилова, Крылова 1989). mded ri vir Tag ve bis tvin Si se ro to ni ner gu li sis te ma uf ro kar-

ga daa gan vi Ta re bu li, vid re mam reb Si (Car lsson & Car lsson 1988), xo lo qa le-

bis sis xlis se ro to ni ner gu li sta tu si uf ro ma Ra lia vid re ma ma ka ce bis

(Ortiz da T.a. 1988). es faq te bic, ar se bu li pa ra dig mis gan mam tki ce bels

war mo ad ge nen, rad ga nac, ro gorc cno bi li a, ga re u li cxo ve le bi uf ro

ag re si u le bi ari an vid re Si na u ri, ise ve ro gorc mam re bi av le nen uf ro

ma Ral ag re si u lo bas vid re mded re bi.

sxva Ta So ris, se ro to ni nis mo na wi le o ba `brZo la- gaq ce vis~ re aq-

ci eb Si, das tur de ba ara mar to Zu Zum wov reb Si, ara med da bal gan vi Ta re-

bul or ga niz meb Sic. mdi na ris ki bo Si aR mo Ce ni lia ne i ro ne bi, rom le bic

are gu li re ben ku dis da mok le bis re aq ci as, rac wam yvan rols Ta ma Sobs

`brZo la- gaq ce vis~ re aq ci a Si. am ne i ron Ta aq ti vo bis mo du la ci as se ro-

to ni ni axor ci e lebs (Gab bard 2000; Yeh da T.a. 1996).ag re si ul ada mi a neb Si se ro to ni nis da ba li Sem cve lo ba tvin Si api-

ro bebs im pul su ri da ag re si u li qce vis six Si ris zrdas. 5-HIAA kon cen-

tra ci is Sem ci re ba Tav -zur g-tvi nis siTx e Si ko re li reb da SfoT vi sa da

ag re si u lo bis xa ris xTan. 5-HIAA-is re cep tor Ta fun qci is daq ve i Te ba

ko re li reb da mo ma te bul ag re si u lo ba sa da im pul su ro bas Tan (van Pra ag 1998; 2005). se ro to ni nis cvlis Trom bo ci ta rul mo del ze kvle veb ma ana-

xes, rom im pul sur ada mi a nebs, ro mel Tac DSM-III-R kri te ri u miT pi rov-

nu li aS li lo bis di ag no zi hqon daT das mu li, aRe niS ne bo daT ko re la cia

ag re si u li qce vis xa ris xsa da se ro to nin Sem cve li sa i te bis ricxvs So-

ris (Coc ca ro da T.a. 1996). igi ve mi ze zi hqon da Za la do bas al ko ho li keb sa

da pa To lo gi u rad ag re si ul pi reb Si (Coc ca ro da T.a. 1989). se ro to no nis

de fi ci tis kav Si ri im pul su ro ba sa da im pul sur ag re si as So ris dad ge-

ni li iq na mra va li sxva das xva kli ni ku ri po pu la ci is Tvis, mra va li sxva-

das xva me To diT (Mann 2003; New da T.a. 1998, 2002, 2004b; Pla ci di da T.a. 2001; So loff da T.a. 2000a, 2000b, 2003; Stan ley da T.a. 2000). dRes mya rad dad ge nil

faq tad iT vle ba is, rom ma ma ka ce bis sis xlSi ad gi li aqvs ko re la ci as se-

ro to ni nis Sem cve lo ba sa da ag re si i sa da Za la do bis ga mov li ne bas So ris

(Mof fi tt da T.a. 1998). fsi qi at ri u li kri te ri u me bis Tval saz ri siT, nor ma-

lur pi reb Si im pul su ro bis ara sak ma ris kon trols aqvs igi ve in di ka to-

ri – se ro to ni nis da ba li do ne (Schal ling da T.a. 1989). es kav Si ri kar gad

do ku men ti re bu lia jan mrTe li su bi eq te bis Sem Txve va Sic (Bjork da T.a. 2000; Bond da T.a. 2001; Cle a re & Bond, 1997; Do ug herty da T.a., 1999; Ma nuck da

129


T.a. 2000, 2002; Marsh da T.a. 2002; Win gro ve da T.a. 1999a, 1999b). pir vel rig Si,

Sem ci re bu li se ro to ni ner gu li aq ti vo ba tvi nis fron ta lur are Si aris

dad ge ni li (Fran kle da T.a., 2005; New da T.a., 2002, 2004a; Ru bia da T.a., 2005; Si e ver da T.a., 1999; So loff da T.a., 2003; Strüber da T.a. 2008).

av tor Ta az riT, ada mi a nis sa zo ga do e ba Si li de rul po zi ci eb ze myof

in di vi deb sa da do mi nant cxo ve leb Si so ci a lu ri ur Ti er To bis mo ti va-

ci ur fa za Si aRe niS ne baT da ba li se ro to ti ner gu li aq ti vo ba (Ander son & Sum mers 2007).

Ca ta re bul ma kli ni kur ma ga mok vle veb ma da cxo ve leb ze eq spe ri men-

teb ma ga mok ve Tes er T-er Ti fri ad sa yu radR e bo faq to ri, ro me lic ze-

moq me debs se ro to ni ner gul me qa niz meb ze da amiT ag re si ul qce va zec. es

faq to ria – qo les te ri ni. sis xlSi mi si da ba li Sem cve lo ba an sawy i si do-

nis Sem ci re ba, xels uwy obs cen tra lur ner vul sis te ma Si se ro to ni ner-

gu li aq ti vo bis Sem ci re bas, rac, Ta vis mxriv, Se iZ le ba iyos ag re si u li

qce vis mi ze zi (Go lomb 1998). ag re si u lo bas zrdi an is di e te bic, rom le bic

am ci re ben li pi de bis kon cen tra ci as sis xlSi (Olson da T.a. 2008). 18 sxva das xva po pu la ci u ri ko hor tu li kvle vis me ta -a na li zis Se-

de gad, ja kob sma ga mo av li na, rom ma ma ka ce bis sis xlSi qo les te ri nis

160 mg%-ze (4,14 mmo li/l) nak le bi kon cen tra ci i sas, sik vdi li Za la do-

bis Se de gad gxvde ba 1,5-jer uf ro xSi rad, vid re qo les te ri nis ma Ra li

(160-190 mg%) kon cen tra ci i sas (Ja cobs da T.a. 1992). msgav si Si na ar sob ri vi

dat vir Tvis mo na ce me bi iq na mi Re bu li sxva ana lo gi ur ga mok vle veb Sic

(Law 1994; Lin dberg da T.a. 1992; Ne a ton da T.a. 1992).

rad ga nac po pu la ci a Si Za la do ba, ro gorc we si, Se da re biT iS vi a Ti

mov le na a, Se saZ le be lia uf ro sa in te re so iyos, ze moT moy va ni li pa ra-

met re bis ana li zi, mo sax le o bis im ka te go ri eb Si, rom le bic xSi rad mi mar-

Ta ven ag re si as – dam na Sa ve eb Si, fsi qo pa teb Si, sxva das xva da a va de be biT

da a va de bul ag re si ul avad myo feb Si. im pir Ta or ga niz mSi, rom leb mac

ag re si u li qme de ba Ca i di nes da fiq si re bu li iq na qo les te ri nis da ba li

do ne (Hil lbrand da T.a. 1993). ro gorc Cans, kom pleq si `qo les te ri ni- se ro-

to ni ni -ag re si a~ mar Tlac ar se bobs.

Tum ca ar se bobs sta ti e bic sa dac uar yo fi lia ag re si a sa da se ro to-

ni nis da bal kon cen tra ci as So ris kav Si ris ar se bo ba (van der Vegt da T.a.

2003), mag ram mra va li kvle va (maT So ris ze moT moy va ni li sta ti e bic)

adas tu rebs ag re si is se ro to nin -de fi ci tur hi po Te zas (de Alme i da da T.a.

2005; Ca ra mas chi da T.a. 2007; Fer ra ri da T.a. 2005; Sum mers & Win berg 2006; Wall da T.a. 2004).

zo gi er Ti mkvle va ri, mar Ta lia izi a rebs se ro to ni nu li de fi ci tis

rols ag re si is ge ne zis Si, mag ram Tvlis, rom cen tra lu ri emo ci o ge nur

struq tu reb Si aseT de fi cits ar aqvs ad gi li. ker Zod, mam ri Tag ve bis

130


tvi nis sam uban ze – hi po Ta la mus ze, hi po kam pze da ynos vis bol qvze ga ke-

Te bu li dak vir ve be bi sas aR moC nda, rom mxo lod am uka nas knel Si, se ro to-

ni nis kon cen tra cia sta tis ti ku rad sar wmu no uar yo fi Ti kav Si riT ko-

re li reb da ag re si u lo bis xa ris xTan (Дюжикова da T.a. 1987). Tum ca, ama ve

eq spe ri men tSi, fe ro mo nu li pro mo to riT ag re si u li qce vis gaZ li e re bi-

sas es kav Si ri aRar iyo sar wmu no da ag re si ul qce vas Tan tvi nis arc erT

struq tu ra Si se ro to ni nis kon cen tra cia sar wmu nod aRar ko re li reb da.

Cve ni kvle ve bis mi zan sac (Чичинадзе 2004; Чичинадзе, Гачечиладзе 2006)

swo red im faq tis gar kve va war mo ad gen da, mar Tlac mo na wi le ob da Tu ara

se ro to ni nis de fi ci ti ag re si u li qce vis ge ne zis Si da CaT re u li iyo Tu

ara am pro ces Si cen tra lu ri emo ci o ge nu ri struq tu re bi. im struq tu-

ra Ta So ris, rom leb Sic se ro to ni nis do ne gvin do da gag ve sazR vra, hi po-

Ta la mu sis Ser Ce va ga na pi ro ba iman, rom igi cen tra lur rols Ta ma Sobs

emo ci u ri sfe ros re gu la ci a sa da qce vis in teg ra lu ri for me bis or ga-

ni za ci a Si (Бугаева da T.a. 2001; Вейн 2000). amas Ta na ve cno bi li a, rom am ne-

i ro me di a to ris (i se ve, ro gorc no rad re na li nis – mag ram ama ze Sem deg

qve Tav Si) kon cen tra cia hi po Ta la mus Si, ag re si u li qce vis dros, tvi nis

sxva struq tu reb Tan Se da re biT, yve la ze uf ro met cvli le bebs ga nic-

dis (go gu a Ze 1999). ki dev er Ti mi ze zi, ris ga moc yu radR e ba Se va Ce reT

hi po Ta la mus ze mdgo ma re ob da Sem deg Si: cno bi li a, rom hi po Ta la mu sis

amok ve Tis Se de gad vir Tag ve bi kar ga ven do mi nan tur qce vas Tan da kav Si-

re bul, ne bis mi e ri ti pis mu qa ri Ti po ze bis ge ne ri re bis unars, maT uq re-

baT te ri to ri u li dam cve lo bi Ti qce va. Tum ca, es ope ra cia ar iw vev da

tki vi liT ga mow ve u li ag re si is gaq ro bas. am faq te bis ana li zis Se de gad

ger ma ne li mkvle va ri iur gen si mi vi da im das kvnam de, rom hi po Ta la muss

wam yva ni ro li ekuT vnis ima Si, ra sac kon rad lo ren cma ag re si u li anu

do mi nan tu ri `gan zrax va~ uwo da, e.i. do mi nan tur ie rar qi a Si ma Ra li ran-

gis mi Re bi sa da Se nar Cu ne bis mo ti va ci a Si (Jürgens 1988).

eq spe ri mentebs va ta reb diT sqe sob ri vad mom wi fe bul mamr TeTr Tag-

veb ze (ma sa – 22-24 gr), rom le bic ga moz rdil ni iy vnen vi va ri u mis stan-

dar tul pi ro beb Si. cxo vel Ta sa er To ricx vi 38-is to li iyo. cxo ve lebs

vwo ni diT da va Tav seb diT 4 dRiT cal -cal ke – e.w. jgu fu ri efeq te bis

mo sax sne lad. am dro is gas vlis Sem deg viwy eb diT eq spe ri ments. do mi nan-

ti da da mor Ci le bu li Tag ve bis ga mo yo fa xde bo da Sem de gi me To di kis

sa Su a le biT: or Tagvs vsvam diT erT, ori ve saT vis ucxo ga li a Si da vak-

vir de bo diT maT So ris kon taq te bis di na mi kas (tes ti pir ve li – T1). yve la

tes tis xan grZli vo ba 10 wT iyo. ago nis tu ri kon taq tis arar se bo bis Sem-

Txve va Si mo ce mu li wyvi li uq mde bo da. ago nis tu ri kon taq tis Sem Txve-

va Si ki fiq sir de bod nen Sem de gi pa ra met re bi (am pa ra met re bis na wi lis

ana li zi mo ce mu li iq ne ba Se sa ba mis Ta veb Si): Tav das xmis la ten tu ri dro,

131


Tav das xme bis sa er To ricx vi da dro, da mar cxe bis da ga mar jve bis faq ti.

zo o so ci a lur kon taq tSi ga mar jve bu li Tag vi iT vle bo da do mi nan tad,

xo lo da mar cxe bu li ki da mor Ci le bu lad (su bor di nan tad).

me o re tes tis Ca ta re bi sas Tag ve bis sxva wyvi lebs vax ved reb diT er-

Tma neT Tan. T2-Si ad gi li hqon da iseT Sem Txve vebs, ro de sac wina testSi

gamarjvebuli Tag vi mar cxde bo da su bor di nan tTan. T3-Si uk ve sxva wyvi-

le bi xvde bod nen er Tma neTs.

sa mi tes tis Sem deg Se ir Cnen Tag ve bi, rom leb mac yve la `Sex ved ra Si~

ga i mar jves (àb so lu tu ri~ do mi nan te bi), yve la Sem Txve va Si da mar cxdnen

(àb so lu tu ri~ su bor di nan te bi – sub mi si u ri cxo ve le bi) da isi ni, rom-

le bic zog jer mar cxde bod nen, zog jer imar jveb dnen an /da ar av len dnen

kon kre tul wyvil Si ag re si ul qce vas (`gar da ma va li~ jgu fi).

zo o so ci a lu ri kon taq te bis dam Tav re bis Sem deg, maT vab ru neb diT

Ta vi anT ga li eb Si (sa dac yve la cxo ve li cal -cal ke ij da) da 1 sT-is Sem-

deg tar de bo da gan me o re bi Ti tes te bi lo ko mo to ru li aq ti vo bis Se sa-

mow meb lad.

sur. 8.3.2.1. serotoninis koncentracia dominanti, submisiuri da

`gardamavali~ Tagvebis hipoTalamusSi (ng/g)

gansxvaveba submisiurebsa da àbsolutur~ dominantebs, agreTve

submisiurebsa da `gardamaval~ organizmebs Soris sarwmunoa (p<0,05)

132


yve la eq spe ri men ti imar Te bo da dRi siT 12.00-16.00 sa a Teb Si.

eq spe ri men te bis dam Tav re bis Sem dgom vax den diT Tag ve bis de ka pi ta-

ci as. ga mov yof diT hi po Ta la muss da vyi nav diT mas. vi Reb diT sis xlsac.

do mi nan ti Tag ve bis hi po Ta la mus Si se ro to ni nis kon cen tra ci-

is gan sazR vri sas, Cven mi er na na xi iq na, rom se ro to ni nis kon cen tra cia

792,0±84,23 ng/g Se ad gen da, `gar da ma val~ jguf Si – 781,1±58.44, xo lo da-

mor Ci le bul Tag veb Si ki igi ve pa ra met re bis si di de to li iyo Se sa ba mi-

sad 1096,0±57,76 ng/g (su ra Ti 8.3.2.1). sta tis ti kur ma ana liz ma aC ve na, rom

se ro to ni nis kon cen tra cia sub mi si ur Tag veb Si sar wmu nod uf ro ma Ra li

iyo vid re da nar Cen Tag veb Si. gan sa kuT re biT se ri o zu li sxva o ba Se i niS-

ne bo da do mi nan ti Tag ve bis jguf Tan (Чичинадзе 2004). Tum ca do mi nan teb-

sa da `gar da mav lebs~ So ris sxva o ba ara sar wmu no iyo. mo ce mu li mo na ce-

me bi adas tu re ben li te ra tu ra Si ar se bul da ze moT moy va nil mo na ce mebs

– ag re si ul qce va sa da se ro to ni nis kon cen tra ci as So ris ar se bul re-

cip ro kul da mo ki de bu le ba ze.

***

mo ce mul qve Tav Si ga a na li ze bu li ma sa la mety ve lebs ima ze, rom do-

mi ni re bi sa da ag re si u lo bis fe no me ni xa si aT de ba se ro to ni nis do nis

Sem ci re biT (yo vel Sem Txve va Si stre sis dawy e bi dan gak ve u li xnis Sem-

deg) tvi nis stres -re aq ti ul da emo ci o ge nur struq tu reb Si.

se ro to ni nis gar Se mo ar se bu li li te ra tu ru li mo na ce me bis ana li-

zi ar gvaZ levs uflebas Cav Tva loT is (uf ro swo red mi si da ba li do ne

cen tra lur struq tu reb Si) met -nak le bad uni ver sa lur ag re so ge nur

de ter mi nan tad. saq me isa a, rom ag re si u li qce va se ro to ni nis da bal do-

nes Tan ko re li rebs, ara da stre sis dros mi si kon cen tra ci is ma te bas

aqvs ad gi li.

8.3.3. ka te qo la mi ne bi da ka te qo la mi ner gu li sis te me bi

ag re si u li qce vis ne i ro bi o lo gi i sad mi miZR vnil li te ra tu ra Si,

ase ve mniS vne lo va ni ad gi li uWi ravs am pro ce seb Si no rad re na li nis (na),

do fa mi nis (da), tvi nis no rad re ner gu li da do fa mi ner gu li me qa niz me-

bi sa da sim pa Ti ku ri ner vu li sis te mis mo na wi le o ba ze ar se bul ma sa las

(Tum ca, ra o de no biT al baT, Ca mor Ce ba tes tos te ro ni sa da se ro to ni nis

gar Se mo ar se buls).

ag re si u li qce vis ge nez Si sim pa To -ad re nu li sis te mi sa da pir vel

rig Si mi si me di a to ru li na wi lis aq ti va ci is um niS vne lo va ne si ro li di-

di xa nia rac dad ge ni lia (Ger ra da T.a. 1997; Белецкий, Мычко 2000; Кулагин, Болондинский 1986; Мальцева, Котов 1995; Шаляпина 1996). no rad re ner gu li

da, zo ga dad, ka te qo la mi ner gu li iner va ci is mniS vne lo ba adap tu ri qce-

133


vi Ti aq te bis Ca mo ya li be ba Si iqe da nac kar gad Cans, rom ne o kor teq sSi ar

aris arc er Ti uj re di, ro me lic no rad re ner gu li da bo lo e bi dan 30 mkm-

ze me tiT iyos da So re bu li (Полетаева da T.a. 1989).

li te ra tu ru li mo na ce me bis Ta nax mad, ag re si ul qce va ze ga ma aq ti u-

re be li efeq ti aqvs no rad re ner gul da do fa mi ner gul, xo lo da ma mux-

ru We be li – se ro to ni ner gul da ga ma a mi no er bos mJa va (ga em )-er gul sis-

te mebs.

ax la ki Se ve ca doT ka te qo la mi ne bis (pir vel rig Si – no rad re ner gu-

li me qa niz me bis) Se sa xeb ar se bu li mo na ce me bi da va la goT, Cven mi er Se mu-

Sa ve bu li kri te ri u mis mi xed viT, rad ga nac swo red es aris is gza, ro me-

lic sa Su a le bas mog vcems vu pa su xoT kiTx vas – Ta ma Sobs Tu ara no rad-

re na li ni cen tra lur rols ag re si is ge ne zis Si.

1) cno bi li a, rom sxva das xva no rad re ner gu li agen te bi ze moq me de ben

ada mi an Ta an ti so ci a lur qce va sa da ag re si a ze. yve la ze kar gad Ses wav-

lil niv Ti e re bebs, rom le bic ga mo i ye ne ba mo Za la de pa ci en te bis ag re si-

is kon tro lis saq me Si mi e kuT vne ba β-ad re nob lo ka to ri prop ra no lo li

(Ha den & Scar pa 2007). prop ra no lo li efeq tu rad am ci reb da am pi reb Si ag-

re si as (Sil ver da T.a., 1999). Se sa ba mi sad, β-ad re no re cep to re bis ago nis te-

bi ki aZ li e re ben ro gorc spon ta nur, ise qi mi u ri niv Ti e re be biT (ker Zod,

klo ni di ni Ta da de zip ra mi niT (Hal ler da T.a. 1998)) in du ci re bul ag re si-

as da uf ro me tic, Za luZT sub mi si u ri cxo ve lis do mi nan tad ga daq ce va

(Pic ke ring da T.a. 1991). aq ve un da aR vniS noT, rom α2-ad re no re cep to re bis

ago nis te bis Tu an ta go nis te bis ze moq me de ba ag re si ul qce va ze ar aris

cal sa xa. amis mi ze zad Se iZ le ba da va sa xe loT pre- da pos tsi naf su ri re-

cep to re bis ar se bo ba, rac, ro gorc Cans, cvlis ama Tu im niv Ti e re bis

moq me de bis mi mar Tu le bas. cno bi li a, rom α2-ad re no re cep to re bis ago-

nis te bi am ci re ben no rad re na li nis pre si naf sur ga mo yo fas, mag ram ama ve

dros as ti mu li re ben pos tsi naf sur α2-ad re no re cep to rebs, xo lo an ta-

go nis te bi ki pi ri qiT – pre si naf su rad aZ li e re ben no rad re na li nis ga-

mo yo fas (α1- da β-ad re no re cep to re bis iri bi sti mu li re bis gziT), mag-

ram ama ve dros – amux ru We ben α2-ad re no re cep to re bis ag zne bas (Hal ler da

T.a. 1998). ma Ti efeq te bis su mi re ba sa bo loo jam Si iZ le va ama Tu im pre-

pa ra tis pro- an an ti ag re si ul efeqts. mo ce mu li efeq tis si di de da mo ki-

de bu lia pre pa ra tis do za zec. ma ga li Tad, mci re do ziT Sey va ni li klo-

ni di ni (did do zeb Si Sey va ni sa gan gan sxva ve biT) ukav Sir de ba, upir ve les

yov li sa, pre si naf sur α2-ad re no re cep to rebs, rac am ci rebs no rad re-

na li nis ga mo yo fas. al baT ami tom, mo Za la de au tist qa leb Si, mo ce mu li

pre pa ra tis tran sder ma lu ri Sey va ni sas ag re si is do ne mcir de bo da (Kos-hes & Rock, 1994).

134


zo ga dad Seg viZ lia vTqvaT, far ma ko lo gi ur ma kvle veb ma gviC ve nes,

rom no rad re na li nis an ta go nis te bi (sxva das xva do zeb Si da ro gorc α-,

ise β-re cep to reb ze moq me de bi sas) sak ma od efeq tu rad am ci re ben ag re si-

u li qce vis ga mov le ne bebs sxva das xva po pu la ci eb Si (Ha den & Scar pa 2007). do fa mi nis wi na mor be dis – L-do fa-s or ga niz mSi Sey va na iw vevs ka-

te qo la mi ne bis ra o de no bis zrdas qso vi leb Si, gan sa kuT re biT ki Ta vis

tvin Si, rac, Ta vis mxriv, api ro bebs sim pa To -ad re nu li sis te mis fun qci-

is gaZ li e re bas, ereq ci as, ea ku la ci as, lo ko mo to ru li aq ti vo bi sa da ag-

re si u lo bis zrdas (Сергеев da T.a. 1999). mi si ma Ra li do ziT Sey va ni sas vi-

Tar de ba fsi qo mo to ru li ag zne ba, ta qi kar di a, qo Si ni. di di xnis gan mav-

lo ba Si am pre pa ra tis da bal do zeb Si ga mo ye ne ba ro gorc ada mi an Si, ise

cxo ve leb Si, api ro bebs ana lo gi ur cvli le bebs (Мухин 1990).ka te qo la mi ne bis sin Te zis da mux ru We ba -me Til pa ra Ti ro zi niT, am-

ci rebs Se te vis re aq ci ebs vir Tag veb Si, ag re si as ka teb sa da ma ka keb Si. do-

fa min --hid roq si la zas in hi bi to re bi ase ve am ci re ben àg re si a- Tav das-

xmis~ re aq ci as (Пошивалов 1986).

kla si ku ri an ti ag re si u li sa Su a le be bis -ne i ro lep ti ke bis: fe no-

Ti a zi ni sa (a mi na zi ni, flu fe na zi ni) da bu ti ro fe no nis (ga lo pe ri do li,

dro pe ri do li) war mo e bu le bis ne i ro qi mi ur speq trSi, ama Tu im do ne ze,

moq me debs do fa mi no li zu ri da ad re no li zu ri efeq ti (Пошивалов 1989). Ta nac, ga lo pe ri do li Tag veb Si am ci rebs Se te va sa da mu qa ras uf ro me-

tad, vid re Tav dac viT re aq ci ebs. sa in te re so a, rom am pre pa ra tis mox sna

izo lant Tag veb Si, mi si qro ni ku li Sey va nis Sem dgom, mkveT rad aZ li e-

reb da (nor mas Tan Se da re biT) Si da sa xe ob riv ag re si u lo bas. ma Sa sa da me,

ro gorc Cans, es pro ce du ra zrdis izo la ci iT ga mow ve u li do fa mi nu-

ri da no rad re ner gu li re cep to ru li sis te me bis hi per mgrZno be lo bas

izo lant Tag veb Si (Вальдман, Пошивалов 1984). ag re si is mi marT ga lo pe-

ri do lis msgav si efeq ti aR mo aC ndaT -ad re nob lo ka tor fen to la min sa

da -ad re nob lo ka tor prop ra no lols. ro gorc ze moT uk ve aR vniS neT,

-ad re no re cep to re bis sti mu la to ri klo ni di ni vir Tag veb Si aZ li e reb-

da apo mor fi niT ga mow ve ul ag re si u lo bas (Пошивалов 1986). Tag ve bis or-

ga niz mSi Sey va ni sas, iw vev da maT Si ag re si u li qce vis ga mov le na sa da aq-

ti va ci as. Ta nac, am re aq ci is me qa niz mSi ase ve mo na wi le ob da do fa mi nu ri

D1 re cep to re bi (Никулина da T.a. 1989). ki dev uf ro di di ma sa la ar se bobs

D2 re cep tor Ta mo na wi le o ba ze am pro ces Si (Павленко, Калашник 2005). cno-

bi lia ag reT ve, rom D2 re cep tor Ta an ta go nis te bi – klo za pi ni da res pe-

ri do li am ci re ben mo ma te bul ag re si u lo bas (Gregg & Si e gel 2001; Si e gel da

T.a. 1999).

eq spe ri men tSi 6-oq si do fa mi nis ze moq me de biT, mi Re bul iq na ka te qo-

la mi ner gu li sis te me bis aq ti vo bis qro ni ku li dep ri va ci a. ra sac, Se de-

135


gad vir Tag veb Si sak ve bis mkveTr Sem ci re ba ze frus tra ci u li re aq ci is

gaq ro ba mos dev da. mo ce mul dep ri vi re bul cxo ve leb Si imi saT vis, rom

kve bis Sem ci re ba ze nor ma lu ri re aq cia aRed gi naT, Seh yav daT sxva das xva

pre pa ra te bi. aR niS nul ma far ma ko ko req ci am aC ve na, rom frus tra ci as is

pre pa ra te bi aRad gen dnen, rom le bic ax den dnen tvin Si no rad re na li nis

kon cen tra ci is nor ma li za ci as. ker Zod, ase Ti efeq ti ga aC nda di oq si fe-

nol se rins (Громова, Семенова 1989).

no rad re ner gu li sis te mis mo na wi le o ba ag re si u li qce vis ge ne ra ci-

a Si das tur de ba wi na hi po Ta la mu sis qi mi u ri sti mu la ci iT eg zo ge nu ri

no rad re na li niT, rac aad vi lebs cxo vel Ta ag re si ul qce vas (Талалаенко 2001).

ro gorc vxe davT, ag re sia Zli er de ba no rad re ner gu li tran smi si-

is gaZ li e re bi sas, rac Se iZ le ba iyos mra va li sxva das xva mi ze zis Se de gi:

no rad re na li nis uku mi ta ce bis in hi bi to ris – de zip ra mi nis or ga niz mSi

Sey va niT dawy e bu li – α2C-ad re no re cep to re bis ma sin Te zi re be li ge nis

no ka u tiT dam Tav re bu li (Ma ri no da T.a. 2005; Mat su mo to da T.a. 1995; Sal li nen da T.a. 1998). ro gorc vxe davT, no rad re na li ni ag re si u li qce vis mZlav ri

in duq to ria (Ha den, Scar pa 2007; Hal ler da T.a. 1998).

no rad re na li nis uSu a lo wi na mor be dis – do fa mi nis kon cen tra ci ac,

ase ve da de bi Tad ko re li rebs ag re si is do nes Tan. ker Zod, ago nis tur Se-

ta ke beb Si per ma nen tu lad ga mar jve bul or ga niz meb Si mi si ma Ra li kon-

cen tra cia aris na na xi (Kud ryav tse va 2000). ase ve cno bi li a, rom me zo kor-

ti ko lim bu ri do fa mi nu ri sis te ma mo na wi le obs ag re si u li aq te bis mom-

za de ba sa da gan xor ci e le ba Si (De Alme i da da T.a. 2005; Fer ra ri da T.a. 2003; Kud ryav tse va 2000; van Erp & Mic zek 2000). swo red do fa mi ner gu li sis te mis

an ta go nis te bi war mo ad ge nen ada mi a nis ag re si is Se sam ci reb lad yve la-

ze xSi rad ga mo ye ne bul far ma ko Te ra pi ul sa Su a le bebs (McDo ug le da T.a.

1998). av tor Ta umravlesobis az riT do fa mi ni war mo ad gens ag re si u li

qce vis eq spre si a Si mo na wi le er T-erT um niS vne lo va nes faq tors (Nel son & Tra i nor 2007).

sa in te re soa imis aR vniS vna, rom ag re si is hor mo nul -ne i ro me di a to-

ru li faq to re bis moq me de bis su mi re bi sas zo gi er Ti av to ri mi iC nevs,

rom ag re si is tri ge ru li me qa niz mi – qo li ner gu lia (swo red es sis te ma

upi ra te sad agebs pa suxs qce vis in for ma ci ul kom po nen tze), xo lo ag re-

si is efeq to ru li ga mov li ne be bi ki – no rad re na lin Tan aris da kav Si re-

bu li (Данилова, Крылова 1989).

moy va ni li mo na ce mebi mety ve le ben ima ze, rom ar se bobs da de bi Ti ko-

re la cia no rad re ner gul ne i rot ran smi si a sa da bu neb riv ag re si ul pa-

suxs So ris, xo lo faq to re bi, rom le bic zrdi an am ne i rot ran smi si as –

aZ li e re ben ag re si u lo ba sac (Hal ler & Kruk 2003).

136


2) cno bi li a, rom stres -re aq ci is um niS vne lo va nes kom po nents war-

mo ad gens sim pa Ti ku ri ner vu li sis te mis ag zne ba, ro me lic, Ta vis mxriv,

iw vevs no rad re na li nis gaZ li e re bul sek re ci a sa da am ne i rot ran smi te-

ris kon cen tra ci is zrdas tvi nis stres -re aq ti ul struq tu reb Si mwva ve

stre sis dros (Ka ge da & Gol dste in 1988; Kvet nansky da T.a. 2009; LeB lanc & Duc-har me 2007; Otten da T.a. 2002; Sgo i fo da T.a. 1996; Stod dart da T.a. 1987; Ulric h-Lai & Her man 2009). ro gorc cno bi li a, no rad re na li ni war mo ad gens im faq-

tors, rom lis ga mo Ta vi suf le bi Tac or ga niz mi cdi lobs Se e gu os stre-

so re bis moq me de bas (sa u ba ria sim pa To ad re nu li sis te mis me di a to ru li

na wi lis aq ti va ci a ze). es stres -re aq ci is au ci le be li kom po nen ti a.

kar gad aris cno bi li, rom no rad re ner gu li re cep to re bis mo ma te-

bu li mgrZno be lo ba Se saZ le be lia da kav Si re bu li iyos ga re mo sad mi hi-

per re aq ti u lo bas Tan, rac uk ve Ta vis Ta vad zrdis ag re si u li qce vis ga-

mov le nis al ba To bas (Si e ver 2008).

cno bi lia isic, rom ago nis tu ri kon fron ta cia xa si aT de ba cen tra-

lu ri da pe ri fe ri u li no rad re ner gu li aq ti vo bis zrdiT da am ka non zo-

mi e re bas ad gi li aqvs mra va li sxva das xva sa xe o bis or ga niz meb Si (Hig ley da

T.a. 1992; Ger ra da T.a., 1997; Mic zek & Fish 2006; Sgo i fo da T.a. 1996). ag re si is

dros ad gi li aqvs no rad re na li nis sin Te zi sa da ga mo Ta vi suf le bis gaZ-

li e re bas ro gorc cxo ve leb Si, ise jan mrTel (Arre gi da T.a. 2006; Da vid son da T.a. 2000b; Ger ra da T.a. 1997; Hal ler da T.a. 1998; Ro goz & Ko la si e wicz 2001; van der Vegt da T.a. 2003; Vo lav ka 1999; Алфимова, Трубников 2000b; Пошивалов 1986; Плюснина da T.a. 2003; Талалаенко da T.a. 2001; Чичинадзе 2004; Чичинадзе, Гачечиладзе 2006) da fsi qi ku rad da a va de bul ada mi a neb Si (Brady & Sin ha 2005; Her rmann da T.a. 2004; Mo el ler da T.a. 2001).

mu ri ci diT vir Tag ve bis ag re si u lo bis Se fa se bi sas, na na xi iq na, rom

am dros amig da la Si mo Tav se bu li ner vu li da bo lo e be bi dan, ad gi li

hqon da do fa mi nis in ten si ur ga mos ro las. Ta nac uj red Ta So ris siv rce-

Si aRi niS ne bo da mi si me ta bo li te bis – di oq si fe nil Zmar mJa va sa da ho mo-

va ni li nis mJa vas kon cen tra ci is ma te ba, ro me lic me di a to ris ga mos ro-

lis pro por ci u li iyo (Гайнетдинов da T.a. 1991). mar Ta li a, Ta vad mo ce-

mu li mkvle va re bi mu ri cids sa xe o baT So ris ag re si ad mi iC ne ven, mag ram

ro gorc uk ve ze moT aR vniS neT, is sa xe o baT So ri si ag re si is ga mov le naa

Tu kve biT -mta ceb lu ri – fri ad sa ka ma To sa kiTxia (Tum ca, al baT ma inc

uf ro sa xe o baT So ri si a).

faq tob ri vad, no rad re na li nis sin Te zi ma Sin aq ti ur de ba, ro de sac

ag re si u li qce va au ci le be lia ga re mo faq to reb Tan Se sa gu eb lad. Se sa ba-

mi sad, na Te li a, rom ro gorc stres -re aq ci a, ise ag re si a, da kav Si re bu lia

no rad re ner gu li da do fa mi ner gu li me qa niz me bis in ten si fi ka ci as Tan.

137


3) am pun qtSi jer gan vi xi loT mo na ce me bi ma Ra lag re si ul da da ba lag-

re si ul in di vi deb Si ne i rot ran smi te ru li sis te me bis ba lan sis Se sa xeb,

xo lo Sem deg ki – ama ve ti pis mo na ce me bi do mi nant (a da mi a neb Si – li der)

da sub do mi nant in di vi deb Si.

ag re si u li qce vis me qa niz me bis Se sas wav lad er T-erT yve la ze sa in te-

re so obi eq tze – ma mal ze (sa in te re so es obi eq ti aris imiT, rom sak ma ri-

sia 2 uc no bi mam lis Sex ved ra – xSi rad ga u Ce re be li brZo lis da sawy e bad.

mi u xe da vad ami sa, ag re so lo ge bi ma inc sak ma od iS vi a Tad iye ne ben mo ce-

mul obi eqts sa ku Tar kvle veb Si) Ca ta re bul eq spe ri men teb Si na na xi iq na,

rom ma Ra lag re si u li, ag re so ri or ga niz me bis sis xlis plaz ma Si, no rad-

re na li nis kon cen tra cia 13,5-jer uf ro me ti iyo vid re pa si ur mam leb Si.

ag reT ve, ga mov le ni li iq na da de bi Ti ran gob ri vi ko re la cia ga da ta nil

brZo leb sa da no rad re na li ni sa da ad re na li nis kon cen tra ci e bis Se far-

de bas So ris (Разумов da T.a. 1978). sen so ru li kon taq tis mo del Si, ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba sa da

da fiq si re bas Tan sdev da ise Ti bi o qi mi u ri cvli le be bi, rom le bic mety-

ve le ben tvi nis do fa mi ner gu li sis te mis aq ti va ci a ze (Девойно da T.a.

1991; Дубровина, Лоскутова 2002). am mi mar Tu le biT gan sa kuT re biT bev ri da

sa in te re so ga mok vle ve bi ekuT vnis n. kud ri av ce vas da mis jgufs. ker Zod,

cen tra lu ri ner vu li sis te mis ra mo de ni me struq tu ra Si sxva das xva ne-

i rot ran smi te re bis kon cen tra ci is mi xed viT ag re si u li da sub mi si u ri

Tag ve bis Se da re bam aC ve na, rom ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba da gan-

mtki ce ba mo iTx ov da ka te qo la mi ner gu li sis te me bis to ta lur CaT re vas.

ag re si ul cxo ve lebs aRe niS ne bo daT hi po Ta la mus Si – no rad re na li nis,

xo lo ynos viT bol qveb Si, hi po kam psa da nu Si sebr kom pleq sSi – do fa mi-

nis (da) me ta bo li tis – 3,4-di hid roq si fe nil Zmar mJa vas (dofZm) uf ro ma-

Ra li do ne. gan sxva ve ba Se i niS ne bo da, ag reT ve, me ta bo liz mis ko e fi ci en-

tis (dof Zm/da) si di dis mi xed viT. igi sag rZnob lad ma Ra li iyo ag re si u-

li Tag ve bis hi po kam psa da nu Si sebr kom pleq sSi (Кудрявцева, Бакштановская 1991). am mkvle var Ta mi er naC ve ne bi iq na, rom im or ga niz me bi, rom le bic

ago nis tur Se ta ke beb Si per ma nen tu li ga mar jve be biT ga mo i rCe od nen

aRe niS ne bo daT do fa mi ni sa da mi si ze moT moy va ni li me ta bo li tis ma Ra-

li do ne tvi nis mTel rig sxva struq tu reb Sic (Кудрявцева da T.a. 2004).sa in te re so a, rom da fa rul, mi zan mi mar Tul ag re si ul qce va ze (zo-

gi er Ti mkvle va ri, am ti pis qce vis ana lo gad – mta ceb lis `civ~ ag re si as

mi iC nevs (Павленко, Калашник 2005)) do fa mi ner gul sis te mas – da ma mux ru-

We be li ze moq me de ba ga aC nia (Pi az za da T.a. 1985).

rad ga nac ie rar qi u li struq tu re bis war moq mna cxo vel Ta sam ya ro Si

(da ara mar to cxo vel Ta sam ya ro Si) da kav Si re bu lia ago nis tur qce vas-

Tan (Кудрявцева da T.a. 1989), sa in te re so iq ne bo da am kuTx iT Seg ve xe da mo-

138


ce mu li prob le mi saT vis anu mog vey va na mo na ce me bi ima ze, Tu ram de na daa

da mo ki de bu li cxo vel Ta ie rar qi u li ran gi da ne i ro me di a tor Ta kon-

cen tra cia er Tma neT ze.

pa vi an ha mad ri leb ze Ca ta re bul ma dak vir ve beb ma aC ve na, rom do mi-

nant cxo ve lebs sis xlSi yve la ze ma Ra li hqon daT do fa mi nis kon cen tra-

ci a, xo lo kor ti zo lis ki – yve la ze da ba li. Tum ca Sem dgo mi ran gis mqo-

ne ma i mu nebs – sub do mi nan tebs, do fa mi nis uf ro da ba li kon cen tra cia

ga aC ndaT vid re da bal ran gi a nebs (Динзбург da T.a. 1992). sxva mkvle va re bis

mi er ase ve na na xi iq na do fa mi ner gu li sis te mis aq ti vo bis kav Si ri pri-

ma te bis do mi nan tur sta tus Tan (Kap lan da T.a. 2002; Mor gan da T.a. 2002).

ase ve, ro gorc ze moT iq na aR niS nu li – pri ma te bi sa (ma ka ke bis 2 sa xe o bis)

da ada mi a nis ge nom Si do fa mi nis tran spor te ri ci lis sxva das xva fun qci-

o na lu ri va ri an te bis iden ti fi ci re bis Se de gad dad gin da ma Ti kav Si ri

do mi nan to ba sa da sub mi si u ro bas Tan (Mil ler -But ter worth da T.a. 2008).sxva das xva so ci a lu ri sta tu sis vir Tag veb ze Ca ta re bul eq spe ri men-

teb Si, afa seb dnen tvi nis cal ke ul bir Tveb Si ka te qo la mi ne bis ra o de-

no bas emo ci u ri stre sis Sem deg (Белова da T.a. 1990). aR moC nda, rom do-

mi nan te bi ka te qo la mi ne bis (ad re na li nis, no rad re na li nis, do fa mi nis)

uf ro ma Ra li kon cen tra ci iT ga mo ir Ce od nen. gan sa kuT re biT es exe bo da

no rad re na lins da ukeT iyo Se sam Cne vi im bir Tveb Si, rom le bic yve la ze

me tad mo na wi le o ben hor mo nul re gu la ci a Si (n. ar cu a tus).cno bi li a, rom tvi nis stres -re aq ti ul stuq tu reb Si no rad re na li-

nis Sem cve lo ba sa da jguf Si do mi nan ti mam re bis ra o de no bas So ris da de-

biT ko re la ci as aqvs ad gi li (Se ro va & Na u men ko 1996; Серова, Науменко 1990; Серова da T.a. 1990). mo ce mul kvle veb Si iye neb dnen sxva das xva ge no ti pis

Tag vebs. am mkvle va re bis mi er Ca ta re bul, uaR re sad sa in te re so eq spe ri-

men teb Si, ase ve ga mok ve Ti li iq na no rad re na li nis ad mi nis tri re bis ro-

li ie rar qi u li ran gis da ka ve bis sa kiTx Si. ker Zod, sta bi lu ri ie rar qi u-

li sta tu sis mqo ne po pu la ci a Si do mi nant da sub do mi nant Tag veb Si gan-

xor ci e le bu li sxva das xva pre pa ra te bis ineq cia gan sxva ve bu lad cvli da

do fa mi ni sa da no rad re na li nis do nes. naC ve ne bi iq na, rom no rad re na li-

nis kon cen tra ci is Sem ci re ba (do fa mi nis do nis mer ye o bis mi u xe da vad),

do mi nant da sub do mi nant Tag vebs su bor di nan te bad `Ca mo aq ve i Teb da~ (Серова, Науменко 1990).

do mi ni re bi sa da mor Ci le bis her ni- ste fa nis Te o ri a Si, do mi ni re ba

da kav Si re bu lia sim pa To -ad re no- me du la rul sis te mas Tan, xo lo mor Ci-

le ba hi po Ta la mo- pi tu i ta rul -ad re no kor ti ka lur fun qci as Tan (cit.

Net ter 1993 mi xed viT). sxva kvle veb Si (eq spe ri men te bi tar de bo da pri ma-

teb sa da mRrne leb ze) naC ve ne bi iq na, rom sub mi si u ri (da mor Ci le bu li)

or ga niz me bi xa si aT de bod nen stres -sis te mis hi po fi zur -ad re no kor ti-

139


ka lu ri Stos aq ti va ci iT, xo lo do mi nan te bi ki sim pa Ti ku ri Stos pre va-

li re biT (Пшенникова 2000; 2001).ag re si u li qce vis de ter mi nan tad ada mi an Sic, mis tvin Si ka te qo la mi-

ne bis kon cen tra ci is cvli le bas (ga em -er gul da se ro to ni ner gul me qa-

niz meb Tan er Tad) mi iC ne ven (Мальцева, Котов 1995).vud ma ni sa da Ta na av tor Ta mi er, ci xis sa a vad myo fos pa ci en teb Si

Ses wav lil iq na ad re na li ni sa da no rad re na li nis eq skre cia Sar diT. es

kvle va Ca tar da im ada mi a neb Si, rom le bic qro ni ku li stre sis pi ro beb Si

im yo fe bod nen. ga ir kva, rom zo gi er Ti pa ci en ti stres ze re a gi reb da Sem-

ci re bu li re aq ti u lo biT (a nu am kon kre tul Sem Txve va Si stre si maT nak-

le bad azi a neb da). da ba li re aq ti u lo bis jgu fis wev rebs sis xlSi hqon-

daT no rad re na li nis ma Ra li kon cen tra ci a. Za la do biT Ca de ni li da na Sa-

u lis (maT So ris mkvle lo be biT) ra o de no biT, isi ni aS ka rad us wreb dnen

nor ma lu ri re aq ti u lo bis mqo ne ebs (Wo od man da T.a. 1978). msgav si Sedegebi iq na mi Re bu li sxva ga mok vle va Sic. ker Zod, ag re si-

ul pi rebs Sar dSi Se far de ba no rad re na li ni /ad re na li ni ma Ra li hqon-

daT (Ger ra da T.a. 1997). pa To lo gi u ri ag re si u lo ba xa si aT de bo da zur gis

tvi nis siTx e Si no rad re na li nis cvlis er T-er Ti sa bo loo pro duq tis –

3-me toq si- 4-hid roq si- fe nil gli ko lis kon cen tra ci is ma te biT (Розанов

da T.a. 1999).

D.H. Fun ken ste in -is kon cef ci is Ta nax mad fsi qo lo gi u ri stre se bi,

rom le bic xa si aT de bi an ga re ga mov li ne be biT (ag re si a, mris xa ne ba, ga af-

Tre ba, afeq ti) gan pi ro be bul ni ari an upi ra te sad no rad re na li nis ga mo-

mu Sa ve biT (re a gi re bis no rad re ner gu li – pi ro bi Tad `lo mis~ ti pi) (cit.

Васильев, Чугунов 1985 mi xed viT). nev ro zi a ni da nev ro zis msgav si sne u le-

be biT da a va de bu li, e.i. hi pe re mo ci ur ada mi a neb ze dak vir ve bi sas, na na xi

iq na, rom re a gi re bis no rad re ner gu li ti pi saT vis da ma xa si a Te be lia eW-

vi a no ba, Si na ga ni da Za bu lo ba. aseT in di vi du u mebs axa si a Teb daT li de-

ru li Tvi se be bi (Васильев 1990; Васильев, Чугунов 1985). im cdis pi reb Si, rom-

le bic xa si aT de bod nen ma Ra li aq ti vo biT da TviT da je re bu lo bis ma Ra-

li do niT, ga mo ir Ce o den no rad re na li nis ma Ra li kon cen tra ci iT (Net ter 1993). no rad re na li nis pre va li re ba sis xlSi api ro beb da ise Ti Tvi se be bis

gan vi Ta re bas, ro go ri caa – ga be du le ba, Se u pov ro ba, mris xa ne ba (Китаев-Смык 1983).

cno bi li a, rom no rad re na li nis kon cen tra ci is Sem ci re ba or ga niz mSi

api ro beb da sev di a no bis dep re si as (Данилова, Крылова 1989), ag reT ve Zeb ni-

Ti aq ti vo bis Se ne le bas (Ротенберг, Коростелева 1989). aq Sev niS navT, rom Zeb-

ni Ti aq ti vo ba cxo ve leb Si, da de bi Tad ko re li rebs ag re si ul qce vas Tan,

yo vel Sem Txve va Si, te ri to ri ul ag re si as Tan (Ber gmüller & Ta borsky 2007).

140


naC ve ne bi iq na, rom cxo ve le bi stres ze re a gi re bis aq ti u ri ti piT

xa si aT de bod nen sim pa Ti ku ri ner vu li sis te mis uf ro ma Ra li re a qti u-

lo biT, xo lo da ba laq ti ur cxo ve lebs sim pa Ti ku ri aq ti vo bac da ba li

hqon daT (Bo hus da T.a. 1987; Fok ke ma da T.a. 1995; Ko ol ha as da T.a. 1999). Sev-

niS navT, rom qce vis aq ti u ri sti li da kav Si re bu lia so ci a lur ur Ti er-

To beb Si ag re si u lo bis uf ro ma Ral do nes Tan (Ko ol ha as da T.a. 1999; Sa lo me da T.a. 2006). sxva kvle veb Si naC ve ne bi iq na, rom mRrRnel Ta ko lo ni eb sa

(Ely 1995) da ma i mun Ta ga er Ti a ne beb Si (Clar kson da T.a. 1987) ar se bu li do-

mi nan ti in di vi de bi ga mo ir Ce vi an uf ro mZlav ri sim pa Ti ku ri re a gi re biT,

vid re da bal ran gi a ni cxo ve le bi.

dam na Sa ve eb ze Ca ta re bul Cven kvle veb Sic, Sar dSi ka te qo la mi ne bis

kon cen tra ci is gan sazR vram aC ve na, rom no rad re na li nis kon cen tra cia

Se da re biT da ba li ag re si u lo bis mqo ne dam na Sa ve eb Si 22%-iT uf ro nak-

le bi iyo, vid re ag re si ul dam na Sa ve eb Si, xo lo ad re na li nis Sem Txve va Si,

es cif ri mxo lod 5%-s Se ad gen da (su ra Ti 8.3.1.1). Ta nac, ro gorc ara pa-

ra met ru li, ise pa ra met ru li sta tis ti ku ri ana li zis mi xed viT ka te qo-

la mi ne bi dan mxo lod no rad re na li nis kon cen tra ci a Ta So ris sxva o ba

iyo sar wmu no (Чичинадзе 2002; Чичинадзе da T.a. 2010).ra sak vir ve li a, no rad re na li nis mo ma te bu li kon cen tra ci is da fiq-

si re ba ag re si ul dam na Sa ve Ta sis xlSi, av to ma tu rad ar mi u Ti Tebs mo ce-

mu li ne i ro me di a to ris mo na wi le o ba ze am qce vis Ca mo ya li be ba Si. mi Tu-

me tes, rom Ta vad Cve ni Ses wav lis obi eqts – ada mi ans (Tun dac um Zi me si

da na Sa u lis Cam dens), ro gorc we si cxov re ba Si da sam kvid reb lad per ma-

nen tu lad ar sWir de ba ag re si u li qce va. rac mTa va ri a, ada mi an Ta sa zo ga-

do e ba Si sak ma od Zne lia mo na xo da Se is wav lo ie rar qi a, ro me lic mxo lod

da mxo lod mi si Se mad ge ne li in di vi de bis ag re si ul Tvi se beb Si gan sxva ve-

ba zea age bu li. ada mi a ni bev rad uf ro rTu li ar se baa da mas Tan ie rar qi-

is war moq mna Si sxva das xva faq to re bi mo na wi le o ben. es asec rom ar iyos,

ada mi a nis cxov re ba Si da na Sa u li ma inc epi zo dur mov le nad dar Ce bo da.

am mi ze ze bis ga mo, ag re si u lo bis Se sas wav lad cxo vel Ta po pu la ci eb Si

ar se bu li ie rar qi e bi – TiT qmis ide a lu ri sis te me bi a. aq pir vel rig Si,

swo red or ga niz mTa ag re si u lo ba ga na pi ro bebs do mi ni re ba- su bor di nan-

to bas (Tum ca, rac uf ro rTu lia cxo ve lis qce va – miT uf ro nak le bad

WeS ma ri tia mo ce mu li mo saz re ba). gan sa kuT re biT sa in te re so obi eq tebs

war mo ad ge nen am mxriv Tag ve bi, rom le bic mRrRne leb Sic ki ga mo ir Ce vi an

Ta vi an Ti ag re si u lo biT (sa u ba ri a, ra sak vir ve li a, Si da sa xe ob riv ag re-

si u lo ba ze). ami to mac avir Ci eT kvle vis Tvis ag re si is cxo ve lu ri mo de-

le bi.

do mi nant Tag ve bis hi po Ta la mus Si no rad re na li nis kon cen tra ci is

gan sazR vri sas na na xi iq na, rom do mi nant Tag veb Si mi si do ne sar wmu nod

141


uf ro ma Ra li iyo vid re da nar Cen Tag veb Si da gan sa kuT re biT ki sub mi si-

ur Tag veb Tan Se da re biT (su ra Ti 8.3.3.1). igi ve ka non zo mi e re ba iq na na na xi

sis xlSi no rad re na li nis do nis Sem Txve va Sic. aqac do mi nan te bi no rad-

re na li nis sar wmu nod uf ro ma Ra li kon cen tra ci iT ga mo ir Ce od nen sub-

mi si u ri da `gar da ma va li~ jgu fis Tag veb Tan Se da re biT (cxri li 8.3.3.1).

Tum ca, iyo gar kve u li sxva o bac. ker Zod, hi po Ta la mus Si no rad re na li nis

do nis mi xed viT sub mi si u ri da `gar da ma va li~ jgu fis cxo ve lebs So ris

sta tis ti ku rad sar wmu no sxva o bas ar hqon da ad gi li, xo lo sis xlSi no-

rad re na li nis kon cen tra cia sub mi si u rebs sar wmu nod da ba li hqon daT.

rac Se e xe ba sis xlSi ad re na li nis kon cen tra ci as, is ro gorc do-

mi nan tebs, ise `gar da mav lebs~ uf ro ma Ra li hqon daT, vid re sub mi si ur

cxo ve lebs. Tum ca do mi nan teb sa da `gar da mav lebs~ So ris sar wmu no sxva-

o bas ar hqon da ad gi li (cxri li 8.3.3.1).

aR niS vnis Rir sia is faq ti, rom mxo lod no rad re na li ni aR moC nda is

er Ta der Ti niv Ti e re ba (im hu mo rul agen tTa si i dan, ro mel Ta kon cen-

tra cia Cven Se vis wav leT), ro me lic a) sar wmu nod uf ro ma Ra li kon cen-

tra ci iT ga mo ir Ce o da ma Ra lag re si ul or ga niz meb Si (ro gorc ada mi a neb-

sur. 8.3.3.1. noradrenalinis koncentracia dominanti, submisiuri da

`gardamavali~ Tagvebis hipoTalamusSi (ng/g)

gansxvaveba àbsolutur~ dominantebsa da submisiurebs Soris, agreTve

àbsolutur~ dominantebsa da `gardamaval~ organizmebs Soris sarwmunoa (p<0,05)

142


Si, ise Tag veb Si) nak le bag re si u leb Tan Se da re biT da b) mi si kon cen tra-

cia am in di vi deb Si ar iyo po pu la ci ur nor ma ze nak le bi.

cxri li 8.3.3.1

no rad re na li ni sa da ad re na li nis kon cen tra cia do mi nan ti,

sub mi si u ri da `gar da ma va li~ jgu fis Tag ve bis sis xlSi (ng/ml-Si)

I jgu fi

(àb so lu tu ri~

do mi nan te bi)

II jgu fi

(sub mi si u re bi)

III jgu fi

(`gar da ma v le bi~)

no rad re na li ni (na) 75.0±1.15*# 20.0±0.5774+ 35.0±5.05

ad re na li ni (a) 6.0±0.58* 2.50±0.29+ 5.83±0.73

* gan sxva ve ba I da II jgu febs So ris sar wmu noa (p<0,05).# gan sxva ve ba I da III jgu febs So ris sar wmu noa (p<0,05).+ gan sxva ve ba II da III jgu febs So ris sar wmu noa (p<0,05).

sa in te re soa imis aR niS vna, rom no rad re na li ni Se saZ le be lia mo-

na wi le obs ag re si u li qce vis in duq ci a Si ara mar to uSu a lod, ara med

tes tos te ro nis sin Te zis gaZ li e re bis gzi Tac. li te ra tu ra Si sak ma od

bev ria mo na ce me bi imis Se sa xeb, rom no rad re na li ni as ti mu li rebs ma lu-

Te i ni ze be li hor mo nis (LH) sin Tezs, qa leb Sic da ma ma ka ceb Sic (Chro u sos da T.a. 1998; Науменко da T.a. 1983) da aZ li e rebs tes tos te ro nis sin Tezs

ro gorc in vi vo (Chi oc chio da T.a. 1999; Науменко da T.a. 1983), ise in vit ro (Ma-yer ho fer da T.a. 1993; Науменко da T.a. 1983). ana lo gi u ri moq me de ba ga aC nia

sim pa Ti ku ri ner vu li sis te mis ag zne ba sac. aR niS nu li efeq te bi mniS vne-

lo van wi lad ga mow ve u lia ad re ner gu li sti mu la ci is Se de gad sa Tes le e-

bis ma lu Te i ni zi re be li hor mo ni sad mi mgrZno be lo bis ma te biT. ker Zod,

cno bi li a, rom go na du ri LH re cep to re bis ra o de no ba kon tro lir de ba

pir vel yov li sa sim pa Ti ku ri tes ti ku lu ri ner ve bis sa Su a le biT, ro-

mel Ta sxe u le bic zur gis tvi nis To ra ka lur seg men tSi im yo fe ba (Lee da

T.a. 2002; Ma yer ho fer 1996; Ogil vie & Ri vi er 1998; Ra uc hen wald da T.a. 1995). sa-

Tes le e bis qi rur gi u li Tu sxva sa xis de sim pa Ti za cia am ci rebs le i di gis

uj re deb ze LH re cep to re bis ra o de no bas (Cam pos da T.a. 1993; Ogil vie da

T.a. 1999). xo lo ama ve ner ve bis sti mu la cia ki aZ li e rebs tes tos te ro nis

pro duq ci as (Chi oc chio da T.a. 1999). mkvle var Ta um rav le so bis az riT tes-

tos te ro nis pro duq ci is am gva ri zrda, upi ra te sad α-ad re no re cep to-

re bis ag zne biT aris ga mow ve u li (Ogil vie & Ri vi er 1998; Glad ko va 2000). Ta nac,

sim pa Ti ku ri efe ren tu li iner va cia uf ro efeq tu ri aR moC nda mgrZno be-

lo bis ase Ti mo du la ci i saT vis, vid re hor mo nu li (ad re nu li) aq ti va cia

(Ogil vie & Ri vi er 1998). Ta nac es mi u xe da vad imi sa, rom me ta bo liz mze ad re-

143


na li nis moq me de ba uf ro mZlav ri a, vid re no rad re na li nis. Cve ni az riT,

es Se saZ le be lia gan pi ro be bu li iyos Sem de gi mi ze ze biT: 1) α-ad re no re-

cep to re bis Tvi so ba no rad re na li ni sad mi uf ro ma Ra li a, vid re ad re-

na li ni sad mi (Mil li gan da T.a. 1994); 2) ro gorc Cans, sim pa Ti ku ri ner vu li

sis te mis ag zne ba le i di gis uj re de bis gar Se mo, hor mo nul sti mu la ci as-

Tan Se da re biT, ka te qo la min Ta uf ro ma Ral kon cen tra ci as qmnis (Wi Wi-

na Ze 1997) (tes tos te ro ni sa da stre sis ur Ti er Tda mo ki de bu le bis es da

sxva sa kiTx e bi de ta lu rad gvaqvs gan xi lu li Cvens sta ti a Si (Chic hi nad ze & Chic hi nad ze 2008), ro mel Sic stre si sa da tes tos te ro nis di na mi kis ur Ti-

er Tda mo ki de bu le ba ze Ca mo ya li be bu li gvaqvs sa ku Ta ri ori gi na lu ri

kon cef ci a).

an dro ge neb sa da no rad re na lins So ris ase Ti fun qci o na lu ri kav Si-

ris ar se bo ba (a nu or ga niz mSi tes tos te ro nis ma Ra li do ne, ar ga mo ricx-

avs da xSi rad Se de gia no rad re na li nis ma Ra li do ni sa) mo na wi le obs do-

mi nan tur da ag re si ul in di vi deb Si tes tos te ro nis gaZ li e re bu li sek-

re ci is fe no men Si.

ar se bobs ki dev er Ti ar gu men ti, ro me lic xazs us vams no rad re ner-

gu li me qa niz me bis mo na wi le o bas ag re si ul qce va Si. ag re si u li qce va

ener go da mo ki de bu li qce vaa da mo iTx ovs ener go re sur se bis swraf mo bi-

li za ci as (Hal ler 1995), xo lo sim pa Ti ku ri ner vu li sis te ma da cen tra lu-

ri no rad re ner gu li me qa niz me bi Car Tul ni ari an brZo la/ gaq ce vis re aq-

ci eb Si (Si mon & Coc ca ro 1999). Se sa ba mi sad, ag re si u li qce vi saT vis sa Wi ro

swra fi mo to ru li re aq ci e bis uz run vel yo fa mTli a nad sim pa Ti ku ri me-

qa niz me biT aris gan pi ro be bu li. Ta nac, hi po Ta la mu sis im re gi o ne bis si-

ax lo ve da na wi lob ri vi ga da far va, rom le bic mo na wi le o ben Tav dac viT

re aq ci eb Si da sim pa To -ad re nu li sis te mis sti mu la ci a Si, mety ve lebs

hi po Ta la mur do ne ze ar se bul fun qci ur ur Ti er Tkav Sir ze ag re si is

me qa niz meb sa da cen tra lu ri sim pa To -ad re nu li sis te mis kon tro lis

me qa niz mebs So ris (Hal ler da T.a. 1998). na Te li a, rom no rad re na lins sxva

fun qcia rom ar ga aC ndes, ag re si u li Se te ve bis me ta bo lu ri mom za de bis

fun qcia (Семенова, Манчук 2008) mas ma inc eq ne bo da.

ro gorc vxe davT, no rad re na li ni ak ma yo fi lebs Cven mi er ag re si u li

qce vis in duq to ri saT vis Ca mo ya li be bul sa mi ve pi ro bas da al baT, igi un-

da Cav Tva loT ag re si ul qce va Si mo na wi le mTa var kom po nen tad.

mi u xe da vad imi sa, rom se ro to ni ni srul yo fi lad ver ak ma yo fi lebs

ag re si is de ter mi nan tis Tvis wa mo ye ne bul pi ro bebs, ma inc gvin da Sev niS-

noT, rom Cven kvle veb Si swo red no rad re na li sa da se ro to ni nis kon cen-

tra ci e bis far do ba (na/s) tvi nis stres -re aq ti ul struq tu reb Si, yve-

la ze uf ro kar gad asa xav da or ga niz mTa ag re si is do ne sa da ie rar qi ul

rangs (Chic hi nad ze 2004; Чичинадзе, Гачечиладзе 2006). saq me is aris, rom cal-

144


cal ke no rad re na li ni sa da se ro to ni nis kon cen tra ci e bi sa gan gan sxva-

ve biT, mxo lod am ko e fi ci en tis Sem Txve va Si iyo sar wmu no sa mi ve jgufs

So ris sxva o ba (cxri li 8.3.3.2). ma Ra lag re si ul, do mi nant in di vi debs es

ko e fi ci en ti yve la ze ma Ra li hqon daT, ag re si u lo bis sa Su a lo do nis

mqo nes – sa Su a lo, xo lo sub mi si u rebs ki – yve la ze da ba li.

cxri li 8.3.3.2

do mi nan ti, sub mi si u ri da `gar da ma va li~ Tag ve bis

hi po Ta la mus Si no rad re na li ni sa da se ro to ni nis

kon cen tra ci a Ta Se far de bis ko e fi ci en ti

I àb so lu tu ri

do mi nan te bi~

II sub mi si u ri

Tag ve bi

III jgu fi

no rad re na li ni/

se ro to ni ni

2.93±0.29*# 1.07±0.12+ 1.85±0.2

* gan sxva ve ba I da II jgu febs So ris sar wmu noa (p<0,05).# gan sxva ve ba I da III jgu febs So ris sar wmu noa (p<0,05).+ gan sxva ve ba II da III jgu febs So ris sar wmu noa (p<0,05).

am Tval saz ri siT, sa in te re so faqts war mo ad gens is, rom 6-oq si do-

fa mi nis ze moq me de biT (i gi, ro gorc uk ve aR vniS neT, ka te qo la mi nu ri sis-

te mis ga mo fit vas iw vevs) cxo vel Ta dar Rve u li qce vis kom pen sa cia Se saZ-

le be li iyo ro gorc no rad re na li nis do nis gaz rdiT (L-do fa, di oq si fe-

nol se ri ni), ase ve se ro to ni ner gu li sis te mis aq ti vo bis Sem ci re biT (pa-

raq lor fe ni la la ni ni). efeq te bis ase Ti msgav se ba Se iZ le ba av xsnaT tvi-

nis no rad re ner gul da se ro to ni ner gul sis te mebs So ris re cip ro ku li

ur Ti er To be bis ar se bo biT (Громова, Семенова 1989). po zi ti u ri efeq te bis

ase Ti msgav se ba, Seg viZ lia av xsnaT qer qve Sa kvan Zeb Si ma Ti ax lo lo ka li-

za ci i Tac (Сергеев da T.a. 1999), na ke ris bir Tveb sa da lur ji la qis aq ti-

vo bis ur Ti er Tre gu la ci iT, am sis te mebs So ris ar se bu li ana to mi u ri da

bi o qi mi u ri kav Si re bis ar se bo bis ga mo (Громова, Семенова 1989).

am faq teb ze day rdno biT, ag re si u li qce vis mTa var en do ge nur in duq-

to rad (sxva in duq to reb Tan Se da re biT) no rad re na li ni un da Cav Tva loT

(Chic hi nad ze da T.a. 2009). is mo na wi le obs ag re si u li qce vis ge ne zis Si da

Ta nac, mi si sin Te zi swo red im dros Zli er de ba, ro de sac ag re si u li qce-

va maq si ma lu rad au ci le be lia ga re faq to reb Tan Se sa gu eb lad. Tum ca

aq ve un da dav Zi noT, rom spe ci fi ku ri ag re so ge nu li niv Ti e re ba ar aris

aR mo Ce ni li da, ro gorc Cans, mxo lod am fun qci is ma ta re be li kom po nen-

ti or ga niz mSi ar ga mo mu Sav de ba.

met -nak le bad mwyob ri kon cef ci i sa Tu Te o ri is Ca mo ya li be bis Sem-

deg, mkvle vars yo vel Tvis Tu ara, xSi rad ma inc uC nde ba cdu ne ba (Tu is

145


nam dvi li mec ni e ria – mxo lod qvec no bi e ri cdu ne ba) faq tTa is mci re na-

wi li, ro mel Ta ax snas mo ce mu li kon cef cia ver axer xebs, an ar te faq te-

bad ga mo acx a dos an ro gor me `mo ar gos~ ar se bul Te o ri as. Cven kar gad

gves mis ase Ti saf rTxis ar se bo ba da ami tom frTxi lad mi vu de qiT im ma sa-

lis ana lizs, ro me lic `pir ve li mi ax lo e biT~ (в первом приближении) ma inc

gar kve ul wi na aR mde go ba Sia Cven mi er wa mo ye ne bul kon cef ci as Tan. gan-

vi xi loT aR niS nu li mo men te bi.

cno bi li a, rom li te ra tu ra Si sak ma od di di ra o de no biT mo i po ve ba

ma sa la no rad re na li ni sa da ad re na li nis ma Ra li do nis Se sa xeb su bor-

di nant or ga niz meb Si (ma ga li Ti saT vis, ote nis (Otten da T.a. 2002) da ste-

fan skis (Ste fansky 2000) sta ti e bic ga mod ge ba). es TiT qos ewi na aR mde ge ba

Cven mi er war mod ge nil kon cef ci as. am sa kiTx is ana lizs sak mao ad gi li

da vuT meT Cvens er T-erT sta ti a Si (ix. Чичинадзе, Гачечиладзе 2006), ax la

Se vec de biT mok led, axa li mo na ce me bis sa fuZ vel ze, kvlav ga va a na li zoT

mo ce mu li prob le ma. ise dac na Te li a, rom sim pa Ti ku ri ner vu li sis te-

mis hi pe raq ti u ro ba, ara mar to re a gi re bis no rad re ner gu li ti pis mqo ne

or ga niz me bis da ma xa si a Te bel Tvi se bas war mo ad gens, ara med igi da ma xa-

si a Te be lia stres Si myo fi ro gorc do mi nan ti, ise su bor di nan ti or ga-

niz me bi saT vis (am sa kiTx ze li te ra tu ra ixi leT Cvens sta ti a Si Чичинадзе, Гачечиладзе 2006). faq tob ri vad, amas gu lis xmob dnen ag re si is mkvle va re bi

ha de ni da skar pa, ro de sac wer dnen `...uc no bia war mo ad gens Tu ara no-

rad re ner gu li sis te mis hi pe raq ti u ro ba, moq med stres ze pa suxs Tu igi

ag re si is ga mov le nas un da mi va kuT vnoT...~ (Ha den & Scar pa 2007). ma Sa sa da-

me, Cven Se saZ le be lia ga mov yoT sim pa Ti ku ri no rad re ner gu li sis te mis

aq ti va ci is 2 gan sxva ve bu li me qa niz mi. pir ve li maT ga ni da kav Si re bu lia

ga mow ve va ze re a gi re bis gar kve ul tip Tan da upi ra te sad, ma Ra lag re si-

ul da /an do mi nan tur or ga niz mebs axa si a Tebs, xo lo me o re ki or ga niz mis

stre su li mo bi li za ci is Se de gia (Car ras co & van de Kar 2003) da ar aris da-

kav Si re bu li or ga niz mis ran gTan. am mo saz re bebs, na wi lob riv van los da

Ta na av to re bis mi er Ca ta re bu li eq spe ri men te bic adas tu re ben. ker Zod,

maT mi er iq na na na xi, rom Ti ro zi nis do fa mi nad gar dam qmne li fer men tis

– Ti ro zin hid roq si la zas (TH) aq ti vo ba iz rde bo da ro gorc im su bor-

di nan teb Si, rom leb mac yve la ze me ti Se te va ga ni ca des (e .i. yve la ze me-

tad stre si re bu leb Si), ise ve do mi nant or ga niz meb Si. ma Sin, ro de sac TH-

is do ne im su bor di nan teb Si, rom leb sac Se da re biT nak le bad utev dnen

(e .i. im yo fe bod nen Se da re biT da ba li stre sis pi ro beb Si) – da ba li iyo

(van Loo da T.a. 2001). ma Sa sa da me, fer men ti, rom lis do ne, mar Ta lia ara-

pir da pir, mag ram sa bo loo jam Si ma inc gan sazR vravs no rad re ner gu li

sis te mis aq ti va ci as, yve la ze ma Ra li hqon daT do mi nan tebs da yve la ze

uf ro me tad stre si re bul su bor di nan tebs. vfiq robT, rom es mo na ce me-

146


bi kar gad adas tu re ben ide as no rad re na li nis ma Ra li do nis ori gan sxva-

ve bu li me qa niz mis Se sa xeb. ro gorc vxe davT, aqac (msgav sad se ro to ni nis

Sem Txve va Si gan xi lu li Sem Txve vi sa – ro de sac ga u ge ba ri iyo, Tu ra tom

aRi niS ne bo da zog jer am ne i rot ran smi te ris kon cen tra ci is ma te ba do-

mi nant or ga niz meb Si) mniS vne lo va nia ar au ri oT mwva ve stre siT ga mow-

ve u li no rad re na li nis sin Te zis gaZ li e re ba (da Se sa ba mi sad mi si ma Ra li

do ne tvi nis sxva das xva struq tu reb Si), ro me lic gxvde ba yve la ie rar qi-

u li ran gis cxo ve leb Si (da gan sa kuT re biT, ki im in di vi deb Si, rom le bic

mZaf ri stre sis qveS im yo fe bi an) – praq ti ku lad mxo lod ma Ra lag re si u-

li/ do mi nan ti or ga niz me bi saT vis da ma xa si a Te bel – tvin Si no rad re na-

li nis ma Ra li ba za lu ri kon cen tra ci is ar se bo bis mov le nas Tan.

ro gorc vxe davT, yo ve li ve ze moT moy va ni li adas tu rebs imas, rom

mar Ta lia no rad re na li ni ar war mo ad gens spe ci fi kur ag re so ge nul niv-

Ti e re bas (a se Ti niv Ti e re ba arc ar se bobs bu ne ba Si), mag ram mas, sxva na-

er Teb Tan Se da re biT, yve la ze uf ro me tad Se e sa ba me ba ag re si u li qce vis

re gu la to ris fun qci a.

8.3.4. cal ke u li ne i rot ran smi te re bi, hor mo ne bi da re cep to ru li sis te me bi

mi u xe da vad Cven mi er wi na qve Tav Si, ag re si a Si no rad re na li nis rol-

Tan da kav Si re biT ga ke Te bu li das kvni sa, ma inc vTvliT sa Wi rod mi mo vi-

xi loT sxva bi o qi mi u ri agen te bis mo na wi le o ba ze ar se bu li ma sa la.

rad ga nac hi po Ta la mu sis cal ke u li bir Tve bis da zi a ne bis Tu aq ti-

va ci is Se de gad mi i Re ba ag re si u li qce vis mo du la ci a, ami tom zo gi er Ti

mkvle va ris az riT swo red hi po Ta la mus Si ari an gan la ge bul ni ag re si is

Cam rTve li ne i ro ne bi. ma Ti va ra u diT, swo red iq sin Te zir de bi an is niv-

Ti e re be bi, rom le bic tvi nis sxva das xva uban Si Tav moy ril ag re si u li

qce vis ma re gu li re bel ne i ro nebs er Ti an an sam blSi aer Ti a ne ben. ga mom-

di na re aqe dan, iT vle ba, rom hi po Ta la mo- hi po fi za rul are Si ga mo mu Sa-

ve bu li hu mo ru li faq to re bi (pep ti du ri da sxva bu ne bis) am ti pis qce vis

war mar Tva Si mo na wi le o ben (Пошивалов 1986).hi po Ta la mo- hi po fi za ru li oli go pep ti de bis ro li Tav das xmi Ti

da Tav dac vi Ti qce vis in teg ra ci a Si uda vod di di a. qce va ze ma Ti myi si-

e ri moq me de bis efeq ti da kav Si re bu li a, oli go pep ti de bis spe ci fi kur

fsi qot ro pul moq me de bas Tan, xo lo pep ti de bi sa da mi si ana lo ge bis xan-

grZli vi ze moq me de bi sas, ad gi li aqvs uk ve kom pleq sur moq me de bas – hor-

mo nul sa da tro fi kuls (Пошивалов 1986).

me la no cit -ma in hi bi re be li hor mo nis (me la nos ta ti ni) Sey va na Tag-

veb Si zrdi da Tav dac vis re aq ci ebs. msgavs efeq tebs hqon da ad gi li ka teb-

147


Sic. maT Si igi aZ li e reb da Tav dac viT da mta ceb lur ag re si as (Пошивалов 1986).

me la not ro pi ni (me la nos ta ti nis an ta go nis ti) or ga niz mSi Sey va ni-

sas, Tag ve bis qce va ze rTul ze moq me de bas ax den da. Sey va ni dan mci re xan-

Si igi am ci reb da izo li re bu li cxo ve le bis ag re si u lo bas, ro me lic co-

ta xnis Sem deg mkveT rad aZ li e reb da mas (Рылов 1985).

Ti re ot ro pin -ri li zing hor mo ni (Ti ro li be ri ni) msgav sad me la-

nos ta ti ni sa zrdi da ag re si u lo bas, Si da sa xe ob ri vi ur Ti er To be bis yve-

la sa xes (Пошивалов 1986).

kor ti kot ro pin -ri li zing hor mons (CRH) aR mo aC nda tvi nis plas-

ti ku ro bis gan ma pi ro be be li Tvi se be bi. ker Zod, na na xi iq na, rom in tra na-

za lu rad Sey va ni sas CRH aq ti ur vir Tag veb Si (KHA xa zi) iw vev da mo to-

ru li da kvle vi Ti aq ti vo bis Sem ci re bas, xo lo pa si ur vir Tag veb Si (KLA xa zi) ki pi ri qiT, ad gi li hqon da cxo vel Ta qce vi Ti aq ti va ci is zrdas

(Шаляпина da T.a. 2005). mog vi a ne biT sta di eb Si igi ve fun qci as, ro gorc

Cans, as ru le ben kor ti kos te ro i du li hor mo ne bi (Kor te 2001). kor ti kot-

ro pin -ri li zing hor mo nis am Tvi se ba ze imi tom Se va Ce reT yu radR e ba,

rom rig si tu a ci eb Si, mi si moq me de biT in du ci re bu li ze moq me de ba Se iZ-

le ba gax des ag re si u li qce vis mi ze zi.

ade no kor ti kot ro pu li hor mo nis (akth) da mi si frag men te bis

(akth4-10, akth1-24 da sxv.) ze moq me de biT vir Tag veb Si Zli er de bo da ag re-

si ul -Tav dac vi Ti qce va (Северьянова, Плотников 1986). Tum ca sxva das xva

mkvle var Ta mo na ce me bi ewi na aR mde ge bi an er Tma neTs. ar se bobs mo na ce me-

bi imis Se sa xeb, rom akth4-10 frag men ti am ci rebs vir Tag ve bis hi pe r emo ci-

u ro bas, ga mow ve uls Zgi dis da zi a ne biT (Громов 1992). izo li re bul ag re-

si ul Tag veb Si akth1-24 Sey va na Tav da pir ve lad am ci reb da Si da sa xe ob riv

ag re si u lo bas, Sem deg ki aZ li e reb da mas. pep ti dis er Tje ra di ze moq-

me de ba aZ li e reb da ag re si u lo bas, xo lo qro ni ku li ineq ci e bi sas ki pi-

ri qiT – am ci reb da (Пошивалов 1986). mo ce mu li wi na aR mde go be bis ax snas

Se e ca da ame ri ke li mkvle va ri d. adam si. mwva ve, mci re xnis gan mav lo ba Si

mim di na re stre sis dros akth ax dens or ga niz mis mo bi li ze bas, aum jo be-

sebs mex si e re bas, am wva vebs aR qmas. amas yve la fers ag re si u lo bis zrdac

mos devs. sru li ad sxvag va ria qro ni ku li stre sis dros ak th-is efeq ti.

am dros faq tob ri vad or ga niz mi ga mo fi tu lia da ga dar Ce nis er Ta derT

stra te gi as war mo ad gens, rac Se iZ le ba nak le bi re sur se bis xar jva. maT

So ris ag re si u li qce vis mkveT ri Sem ci re bis xar jze (Adams 1984).

opi o i du ri ne i ro pep ti de bis jgu fis war mo mad gen le bi mniS vne lo-

van rols as ru le ben ag re si u li qce vis re gu la ci a Si. Ta vad opi a tu ri

re cep to re bi (μ-, κ-, δ- da sxv.) er T-erT yve la ze axa laR mo Ce nil re cep-

to rebs war mo ad ge nen (Сергеев da T.a. 1999). Ta vis tvin Si ma Ti ga na wi le bis

148


Ses wav li sas, aR mo Ce ni li iyo, rom maq si ma lu ri kon cen tra cia Se i niS ne ba

lim bur sis te ma Si – tvi nis evo lu ci u rad er T-erT uZ ve les struq tu ra-

Si, ro me lic pa suxs agebs emo ci u ri ag zne bis pro ces ze (Khac ha tu ri an da T.a.

1985).

li te ra tu ra Si sak ma od wi na aR mde gob ri via mo na ce me bi, opi at Ta ago-

nis te bi sa da an ta go nis te bis moq me de bis eTo lo gi ur -far ma ko lo gi u ri

efeq te bis Se sa xeb. ker Zod, zo gi er Ti mo na ce mis mi xed viT opi a tu ri sis-

te ma api ro bebs ag re si ul qce vas (Mic zek da T.a. 1994b), xo lo ma Ti blo-

ka to re bis Sey va na or ga niz mSi ki am ci rebs ag re si as. sxva mkvle va re bi

uar yo fen am mo na ce mebs da aR niS na ven, rom ago nis te bis da an ta go nis-

te bis ze moq me de biT ze moT moy va ni lis Seb ru ne bi Ti efeq te bi Se i niS ne ba


-a go nis ti pre pa ra tis – mor fi nis sxva das xva do ziT Sey va na ma Ra-

lag re si ul Tag veb Si am ci reb da ag re si as. Sfo Ti an cxo ve leb Si, igi ase ve

am ci reb da Si Sis xa risxs. k-a go nis te bi pen ta zo ci ni, tif lu a do mi da bre-

ma zo ci ni ase ve am ci reb dnen ag re si ul re a ci ebs, mag ram ma Ra lag re si ul

Tag veb Si ad gi li hqon da Tav dac vi Ti qce vi sa da SfoT vis zrdas. δ-a go-

nis ti fen cik li di nis ne bis mi e ri do ziT Sey va ni sas mci re bo da ag re si as,

Tum ca mSi Sa ra Tag veb Si igi aZ li e reb da Tav dac vi Ti re aq ci e bis ga mov le-

nas (Пошивалов 1986).

rac Se e xe ba opi at Ta an ta go nis tebs – na loq son sa da nal treq sons,

cno bi li a, rom da bal do zeb Si isi ni war mo ad ge nen μ-re cep tor Ta se leq-

ti ur blo ka to rebs, xo lo ma Ral do zeb Si ki ax de nen sxva da nar Cen re-

cep tor Ta blo ka to reb sac (Ben ton 1985). izo lant Tag veb ze (ro mel Tac

hqon da sxva Tag veb Tan kon fliq tis ga moc di le ba) dak vir ve bam aC ve na, rom

am pre pa rat Ta mci re do ze biT Sey va ni sas, Se te ve bis in ten si vo ba iz rde-

bo da, xo lo ma Ral do zeb Si ki pi ri qiT – mcir de bo da. mSi Sa ra izo lant

Tag veb Si isi ni am Zaf reb dnen Tav dac viT qce vas, rac gver di Ti Tav dac vi-

Ti po ze biT ga mo i xa te bo da. ro gorc Cans, opi at Ta an ta go nis te bi aZ li e-

reb dnen Zi ri Ta dad aq ti ur Tav dac vas, xo lo ago nis te bi aaq ti u reb dnen

pa si u ri ti pis Tav dac vas. aqe dan ga mom di na re opi at Ta de fi ci ti (ga mow-

ve u li mi si an ta go nis tTa efeq tiT), xels uwy obs ara di fe ren ci re bu li

hi per re aq ti u lo bis ga mov le nas aq ti u ri Tav dac vi Ti re aq ci e bis sa xiT

(Пошивалов 1986). Tag ve bi, rom le bic mud mi vad mar cxde bi an brZo leb Si (de-fe a ted mi ce) ga nic di an en do ge nu ri opi a te bis de fi cits da to le ran tul-

ni ari an mor fi ni sad mi (Mic zek da T.a. 1984). pi ri qiT, opi at Ta ra o de no bis

ma te ba iw vev da anal ge zi as, ag re si i sa da ko mu ni ka ci is una ris Sem ci re bas.

rad ga nac opi at Ta li gan de bis an ti ag re si u li Tvi se be bi vlin de ba ma Ti

anal ge zu ri efeq tis do ze bis si ax lo ves, ami tom am sub stan ci is spe ci fi-

ku ri an ti ag re si u li Tvi se be bi sak ma od da ba lia (Пошивалов 1986).

149


gar kve ul wi lad gan sxva ve bu li Se de ge bi iq na mi Re bu li sxva ga mok-

vle va Si, sa dac sen so ru li kon taq tis mo de lis (Кудрявцева 1999) ga mo ye-

ne biT swav lob dnen nal treq so nis gav le nas ag re si ul qce va ze sxva das xva

so ci a lu ri ga mar jve be bis mqo ne cxo ve leb Si (Липина da T.a. 1998). mi Re-

bu li Se de ge bis su mi re bam gva na xa, rom à xal be da~ mamr Tag veb Si yve la

ti pis opi a tu ri re cep to ris blo ka da nal treq so niT ma Ra li do ze biT

iw vev da ag re si u li qce vis Sem ci re bas da Se saZ loa an qsi o ge nur efeq-

tsac (es uka nas kne li ko mu ni ka ti u ro bis Sem ci re biT fas de bo da). mra va-

li ga mar jve bis mqo ne mam reb Si, pre pa ra ti iw vev da sa wi na aR mde go efeqts

– ag re si u lo bis zrdas, ro mel sac mci re do zeb Sic vlin de bo da da do-

za da mo ki de bu li sa xe hqon da. ro gorc Cans, qro ni ku li ago nis tu ri kon-

fron ta ci e bis dros ad gi li aqvs Ta vis tvi nis im me di a to ru li sis te me-

bis mdgo ma re o bis cvli le bebs, ro mel zec opi o i de bi ze gav le nas ax de nen

(Кудрявцева, Бакштановская 1991).

ar se bobs mo na ce me bi vir Tag veb Si opi at Ta ago nis te bi sa da an ta go-

nis te bis gav le na ze mded ro biT ag re si a ze. am wya ros mi xed viT -a go-

nis te bi mor fi ni da bup re nor fi ni iw ve ven mded ris mam ri sad mi ag re si is

do za da mo ki de bul Sem ci re bas, xo lo -a go nis te bi tif lu a do mi da bre-

ma zo ci ni, ase ve am ci re ben mam ri sad mi ag re si a sac, mag ram wi na pre pa ra te-

bi sa gan gan sxva ve biT – aaq ti u re ben mded reb Si moTx ov ni le bas Ta vi aa ri-

don mam reb Tan aq ti ur kon taq tebs (es Seg viZ lia gan vi xi loT pa si ur -Tav-

dac viT re aq ci ad). na loq so ni da nal treq so ni ma Ral do zeb Si mkveT rad

Trgu na ven mded re bis mam reb Tan yve la sa xis ur Ti er To bis ga mov le nas.

da bal do zeb Si aR niS nu li cvli le be bi sta tis ti ku rad sar wmu no ar iyo

(Косенкова, Пошивалов 1989).

ra sak vir ve li a, Se uZ le be lia yve la pep ti du ri struq tu ris Ca moT-

vla, rom le bic mo na wi le o ben ag re si u li re aq ci e bis mo du la ci a Si. maT

ricxvs mi e kuT vne ba: va zop re si ni, an gi o ten zin II, sub stan cia P da mra va-

li sxva.

sa in te re so a, rom ze moT gan xi lu li pep ti du ri bu ne bis bi o lo gi u-

rad aq ti u ri niv Ti e re be bis moq me de bis me qa niz mi, sak ma od hgavs er Tma-

neTs da ra mo de ni me Zi ri Ta di ne i ro me di a to ru li sis te mis aq ti va ci a Si

mdgo ma rebs. me la nos ta ti nis Sem Txve va Si es aris do fa mi nu ri da mi si an-

ta go nis tu ri ga ma a mi no er bom Ja vis (ga em) sis te mis sti mu la cia (Вальдман, Пошивалов 1984); so ma tos ta ti nic do fa mi nis sin Tezs as ti mu li rebs

(Громов 1992), ase ve Ti ro li be ri nic (Рылов 1985); opi a tu ri ago nis te bi –

nig ros tri a lu ri da me zo lim bu ris sis te me bis do fa mi ner gul ter mi na-

leb ze mo Tav se bu li re cep to re bis sti mu la to re bi ari an (Rod gers 1988).

akth da α-me la not ro pi nis Sem Txve va Si dad ge ni lia ma Ti do fa mi nur sis-

te ma ze ze moq me de ba (Громов 1992).

150


rTu li Tav dac vi Ti da ag re si u li qce vi Ti re aq ci e bis gan xor ci e le-

ba Si Car Tu lia mra va li ne i ro me di a to ru li sis te ma, ro mel Ta gan un da

ga mov yoT ben zo di a ze pi nu ri, ga em-, qo li ner gu li sis te me bi.

ben zo di a ze pi nu ri re cep to re bis li gan dis β-kar bo li nis 1 mg/kg

do ziT Sey va na iw vev da Se te vi Ti re aq ci e bis zrdas izo lant Tag veb Si.

Tum ca, zo gi er Ti na er Ti, ro me lic ben zo di a ze pi nur re cep to reb Tan

ago nis te bis Se kav Si re bis in hi bi re bas axor ci e leb da (mag. har ma lo li da

6-me Toq si- har ma la ni), mci re do zeb Si am ci reb da ag re si is ga mov li ne bebs


cno bi li a, rom ben zo di a ze pi nu ri re cep to re bi cvli an Ta vi anT Tvi-

se bebs sxva das xva stre su li mdgo ma re o be bis dros. mag., civ wyal Si cur-

viT mi Re bu li stre si, vir Tag ve bis tvi nis qer qSi da hi po kam pSi am ci reb da

Bmax-s (Me di na da T.a. 1983). ag re si ul Tag veb Si ben zo di a ze pi nu ri re cep-

to re bis Se kav Si re bis spe ci fi ku ri ad gi le bis Sem ci re bas ad gi li hqon da

naTx em Si, qer qsa da Sua tvin Si, xo lo ara ag re si u leb Si – Zi ri Ta dad, qer-

qSi (Пошивалов 1986).

cxo vel Ta qce va ze dak vir ve bam gva na xa, rom ben zo di a ze pi nu ri re cep-

to re bis ago nis te bi (di a ze pa mi, me da ze pa mi, fe na ze pa mi) am ci re ben Si Sis

ga mov le nas, Tav dac viT re aq ci eb sa da um rav les Sem Txve va Si ag re si a sac

(Петров da T.a. 1999). gan sa kuT re biT kar gad vlin de ba mo ce mu li efeq te bi

ma Ra li SfoT vis mqo ne izo lant Tag veb Si. am dros ad gi li hqon da gaq ce-

vi Ti da gver dis av li Ti re aq ci e bis daT rgun vas, gver di Ti da ver ti ka-

lu ri Tav dac vi Ti po ze bis ra o de no bis Sem ci re bas (Mos & Oli ver 1987).

ben zo di a ze pi nu ri re cep to re bis ago nis te bis moq me de ba ag re si u li

qce vis mo du la ci a ze, ro gorc Cans, opi a tu ri, ga em -er gu li da se ro to ni-

ner gul sis te ma ze ze moq me de biT xor ci el de ba (Пошивалов 1986).

ga ma a mi no er bos mJa va (ga em) cen tra lu ri ner vu li sis te mis er T-er-

Ti Zi ri Ta di da ma mux ru We be li me di a to ria da as ru lebs pre si naf su ri

da mux ru We bis fun qci as (Мухин 1990). tvin Si mi si ra o de no bis da ax lo e biT

30%-s mci re kom par tmen ti Se i cavs da swo red is mo na wi le obs ag re si u li

qce vis re gu la ci a Si (De Pa u lis & Ver gnes 1984).

ro gorc uk ve aR vniS neT, didi xnis gan mav lo ba Si izo li re bul cxo ve-

leb Si Za li an kar ga daa ga mo xa tu li Tav das xmi Ti ti pis ag re si u li qce va.

maT aRe niS ne baT hi per re aq ti u lo ba, hi per moZ ra o bis sin dro mi. mo ce mul

or ga niz mTa ag re si as da u o ke be li xa si a Ti aqvs. es da msgav si mov le ne bi

Seg viZ lia Se va fa soT, ro gorc qce vis er Tgva ri `gan mux ru We bis~ ga mov-

li ne ba. av tor Ta az riT, Se saZ le be lia mo ce mu li mov le na da kav Si re bu-

lia da ma mux ru We be li ne i rot ran smi te re bis, ker Zod ga em -is, de fi cit-

Tan. mar Tlac, ag re si ul izo lan tebs ga em -is da ba li kon cen tra cia ga aC-

151


ni aT tvi nis, e.w. da ma mux ru We bel struq tu reb Si – stri a tum Si, hi po kam-

pSi, ag reT ve nu Si sebr kom pleq sSi da ynos vis bol qveb Si (Пошивалов 1986).ga em -is efeq ti – ara far ma ko lo gi ur do zeb Si or ga niz mSi Sey va ni sas

Se am ci ros ag zne ba do ba, di di xa nia rac cno bi li a. ga em re cep to re bis

ago nis ti mus ci mo li am ci rebs ag re si u lo bas mci re do zeb Sic ki. igi ve

efeq ti iq na na na xi ga em -is sxva ago nis te bi sa da ana lo ge bis, mi si deg ra da-

ci is ma in hi bi re be li faq to re bis moq me de bi sas (Пошивалов 1986).

msgav sad mTe li ri gi sxva niv Ti e re be bis moq me de bi sa, gar kve u li sxva-

o ba ar se bobs ga em -is ag re si ul da da mor Ci le bul or ga niz meb ze moq me de-

bis efeq teb Sic. ag re si ul cxo ve leb Si mi si ga mo ye ne ba am ci rebs ag re si as,

mag ram Zli e ri sti mu la ci is fon ze, taq ti lu ri pro vo ka ci iT Se iZ le ba

mi vaR wi oT dam cve lo bi Ti – Tum ca aras pe ci fi ku ri pa su xis gan vi Ta re bas

(ga ri de bas, ukug de bas, Sek rTo mas). ase ve sa in te re so a, rom da mor Ci le-

bul Tag veb Si ga em -a go nis te bis moq me de ba faq tob ri vad ima ve do ze biT

am ci rebs Tav dac viT qce vas, ra do zeb Sic Tav das xmiTs (Пошивалов 1986).

qo li ner gu li sis te ma ag reT ve mniS vne lo van rols as ru lebs ag re-

si u li da Tav dac vi Ti qce vis in teg ra ci a Si. cen tra lu ri mus ka ri nu li

re cep to re bis ag zne ba ago nis te biT api ro bebs afeq tu ri ag re si u lo bis

zrdas, ma Ti blo ka da ki am ci rebs mas (Bell & Brown 1985). cen tra lu ri ni-

ko ti nu ri re cep to re bis ag zne ba am ci rebs afeq tur ag re si u lo bas, ma Ti

blo ka da ki aZ li e rebs mas (Северьянова 1987). Tum ca, am re aq ci ebs, um rav-

les Sem Txve va Si, à ra di fe ren ci re bu li ga af Tre bis~ an à feq tu ri ag re-

si is~ sa xe hqon daT.

un da aRi niS nos, rom qo li ner gu li sis te mis ago nis te bis ag zne bis

gav le niT Zli er de ba, Zi ri Ta dad Tav dac vi Ti qce va. dRem de verc erT eq-

spe ri men tSi ver iq na na na xi ma Ti gav leniT Si da sa xe ob ri vi ag re si is spe ci-

fi ku ri gaZ li e re ba. ma Sin, ro de sac sa xe o baT So ri si ag re si is Sem Txve va Si

ase Ti Sedegi, yo vel Sem Txve va Si ka teb sa da vir Tag veb ze, aris mi Re bu li.

ro gorc Cans, qo li ner gu li me di a cia ag re si u li qce vis Ca mo ya li-

be bis in teg ra ci ul pro ce seb Si er Tve ba Za li an ad re: Se sa ba mi si sti mu-

le bis per cep ci i sa da amoc no bis etap ze. yo vel Sem Txve va Si cal sa xa daa

cno bi li, rom ynos vi Ti da vi zu a lu ri in for ma cia cen tra lur ner vul

sis te ma Si mi e mar Te ba im pir ve la di ar xe biT, ro mel Tac qo li ner gu li

struq tu re bi ga aC ni aT (Пошивалов 1986).

eq spe ri men teb Si na na xi iq na qo li no li ti ke bis ga mo xa tu li efeq ti

ro gorc Si Sis, ase ve ga af Tre bis re aq ci a ze. Tum ca, ma Ti uf ro mZlav ri

ze moq me de ba am uka nas knel ze aix sne ba gaq ce viT re aq ci as Tan Se da re biT,

ag re si u li qce vis sir Tu liT, ase ve ag re si u li qce vis aq tSi in for ma ci-

ul -si tu a ci u ri kom po nen te bis upi ra te si CaT re viT (Симонов 1986).

152


mo ce mul qve Tav Si moy va ni li arc er Ti qi mi u ri niv Ti e re ba ar ak ma yo-

fi lebs Cven mi er Se mu Sa ve bul kri te ri u mebs. maT gar Se mo ar se bu li ma sa-

lis ana li zi, uf ro mo nog ra fi is in for ma ci u li sis ru li sad mi er Tgva ri

`xar kis~ mox diT iyo ga mow ve u li, vid re re a lu ri bi o lo gi u ri in duq to-

re bis Zi e biT.

8.3.5. agresiis neirobiologiur meqanizmebsa da agresiuli qcevis klasifikacias Soris arsebuli Sesabamisoba

ag re si is ne bis mi e ri kla si fi ka ci a, Tu ki mas sa mec ni e ro kla si fi ka-

ci a ze pre ten zia ga aC ni a, da fuZ ne bu li un da iyos, gar da wmin da eTo lo-

gi ur /fsi qo lo gi u ri sa, fi zi o lo gi ur da bi o qi mi ur pa ra met rTa So ris

sxva o ba zec. ag re si is bi o lo gi ur in duq to reb ze da we ri li Ta vis bo los,

Se ve ca doT am kuTx iT mi vud geT Cven mi er Se mu Sa ve bu li ag re si u li qce vis

kla si fi ka ci as.

ro gorc cno bi li a, no rad re na li nis do ne ro gorc cns-is ag re so ge-

nul da stre so ge nul struq tu reb Si, ise xSi rad pe ri fe ri a zec, da de-

bi Tad ko re li rebs ag re si u lo bas Tan da do mi ni re bas Tan. ga sa ge bi a, rom

frus tra ci iT ga mow ve u li Tav das xmi Ti qce va (Cve ni kla si fi ka ci iT me-2

ti pia ag re si a) swo red no rad re ner gu li me qa niz me bis pre va li re bis mqo-

ne or ga niz mebs un da axa si a Teb deT. upir ve les yov li sa, swo red no rad-

re ner gu li re a gi re bis mqo ne or ga niz me bi xde bi an do mi nan te bi (cxo ve-

leb Si) da li de re bi (a da mi a neb Si). ze moT uk ve vi sa ub reT ama ze, rom ma Ti

ag re sia po pu la ci a Si sta bi lu ri ar se bo bis pi ro beb Si – in stru men tul

ag re si ad tran sfor mir de ba (me-3 ti pis ag re si a) da aRar aris da kav Si re-

bu li or ga niz mis me ta bo lu ri da bi o qi mi u ri re sur se bis stre sul mo bi-

li za ci as Tan, an Se iZ le ba gar da iq mnas si a mov ne bis mi Re bas Tan da kav Si re-

bul ag re si ad (me-4 ti pi). Tum ca, po pu la ci is Sig niT mud mi vi kon fron ta-

ci is pi ro beb Si igi Se iZ le ba arc ga nic di des tran sfor ma ci as.

rad ga nac do fa mi ni da kav Si re bu lia da de biT gan mtki ce bas Tan (Nes tler da T.a. 2001; Til ley da T.a. 2007) da ama ve dros mi si do ne cns-is Se sa ba mis

struq tu reb Si ko re li rebs ag re si u lo bas Tan, un da vi va ra u doT, rom si-

a mov ne bis mi Re bas Tan da kav Si re bul ag re si a Si mZlav ria do fa mi ner gu li

kom po nen ti. Tu ima sac ga viT va lis wi nebT, rom do fa mi ni no rad re na li nis

wi na mor be di a, na Te li gax de ba, rom no rad re ner gu li da do fa mi ner gu li

re a gi re ba, ge ne zi sis Tval saz ri siT, mWid rod aris er Tma neT Tan da kav-

Si re bu li.

rac Se e xe ba re aq ti u li ti pis ag re si as, igi im de nad uni ver sa lur fe-

no mens war mo ad gens, rom mis ag re so ge nul me qa niz meb ze sa u ba ri Sors

wag viy vans. un da aR vniS noT, rom mo ce mu li ti pis ag re si is ga mov li ne bis

153


ma Ra li in ten si vo ba Za li an iS vi a Tad xde ba ma Ra li ag re si u lo bis mi ze zi.

praq ti ku lad Se uZ le be li a, er Ti da ima ve sti mu lis war dge nis Sem Txve-

va Si in di vi di, sxva or ga niz meb Tan Se da re biT, ga mo ir Ce o des Tav dac vi Ti

ag re si is ma Ra li do niT da ar hqon des mas `cdu ne ba~ ga da i ta nos es Tav-

das xmiT ag re si a Si, anu bu ne ba Si Se uZ le be lia iyo izo li re bu lad ag re si-

u li (sa u ba ria e.w. tra it ag re si u lo ba ze) mxo lod Tav dac vi Ti ag re si iT da

ar ga xa si a Teb des Tav das xmi Ti ag re si is ma Ra li in ten si vo ba.

***

am Ta vis bo los gvin da Sev niS noT, rom Cven ar uar vyofT sxva (a ra-

mo no a mi nu ri war mo So bis) niv Ti e re be bis ag re so ge nul moq me de bas. ub ra-

lod vTvliT, rom ga mov ya viT ag re si is e.w. `Re ro va ni~ me qa niz mi, ro mel-

ze moq me de bi Tac, Cven mi er ga a na li ze bu li mo no a mi ne bi cvli an ag re si ul

qce vas.

154

Ta vi 9ag re si u li qce va da sqe sob ri vi di mor fiz mi

cocx a li or ga niz me bis evo lu ci is gan mav lo ba Si er T-erT um niS vne-

lo va nes aro mor fo zul cvli le bad sqe sob ri vi pro ce sis ga Ce na Se iZ-

le ba Cav Tva loT. sqe sob ri vi pro ce sis evo lu ci am ki, Ta vis mxriv, ara-

nak leb mniS vne lo va ni aro mor fo zu li Zvra – cal sqe si a ni or ga niz me bis

ga Ce na ga mo iw via (Геодакян 2005). swo red mam ro bi Ti da mded ro bi Ti sqe sis

ar se bo baa sqe sob ri vi di mor fiz mis (sqes Ta So ris mor fo lo gi u ri, fi zi-

o lo gi u ri, bi o qi mi u ri da sxva pa ra met re bis mi xed viT ar se bu li sxva o-

bis) mi ze zi. Ta nac, sqe sob ri vi di mor fiz mi exe ba ro gorc uSu a lod sqes-

da mo ki de bul, ise sqes ze da mo u ki de bel niS neb sac.

sqe sob ri vi di mor fiz mi ag re si is mi xed vi Tac Se i niS ne ba. am sa kiTx Tan

pir ve li Se xe ba ma Sin gvqon da, ro de sac ag re si is bi o lo gi ur in duq to-

rebs va a na li zeb diT. ma Sin Cven er Ti qve Ta vic ki da vuT meT mam re bis sas-

qe so hor mo ne bis – an dro ge ne bis rols ag re si is Ca mo ya li be bis pro ces Si.

mo ce mul prob le mas Tan me o red Se xe ba, ag re si u li qce vis gan ma pi ro be be-

li ge ne ti ku ri faq to re bis gan xil vis dros mog vi wia (XYY sin dro mi da

sxva). am je rad, uf ro de ta lu rad vi sa ub roT mo ce mu li prob le mis dar-

Ce nil as peq teb ze.

cno bi li a, rom mam re bi, ro gorc we si uf ro ag re si ul ni ari an vid re

mded re bi (Gi am man co da T.a. 2005; Геодакян 1989, 2005). es mra val ga mok vle-

va Si iq na naC ve ne bi. mxo lod, ra mo de ni me ga mok vle va Si ver iq na na na xi sxva-

o ba mded re bi sa da mam re bis ag re si u lo bas So ris (Max son & Ca nas tar 2006),

an mded re bis ag re sia uf ro ma Ra li iyo vid re mam re bis (Lo renz 1994). Tum-

ca, es ga mo nak li si Sem Txve ve bi a. mded ris uaR re sad ma Ra li ag re si u lo-

ba ar mi e kuT vne ba ga mo nak li sebs mxo lod ma Sin, ro de sac mas mci re asa kis

Svi le bi hyavs. am dros, mded ris mi er ga mov le ni li ag re si is in ten si vo ba

xSi rad aRe ma te ba ki dec mam ri sas (ca ga re li 2004). am ag re si as mded ro biT

ag re si as uwo de ben da is er T-er Ti yve la ze nak le bad Ses wav lil, da Tu

Se iZ le ba iT qvas, idu ma le biT mo cul ag re si is for mas war mo ad gens. Cven

mo nog ra fi a Sic, mis Tvis TiT qmis ar mo i Zeb na ad gi li.

Zu Zum wov reb Si da gan sa kuT re biT pri ma teb Si, mam re bi pre va li re ben

mded reb ze ie rar qi is mqo ne struq tu reb Si (gun di da sxva) do mi ni re bis

mi xed vi Tac (Бендас 2008).

155

Tavi 9. agresiuli qceva da sqesobrivi dimorfizmi

sa in te re so ka non zo mi e re baa aR mo Ce ni li cxo vel Ta sam ya ros mra val

sa xe o ba Si (na wi lob riv, mo ce mu li ka non zo mi e re ba moq me debs ada mi a neb-

Sic): mam reb Si seq su a lo ba sak ma od kar gad ewy o ba da ko re li rebs ag re-

si u lo bas Tan, xo lo Si Si ki am ci rebs mas. mded reb Si seq su a lo ba kar gad

aris Sewy o bi li SiS Tan, xo lo ag re si u lo ba ki am ci rebs seq su a lo bas.

amas Tan, mded reb Si ag re si u lo ba ara mar to xels uS lis seq su a lo bis gan-

vi Ta re bas, ara med, Ta vis mxriv, seq su a lo ba am ci rebs ag re si u lo bas (Lo-renz 1994).

Tu ki, cxo vel Ta sam ya ro Si ag re si is mi xed viT sqe sob ri vi di mor fiz-

mis ar se bo ba ar iw vevs ka maTs, ada mi a nis ag re si is Sem Txve va Si es ase cal-

sa xa ar aris. Tum ca, er Ti mxriv, dad ge ni li a, rom ma ma ka ce bi uf ro ag re si-

ul ni ari an, vid re qa le bi, mag ram me o re mxriv, uf ro po li ti ku rad an ga-

Ji re bu li pi re bi, vid re mkvle va re bi, kiTx vis niS nis qveS aye ne ben sqes Ta

fsi qo fi zi o lo gi u ri di fe ren ci re bis bi o lo gi ur (ge ne ti kur) xa si aTs

da yve la fers gen de ru li ro le bis Te o ri iT xsni an.

am prob le ma ze sa u ba ri da viwy oT em pi ri u li ma sa lis gan xil viT. Tav-

da pir ve lad, qa leb sa da ma ma ka ceb Si ag re si ul qce vas Tan da kav Si re bul

emo ci a Ta Ta vi se bu re beb ze vi sa ub roT.

Tu Se iZ le ba sa er Tod sa u ba ri `ma ma ka cur~ da `qa lur~ emo ci eb ze anu

emo ci eb ze, ro me lic uf ro mniS vne lo va nia mo ce mu li sqe sis Tvis, ma Sin,

zo gi er Ti av to ris az riT, ma ma ka ce bis Tvis ase Tad gvev li ne ba ris xva, xo-

lo qa le bis Tvis ki – Si Si da sev da (Cross & Mad son 1997). mar Tlac, naC ve-

ne bi a, rom ris xvis (sib ra zis) emo cia uf ro xSi rad aris da ma xa si a Te be li

bi We bis Tvis da ma ma ka ce bis Tvis, vid re go go ne bi sa da qa le bis Tvis (Бендас 2008). Tum ca, ar se bobs mo na ce me bi imis Se sa xeb, rom asak Tan er Tad es emo-

cia mded reb Si ma tu lobs ise, rom uf ro si sas ko lo asa kis Tvis mi si do ne

go go nebs uf ro ma Ra li aqvT (Пономарева 2005). amas Tan, sxva das xva sa xis

Si Si sa da Sfo Tis do ne qa leb Si uf ro ma Ra li a, vid re ma ma ka ceb Si (Fe in gold 1994; Чикер da T.a. 1998), mag ram zo gi er Ti li te ra tu ru li wya ros mi xed-

viT, ro me lic e. ilins moh yavs (Ильин 2002), qa lebs uf ro me tad Se uZ li aT

Ta vi si SfoT vis daT rgun va. igi ve av to ri, ey rdno ba ra am je rad uk ve so-

li dur li te ra tu rul ma sa las qa lebs aZ levs upi ra te so bas da na Sa u lis

Seg rZne bi sa da em pa Ti ku ro bis do ne Si. am emo ci a Ta bu ne ba ki er Tgvar re-

cik ro pul ur Ti er To ba Sia ag re si ul qce vas Tan.

ax la rac Se e xe ba uSu a lod ag re si ul qce vas. am sa kiTx is gar Se mo dag-

ro vi li did Za li li te ra tu ru li ma sa la, ase ve adas tu rebs ma ma ka cis

uf ro ma Ral ag re si u lo bas, ag re si is um rav le si for me bis Sem Txve va Si.

dad ge ni li a, rom ma ma ka ce bi uf ro xSi rad mi mar Ta ven fi zi kur ag re si as,

vid re qa le bi (Con stan ti ne da T.a. 1999; Har ris 1992). igi ves aqvs ad gi li, sko-

lam de li da ad re u li sas ko lo asa kis bav Sve bis Sem Txve va Sic (Бутовская

156


1997; Савина 2001). ag re si i sad mi miZR vnil er T-erT sta ti a Si, ag re si is

risk faq to rad – mam ro bi Ti sqe si sad mi kuT vni le bac ki iq na da sa xe le bu-

li (Wo od & Li os si 2006). im pir Ta So ris, rom le bic mxi le bul iq nen bav Sveb-

Tan sas tik mopy ro ba Si – ma ma kac Ta ra o de no ba 4-jer War bob da qa le bis

ra o de no bas (Sed lak 1989). ag re si is ele men te bis Sem cve li kom pi u te ru li

Ta ma Se bi, bi Web Si uf ro me tad zrdi an ga Ri zi a ne ba do ba sa da ver ba lur

ag re si as, vid re ima ve asa kis go go neb Si (Дреева 2000). ub ra lo sa u bar Sic

ki, ma ma ka ce bi uf ro met ag re si u lo bas av le nen, gan sa kuT re biT es exe ba

ko mu ni ka ci is evo lu ci u rad yve la ze axal gaz rda – Jes ti ku la ci ur sa xes

(Хренников 1997). qce vis dar Rve ve bi bav Sveb Si (ro me lic, Zi ri Ta dad, ag re-

si ul qce va Si ga mo i xa te ba) bi Web Si 3-jer uf ro xSi rad gvxvde ba, vid re

go go neb Si (Scott 1998). am ka non zo mi e re bas ad gi li aqvs, imis mi u xe da vad,

rom sa yo vel Ta od cno bil faqts war mo ad gens, sxva ada mi a ne bis gav le-

nis qveS go go ne bis, bi Web Tan Se da re biT, uf ro ad vi li moq ce vis fe no me ni

(cit. qur xu li 2006 mi xed viT). ara da isic cno bi li a, rom sxvi si ze gav le-

nis qveS mox ved ra Se iZ le ba war mo ad gen des da na Sa u lis Ca de nis ris k-faq-

tors (Vo gel & Mo tulsky 1990).

sa in te re so a, rom da na Sa u lis arc erT sa xe Si ar Se i niS ne ba ise Ti se-

ri o zu li sqe sob ri vi di mor fiz mi (mi si Ca de nis six Si re sa da mo ti veb Si),

ro gorc al baT, yve la ze ag re si ul da na Sa ul Si – mkvle lo ba Si (Gunn & Tay lor 1993). ker Zod, qa le bi sa da ma ma ka ce bis mi er Ca de ni li mkvle lo be bis

six Si re e bis Se far de ba da sav leT ev ro pis qvey neb Si Se ad gens 10:1. Ta nac,

mkvlel -qal Ta um rav le so ba fsi qi ku rad da a va de bu li a, xo lo msxver pli,

ro gorc we si da kav Si re bu lia maT Tan na Te sa ob ri vi da emo ci u ri kav Si re-

biT (Brow nsto ne & Swa mi nath 1989). es faq ti, uf ro re li e fu rad war mo a Cens

ka cis ma Ral ag re si u lo bas – mis Tvi se bas iyos ag re si u li (`nor ma lu ri~

fsi qi kis ma ta re be lis Sem Txve va Si) da Ca i di nos Za la dob ri vi aq te bi ma Si-

nac ki, ro de sac mis Tvis Zvir fass se ri o zu li ara fe ri emuq re ba.

Tum ca, ag re sia sak ma od he te ro ge nu ri fe no me nia da ag re si is zo gi er-

Ti for mis mi xed viT qa le bi uf ro ag re si u le bi Se iZ le ba iy vnen. mra val

sxva das xva kvle va Si naC ve ne bi a, rom mam ro bi Ti sqe sis pi re bi (ro gorc bav-

Sve bi, ase ve moz rdi le bi) uf ro xSi rad mi mar Ta ven pir da pir da irib fi zi-

kur ag re si as, ag reT ve pir da pir ver ba lur ag re si as, xo lo qa le bi ki irib

ver ba lur ag re si as, ker Zod – Wo ra o bas (La ger spetz da T.a. 1988; Ковалев 1996). ro gorc Cans, qa lebs uf ro me tad axa si a TebT ver ba lu ri ag re sia (Tum ca,

`qa lur~ da `ma ma ka cur~ ver ba lur ag re si as So ri sac ar se bobs sak ma od se-

ri o zu li sxva o ba), xo lo ka cebs – in stru men tu li. Ta nac, qa le bis ag re si-

as xSi rad au to ag re si is sa xe aqvs, xo lo ka ce bi sas – he te ro ag re si is.

zo gi er Ti mkvle va ri sa er Tod uar yofs ag re si u lo bis mi xed viT sqe-

sob ri vi di mor fiz mis ar se bo bas (i xi leT mag., Fe in gold 1994), rac Cve ni az-

riT eq spe ri men tis Ses ru le bi sas daS ve bu li me To do lo gi u ri Tu sxva

157


sa xis Sec do me bis bra li un da iyos. sa in te re so a, ag reT ve r. be ro ni sa da

d. ri Car dso nis mi er moy va ni li mo na ce me bi imis Se sa xeb, rom sqes Ta So-

ris sxva o ba ag re si is xa ris xSi Se im Cne va mxo lod ma Sin, ro de sac in di vi-

di iZu le bu lia mi mar Tos ag re si as (mag. so ci a lu ri ro lis Se sas ru leb-

lad). mag ram, Tu ag re si u li qce vis ken in di vids ara fe ri ubiZ gebs, ma Sin

di mor fizms ad gi li ar aqvs (Ba ron & Ric har dson 2004). am av tor Ta az riT, ma-

ma ka cis mo ma te bu li ag re si u lo ba qa lis ag re si u lo bi sa gan gan sxva ve biT,

Se im Cne va ag re si is pro vo ci re bis dros, xo lo ase Ti pro vo ci re bis arar-

se bo bi sas – sxva o bac ar Se im Cne va. Cve ni az riT, co ta Zne lia iZu le bu li

(mi Tu me tes, so ci a lu ri ro liT iZu le bu li) da ara i Zu le bu li ag re si is

er Tma ne Tis gan ga mo yo fa da Se sa ba mi sad, Zne lia da ve Tan xmoT am av tor Ta

mo ce mul Te ziss.

sa in te re so mo na ce me bi ar se bobs li te ra tu ra Si imis Se sa xeb, rom

ag re si u lo bi sa da Sfo Tis ur Ti er To bis xa si a Ti gan sxva ve bu lia ma ma ka-

ceb sa da qa leb Si. ma ma ka ceb Si, es kav Si ri re cik ro pu li xa si a Ti sa a, xo lo

qa leb Si ki – pir da pi ri (Копейко 2000). rac Se saZ le be lia aix snas imiT, rom

qa leb Si ag re si as uf ro dam cve lo bi Ti (am sity vis viw ro mniS vne lo biT)

xa si a Ti aqvs.

ag re si u li qce vis sqe sob ri vi di mor fiz mis prob le ma ti ka mWid ro

kav Sir Sia tki vi lis mi xed viT gen de ru li sxva o bis ar se bo bis sa kiTx Tan,

rad gan tki vi li is me qa niz mi a, ro mel sac Za luZs ag re si u li qce vis gaS ve-

ba. uka nas knel wleb Si Ses ru le bul epi de mi o lo gi ur ga mok vle veb Si na na-

xi iq na, rom sxva das xva da a va de bis dros, qa le bi uf ro xSi rad ga nic di an

tki vils, uf ro xSi rad aqvT Ci vi le bi tki vi lis ga mo, maT Tan tki vi li uf-

ro xan grZli via vid re ma ma ka ceb Si (Fil lin gim & Ma ix ner 1995). aR niS nul ka-

non zo mi e re bas ad gi li aqvs tki vi lis sxva das xva sa xe e bis um rav le so ba Si

(Голубев da T.a. 2005). mo ce mu li mov le nis Ca mo ya li be ba Si mra va li faq to-

ri mo na wi le obs: Se saZ le be lia qa le bi per cep tu a lu rad uf ro mgrZno bi-

a re ni ari an vid re ma ma ka ce bi da Se sa ba mi sad uf ro me tad ari an mzad fi-

zi o lo gi ur sig nal Ta aR mo sa Ce nad (Fil lin gim & Ma ix ner 1995); ma ma kac Ta da

qal Ta di fe ren ci re bu li so ci a li za ci is ga mo di di sxva o ba ar se bobs maT

So ris, tki vi lis kon sta ta ci is mza o ba Si da ama ze (e qi mi saT vis) an ga ri Sis

Ca ba re bis saq me Si (Le Res che 1995); qa le bi da ma ma ka ce bi Ta vi an Ti so ci a lu-

ri spe ci a li za ci is ga mo ir Ce ven moR va we o bis iseT sfe ro ebs, maT So ris,

pro fe si o na lu ri moR va we o bis, sa dac gan sxva ve bu lia tki vi lis gan vi Ta-

re bis ris ki. gen de rul ro lebs So ris sxva o bis ar se bo bas ojax Si, sam sa-

xur Si, sa er Tod cxov re bis yve la sfe ro Si – Za luZs gan sxva ve bu li tki vi-

lis sin dro mis Ca mo ya li be ba ma ma ka ceb sa da qa leb Si (Cro ok 1993).

bav Sveb sa da mo zar deb Si do mi ni re bis sxva das xva ti pe bis (ag re si u li,

ego is tu ri, ma ki a ve lis tu ri da pro so ci a lu ri do mi ni re ba) ga mo yo fi sa

da iden ti fi ka ci is Sem deg sqe sob ri vi di mor fiz mis Ses wav lam ana xa, rom

158


do mi ni re bis um rav le so ba ti pe bis mi xed viT pre va li reb dnen mam ro bi Ti

sqe sis pi re bi (cit. Бендас 2008 mi xed viT).

ada mi a nis Sem Txve va Si, ag re si as Tan da kav Si re bu li sqe sob ri vi di-

mor fiz mis Ca mo ya li be ba Si, gar da wmin da bi o lo gi u ri de ter mi nan te bi-

sa di di ro li ekuT vniT so ci a lur -kul tu rul war mod ge nebs mam ri sa da

mded ris qce vis Se sa xeb, sa zo ga do e ba Si mi Re bul mo saz re bebs fe mi no ba-

sa da mas ku li no ba ze (Nel son & Chi a ve gat to 2001; Семенюк 2003). uf ro me tic,

cno bi li ame ri ke li fsi qo lo gi Son ber ni wers, rom ag re si u li qce vis mi-

xed viT sqe sob ri vi di mor fiz mi su lac ar aris ise mWid rod da kav Si re bu-

li sqes Ta So ris ar se bul bi o lo gi ur sxva o beb Tan, ro gorc Se iZ le ba gve-

va ra u da. mi si az riT, mar Ta lia ag re si is mi xed viT sqes Ta So ris sxva o ba

er T-er Ti yve la ze sar wmu no sxva o bas war mo ad gens, mag ram am sxva o bis si-

di de mniS vne lov nad Ca mor Ce ba sqes Ta So ris sxva pa ra met re bis mi xed viT

ar se bul sxva o bas (Burn 1996). am uka nas knel mo saz re bas ver da ve Tan xme-

biT. mi Tu me tes, rom mo ce mu li mo saz re bis da sa das tu reb lad aR niS nul

av tors moh yavs j.s. ha i dis (Hyde J.S.) fri ad sa eW vo (Cve ni az riT) ana li zis

Se de ge bi, rom lis mi xed vi Tac bav SvTa ag re si ul qce va Si sqe sis (gen de ris)

ro li 2-5%-i a, da nar Ce ni 95-98% ki sxva wya ro e biT aris gan pi ro be bu li.

ra sak vir ve li a, Cven viT va lis wi nebT imas, rom ag re si u li qce va mxo lod

fi zi ku ri ag re siT ar aris war mod ge ni li (swo red am uka nas kne lis mi xed-

viT qal sa da ma ma kacs So ris yve la ze uf ro di dia sxva o ba), viT va lis wi-

nebT ima sac, rom kul tu ras udi de si ro li aqvs ag re si u li qce vis Ca mo ya-

li be bis saq me Si, mag ram ber nis ze mo aR niS nu li Se fa se be bi ma inc ga da me-

te bu lad gveC ve ne ba.

am prob le mis gar Se mo mo na cem Ta obi eq tu ri ana li zi gvaZ levs sa Su-

a le bas vi va ra u doT, rom sa zo ga do e ba Si gen de ru li ro le bis ar se bo ba

mar Tlac sag rZnob lad ze moq me debs ag re si is do ne ze ma ma ka ceb sa da qa-

leb Si. cno bi li a, rom so ci u mi gar kve ul wi lad mi e sal me ba ma ma ka ce bis

ag re si u lo bas. Tum ca, ag re si u lo bis mxar da We ris xa ris xi uaR re sad

far Tod va ri rebs sxva das xva eT ni kur, re li gi ur jgu feb sa da kul tu-

reb Si – ma Ra li mxar da We ri dan mTel rig tra di ci ul sa zo ga do e beb Si,

mis sak ma od mci re mxar da We ram de Ta na med ro ve da sav lur sa zo ga do e ba-

Si. xo lo qa le bis ag re si u lo ba ki praq ti ku lad yvel gan da yo vel Tvis

met -nak le bad ig mo ba. ami tom, a) Ca mo ya li be bu li kul tu ru li nor me bis

Se sa ba mi sad, ga re mos fsi qo lo gi u ri ze wo li sa da ag reT ve, b) Se sa ba mi si

aR zrdis ga mo – ma ma ka ce bi av le nen Se da re biT ma Ral ag re si as. xo lo qa-

le bi ki, ama ve mi ze ze bis ga mo – nak le bad ag re si ul in di vi de bad ya lib-

de bi an an /da cdi lo ben da fa ron Ta vi an Ti ag re sia (Sal vag gio 1990). ase ve,

cno bi li a, rom sxva das xva (praq ti ku lad yve la) kul tu ra Si moq me debs

gar kve u li `ta bu~ ma ma ka ce bis mi er zo gi er Ti emo ci is (mag. Si Sis) ga mo-

159


xat va ze (Бендас 2008). da sa er Tod, rac sa zo ga do e bis Tval saz ri siT `mi-

sa Re bi a~ ka cis Tvis (ag re si a, mris xa ne ba) – Se iZ le ba ama ve Tval saz ri siT

mi u Re be li iyos qa lis Tvis da pi ri qiT, rac mi sa Re bia qa lis Tvis (ti ri li,

Si Si, sen ti men tu ro ba) – Se iZ le ba mi u Re be li iyos ka cis Tvis (Ильин 2002).

aqe dan Seg viZ lia ga va ke ToT das kvna, rom gen de ru li ro le bis fe no me ni,

mar Tlac ze moq me debs da cvlis qa li sa da ma ma ka cis bu neb riv ag re si u-

lo bas. Tum ca, Cve ni az riT, es ze moq me de ba ar aris kri ti ku li. ki dev erT sa in te re so Te mas war mo ad gens Za la do bis ro li sqes Ta So-

ris ur Ti er To ba Si. Ta na med ro ve fe mi nis tu ri ro gorc po pu la ru li, ise

fsev do sa mec ni e ro li te ra tu ra (vfiq robT, rom ter mi ni `sa mec ni e ro~

fe mi nis tur li te ra tu ras Tan mi mar Te ba Si ar Se iZ le ba iq nas ga mo ye ne bu-

li) sav sea `seq siz mis~ sa wi na aR mde go pa Te ti kiT. Ta nac, maT mi er mo ce mu-

li ter mi ni ga ni xi le ba cal mxri vad – ma ma ka cis mi er qa lis èq splu a ti re-

bi sa~ da dam ci re bis Wril Si.

mar Tlac, ada mi a nis wi na pa ri or ga niz me bi (da ase ve Ta vad ada mi a-

ni) bi o lo gi u ri evo lu ci is Se de gad ise Ca mo ya lib dnen, rom ma ma ka ce bi

qa leb ze fi zi ku rad uf ro Zli e re bi ari an (Tu ra tom – cal ke Te ma a). es

na wi lob riv ma inc xsnis ma ma ka ceb Si ar se bul ten den ci as – prob le me bis

Za la do biT ga dawy ve ti sa ken (fi zi ku ri ag re si a, ag re si is yve la ze à ra ci-

vi li ze bu li~ da Zve li for maa (Куликова da T.a. 2008)). maT So ris, qa leb Tan

mi mar Te ba Si ar se bu li prob le me bi sac. qa le bis fi zi ku ri si sus tis ga mo

maT mi er fi zi ku ri Za la do bis ga mo ye ne ba `sqes Ta brZo la Si~ maT da mar-

cxe bas ga mo iw vev da. aqe dan ga mom di na re, ma ma kac Ta er Tgva ri ga ba to ne-

bu li mdgo ma re o ba mniS vne lo van wi lad fi zi kur pa ra met reb Si sxva o ba-

zea dam ya re bu li.

Za la do ba ag reT ve udi des rols Ta ma Sobs ma ma ka cis seq su a lur cxov-

re ba Sic. qal ze mi si do mi ni re ba ma ma ka cis sas qe so or ga no e bis ana to mi u-

ri age bu le bi Tac aris gan pi ro be bu li. qals faq tob ri vad ar Za luZs ka-

cis ga u pa ti u re ba, kacs ki Za luZs. Ta nac, amas qa lis Tvis uaR re sad ara sa-

sur ve li Se de gi – (ucx o) ma ma ka ci sa gan or su lo ba Se iZ le ba moh yves.

yo ve li ve ze moT qmu li su lac ar gvaZ levs imis Tqmis sa Su a le bas, rom

qals ar Se uZ lia iZa la dos ma ma kac ze. mar Ta li a, bu ne bam SezR u da qa lis

fi zi ku ri Za la da seq su a lu ri Za la do bis Se saZ leb lo ba, mag ram mas fsi-

qo lo gi u ri Za la do bis Se saZ leb lo ba da u to va. cno bi li Sve i ca ri e li

fsi qo a na li ti ko si gu gen bi ul -kre i gi Tvlis, rom ma ma ka ce bis ricx vi,

rom le bic qa le bis – co le bis, Sey va re bu le bis, de bis, Svi le bis mi er ari-

an Se u racx yo fil ni bev rad uf ro me ti a, vid re im qal Ta ricx vi, rom le-

bic ma ma ka ce bis mxri dan fi zi ku ri Za la do bis msxver plni gax dnen (Gug-gen buh l-Cra ig 1997). am mo saz re bis da sa das tu reb lad mas Sem de gi ar gu men ti

moh yavs: iq sa dac fi zi kur Za las jer ki dev aqvs mniS vne lo va ni ro li, ma-

160


ga li Tad mu Sa Ta klas Si, ma ma ka cebs TiT qmis ar ga aC ni aT Si Si qa le bi sad-

mi. rac uf ro nak le bi fa si aqvs gar kve ul ga re mo Si uxeS fi zi kur Za las,

miT me tia ma ma ka ce bis Si Si qa le bi sad mi. sa Su a lo kla sis ma Ra li fe ne bis

ma ma ka ce bi xSi rad co le bis `qus lis qveS~ im yo fe bi an. mo ce mu li av to ri

aR niS navs, rom xSi rad, da cin vis an sa Wi ro mo men tSi amo ox re bis gziT uf-

ro me tis miR we vaa Se saZ le be li, vid re ce ma- tye piT.

re li gi u ri da mi To lo gi u ri ma sa lis ana li zi, ro mel sac mniS vne-

lo va ni ar qe ti pu li da sim bo lu ri mniS vne lo ba ga aC ni a, gviC ve nebs, rom

mded ro bi Ti sqe sis Rmer Te bi da mi To lo gi u ri per so na Je bi mam ro biT-

ze nak le bad ag re si u li ro di ari an. ber Znul mi To lo gi a Si – ama zon ke bi,

me du za gor go na, si ri no ze bi (es uka nas knel ni mezR va u rebs klav dnen da

ma Ti xor ciT ik ve be bod nen), in dur Si – sik vdi lis sam ya ros mflo be li ka-

li (rom lis kul tis msa xu reb ma in do eT Si mi li o no biT ada mi a ni Se i wi res

(Myers 2004)), eg vip tur Si – de do fa li ta -ur ti – erT sa xe Si Zu lo mi, ni-

an gi da qa li, omis qal Rmer Ti xa to ri, kel tur Si – Rmer Ti mo ri ga ni, ro-

me lic war mod ge ba le Sis mWa me li yva vis sa xiT, mded ro bi Ti sqe sis sxva mi-

To lo gi u ri per so na Je bi uaR re si ag re si u lo bi Ta da ̀ sis xlis msme lo biT~

ga mo ir Ce od nen (Зеленский 2000). na xev rad xum ro biT Sev niS navT, rom mi To-

lo gi a Si ar se bu li es ten den ci a, Se saZ le be lia qa lis una riT – iyos fsi-

qo lo gi u ri mo Za la de, aris gan pi ro be bu li. Tu ram de nad di dia xum ro biT

naT qva mi es `na xe va ri~, amis gan sja Ta vad mkiTx ve lis Tvis mig vin di a.

aris Tu ara qa li ma ma kac ze nak le bad ag re si u li bi o lo gi u ri faq-

to re bis moq me de bis Tu gen de ru li ro lis ga mo, dRe sac rCe ba sa mec ni e-

ro ana li zi sa da zo gi erT Sem Txve va Si ki – dis ku si is mi ze zi. Tum ca Cven

vfiq robT, rom am kiTx va ze cal sa xa pa su xi mra val ga mok vle va Si iq na na-

pov ni. ma ga li Tis Tvis ele o nor ma ko bi sa da ke rol Jak li nis (Seg ne bu lad

mded ro bi Ti sqe sis mkvle va re bi Se var Ci eT) mi mo xil vis moy va na Se iZ le ba.

maT Ca mo a ya li bes sqes Ta gan sxva ve bis 4 pi ro ba (cit. ca ga re lis (2004) mi-

xed viT):

Cven Tvis cno bil yve la sa zo ga do e ba Si ma ma ka ce bi yo vel Tvis uf ro o ag re si u le bi iy vnen da ari an;

ada mi a neb Si sqe sob ri vi di mor fiz mi ag re si is mi xed viT Tavs iCens bav-o Svo bis ad re ul pe ri od Si, ma na ma de, sa nam amoq med de ba so ci a lu ri

faq to re bi;

ada mi a neb sa da ada mi a nis mag var ma i mu neb Si Se i niS ne ba ag re si is mi xed-o viT msgav si sqe sob ri vi di mor fiz mi;

ag re sia sti mu lir de ba ma ma ka cis sas qe so hor mo nis moq me de biT.o vfiq robT, rom am mo na ce meb ma yo vel gva ri eW ve bi ga fan ta imas Tan da-

kav Si re biT, aris Tu ara qa li ma ma kac ze nak le bad ag re si u li bi o lo gi u ri

faq to re bis moq me de bis Tu gen de ru li ro lis ga mo.

161

Tavi 10agresiuli qcevis motoruli korelatebi

uaR re sad sa in te re so da mniS vne lo va nia ag re si u li qce vi sa da lo ko-

mo to ru li aq ti vo bis ur Ti er Tda mo ki de bu le bis gar kve va. li te ra tu ra-

Si sak ma od bev ri ma sa la mo i po ve ba mo ce mul sa kiTx ze.

sa nam uSu a lod mo ce mul li te ra tu ra ze ga da vi do deT, zo gi erT me-

To do lo gi ur mo men tze Se va Ce rebT yu radR e bas.

saq me isa a, rom ra i me or mov le nas So ris ar se bu li kav Si ris da ma das-

tu re be li faq te bi Se saZ le be lia ga moy va ni li iq nas sxva mov le na Ta So ris

kav Si ri da nac. mag., ag re si a sa da lo ko mo ci as So ris gar kve u li Se uR le bis

ar se bo bis da das tu re ba Se saZ le be li a, gar da pir da pi ri eq spe ri men te-

bi sa, ase ve ag re si a sa da ne i rot ran smi te rebs So ris kav Si ri da nac, Tu ki

sar wmu noa am uka nas knel sa da lo ko mo to rul aq ti vo bas So ris kav Si ris

ar se bo ba. ase Ti sa xis ar gu men te bi, ra sak vir ve lia ara pir da pir xa si aTs

ata re ben, mag ram xSi rad swo red ma Ti wya lo biT xer xde ba WeS ma ri te bis

dad ge na. aqe dan ga mom di na re, Cven di di yu radR e ba da vuT meT mo ce mu li

sam kuTx e dis Se mad ge ne li kom po nen te bis (ag re si a, lo ko mo ci a, ne i rot-

ran smi te re bi) ur Ti er Tkav Si ris ana lizs da Cven mi er eq spe ri men tSi mi-

Re bu li mo na ce me bi Se vu far deT li te ra tu ra Si ar se buls. sa ku Ta ri da

li te ra tu ru li mo na ce me bi cal sa xad mi u Ti Te ben ima ze, rom hor mo nul-

ne i ro me di a to ru li faq to re bi Zi ri Ta dad, er Ti mi mar Tu le biT ze moq me-

de ben da cvli an ro gorc ag re si is do nes, ase ve lo ko mo to rul aq ti vo ba-

sac.

dad ge ni li a, rom ag re si u li cxo ve le bi (Zi ri Ta dad, sa u ba ria

mRrRne leb ze) ga mo ir Ce vi an Se da re biT ma Ra li moZ ra o bi Ti aq ti vo biT

(Милейковский, Веревкина 1990). igi ve iq na na na xi Zli e ri ner vu li sis te mis

mqo ne cxo ve leb Sic (Ливанова, Айрапетянц 1993). im xa zis vir Tag ve bi, rom-

le bic ucxo ga re mo Si Si Sis da ba li do niT xa si aT de bod nen, ga mo ir Ce od-

nen ma Ra li moZ ra o bi Ti aq ti vo biT (Жуков 1996).

ag re si u li Tag ve bi, rom leb sac ago nis tur Se ta ke beb Si ga mar jve bis

di di ga moc di le ba ga aC ni aT, bev rad uf ro sus ti ka ta to ni u ri re aq ci e-

biT xa si aT de bi an, vid re da mor Ci le bu li Tag ve bi (Кудрявцева da T.a. 1989),

162

Ta nac zo o so ci a lu ri sta tu sis Sec vla sub mi si u ro bis mxa res aZ li e-

reb da cxo ve leb Si ka ta to ni ur re aq ci ebs, xo lo ag re si u lo bis zrda ki

asus teb da mas. ase ve, li te ra tu ru li mo na ce me bis Ta nax mad, sub mi si u ri

cxo ve le bi ga mo ir Ce vi an da ba li lo ko mo to ru li aq ti vo biT (Кудрявцева da T.a. 1989; Кудрявцева da T.a. 1997; Щербатых, Ивлева 1998; Щербатых 1999а; Har per da T.a. 1996), Tum ca ar se bo ben ga mok vle ve bi, sa dac ag re si a sa da

lo ko mo ci as So ris ase Ti kav Si ris ar se bo ba ver iq na dad ge ni li (Калуев, Нуца 1998; Петров da T.a. 1998).

vfiq robT, rom Cven mi er eq spe ri men tu lad mi Re bu li mo na ce me bi na-

Tels hfe nen am wi na aR mde go bas. mo ce mu li prob le mis ga daW ri saT vis

au ci le be li amo sa va li wer ti lia ago nis tur Se ta ke ba Si ga mar jve ba- da-

mar cxe bis mi xed viT cxo vel Ta Cve ne u li kla si fi ka ci a: I jguf Si is cxo-

ve le bi Se viy va neT, rom leb mac yve la Se ta ke ba Si ga i mar jves (àb so lu-

tu ri~ do mi nan te bi), II jguf Si ki isi ni vinc yve la Se ta ke ba Si da mar cxda

(sub mi si u ri cxo ve le bi), xo lo III jguf Si ki isi ni, rom le bic zog jer mar-

cxde bod nen, zog jer ki – imar jveb dnen (e.w. `gar da ma va li~ jgu fi). maT ma

tes ti re bam `moZ ra o bi Ti aq ti vo bis bor bal Si~ ago nis tu ri Se ta ke be bis

dawy e bam de (a nu ma nam, sa nam ga ir kve o da ma Ti ag re si u lo bis xa ris xi) ana-

xa, rom moZ ra o bis sa er To dro i sa da sa Su a lo siC qa ris mi xed viT Se i niS-

ne bo da sar wmu no gan sxva ve ba do mi nan teb sa da sub mi si ur cxo ve lebs So-

ris: (mo ma va li) do mi nan te bis moZ ra o bis dro da sa Su a lo siC qa re mniS vne-

lov nad me ti iyo vid re (mo ma va li) sub mi si u ri cxo ve le bis (su ra Ti 10.1

sur. 10.1. àqtivobis borbalSi~ moZraobis saerTo drois (wm) cvlilebebi

dominanti (I), submisiuri (II) da gardamavali (III) jgufis TagvebSi

gansxvaveba I da II Soris yvela wertilSi sarwmunoa (p<0,05);gansxvaveba I da III, agreTve II da III Soris sarwmunoa T1-dan da T3-is CaTvliT (p<0,05);gansxvaveba II jgufis SigniT (T0-T1, T0-T2, T0-T3 , T1-T3) da III jgufis SigniT

(T0-T1 da T0-T2) sarwmunoa (p<0,05)

163

Tavi 10. agresiuli qcevis motoruli korelatebi

da 10.2). ma Sin ro ca ama ve pa ra met re bis mi xed viT I da III jgu febs So ris

gan sxva ve ba sar wmu no ar iyo. un da aRi niS nos, rom cxo vel Ta lo ko mo to-

ru li aq ti vo bis dad ge na ago nis tur Se ta ke bam de Zal ze in for ma ti u li a,

rad gan ga mo ricx avs Ta vad ago nis tu ri Se ta ke bis – am um Zlav re si stre-

so ris ze moq me de bas lo ko mo to rul aq ti vo ba ze. ama ve dros, T1-is, T2-sa da T3-is Sem deg Se i niS ne bo da sar wmu no gan sxva ve ba sub mi si u ri cxo ve le-

bi sa da `gar da ma va li~ jgu fis war mo mad gen le bis moZ ra o biT aq ti vo bas

So ris. am uka nas kne leb Si, aR niS nu li ma xa si a Te be li sar wmu nod War bob-

da sub mi si u ri or ga niz me bis mo na ce mebs (Tum ca ago nis tur Se ta ke bam de

am pa ra met ris tes ti re bi sas, mo ce mu li gan sxva ve ba ara sar wmu no iyo). Tu

ga viT va lis wi nebT im mo men tsac, rom li te ra tu ra Si xSi rad cal sa xad ar

aris gan mar te bu li Tu ras gu lis xmo ben ter min Si – sub mi si u ri cxo ve li

da xSi rad mas Si im cxo ve lebs gu lis xmo ben, rom le bic Se ta ke ba Si er Txel

ma inc da mar cxe bu lan (sa u ba ria im kvle veb ze, sa dac cxo vel Ta po pu la-

ci u ri struq tu ris ana li ziT ki ar isazR vre ba ma Ti sta tu si, ara med mxo-

lod da mxo lod wyvil Si ago nis tu ri Se ta ke bis Se de gad). ga mom di na re

aqe dan ga sa ge bi xde ba, Tu ro go ri ge ne zi si ga aC nia da mor Ci le bul cxo-

vel Ta ma Ra li lo ko mo to ru li aq ti vo bis Se sa xeb li te ra tu ra Si aqa -iq

ar se bul mo na ce mebs – ro gorc Cans, da mor Ci le bul cxo vel Ta jguf Si,

sur. 10.2. àqtivobis borbalSi~ moZraobis saerTo drois (sm/wm) cvlilebebi

dominanti (I), submisiuri (II) da gardamavali (III) jgufis TagvebSi

gansxvaveba I da II Soris yvela wertilSi sarwmunoa (p<0,05);gansxvaveba I da III Soris sarwmunoa T1-dan da T3-is CaTvliT (p<0,05);gansxvaveba II da III Soris sarwmunoa T3-Si (p<0,05);gansxvaveba II jgufis SigniT (T0-T1, T0-T2, T0-T3, T1-T3) da III jgufis

SigniT (T0-T1 ) Soris sarwmunoa (p<0,05)

164


aras wo ri me To do lo gi u ri mid go mis Se de gad xvde bi an sru li ad gan sxva-

ve bu li pa ra met re bis mqo ne or ga niz me bi.

Cven kvle veb Si ase Tad (vinc er Txel ma inc da mar cxe bu la) II da III jguf Si ga er Ti a ne bu li or ga niz me bi mi viC ni eT. ara da, ro gorc vxe davT,

isi ni mniS vne lov nad gan sxvav de bi an er Tma ne Ti sa gan lo ko mo to ru li aq-

ti vo biT. gvaqvs uf le ba vam tki coT, rom mxo lod da mxo lod is or ga niz-

me bi, rom le bic per ma nen tu lad da mar cxe bu le bi ga mo di an ago nis tu ri

Se ta ke bi dan, war mo ad ge nen da ba li lo ko mo to ru li aq ti vo bis mqo ne or-

ga niz mebs. Ta nac, rac mTa va ria da cal sa xad iq na naC ve ne bi Cvens eq spe ri-

men teb Si, isi ni – Ta vi dan ve da ba li sawy i si moZ ra o bi Ti aq ti vo biT ga mo-

ir Ce vi an (maT sa da do mi nan te bis moZ ra o biT aq ti vo bas So ris gan sxva ve ba

sar wmu no iyo yve la tes tSi – dawy e bu li e.w. T0-dan).

ase ve cal sa xa a, rom ma Ra lag re si ul or ga niz mebs – ma Ra li sawy i si

moZ ra o bi Ti aq ti vo ba ga aC ni aT. esec, Cven mi er uSu a lod iq na na na xi cxo-

vel Ta tes ti re bi sas. aqe dan ga mom di na re, mig vaC ni a, rom li te ra tu ra Si

ar se bu li ax sna ma Ra lag re si u lo bi sa da ma Ra li lo ko mo to ru li aq ti-

vo bis ase Ti Se uR le bi sa, mar to imiT, rom in di vi dis ma Ra li moZ ra o bi Ti

aq ti vo ba iw vevs sxva cxo ve leb Tan mis xSir Sex ved ras, ris ga moc Se ta ke-

ba Ta ricx vi (da ma Sa sa da me ag re si u lo bac) iz rde ba (Кудрявцева, Ситников 1986) – ar mig vaC nia ga mar Tle bu lad. do mi nan ti cxo ve le bi ma Ral lo ko-

mo to rul aq ti vo bas av le nen ago nis tur Se ta ke bam dec da rac mTa va ria

im ga re mo Sic, ro me lic ag re si u lo bis pro vo ci re bas ar iw vevs (ker Zod,

moZ ra o bi Ti aq ti vo bis bor bal Si).

mi u xe da vad ze moT qmu li sa, vTvliT, rom lo ko mo ci is Sem ci re bis saq-

me Si di di ro li uWi ravs ago nis tur Se ta ke ba Si da mar cxe bas da amas ad gi li

aqvs imis mi u xe da vad, rom sub mi si u ri cxo ve le bi (am ter mi nis im ga ge biT,

ro mel sac Cven vi ye nebT) ise dac da ba li lo ko mo ci iT ga mo ir Ce vi an. li te-

ra tu ra Si sak ma o daa ma sa la imis Se sa xeb, rom ag re si is msxverpls um cir-

de ba moZ ra o bi Ti da kvle vi Ti aq ti vo ba (Бородин da T.a. 2001; Волчегорский da T.a. 2002; Петрова da T.a. 1992; Har per da T.a. 1996). uf ro me tic – ka ta to-

ni as sub mi si u ri qce vis kom po nen ta dac ki Tvli an (Кудрявцева da T.a. 1989).

ama ze mety ve lebs Cve ni mo na ce me bic. pir ve li ago nis tu ri Se ta ke bis Sem-

deg, sub mi si ur cxo ve leb Si, ad gi li hqon da moZ ra o bis sa er To dro is Sem-

ci re bas sawy is do nes Tan Se da re biT. cxo vel Ta am jguf Si es pa ra met ri

T0-Tan Se da re biT, sar wmu nod mcir de bo da ara mar to T1-s, ara med T2-sa da T3-is Sem deg. uf ro me tic, T3-is Sem deg igi sar wmu nod uf ro da ba li iyo

vid re T1-s Sem deg. ana lo gi u ri di na mi kiT xa si aT de bo da moZ ra o bis sa Su-

a lo siC qa rec.

msgavs ka non zo mi e re bas hqon da ad gi li `gar da ma val~ cxo vel Ta

jguf Sic. ker Zod, moZ ra o bis sa Su a lo siC qa re T1, T2 da T3 tes te bis Sem deg,

165


xo lo moZ ra o bis sa er To dro – T1 da T2 tes tis Sem dgom sar wmu nod uf ro

da ba li iyo, vid re T0-Si (a nu ago nis tu ri Se ta ke be bis dawy e bam de).

uf ro de ta lu rad rom ga mog vek vlia ago nis tur Se ta ke ba Si da mar cxe-

bis fe no me ni, àb so lu tu ri~ do mi nan te bis mo na ce me bi Se va da reT `gar-

da ma va li~ jgu fis im wev re bis mo na ce mebs, rom le bic mo ce mul tes tSi

da mar cxdnen. aseT na bij ze was vla gvi biZ ga Sem deg ma mo men tma: III jgu-

fis wev rTa mxo lod na wi li mar cxde bo da mo ce mul, kon kre tul tes tSi,

me o re na wi li imar jveb da. am uka nas knel Ta (me o re na wi lis) pa ra met re bis

Se da re ba àb so lu tur~ do mi nan teb Tan, ra sak vir ve lia ara mar Tlzo mi-

e ri iq ne bo da. ami to mac, `gar da ma val Ta~ jguf Si ga mov ya viT mo ce mul,

kon kre tul ago nis tur Se ta ke ba Si da mar cxe bu li cxo ve le bi da mxo lod

isi ni Se va da reT àb so lu tur~ do mi nan tebs. aR moC nda, rom uk ve pir ve-

li tes tis Sem deg Se i niS ne bo da am jgu febs So ris sar wmu no gan sxva ve ba

ro gorc moZ ra o bis sa er To dro is, ise moZ ra o bis sa Su a lo siC qa ris mi-

xed viT (su ra Ti 10.3 da 10.4). ase Ti re zul ta ti nar Cun de bo da T2-isa da T3-is Sem de gac. sa in te re so a, rom igi ve cxo ve le bis mo na ce me bis Se da re-

ba àb so lu tu ri~ do mi nan te bis mo na ce meb Tan – ago nis tu ri Se ta ke be bis

dawy e bam de (e.w. T0), yve la Sem Txve va Si gvaZ lev da ara sar wmu no re zul-

tats, rac ima ze mi u Ti Tebs, rom Se ta ke bam de ma Ti mo to ru li aq ti vo ba ar

sur. 10.3. Tagvebis moZraobis saerTo dro àqtivobis borbalSi~

testirebisas (wm-Si): àbsoluturi~ dominantebisa da III jgufis

SetakebaSi damarcxebuli wevrebis monacemebis Sedareba.

sxvaoba dominantebsa da III jgufis damarcxebul wevrebs

Soris T1, T2 da T3-Si sarwmunoa (p<0,05);

166


gan sxvav de bo da er Tma ne Ti sa gan. ma Sa sa da me, III jguf Si lo ko mo to ru li

aq ti vo bis mkveT ri Sem ci re bis mi zezs ago nis tur Se ta ke ba Si da mar cxe ba

war mo ad gens. ama ze mety ve lebs is faq ti, rom II jgu fi sa gan (sub mi si u ri

or ga niz me bis) gan sxva ve biT, III jgu fis da mar cxe bul wev reb Si moZ ra o bi-

Ti aq ti vo bis arc er Ti ba zi su ri (T0) ma xa si a Te be li do mi nan teb ze da ba li

ar yo fi la.

ze moT moy va ni li li te ra tu ru li da sa ku Ta ri mo na ce me bis ana li zis

Se de gad Seg viZ lia da vas kvnaT, rom ago nis tur Se ta ke ba Si da mar cxe bul

cxo ve leb Si lo ko mo to ru li aq ti vo bis Sem ci re bas ori me qa niz mi ga aC-

ni a: pir ve li maT ga ni gxvde ba mxo lod sub mi si ur or ga niz meb Si, da kav Si-

re bu lia Ta vad da ba lag re si u lo bis fe no men Tan da vlin de ba ago nis tur

Se ta ke ba Si da mar cxe bam de. me o re me qa niz mi ki uni ver sa lu ria da vi Tar-

de ba ago nis tur kon fliq tSi da mar cxe bis da mZlav ri uar yo fi Ti emo ci-

u ri stre sis ze moq me de bis Se de gad.

me o re mniS vne lo va ni mo men ti, ra zec Cve ni eq spe ri men te bi da li te ra-

tu ru li ma sa la mi u Ti Tebs – ag re si a sa da lo ko mo ci as So ris Se uR le bis

ar se bo ba war mo ad gens. li te ra tu rul wya ro eb Si isic ki aris aR niS nu li,

rom moZ ra o bi Ti aq ti vo bi sa da ag re si u li qce vis dRe- Ra mu ri riT me bi

TiT qmis mTli a nad em Txve va er Tma neTs (Кубынин 1988).

sur. 10.4. Tagvebis moZraobis saSualo siCqare (sm/wm-Si) àqtivobis

borbalSi~ testirebisas: àbsoluturi~ dominantebisa da III jgufis

SetakebaSi damarcxebuli wevrebis monacemebis Sedareba.

sxvaoba dominantebsa da III jgufis damarcxebul wevrebs

Soris T1, T2 da T3-Si sarwmunoa (p<0,05);

167


Tu ki, ase Tu ise na Te lia ago nis tur kon fliq tSi da mar cxe bul in-

di vi deb Si lo ko mo to ru li aq ti vo bis Sem ci re bis mi ze ze bi, ma inc ga ur-

kve ve li rCe ba do mi nant in di vi deb Si ma Ra li mo to ru li aq ti vo bis gan ma-

pi ro be be li me qa niz me bi. mo ce mu li amo ca nis ga da sawy ve tad Cven Sem de-

gi me To do lo gi u ri mid go ma ga mo vi ye neT. saq me isa a, rom sxva cxo vel ze

Tav das xma ara mar to ag re si u li qce vis ga mov le nas war mo ad gens, ara med

amav dro u lad – mo to ru li aq ti ca a. Se sa ba mi sad, Tav das xmis la ten tu ri

dro is da ba li da Tav das xmis sa er To dro is ma Ra li ma xa si a Teb le bi, gar-

kve u li Tval saz ri siT, ara pir da pir, mag ram ma inc, Se iZ le ba mety ve leb-

dnen cxo vel Ta ma Ral sa er To mo to rul aq ti vo ba ze. ga mom di na re aqe dan,

Se iZ le bo da gve fiq ra, rom ma Ra lag re si u li in di vi de bi (Cvens Sem Txve-

va Si – àb so lu tu ri~ do mi nan te bi) ag re si u li qce vi saT vis da ma xa si a Te-

be li Tav das xmis la ten tu ri da su ma ru li dro is ze moT moy va ni li Ta-

vi se bu re be biT imi tom xa si aT de bi an, rom maT mo ma te bu li mo to ru li aq-

ti vo ba ga aC ni aT. mi Tu me tes, rom li te ra tu ra Si pir da pir aris mi Ti Te ba

mo ma te bu li moZ ra o bi Ti aq ti vo bis rol ze ag re si is in duq ci is saq me Si (Кудрявцева, Ситников 1986). sa kiTx i sad mi am mid go mis lo gi kas miv ya varT im

az ram de, rom ag re si u li qce va me o ra dia da ma Ra li mo to ru li aq ti vo bi-

Taa gan pi ro be bu li.

Cven mi er mi Re bu li ma sa lis ana liz ma gviC ve na (ix. su ra Ti 3.2.1 da 3.2.3),

rom Tav das xmis la ten tu ri dro àb so lu tur~ do mi nan tebs, III jgu fis im

war mo mad gen leb Tan Se da re biT, rom leb mac mo ce mul kon kre tul Se ta ke-

ba Si ga i mar jves, yve la tes tSi sar wmu nod mci re hqon daT, Tav das xmis su-

ma ru li dro ki – me ti (Tum ca, es uka nas kne li sar wmu no iyo mxo lod T2 da

T3-Si). es niS navs, rom do mi nan te bi Ta vi dan ve gan sxvav de bod nen yve la sxva

cxo ve li sa gan mo ma te bu li ag re si u lo biT. ama ve dros, mo ce mu li do mi-

nan te bi fo nu ri (a go nis tur kon fliq tam de) mo to ru li aq ti vo biT, sar-

wmu nod ar gan sxvav de bod nen III jguf Si da fiq si re bu li re zul ta ti sa gan.

ma Sa sa da me, am faq te bi dan ga mom di na re, Seg viZ lia da vas kvnaT, rom

cal ke ul in di vid Ta mo ma te bu li ag re si u lo ba (Se fa se bu li Tav das xmis

la ten tu ri da su ma ru li dro is mi xed viT) da sa er Tod, sxva in di vid ze

xSi ri da in ten si u ri Tav das xma, ro gorc mo to ru li aq ti, ar war mo ad gens

sa er To mo to ru li aq ti vo bis zrdis pir da pir da uSu a lo Se degs.

ama ve dros, Cvens eq spe ri men teb Si (i se ve, ro gorc li te ra tu ra Si)

dad ge ni li iq na àb so lu tu ri~ do mi nan te bis sar wmu nod ma Ra li mo to ru-

li aq ti vo ba sub mi si ur in di vi deb Tan Se da re biT (Se fa se bu li – àq ti vo-

bis bor bal Si~ moZ ra o bis sa er To dro i sa da sa Su a lo siC qa ris mi xed viT),

rac cal sa xad mi u Ti Tebs da de bi Ti ko re la ci u ri kav Si ris ar se bo ba ze

ag re si u lo ba sa da mo to rul aq ti vo bas So ris.

vfiq robT, rom mo ce mu li faq te bi a) ag re sia ar aris ma Ra li mo to ru-

li aq ti vo bis u Su a lo Se de gi da b) ma Ral ag re si u lo ba sa da ma Ral mo to-

168


rul aq ti vo bas So ris ar se bobs da de bi Ti ko re la cia ar ewi na aR mde ge ba

er Tma neTs. uf ro me tic, ma Ti Se je re ba gvaZ levs sa Su a le bas da vas kvnaT,

rom ma Ra lag re si ul in di vi deb Si mo ma te bu li fo nu ri mo to ru li aq ti-

vo ba, Tav das xmis la ten tu ri dro is da ba li da su ma ru li dro is ma Ra li

ma xa si a Teb le bi ago nis tu ri Se ta ke bi sas, Se de gia ho mo lo gi u ri (Tu Se iZ-

le ba aq am ter mi nis xma re ba) me qa niz me bis ar se bo bi sa, mo ti va ci ur do ne-

ze ma inc. Tum ca Ti To e u li maT ga nis kav Si ri am me qa niz meb Tan sxva das xva

Za li sa a.

Tu ki sa ku Ta ri da li te ra tu ru li wya ro e bis mi xed viT, cal sa xaa kav-

Si ri (da de bi Ti ko re la ci is sa xiT) ag re si ul qce va sa da lo ko mo to rul

aq ti vo bas, ase ve gar kve ul ne i rot ran smi te reb sa da ag re si ul qce vas So-

ris, lo gi ku ria gve fiq ra, rom mo ce mu li ne i rot ran smi te re bis kon cen-

tra cia ko re li rebs lo ko mo to rul aq ti vo bas Ta nac. mi Tu me tes, rom di-

di xa nia dad ge ni lia no rad re na li ni sa da sxva ka te qo la mi ne bis lo ko mo-

ci a ze mas ti mu li re be li efeq ti (Исмайлова 1992; Кулагин, Болондинский 1986; Морозов da T.a. 1983; Net ter 1993).

hi pe raq ti u ro bi Ta da yu radR e bis de fi ci tis sin dro miT (Atten ti on De-fi cit Hype rac ti vity Di sor der-ADHD) da a va de bul bav Sveb Si, ro mel Tac aRe niS ne-

baT moZ ra o bi Ti Se u ka veb lo ba, ne ga ti viz mi, SfoT va, mo ma te bu li ag zne-

ba do ba da im pul su ro ba, ag re si u lo ba (Ame ri can Psychi at ric Asso ci a ti on 1994),

ad gi li aqvs ka te qo la min Ta cvlis moS las, maT sis xlSi no rad re na li ni sa

da ad re na li nis ma Ral ba za lur do nes (Касатикова da T.a. 2000). sxva kvle-

veb Si naC ve ne bi iq na, rom is niv Ti e re be bi, rom le bic aZ li e reb dnen ag re-

si ul qce vas, um rav les Sem Txve va Si zrdid nen lo ko mo to rul aq ti vo ba-

sac (Вальдман, Пошивалов 1984; Липина da T.a. 1998).

pi ri qiT, se ro to ni ni sa da sxva tro fot ro fu li ri gis niv Ti e re be bis

moq me de bis Se de gad, cxo ve leb Si ad gi li hqon da ka ta to ni i sa da imo bi li-

za ci is sxva das xva for me bis gan vi Ta re bas (e.w. dam cve lo bi Ti imo bi li-

za ci a, `cxo vel Ta hip no zi~, `moC ve ne bi Ti sik vdi li~ da sxva) (Краснорепов, Панченко 1991; Кудрявцева da T.a. 1989; Середенин da T.a. 2001; Серова da T.a. 1990), zam Tris Zil sa da hi po bi ozs (Кулинский, Ольховский 1992). ama ve dros,

ana lo gi u ri efeq ti hqon da ada mi an Ta Ta vis tvin Si no rad re na li ni sa da

do fa mi nis kon cen tra ci is da ce mas, ro me lic ko re li rebs fsi qi ku ri

ga Se Se bis fe no men Tan (Медынская 2000). am Sem Txve va Sic is niv Ti e re be bi,

rom le bic aq ve i Teb dnen cxo vel Ta ag re si u lo bas, xSi rad am ci reb dnen

cxo vel Ta lo ko mo ci a sac (Вальдман, Пошивалов 1984). Tum ca, zo gi er Ti

tro fot ro fu li ri gis niv Ti e re ba, mas ti mu li reb lad moq me debs mo to-

rul aq ti vo ba ze. mag ram am Sem Txve va Si es ar aris mniS vne lo va ni. mTa va ri

isa a, rom niv Ti e re be bi, rom le bic aZ li e re ben ag re si as – amav dro u lad

zrdi an mo to rul aq ti vo ba sac.

169

Tavi 11

agresiuli qcevis kognituri korelatebi

ag re si u li qce vis pro ces Si kog ni tu ri pro ce se bis ro li um niS vne-

lo va ne si a. amis mi ze zia ara mar to is, rom mxo lod yve la ze pri mi ti ul

cxo vel Ta qce vis or ga ni za ci a Si am me qa niz mebs ar uka vi aT wam yva ni ro li

(es xom ise dac na Te li a), ara med upir ve les yov li sa is, rom Ta vad ag re-

si u lo bis Tvi se bis Ca mo ya li be ba ba zi re bu lia per cep ci u li da az rov-

ne bi Ti pro ce se bis iseT or ga ni za ci a ze, ro me lic ga mo i xa te ba ag re si is

ga mom wvev sig nal Ta di di ra o de no bis ar se bo ba Si da mra va li si tu a ci is

in ter pre ta ci a Si, ro gorc mo ce mu li or ga niz mi saT vis sa Si Si (Ba ron & Ric har dson, 2004; Ber ko witz 2002). ami tom, pi ro bi Tad ne it ra lu ri sig na le-

bic, ag re si u li or ga niz mis mi er xSi rad aRiq me bi an, ro gorc mu qa ris Sem-

qmne li.

na Te li a, rom az rov ne bis pro ce sis ro li ag re si is gan vi Ta re ba Si Za-

li an di di a. Ta nac, zog jer az rov ne bi Ti pro ce sis gar kve ul or ga ni za-

ci as Za luZs ag re si u li pi rov ne bis Ca mo ya li be ba wi na Ta veb Si aR we ri li

bi o lo gi u ri in duq to re bis cvli le bis ga re Sec. Tum ca, um rav les Sem-

Txve va Si, kog ni tu ri pro ce se bi ze moq me de ben da cvli an in di vi dis nev-

ro lo gi u ri pro ce se bis mim di na re o bas da pi ri qiT (Di a mond 2002; Lee & Ho-a ken 2007).

sak ma od sa in te re soa ga mok vle ve bi, sa dac Se fa se bu li iq na kav Si ri

go neb riv gan vi Ta re ba sa da ag re si u lo bas So ris (sam wu xa rod, zog jer es

sta ti e bi sta tis ti ku ri ana li zis ga re Sea moy va ni li, rac al baT, udi des

non senss war mo ad gens). gan sa kuT re biT sa in te re soa sko lam del bav Sveb-

ze Ses ru le bu li ga mok vle ve bi. saq me isa a, rom am asak Si ama Tu im qce vis

for mi re ba Si mo na wi le ge ne ti ku ri kom po nen ta bev rad uf ro me ti a, vid re

sko la Si Ses vlis pir vel wels (Малых 2004). qce vis for mi re bis pro ces-

ze ga re mo faq to re bis ro li sko la Si Ses vlis Sem deg, rom mar Tlac iz-

rde ba, es kar gad iq na naC ve ne bi ni der lan dur Ser Ce vi To ba ze Ca ta re bul

ga mok vle va Si. ker Zod, na na xi iq na, rom ni der lan deb Si, da nar Cen msof li-

o Si Ca ta re bu li ana lo gi u ri ga mok vle ve bis di di na wi li sa gan gan sxva ve-

170


biT, ge ne ti ku ri kom po nen tis ro li qce va Si mcir de bo da ara ≈ 6-7 wlis

asa kis bav Sveb Si, ara med 5 wli seb Si (Bo om sma & van Ba al 1998). cno bi li a,

rom swo red am asak Si Seh yavT ni der lan deb Si bav Sve bi sko la Si.

yo ve li ve ze moT qmu lis sa fuZ vel ze na Te li a, rom sko lam del bav-

SvTa ag re si u lo bis Ses wav la ukeT ga mo av len da ag re si u lo bis ge ne ti ku-

ri kom po nen tis da mo ki de bu le bas kog ni tur fun qci eb ze.

ker Zod, am ti pis ga mok vle va Si na na xi iq na, rom ara ag re si ul bav Sveb-

Si go neb ri vi gan vi Ta re bis do ne uf ro ma Ra li iyo vid re ag re si u leb Si

(Колосова 2006). msgav si Se de ge bi iq na mi Re bu li mra val sxva ga mok vle va-

Sic. ma ga li Tad, sam xed ro kur san teb Sic da fiq sir da, rom mtru lo ba

uar yo fi Tad ko re li reb da in te leq tTan (Васильева, Радишевская 2005).

Tum ca, Tu da vub run de biT sko lam del bav Sveb Si ag re si u lo bis Se sa-

xeb sta ti as vna xavT, rom ag re si ul in di vid Ta So ris bev ri iyo fi zi ku ri

de feq te bis, sxva das xva or ga nu li da zi a ne be bi sa da da a va de be bis mqo ne

bav Sve bi (un da vi fiq roT, rom es da zi a ne be bi ar iyo mZi me) (Колосова 2006).

am bav Sveb Si ag re si u lo ba ma Ti de feq te bis er Tgvar kom pen sa ci as war-

mo ad gen da (am prob le mas Cven Se ve xeT, ro de sac ag re si is fsi qo lo gi ur

adap ta ci ur fun qci a ze vsa ub rob diT). am faq te bis ana li zis Se de gad Seg-

viZ lia ga mov TqvaT va ra u di, rom gar kve u li in te leq tu a lu ri de fi ci-

ti (ra sak vir ve li a, kli ni ku ri xa si a Tis dar Rve veb ze ar gvaqvs sa u ba ri),

ro me lic na na xi iq na ag re si ul bav SvTa na wil Si, ag re si is ge ne zis Si mo na-

wi le obs ara mar to maT qce va ze go neb ri vi kon tro lis Sem ci re bis gziT,

ara med imi Tac, rom ase Ti bav Sve bi swo red ag re si u li qce viT cdi lo ben

aR niS nu li de fi ci tis kom pen si re bas.

kog ni tu ri pro ce se bis fun qci o ni re ba pir da pir kav Sir Sia ag re si is

xa si aT Tan. es ka non zo mi e re ba, gan sa kuT re biT naT lad, ada mi a nis qce vis

Sem Txve va Si Se i niS ne ba. ro gorc mo nog ra fi is pir vel Ta veb Si iq na aR niS-

nu li, emo ci u ri ag re sia kog ni tu ri pro ce se bis mi ni ma lur mo na wi le o bas

gu lis xmobs. uf ro me tic, am ti pis emo ci e bi xSi rad ara ra ci o na lur saq-

ci els `Ca a de ni ne ben~ in di vids, rac sa bo loo jam Si xSi rad, am ci rebs or-

ga niz mis adap ta ci as. in stru men tu li ag re si is Sem Txve va Si ki kog ni tu ri

kom po nen ti win aris wa mo we u li. ro gorc av to re bi Se niS na ven, es ag re sia

`kog ni tu rad ga az re bu li a~ (Ger rig & Zim bar do 2004). ada mi a ne bi geg ma ven da

fiq ro ben ag re si ul da Za la dob riv qme de ba ze, ra Ta mi aR wi on gar kve ul

mi zans.

ase ve cno bi li a, rom in di vi debs rom le bic im pul su ri ag re si is ma Ra-

li do niT xa si aT de bi an, aRe niS ne baT mety ve le bi sa da in te leq tis uf ro

da ba li gan vi Ta re ba, vid re in stru men tu li ag re si is ma Ra li do nis mqo ne

pi rebs (Bar ratt da T.a 1997b; Stan ford da T.a. 2003a). vfiq robT, rom es ga mow-

171

Tavi 11. agresiuli qcevis kognituri korelatebi

ve u lia ara mar to imiT, rom in te leq tis sir Tu le ko re li rebs sa ku Ta ri

emo ci e bis karg kon trol Tan, ara med im mo men te biT, rom le bic ag re si u-

li qce vis kla si fi ka ci i sad mi miZR vnil Tav Si gan vi xi leT. ker Zod, sa u-

ba ria in stru men tu li ag re si is fe no men ze, ro me lic xSi rad (Tum ca, ara

yo vel Tvis!) do mi ni re bi sa da li de ro bis, ro gorc mov le nis fun qci as

war mo ad gens. Ta nac, li de rad gax do mis al ba To ba, sa zo ga do e ba Ta um rav-

le so ba Si, da de bi Tad ko re li rebs in di vi dis kog ni tur fun qci eb Tan.

Tum ca, un da aR vniS noT, rom kav Si ri in di vi dis kog ni tur ma xa si a Teb-

leb sa da ag re si is xa risxs So ris ar aris ise Ti ve mtki ce, ro gorc kav Si ri

ag re si u lo ba sa da pi rov ne bis xa si a Tis Ta vi se bu re bebs So ris.

172

Ta vi 12ag re si u li qce va da stres ze re a gi re bis tri a du li mo de li

mo ce mul Tav Si Cven Se vec de biT li te ra tu ra Si ar se bu li da sa ku Ta-

ri ma sa lis ana li zis Se de gad stres ze or ga niz me bis re a gi re bis axa li mo-

de lis mo wo de bas.

ra Si mdgo ma re obs wi na Ta veb Si aR niS nu li ne i rot ran smi te re bis ze-

gav le niT, lo ko mo to ru li aq ti vo bi sa da ag re si u li qce vis er Tmi mar-

Tu leb ri vi cvli le bis bi o lo gi u ri ar si? ra me qa niz me bi api ro be ben am

ori, sru li ad gan sxva ve bu li mov le nis (ag re si i sa da lo ko mo ci is) er-

Tgvar Se uR le bas?

aq au ci le be li a, er Ti me To do lo gi u ri xa si a Tis ga dax ve vis ga ke Te ba.

im ne i rot ran smi te re bi sa Tu hor mo ne bis gar kve va, rom le bic ag re si-

ul qce vas api ro be ben, amo ca nis mxo lod er Ti na wi li a. mi Tu me tes Tu ga-

viT va lis wi nebT aseT niv Ti e re ba Ta sak ma od grZel si as. ro gorc ze moT

aR vniS neT, am si a Si uam ra vi niv Ti e re ba Se dis, maT So ris, mik ro e le men te-

bic ki (Hen rot te da T.a. 1997).

ami tom Cven mi er amo ca nis das mi sas, mar to er Ti gziT ar wav sul varT,

anu ub ra lod ag re si u li qce vis in duq tors ki ar ve Zeb diT, ara med Se ve-

ca deT im mdgo ma re o be bis dros, ro de sac ag re sia – adap ta ci u ri mov le-

na a, ga mo yo fi li niv Ti e re be bis speq tri dan, gve po va is in gre di en ti, ro-

me lic iw vev da ag re si ul qce vas. Ta nac, rac mTa va ri a, am niv Ti e re bis moq-

me de biT un da ga mov le ni li yo ag re si u li qce vi saT vis da ma xa si a Te be li

da au ci le be li yve la ko re la ti – emo ci u ri, ve ge ta ti u ri, lo ko mo to-

ru li. mo ce mu li niv Ti e re ba ase ve wam yva ni un da yo fi li yo do mi nan tu ri

qce vis re a li za ci a Sic. es gza uf ro lo gi ku ri da pro duq ti u li a. mi Tu-

me tes, rom ase Ti mid go mis ga mo ye ne biT ag re si is ne i ro me di a to ru li da

hor mo nu li me qa niz me bi ara vis Se us wav li a.

ro gorc ase ve aR vniS neT – ag re si is kvle vi sas adap ta ci a ze yu radR e-

bis ga max vi le ba, ar war mo ad gens Cvens axi re bas. evo lu ci u rad, ne bis mi e ri

qce vis fun qci is ar si – or ga niz mis maq si ma lur adap ta ci as war mo ad gens.

es uka nas kne li ki mis ga dar Ce nas Ta nac aris da kav Si re bu li da STa mo mav-

lo bis da to ve bas Ta nac.

173

Tavi 12. agresiuli qceva da stresze reagirebis triaduli modeli

mi Re bu li re zul ta te bis in ter pre ta ci a Si, da sa er Tod ama Tu im

mov le nis gan sazR vris saq me Si, adap ta ci is wam yvan rol ze ze moT uk ve iyo

sa u ba ri. aq ara fe ria ga sak vi ri. ag re si ul qce vas Tan, ro gorc adap ta ci u-

ri fe no me nis na wil Tan da kav Si re bu li sa yo vel Ta od gav rce le bu li mo-

saz re bis gar da ar se bobs uf ro zo ga di xa si a Tis mo saz re be bic. ro gorc

li te ra tu ri da naa cno bi li: er Ta der Ti sa fuZ ve li ise Ti sa mec ni e ro

kon cef ci e bi sa da Te o ri e bis kon stru i re bi saT vis, rom leb Sic ada mi a-

nis (da sa er Tod cocx a li or ga niz me bis) ama Tu im saq mi a no bi sa da qce vis

prin ci pe bi ga ni xi le ba (Cvens Sem Txve va Si – ag re si u li qce vis), Se iZ le ba

iyos mxo lod da mxo lod mi si gan vi Ta re bis Te o ri a, Ta vis au ci le bel na-

wil Tan – adap ta ci is Te o ri as Tan er Tad (Павлов da T.a. 2001). nik tin ber-

ge nis az riT, ne bis mi e ri bi o lo gi u ri fe no me nis ana li zi iq ne ba aras rul-

yo fi li Tu ki ar iq na ga ce mu li pa su xi oTx um niS vne lo va nes kiTx va ze: am

fe no me nis me qa niz meb ze, on to ge nez ze, adap ta ci ur rol sa da evo lu ci-

ur is to ri a ze (Tin ber gen 1993). ro gorc vxe davT, adap ta ci is cen tra lur

pun qtad ga moy va na mar Tlac ar aris mar to Cve ni axi re ba.

mdgo ma re o ba, rom lis dro sac ag re si ul qce vas adap ta ci u ri fun-

qcia Se iZ le ba ga aC ndes – emo ci u ri stre si a. ro gorc cno bi li a, ag re-

si u li qce va, um rav les Sem Txve va Si, ar war mo ad gens spon ta nur, Ta vis-

Ta vad aqts – igi kon kre tu li mi ze ze bi Taa ga mow ve u li. aseT mi ze zad

frus tra cia Se iZ le ba iyos. ro gorc uk ve aR vniS neT, sa mec ni e ro wre eb Si

sak mao gav rce le ba aqvs do lar dis `frus tra ci a -ag re si is~ Te o ri as (Ba-ron & Ric har dson, 2004). mo ce mu li Te o ri is gar da, ro zen cva i gis mi er mo-

ce mu li frus tra ci is ga mom wve vi mi ze ze bis da pi ro be bis kla si fi ka ci is

ga mo ye ne bac Se iZ le ba. mi si az riT, frus tra ci is gan vi Ta re bis me qa niz-

mSi sa mi mo men ti mo na wi le obs – ga sa Wi ri (pri va ti on), da nak li si (dep ri va ti on)

da kon fliq ti. ga sa ge bi a, rom ag re sia frus tra ci is Se de gia (Tol le 1999). gan sa kuT re biT kar gad Cans es kav Si ri cxo ve leb Si, rom leb sac ada mi an-

Tan Se da re biT, nak le bad rTu li emo ci u ri sam ya ro ga aC ni aT. ama ve dros,

frus tra to ris moq me de ba emo ci u ri stre sis gan vi Ta re bas iw vevs da

frus tra cia emo ci u ri stre sis pir ve la di rgo lia (Маев da T.a. 2002). ase Ti ve sa xi saa kav Si ri, stres sa da SiSs So ri sac. ker Zod, mkvle va re-

bi Si Sis ref leqss stre su li re aq ti u lo bis qce viT mar ke rad mi iC ne ven

(Амстиславский da T.a. 1998; Бузуева da T.a. 2002). ma Sa sa da me, ag re si a sa da

emo ci ur stress So ris kav Si ris ar se bo ba, frus tra to ris moq me de bi-

Taa ga mow ve u li. Tum ca, un da aRi niS nos, rom ag re si u li ur Ti er To be bis

gan vi Ta re ba, Ta vis mxriv, mi ze zi a, kon fliq tis ori ve mo na wi le Si stres -

re aq ci is ga mow ve vi sa (Se saZ le be li a, Tav da pir ve li frus tra to ris moq-

me de bis Sewy ve tis mi u xe da vad) (Кудрявцева da T.a. 1994). uf ro me tic, rig

kvle veb Si, emo ci u ri stre sis fi zi o lo gi u rad adek va tur mo de lad, bu-

174


neb ri vi zo o so ci a lu ri kon fliq tu ri (ag re si u li) ur Ti er Tqme de baa da-

sa xe le bu li (Юматов da T.a. 1988). ro gorc vxe davT ag re si i sa da emo ci u ri

stre sis ur Ti er Tkav Si ri – mra val mxri vi da mtki ce a.

emo ci u ri stre sis ga mom wve vi faq to re bi sad mi adap ta cia gu lis xmobs

ro gorc qce viT, ase ve fi zi o lo gi ur da fsi qi kur re aq ci eb sac. ag re si as,

ro gorc qce vi Ti adap ta ci is (a da mi a nis Sem Txve va Si ki fsi qi ku ri adap ta-

ci i sac) fun qci is ma ta re bels – Se sa ba mi si fi zi o lo gi u ri (ve ge ta ti ur

-ne i rot ran smi te rul -hor mo nu li) ko re la te bic un da ga aC ndes, anu is

ko re la te bi, rom le bic mo ax de nen stre so ri sad mi (frus tra to ri sad mi)

adap ta ci i saT vis au ci le be li qce vi Ti aq te bis gan xor ci e le bis fi zi o-

lo gi ur uz run vel yo fas.

cno bi li a, rom stre so re bi, sxva das xva ge ne zis Se iZ le ba iy vnen. maT

So ris ise Te bic, rom le bi sad mi adap ta ci ac Se uZ le be lia aq ti u ri moZ ra-

o bi Ti kom po nen tis – `brZo li sa~ da `gaq ce vis~ ga re Se. stres -re aq ci is

dros, or ga niz mSi mim di na re me ta bo lu ri da ve ge ta ti u ri Zvre bis ana li-

zi aC ve nebs (Чичинадзе 2000), rom isi ni swo red aq ti u ri moZ ra o bi Ti re a gi-

re bi saT vis ari an au ci le bel ni (ra sac ad gi li aqvs brZo li sa da gaq ce vis

dros). sxva ax sna am Zvrebs ar Se iZ le ba hqon des.

ro gorc cno bi li a, emo ci ur stres ze re a gi re bis sa mi mo de li ar se-

bobs: `brZo lis~, `gaq ce vi sa~ da `moC ve ne biT sik vdi lis~ (ka ta to ni a). aqe-

dan, mxo lod pir ve li ori re aq ciaa da kav Si re bu li or ga niz mis fi zi o-

lo gi u ri fun qci e bis stre sul mo bi li za ci as Tan, xo lo me sa me re aq ci a,

Ta vi si bu ne biT, ax lo saa to le ran tu li adap ta ci is mo de leb Tan. `brZo-

la/ gaq ce vis~ re aq ci ebs, jer ki dev u. qe no nis dro i dan, aq ti ur -Tav dac-

viT qce vas mi a kuT vne ben (Шаляпина 1996), xo lo `moC ve ne biT sik vdils~ ki

– pa si ur -Tav dac viT qce vas. ag re si u lo ba, swo red `brZo lis~ ti pis re a-

gi re bas Ta naa da kav Si re bu li.

mi viC nevT, rom gar kve u li ti pis stre so re biT ga mow ve ul emo ci ur

stres ze re a gi re bis `brZo lis~ re aq cia da frus tra tor Ta moq me de biT

in du ci re bu li ag re si u li qce va faq tob ri vad iden tur mov le nebs war-

mo ad ge nen. Tu ki es mar Tlac ase a, ma Ti iden tu ro ba mxo lod eTo lo gi ur

Wril Si ki ar un da vlin de bo des, ara med emo ci ur da fi zi o lo gi ur as peq-

teb Sic. ma Sa sa da me, am ori mov le nis emo ci u ri, ve ge ta ti u ri, me ta bo lu-

ri, bi o qi mi u ri, lo ko mo to ru li ko re la te bi ase ve un da em Txve od nen er-

Tma neTs. ag re si is ze moT moy va ni li ko re la te bi (cen tra lu rad – tvin Si

no rad re na li nis kon cen tra ci i sa da no rad re na lin /se ro to ni nis far-

do bis ma Ra li maC ve neb le bi; pe ri fe ri u lad – sim pa To -ad re nu li sis te mis

upi ra te sad me di a to ru li na wi lis aq ti va ci a; lo ko mo to ru li aq ti vo bis

ma Ra li maC ve neb le bi; gan ris xe bis emo ci u ri re aq cia da mra va li sxva) faq-

tob ri vad ana lo gi u ria imi sa, ra sac ad gi li aqvs emo ci u ri stre sis dros.

175


pir vel rig Si, es exe ba sim pa To -ad re nu li sis te mis upi ra te sad me di a to-

ru li na wi lis ag zne bas. es sis te ma mar Tlac, rom `brZo li saT vis~ aris

Seq mni li da aqe dan ga mom di na re ag re si u li qce vi saT vi sac. igi ara mar to

fi zi o lo gi u rad am za debs or ga nizms, ara med emo ci u ra dac ga nawy obs mas

brZo li saT vis.

is faq ti, rom Cvens eq spe ri men teb Si do mi nant Tag veb Si no rad re na-

li nis kon cen tra cia sar wmu nod uf ro ma Ra li iyo vid re da nar Ce neb Si da

gan sa kuT re biT sub mi si ur Tag vTa jguf Si – mety ve lebs ima ze, rom do mi-

ni re ba upi ra te sad da kav Si re bu lia no rad re ner gul re a gi re bas Tan. sa in-

te re so a, rom sub mi si ur Tag veb Si no rad re na li nis kon cen tra cia sar wmu-

nod ar gan sxvav de bo da, ̀ gar da ma val~ cxo vel Ta jguf Si ama ve pa ra met ris

si di di sa gan. am uka nas knel Si ki bev ri iyo ara ub ra lod da ba lag re si u li

cxo ve le bi, ara med ise Te bic, rom le bic sa er Tod ar av len dnen ag re si u-

lo bas. Ta vis Ta vad, ase Ti qce vis cxo ve li, po pu la ci a Si praq ti ku lad ve-

ra so des gax de ba do mi nan ti. es mxo lod im Sem Txve va Si Se iZ le ba mox des,

Tu ki gar Se mo yve la sub mi si u ri qce vis iq ne ba. am po zi ci i dan ga sa ge bi

xde ba, Cvens eq spe ri men teb Si mi Re bu li re zul ta ti: su bor di nant cxo-

vel Ta or jgufs So ris (sub mi si u reb sa da ̀ gar da mav lebs~) no rad re na li-

nis kon cen tra ci is sar wmu no gan sxva ve bis arar se bo ba – es uka nas kne li,

xom do mi ni re bis Ca mo ya li be ba Si iRebs mo na wi le o bas. do mi ni re ba ki Tvi-

se ba a, ro me lic praq ti ku lad arc erT maT gans ar axa si a Tebs. sa zo ga dod,

rom do mi ni re ba (uf ro zus tad, do mi ni re bis ken ltol vis er Tgva ri ten-

den ci a) mar Tlac gan sxva ve bu li fe no me nia da Se sa ba mi sad, do mi nan te bad

Sem Txve vi Ti cxo ve le bi iS vi a Tad xde bi an – li te ra tu ru li mo na ce me bic

adas tu re ben. ker Zod, na na xi iq na, rom ori do mi nan tis mam ris erT ga li-

a Si mox ved ris Sem Txve va Si ie rar qia Se saZ le be lia arc ki Se iq mnas. ori ve

cxo ve li Se ec de ba do mi nan tad gax do mas, rac ori ves qro ni ku li stre sis

pi ro beb Si am yo febs. Se de gad ki wo na Si kle ba da stre si saT vis da ma xa si a-

Te be li sxva mov le ne bi moh yve ba (Gi am man co da T.a. 2005).

ro gorc ze moT moy va ni li faq te bi dan Cans, ag re sia faq tobrivad

war mo ad gens, emo ci u ri stre sis sa pa su xod gan vi Ta re bu li sa mi qce vi Ti

stra te gi i dan (`brZo la~, `gaq ce va~, `moC ve ne bi Ti sik vdi li~) er T-erTs,

ker Zod `brZo lis~ ga mov li ne bas. swo red ase pa su xo ben ma Ra lag re si u li

da do mi nan ti or ga niz me bi. mo ce mul sqe ma Si kar gad ewe re ba sub mi si u ri

da ara ag re si u li cxo ve le bis ar se bo bac, rom leb sac, ro gorc ze moT va-

na xeT, ago nis tu ri Se ta ke bis dros (da Sem de gac) ka ta to ni u ris msgav si

re aq ci e bi uvi Tar de baT. stres -re aq ci is ki dev er Ti ga mov li ne ba – `moC-

ve ne bi Ti sik vdi li~ ki, cal sa xad ka ta to ni u ri re aq ciaa (Kem pinsky 1997; Krystal 2002). da ba lag re si u li, sub mi si u ri in di vi de bi, ise ve ro gorc ka-

ta to ni u ri re aq ci e bis mqo ne or ga niz me bi xa si aT de bi an iden tu ri ko re-

176


la te biT – pa ra sim pa Ti ku ri ner vu li sis te mis ag zne biT, tro fot ro fu-

li hu mo ru li gav le ne bis (se ro to ni ner gu li da sxva) si War biT, da ba li

lo ko mo ci iT (ro gorc stre sis dros, ise nor ma Si), Si Si- SfoT vis re aq ci-

iT, xSi rad hi po fi zur -ad re no kor ti ka lu ri sis te mis mo ma te bu li aq ti-

vo biT (de Alme i da da T.a. 2005; Asberg 1994; Brown & Lin no i la 1990; Ca ra mas chi da

T.a. 2007; Chi a ve gat to & Nel son 2003; Coc ca ro 1989; Coc ca ro da T.a. 1996; Ely 1995; Fer ra ri da T.a. 2005; Mic zek da T.a. 1994b; Mof fi tt da T.a. 1998; Po po va da T.a. 2005; Sa u dou da T.a. 1994; Sum mers & Win berg 2006; Wall da T.a. 2004; Дюжиков da T.a. 1987; Вальдман da T.a. 1979; Васильев, Чугунов 1985; Дубровина, Лоскутова 2003; Кассиль 1983; Кудрявцева, Бакштановская 1991; Кудрявцева da T.a. 1989; Кудрявцева da T.a. 1994; Кулагин, Болондинский 1986).

ro gorc Se sa ba mis Tav Si aR vniS neT, li te ra tu rul mo na ce meb Tan

er Tad, sa ku Tar ma ga mok vle veb mac gva na xes se ro to ni nis mniS vne lo va ni

ro li ara ag re si u li qce vis Ca mo ya li be ba Si. swo red amis da das tu re bas

war mo ad gens sub mi si u ri jgu fis Tag ve bis hi po Ta la mus Si mo ce mu li ne-

i ro me di a to ris sar wmu nod uf ro ma Ra li do ne àb so lu tur~ do mi nan-

teb Tan Se da re biT. Cven ga mok vle veb Si yve la ze sa in te re so sxva de ta-

li a: sta tis ti kur ma ana liz ma aC ve na, rom sub mi si u ri da `gar da ma va li~

jgu fis Tag veb Si se ro to ni nis kon cen tra cia sar wmu nod gan sxvav de bo da

er Tma ne Ti sa gan da sub mi si u reb Si uf ro da ba li iyo. Ta vad am gan sxva ve-

bis ar se bo bis faq ti mi u Ti Tebs ima ze, rom, ro gorc Cans, se ro to ni ner-

gu li me qa niz me bi mo na wi le o ben da mor Ci le bu li qce vis Ca mo ya li be ba Si.

ro gorc do mi ni re ba da vu kav Si reT no rad re na li nis kon cen tra ci as da

àb so lu tur~ do mi nan teb Si mi si kon cen tra cia sar wmu nod gan sxvav de-

bo da sub mi si ur da `gar da ma val~ cxo vel Ta ma xa si a Teb le bi sa gan, ase ve

da mor Ci le bu lo ba da kav Si re bu lia se ro to nin Tan da Se sa ba mi sad sub-

mi si ur cxo ve leb Si mi si kon cen tra cia sar wmu nod me tia vid re do mi nan-

teb Si da `gar da mav leb Si~. uka nas kne li ori jgu fi er Tma ne Ti sa gan ar

gan sxvav de ba se ro to ni nis kon cen tra ci iT (msgav sad imi sa, rom no rad re-

na li nis kon cen tra ci is mi xed viT ar ar se bobs sar wmu no sxva o ba sub mi si-

ur da `gar da ma val~ jgu febs So ris). es lo gi ku ri caa – Tu ki se ro to ni ni

da mor Ci le bu lo bas gan sazR vravs, arc `gar da ma va li~ da mi Tu me tes, arc

do mi nan tTa jgu fis wev re bi am Tvi se biT (ro me lic per ma nen tul da mar-

cxe bas Ta naa da kav Si re bu li, ise ve ro gorc do mi ni re ba – per ma nen tul

ga mar jve bas Tan) ar xa si aT de bi an. Cve ni mo ce mu li mo saz re ba, gar kve u li

(mar Ta li a, ara pir da pi ri) li te ra tu ru li mo na ce me bi Tac das tur de ba.

er T-er Ti kvle vis mi xed viT, dam cve lo bi Ti re aq ci is una ris ga da ce ma

gan pi ro be bu lia se ro to ni nis 1A ti pis re cep tor Ta ra o de no bis ge ne-

ti ku rad de ter mi ni re bu li Sem ci re biT (Корочкин 2000). sxva sta ti eb Si

xaz gas mu li a, rom SfoT va, ro me lic zo o so ci a lu ri emo ci ur -stre su li

177


re aq ci is sa fuZ vel ze ya lib de ba, iT revs wi na hi po Ta la mu sis ara ka te-

qo la min- an glu ta mat-, ara med se ro to nin- da ga em -er gul me di a to rul

sis te mebs (Талалаенко 2001). Tu ga viT va lis wi nebT, rom SfoT va Si Sis faq-

to ria (Талалаенко 2000), xo lo Zli e ri Si Si ki da mor Ci le bu li cxo ve le bi-

saT vi saa da ma xa si Te be li, ga sa ge bi xde ba, rom mo ce mu li mo na ce me bi adas-

tu re ben Cvens mo saz re bebs.

ma Sa sa da me, ma Ra lag re si ul, do mi nant in di vi debs, emo ci u ri stre-

si sas stres -re aq ci is `brZo lis~ stra te gia Se e sa ba me ba; sub mi si ur, da-

ba lag re si ul in di vi debs ki – `moC ve ne bi Ti sik vdi lis~ stra te gia da ka-

ta to ni a. ro gorc vxe davT, ma Ra lag re si u li, do mi nan ti or ga niz me bi mi-

e kuT vne bi an no rad re ner gu li re a gi re bis tips, xo lo da ba lag re si u li,

sub mi si u ri in di vi de bi re a gi re bis se ro to ni ner gul tips.

ro gorc aR vniS neT, Cvens kvle veb Si mi Re bul mo na ce meb Si hi po Ta la-

mus Si no rad re na li nis mi xed viT sub mi si ur da ̀ gar da ma val~ jgu febs, xo-

lo hi po Ta la mus Si se ro to ni nis mi xed viT – do mi nant da `gar da ma val~

jgu febs So ris sxva o ba sta tis ti ku rad sar wmu no ar iyo. Cven ki gvin do-

da ise Ti pa ra met ris pov na, rom lis mi xed vi Tac yve la jgu fi er Tma ne Ti-

sa gan sar wmu nod iq ne bo da gan sxva ve bu li. ga mo ve diT ra im cno bi li mo-

saz re bi dan, rom Ti To e u li qce vis pa ter nis (Si Sis, ag re si is, sa o ri en ta-

ci o- kvle vi Ti aq ti vo bis) bi o lo gi u ri ar si da ama Tu im qce vi Ti efeq tis

ga mov le nis Za la da mo ki de bu lia ne i ro me di a tor Ta kom pleq sis aq ti vo-

ba Ta Se far de ba ze (Кулагин, Болондинский 1986), Cven Se mo vi ta neT no rad re-

na li ni sa da se ro to ni nis kon cen tra ci is cif rob ri vi ma xa si a Teb le bis

far do bis ko e fi ci en ti (na/ se). swo red na/ se aR moC nda is ma xa si a Te be li,

rom lis mi xed vi Tac sa mi ve jgu fi sar wmu nod gan sxvav de bo da er Tma ne Ti-

sa gan. rac cal sa xad imis ma niS ne be li a, rom swo red am pa ra met ris si di de

gan sazR vravs imas, Tu ro mel jguf Si mox vde ba cxo ve li (I, II Tu III-Si),

anu ro gor qce vas ga mo av lens igi – do mi nan turs, sub mi si urs Tu ki dev

ra i me sxvas. Tum ca, mo ce mul ko e fi ci en tTan er Tad, ne i rot ran smi ter Ta

kon cen tra ci is ab so lu tu ri si di de e bis mniS vne lo bac un da gvax sov des.

faq ti a, rom Cve ni kvle ve bis mi xed viT, in di vi de bi tvi nis struq tu reb Si

no rad re na li nis da ba li kon cen tra ci iT – ver xde bi an do mi nan te bi, ise-

ve, ro gorc or ga niz me bi se ro to ni nis da ba li kon cen tra ci iT – sub mi si-

u ri cxo ve le bi.

aq ve un da aR vniS noT, rom li te ra tu ra Si far Tod gav rce le bu li

idea ka te qo la mi ner gul da se ro to ni ner gul me qa niz mebs So ris re cip-

ro ku li da mo ki de bu le bis ar se bo bis Se sa xeb (Громова, Семенова 1989), sa-

va ra u dod, yo vel Tvis mkac rad ko req tu li ar aris. ken de lis τ ko e fi ci-

en tis ga mo ye ne biT Cven mi er Se fa se bul no rad re na li ni sa da se ro to ni-

nis kon cen tra ci ebs So ris sar wmu no ko re la ci as – arc da de biTs da arc

178


uar yo fiTs, ad gi li ar hqon da cxo vel Ta arc erT jguf Si, ara da re cip-

ro ku lo bis ide i dan ga mom di na re obs maT So ris uar yo fi Ti ko re la ci is

ar se bo bis Se saZ leb lo ba.

mi u xe da vad ze moT moy va ni li ni u an se bi sa na Te li a, rom do mi nan ti

cxo ve le bi stres ze re a gi re bis no rad re ner gul tips mi e kuT vne bi an,

xo lo sub mi si u ri cxo ve le bi ki – tro fot ro puls. es yo ve li ve kar gad

eTan xme ba stres ze re a gi re bis li te ra tu ra Si cno bil prin ci pu lad di-

qo to mi ur mo de lebs, rom le bic gar da kla si ku ri sqe mi sa – sim pa Ti ko to-

ni ke bi/ pa ra sim pa Ti ko to ni ke bi (Сандомирский 2001), war mod ge ni lia ag reT-

ve ka te qo la mi ner gul /tro fot ro fu li (se ro to nin- da qo li ner gu li)

(Ander son & Sum mers 2007; Ko ol ha as da T.a. 1999; Te cott & Ba ron des 1996; Базян 1999; Боголепов da T.a. 2001; Герштейн 2001; Кудрявцева da T.a. 2004), sim pa Ti-

ku ri/ hi po Ta la mo- hi po fi zo -ad re no kor ti ka lu ri (Ely 1995; Пшенникова 2001), no rad re ner gu li /ad re ner gu li (Net ter 1993; Васильев, Чугунов 1985; Горбунова 2000) mo de le biT. mag ram ar se bo ben in di vi de bi, rom leb mac Cven

Sro ma Si mi i Res ̀ gar da mav le bis~ sa xel wo de ba, zo gi erT sxva ga mok vle va Si

(ro mel Sic po pu la ci ur struq tu rebs swav lob dnen) – sub do mi nan te bis,

xo lo zo gan ki su bor di nan te bis sa xel wo de biT ari an cno bi li. am ter-

mi nebs So ris ar se bu li, se ri o zu li Si na ar sob ri vi sxva o bis mi u xe da vad,

er Ti ram faq tia – po pu la ci a Si yo vel Tvis ar se bo ben in di vi de bi, rom-

le bic arc do mi nan tebs mi e kuT vne bi an da arc per ma nen tu lad da mor Ci-

le bul or ga niz mebs, isi ni po pu la ci u ri ie rar qi u li ki bis Su a Si dga nan

da Ta nac, Se ad ge nen um rav le so bas. stres ze re a gi re bis ro mel tips un da

mi va kuT vnoT ase Ti qce va? swo red am prob le mis ga dawy ve ta gan viz ra xeT

Cven.

ro gorc ze moT aR vniS neT, `gar da ma val~ cxo vel Ta jgu fis wev rebs

hi po Ta la mus Si no rad re na li nis kon cen tra cia sar wmu nod uf ro mci-

re hqon daT, vid re do mi nan tebs, mag ram sub mi si u re bi sa gan isi ni am pa ra-

met riT sar wmu nod ar ga mo ir Ce od nen; ne i rot ran smi ter se ro to ni nis

Sem Txve va Si aRi niS ne bo da sru li ad sa wi na aR mde go su ra Ti – sub mi si u-

ri jgu fis wev reb Tan Se da re biT, maT am ne i ro me di a to ris uf ro da ba li

kon cen tra cia ga aC ndaT, mag ram do mi nan teb Si da fiq si re bu li do ni sa gan,

es kon cen tra cia sar wmu nod ar gan sxvav de bo da. uk ve es faq te bi mi u Ti-

Te ben, rom `gar da ma va li~ jgu fi ra Rac ub ra lo Su a le du ri jgu fi ki ar

aris, ara med Ta vad war mo ad gens sru li ad da mo u ki de bel jgufs – Ta vi si

spe ci fi ku ri Ta vi se bu re be biT. mag ram mo ce mu li ori pa ra met riT Se uZ-

le be li iyo `gar da ma va li~ jgu fis spe ci fi ku ro bis ar sis ax sna da stres-

ze re a gi re bis ro me li me mo del Tan mi si kav Si ris dad ge na.

mo ce mu li prob le mis amox sna Se saZ le be li gax da, Sem de gi mo saz re be-

bi dan ga mom di na re:

179


ro gorc uk ve aR vniS neT, ag re si u li qce vis ne i ro qi mi u ri da hor mo nu-

li me qa niz me bi sad mi miZR vnil Tav Si, jer ki dev XX sa u ku nis 50-i a ni wle-

bis Su a xa neb Si D.H. Fun ken ste in -ma Ca mo a ya li ba kon cef ci a, rom lis mi xed-

vi Tac is fsi qo lo gi u ri stre se bi, rom le bic da kav Si re bu lia ga re afeq-

tu ri ga mov li ne be bis Se ka ve bas Tan (Si Si, SfoT va, dep re si a), da mo ki de bu-

lia or ga niz mSi ad re na li nis sek re ci a ze; xo lo fsi qo lo gi u ri stre se bi,

rom le bic ga re ga mov li ne be biT xa si aT de bi an (ag re si u li mdgo ma re o be-

bi, mris xa ne ba, mZvin va re ba) – no rad re na li nis sek re ci iT ari an gan pi ro-

be bul ni (cit. Васильев, Чугунов 1985; Ноздрачев, Чернышев 1989 mi xed viT).

mo ce mu li hi po Te zis da sa das tu reb lad ga mo ye ne bu li iq na ̀ lo mis~ (Tir-

kmel ze da jir kval Si – bev ri no rad re na li ni) da `kur dRlis~ (Tir kmel-

ze da jir kval Si – bev ri ad re na li ni) kon cef ci a. uf ro mog vi a ne biT, me-

o re mkvle var ma M. Fran ken he u ser -ma da ad gi na, rom ada mi an Ta erT na wil Si

pre va li rebs no rad re na li nis, xo lo me o re na wil Si ki ad re na li nis ga mo-

mu Sa ve ba (cit. Васильев 1990 mi xed viT). gan sa kuT re biT kar gad, ase Ti di-

fe ren ci re ba Se im Cne o da nev ro ze bi Ta da nev ro zis msgav si sin dro me biT

da a va de bu leb Si, e.i. hi pe re mo ci ur pi reb Si. re a gi re bis ad re ner gu li ti-

pi saT vis da ma xa si a Te be li iyo mo ma te bu li SfoT va, zed me ti pa su xis mgeb-

lo bis Seg rZne ba. re a gi re bis no rad re ner gu li ti pi saT vis da ma xa si a Te-

be lia eW vi a no ba, Si na ga ni da Za bu lo ba. aseT in di vi du u mebs xSi rad axa si-

a Teb daT li de ru li Tvi se be bi (Васильев 1990; Васильев, Чугунов 1985). Ta na-

med ro ve kvle veb Si naC ve ne bi iq na, rom ad re no me du la ru li sti mu la cia

ad re na li nis upi ra te si ga mo yo fiT, rom le bic iw ve ven no rad re na li ni sa

da ad re na li nis far do bis (na /a) Sem ci re bas, Zi ri Ta dad axa si a Tebs Si Si sa

da aro u sal re aq ci ebs, ma Sin ro de sac sim pa Ti ku ri aq ti vo bis zrda, no rad-

re na li nis ra o de no bis mo ma te biT – fi zi kur aq ti vo bas Tan da kav Si re bul

mdgo ma re o bebs (Ka ge dal & Gol dste in 1988; Otten da T.a. 2002; Sgo i fo da T.a. 1996; Stod dard da T.a. 1987). es da sxva kvle ve bi adas tu re ben imas, rom stres ze

re a gi re bis di qo to mi u ri sqe ma – no rad re ner gu li vs ad re ner gu li re a-

gi re ba – Za la Sia (Nij sen da T.a. 1998)

ag reT ve naC ve ne bi iq na, rom stre sis dros sim pa To -ad re nu li sis te-

mis upi ra te sad me di a to ru li na wi lis aq ti va ci a, gan sxva ve biT mi si hor-

mo nu li na wi lis aq ti va ci i sa gan, am ci reb da or ga niz mis moTx ov ni le bas

kor ti kos te ro i deb ze (Кассиль 1983) da ami tom, kor ti kos te ro i de bis ba-

za lu ri do ne do mi nant cxo ve leb Si uf ro da ba li a, vid re sxva ie rar qi ul

sa fe xur ze mdgom cxo ve leb Si (Win gfi eld & Sa polsky 2003). Tum ca, do mi nan-

teb Si stre sis dros isi ni ukeT mo bi liz de bi an da uf ro ma Ral si di de ebs

aR we ven. rac, Ta vis mxriv, adap ta ci is uke Tes unar ze mi u Ti Tebs (Мошкин, Фролова 1989).

180


ze moT moy va nil vud ma ni sa da Ta na av tor Ta ga mok vle va Si, ci xis sa a-

vad myo fos pa ci en teb Si Ses wav lil iq na ad re na li ni sa da no rad re na li nis

eq skre cia Sar diT. qro ni ku li stre si sad mi da ba li re aq ti u lo bis mqo ne

ada mi a nebs sis xlSi aRe niS ne bo daT ad re na li nis da ba li da no rad re na li-

nis ma Ra li kon cen tra ci a. Za la do biT Ca de ni li da na Sa u lis (maT So ris

mkvle lo be biT) ra o de no biT isi ni aS ka rad us wreb dnen nor ma lu ri re aq-

ti u lo bis mqo ne ebs (Wo od man da T.a. 1978). sxva ga mok vle va Si ase ve na na xi

iq na, rom ag re si ul pi rebs Sar dSi Se far de ba no rad re na li ni /ad re na li-

ni ma Ra li hqon daT (Ger ra da T.a. 1997). ase ve, zo gi er Ti mo na ce miT, ag re-

si is dros uar yo fi Ti emo ci e bis ge ne ra cia da kav Si re bu lia no rad re na-

li nis da ad re na li nis kon cen tra ci ebs So ris Ta na far do bis zrdas Tan (Ноздрачев, Чернышев 1989).

im cdis pi reb Si, rom le bic av len dnen si tu a ci ur SfoT vas, ase ve imaT-

Sic, vis Ta nac SfoT va xa si a Tis Ta vi se bu re bas war mo ad gen da – aR mo Ce nil

iq na no rad re na li nis da ba li da ad re na li nis ma Ra li kon cen tra cia (Net ter 1993). ma Sin, ro ca pi re bi ma Ra li aq ti vo biT da TviT da je re bu lo bis ma-

Ra li do niT, ga mo ir Ce o den am hor mo ne bis pi ru ku Ta na far do biT. no rad-

re na li nis kon cen tra ci is Sem ci re ba or ga niz mSi api ro beb da sev di a no bis

dep re si as (Данилова, Крылова 1989), Zeb ni Ti aq ti vo bis Se ne le bas (Ротенберг, Коростелева 1989).

sxva das xva ga mok vle veb Si naC ve ne bi iq na, rom ar se bobs da de bi Ti ko-

re la cia ma Ral po zi ti ur TviT Se fa se ba sa da re gu la to ru li sis te me bis

da Za bu lo bis in deqss So ris, sa dac es uka nas kne li asa xavs ve ge ta ti u ri

re gu la ci is ga dax ras ve ge ta ti u ri ner vu li sis te mis sim pa Ti ku ri gan yo-

fi le bi sa ken (Щербатых 2000). ama ve dros, sim pa Ti ko to ni kebs uf ro iS vi a-

Tad aRe niS ne bo daT da na Sa u lis Seg rZne ba da Ta vi anT prob le meb Si uf ro

xSi rad sdeb dnen brals sxva ada mi a nebs an ga re mov le nebs, vid re va go to-

ni ke bi (Есауленко da T.a. 2000). mi u xe da vad imi sa, rom ama ve ga mok vle va Si

iq na naC ve ne bi sim pa Ti ko to ni ke bi saT vis da ma xa si a Te be li frus tra ci i sa

(Se fa se bu li – ke te lis kiTx va ris C for mis mi xed viT (Райгородский 2000))

da Si Se bis in teg ra lu ri ma xa si a Teb lis (Se fa se bu li – aq tu a lu ri Si-

Se bis dam dge ni kiTx va ris mi xed viT (Щербатых 2000)) uf ro da ba li do ne

(Есауленко da T.a. 2000), gvaqvs sa fuZ ve li vi fiq roT, rom ar se bu li prob-

le me bis mi ze ze bis sa ku Ta ri pi rov ne bis ga reT Zi e ba, da ba li frus tri-

re bu lo bis pi ro beb Sic ki, um rav les Sem Txve va Si, ga na pi ro bebs qce vis

ag re si ul mo dels. ma Sa sa da me, mo ce mu li kvle ve bic, ara pir da pir adas-

tu re ben (a ra pir da pir imi tom, rom uSu a lod ag re si u li qce vis ma xa si a-

Teb le bi, mo ce mul ga mok vle veb Si ar Se us wav li aT) sim pa Ti ku ri ner vu li

sis te mi sa da mi si me di a to ris – no rad re na li nis rols ag re si is de ter-

mi na ci is saq me Si.

181


ag reT ve naC ve ne bi iq na, rom na /a Se far de bis zrda gu lis qso vil Si,

zrdi da or ga nos fun qci o na lur Se saZ leb lo bebs stre se bi sad mi (pir vel

rig Si, kun To va ni mu Sa o bi sad mi) Se sa gu eb lad, xo lo am far do bis Sem ci-

re ba ki pi ri qiT – au a re seb da adap ta ci as (Чинкин 1992). sa in te re soa aRi-

niS nos, rom do mi nant or ga niz mebs ga aC ni aT Tir kmel ze da jir kvlis no-

rad re na li nis uf ro ma Ra li far do ba sa er To ka te qo la mi neb Tan, vid re

da mor Ci le bul cxo ve lebs (Вальдман, Пошивалов 1984). ma Sa sa da me, ro gorc

vxe davT, stres ze no rad re ner gu li da ad re ner gu li re a gi re ba sru li ad

gan sxva ve bu li ti pis in di vi de bi saT vis aris da ma xa si a Te be li.

Tu ga viT va lis wi nebT imas, rom ar se bobs da de bi Ti ko re la cia sis-

xlSi ad re na li nis (mag ram ara no rad re na li nis) kon cen tra ci a sa da kor-

ti kos te ro id Ta sin Tezs So ris (Кассиль 1983), Seg viZ lia vTqvaT, rom

ad re ner gu li ti pis re a gi re bi sas kor ti kos te ro i deb ze moTx ov ni le ba

(da Se sa ba mi sad ga mo mu Sa ve ba) uf ro ma Ra lia vid re no rad re ner gu li re-

a gi re bi sas (Ko me sa roff & Fun der 1994; Кассиль 1983). Ta nac, cno bi li a, rom

da ba li so ci a lu ri ran gis cxo ve leb Si kor ti zo lis fo nu ri kon cen tra-

cia uf ro ma Ra li a, vid re do mi nan teb Si (Net ter 1993, Динзбург da T.a. 1992). ma Sa sa da me, ro de sac sa ub ro ben imis Se sa xeb, rom do mi ni re ba da re a gi re-

bis aq ti u ri ti pi da kav Si re bu lia sim pa To -ad re no- me du lur sis te mas Tan (Ka ve la ars da T.a. 1999; Шаляпина 1996), xo lo da mor Ci le ba da ̀ mar cxmo sur-

ne o bi Ti~ stra te gia – ad re no- kor ti ka lur sis te mas Tan (Ka ve la ars da T.a. 1999; Net ter 1993; Пшенникова 2001) – faq tob ri vad es niS navs, rom pir vel

Sem Txve va Si saq me gvaqvs no rad re ner gul, xo lo me o re Sem Txve va Si ad re-

ner gu li re a gi re bis tip Tan (re a gi re bis me sa me – tro fot ro pu li ti pi:

se ro to ni ner gu li, pa ra sim pa Ti ko to nu ri da mi si sxva va ri an te bi, gan-

sxva ve bu li pa ra met re biT ga mo ir Ce va. Tum ca, igi ase ve da kav Si re bu lia mor Ci le ba sa da mar cxmo sur ne o biT qce viT stra te gi as Tan. ze moT ama ze

uk ve gvqon da sa u ba ri).

swo red ami tom, Cve ni kvle ve bis me o re etap ze Se ve ca deT gag ver kvia

pe ri fe ri a ze ad re na li nis da no rad re na li nis kon cen tra ci is cvli le-

bis, ag reT ve no rad re nal /ad re na lin -is Se far de bis Ta vi se bu re be bi ago-

nis tur Se ta ke ba Si sxva das xva re zul ta tis mqo ne cxo ve leb Si.

Tag ve bis sis xlSi ad re na li nis kon cen tra ci is ga zom vam gviC ve na, rom

do mi nan ti (I jgu fi) da `gar da ma va li~ (III jgu fi) jgu fis cxo ve le bi sar-

wmu nod ar gan sxvav de bod nen er Tma ne Ti sa gan mo ce mu li pa ra met ris mi-

xed viT. Tum ca, ma Ti gan sxva ve ba sub mi si ur Tag vTa jguf Si da fiq si re bu-

li re zul ta ti sa gan – sru li ad sar wmu no iyo da ra mo de ni me jer aRe ma te-

bod nen am uka nas knels. mi Re bu li mo na ce me bi ki dev er Txel adas tu re ben

imas, rom sub mi si u ri jgu fis wev re bis re a gi re ba se ro to ni ner gu li ti pi-

saa (uf ro far To ga ge biT – tro fot ro pu li). ro gorc vxe davT, sis xlSi

182


ad re na li nis kon cen tra ci is mi xed viT ad gi li ar hqon da gan sxva ve bas I da

III jgu febs So ris. ma Ti re a gi re bis ti pebs So ris gan sxva ve ba ga mo ik ve Ta

sis xlSi no rad re na li nis kon cen tra ci is ma xa si a Teb le bis sta tis ti ku-

ri da mu Sa ve bi sa da na /a -is Se far de bis ko e fi ci en tis ga moy va nis Sem deg.

do mi nant cxo vel Ta jguf Si no rad re na li nis kon cen tra cia sag rZnob-

lad da sta tis ti ku rad sar wmu nod sWar bob da `gar da ma val~ cxo vel Ta

jguf Si ar se buls (sub mi si u ri cxo ve le bis ana lo gi u ri ma xa si a Teb le bi,

sar wmu nod uf ro nak le bi rom aR moC nde bo daa er Tzec da me o re zec, Ta-

vis Ta vad ga sa ge bi da prog no zi re ba di iyo). es ki dev er Txel adas tu rebs,

do mi nant cxo ve leb Si no rad re ner gu li re a gi re bis pre va li re bas. amas

adas tu reb da na /a -is far do biT mi Re bu li ko e fi ci en tis si di dec: ag re-

si ul, do mi nant cxo ve leb Si igi bev rad sWar bob da `gar da mav leb Si~ mi Re-

buls.

`gar da ma va li~ jgu fis cxo ve leb Si da fiq si re bu li mo na ce me bi aS-

ka rad mi u Ti Te ben, rom ma Ti re a gi re bis ti pi (msgav sad do mi nan te bi sa) – sim pa To ad re nu li a. mag ram maT sis xlSi, ad re na li nis ma Ra li da no rad-

re na li nis Se da re biT (do mi nan teb Tan mi mar Te ba Si) da ba li kon cen tra cia

mi u Ti Tebs, rom maT Si aq ti vi re bu lia sim pa To -ad re nu li sis te mis hor-

mo nu li na wi li, gan sxva ve biT do mi nan te bi sa gan, rom leb Sic cal sa xad

pre va li rebs am sis te mis me di a to ru li na wi li, xo lo am uka nas kne le bis

sis xlSi ad re na li nis ma Ra li kon cen tra ci a, ro gorc Cans Se de gia (na wi-

lob riv ma inc) no rad re na li nis ad re na lin Si ga das vli sa.

mar Ta li a, yve la jguf Si no rad re na li nis kon cen tra ci is ab so lu-

tu ri si di de War bob da ad re na li nis kon cen tra ci as, mag ram Tu ga viT-

va lis wi nebT imas, rom me ta bo liz mze ad re na li nis ze moq me de bis efeq ti

uf ro mZlav ri a, vid re no rad re na li ni sa an da, uf ro zo ga dad, sxva das xva

(Tun dac qi mi u rad ax los mdgo mi) niv Ti e re be bis Se sa da ri ra o de no be bi,

or ga niz mze moq me de bi sas ara ek vi va len tur efeq tebs (maT So ris er Ti

mi mar Tu le bis) av le nen, Seg viZ lia vTqvaT, rom `gar da ma va li~ jgu fis

war mo mad ge nel Ta um rav le so ba, ro gorc Cans, ad re ner gu li re a gi re bis

tips mi e kuT vne ba.

sa in te re so da in ter pre ta ci is Tvis sak ma od rTu li aR moC nda ko-

re la ci u ri ana li zis Se de ge bi. ken de lis τ ko e fi ci en tis ga mo ye ne biT

naC ve ne bi iq na, rom Tag ve bis sis xlSi no rad re na li ni sa da ad re na li nis

kon cen tra ci e bi ga mo ir Ce od nen er Tma neT Tan Zli e ri da de bi Ti ko re la-

ci iT. es exe bo da ro gorc do mi nan tu ri, ise `gar da ma va li~ jgu fis war-

mo mad gen lebs da ar exe bo da sub mi si ur Tag vTa jgufs. ada mi an Ta sis xlSi

ko re la ci ur ma ana liz ma ki aC ve na, rom ag re si ul dam na Sa ve eb Si no rad re-

na li nis kon cen tra cia sar wmu nod ar ko re li reb da ad re na li nis kon cen-

tra ci as Tan. nak le bad ag re si ul dam na Sa ve Ta jguf Si ki no rad re na li ni-

183


sa da ad re na li nis kon cen tra ci ebs So ris ad gi li hqon da sak ma od mZlavr

da de biT kav Sirs (τ=0,306), ro me lic sta tis ti ku rad sar wmu no iyo (p<0.05).

yve la sxva Ses wav li li ko re la cia ro gorc ag re si ul, ise nak le bad ag re-

si ul dam na Sa ve eb Si (ko re la cia no rad re na lin sa da tes tos te rons, ad-

re na lin sa da tes tos te rons So ris) ara sar wmu no iyo. sak ma od rTu lia am ko re la ci e bis Si na ar sis ax sna da mi Tu me tes Tag-

veb ze da ada mi a neb ze mi Re bu li Se de ge bis Se je re ba. ami tom, da vub run-

deT Txro bis Zi ri Tad xazs.

ze moT moy va ni li ma sa lis su mi re bis sa fuZ vel ze Seg viZ lia ga mov yoT

emo ci u ri stres -re aq ci is dros or ga niz mTa re a gi re bis fi zi o lo gi u ri

me qa niz me bis Sem de gi sa mi ti pi: no rad re ner gu li, ad re ner gu li da tro-

fot ro pu li. ama ve dros, ro gorc li te ra tu ri da naa cno bi li, stres -re-

aq ci is dros sa mi ti pis qce va re a liz de ba: `brZo la~, `gaq ce va~ da `moC ve-

ne bi Ti sik vdi li~. ze moT qmu li dan ki vi ciT, rom `brZo la~ (uf ro far To

ga ge biT – ag re si u li qce va) re a gi re bis no rad re ner gul tip Ta naa da kav-

Si re bu li, xo lo ̀ moC ve ne bi Ti sik vdi li~ – tro fot ro pul tip Tan. lo gi-

ku ria vi va ra u doT, rom qce vi Ti ti pe bis si i dan `dar Ce nil~ qce vas – `gaq-

ce vas~, or ga niz mis fi zi o lo gi ur do ne ze, re a gi re bis swo red ad re ner-

gu li ti pi Se e sa ba me ba. mo ce mu li mo saz re ba sru li ad axa lia da gar kve-

ul da sa bu Te bas sa Wi ro ebs.

`gaq ce vis~ qce vi Ti ti pi sak ma od far To daa gav rce le bu li cocx al

or ga niz meb Si da Si Sis ori sa ba zi so efeq ti dan er T-erTs war mo ad gens

(Krystal 2002). Se sa ba mis si tu a ci a Si, mas mi mar Ta ven ro gorc do mi nan ti,

ise sub mi si u ri or ga niz me bi (Tum ca, arc is un da da vi viwy oT, rom gar kve-

ul si tu a ci eb Si do mi nan tmac Se iZ le ba ga mo av li nos ka ta to nia da ase ve,

sub mi si u ri cxo ve lic gax des ag re si u li). mag ram, ro gorc eTo lo gi u-

ri mo de li, rom lis far gleb Sic ux Si re sad im yo fe ba gar kve u li jgu fis

cxo vel Ta qce va, ro gorc Cans, swo red ad re ner gu li re a gi re bis ti pis

or ga niz me bi saT vis aris da ma xa si a Te be li. per ma nen tu li `gaq ce va~ ago-

nis tu ri Se ta ke bis are a li dan, cxo ve lis da bal, yo vel Sem Txve va Si, ara-

do mi nan tur ran gze mi u Ti Tebs. es lo gi ku ri caa – ad re na li ni, xom `kur-

dRlis~ hor mo nia da ara `lo mis~. ama ve dros, ad re na li ni, msgav sad da-

nar Ce ni ka te qo la mi ne bi sa, da kav Si re bu lia lo ko mo to ru li aq ti vo bis

ma te bas Tan da es ai sa xe ba ki dec ima Si, rom `gaq ce va~, upir ve les yov li sa,

mo to ru li aq ti a. mar Tlac li te ra tu ri dan cno bi li a, rom or ga no e bi sa

da sis te me bis fun qci o na lu ri aq ti vo bi sa da mTe li or ga niz mis lo ko mo-

to ru li aq ti vo bis cvli le be bis Tval saz ri siT, sxva das xva ka te qo la mi-

ne bi, moq me de ben met -nak le bad er Ti mi mar Tu le biT (Морозов da T.a. 1983)

da Ti To e u li maT ga ni, ase Tu ise uz run vel yofs qce vis mo to rul kom-

po nents.

184


Cvens eq spe ri men teb Sic, sa dac `gar da ma va li~ jgu fis wev rTa um rav-

le so bas ad re ner gu li re a gi re ba axa si a Teb da (gaT vli li – sis xlSi ad-

re na li nis sa er To do ni sa da na /a -is Se far de bis ko e fi ci en tis mi xed viT),

ama ve dros aRe niS ne bo daT: a) ag re si is sa Su a lo an da ba li do ne (gaT vli-

li – Tav das xmis la ten tu ri dro is, Tav das xma Ta sa er To ricx vi sa da

dro is, ago nis tur Se ta ke ba Si ga mar jve ba Ta ricx vis mi xed viT); b) ma Ra li

lo ko mo to ru li aq ti vo ba (gaT vli li – ago nis tur Se ta ke bam de `ciy vis

bor bal Si~ moZ ra o bis sa er To dro i sa da sa Su a lo siC qa ris mi xed viT). isi-

ni am uka nas kne li pa ra met riT ar Ca mor Ce bod nen do mi nan tebs.

ro gorc Cans, Zi ri Ta dad swo red gar kve u li emo ci u ri kom po nen tis

ar se bo ba gvaZ levs no rad re ner gu li re a gi re bi sas – ̀ brZo las~, xo lo ad-

re ner gu li re a gi re bi sas ki – `gaq ce vas~, ra me Tu me ta bo lu ri Tu mo to-

ru li Tval saz ri siT, ori ve ti pis re a gi re ba sak ma od ax los dgas er Tma-

neT Tan.

mar Ta li a, gaq ce vac da ga Se Se bac Si Sis sa ba zi so efeq tebs war mo ad-

ge nen da zo gi er Ti mkvle va ris mi xed viT `ner vi u lo ba~ (`нервность~) (a se Ti

Tvi se bis mqo ne or ga niz me bi saT vis da ma xa si a Te be li iyo gaq ce vi Ti re aq-

ci e bis pre va li re ba ma Ti ga Ri zi a ne bis dros) da ka ta to ni u ro ba er Ti a ni

bi po la ru li mov le nis or ga mov li ne baa (Алехина da T.a. 2005), mag ram ro-

gorc Cve ni ga mok vle ve bi dan Cans, ga Se Se bi Ti re aq ci a, da mor Ci le bul or-

ga niz mTa So ris – uf ro me tad da bal ran gi a neb Si gxvde ba. yo vel Sem Txve-

va Si, Zu Zum wov reb Si ma inc (Tum ca Sev niS navT, rom `gaq ce vis~ msgav sad, ka-

ta to ni u ri re aq ci e bi, gar kve ul pi ro beb Si, do mi nant or ga niz meb Sic Se-

iZ le ba gan vi Tar dnen. mag ram mxo lod sub mi si u ri in di vi de bi ari an stres-

ze re a gi re bi sas, Tu Se iZ le ba iT qvas, ì ma nen tu rad~ ka ta to ni ur ni).

am Tval Ta xed viT, li te ra tu ris ana liz ma sa in te re so faq te bis aR-

mo Ce nis sa Su a le ba mog vca. isi ni adas tu re ben Cven ze moT moy va nil mo-

saz re bas. ker Zod, sa u ba ria eq spe ri men teb ze, rom leb Sic swav lob dnen

hi po kam peq to mi re bul cxo ve leb Si Tav dac viT qce vas. ro gorc cno bi li a,

hi po kam pis er T-er Ti Zi ri Ta di fun qcia – an qsi o ge nez Si mo na wi le o ba sa

da gan ga Sis riT mis ge ne ra ci a Si mdgo ma re obs (Корели 1989). ase ve cno bi-

li a, rom hi po kam pi sa da sep tu mis da zi a ne bi sas, cxo ve leb Si ad gi li aqvs

ga Se Se bi Ti re aq ci e bis Sem ci re bas. amas Tan, ri gi av to re bi sa Se niS navs,

rom hi po kam pi sa da sep tu mis da zi a ne bas cxo ve leb Si mos devs uar yo fi Ti

gan mtki ce bis Si Sis Sem ci re ba (Коваль da T.a. 1986). rad ga nac Si Sis Za lis

Sem ci re bas, qce va `ga dah yavs~ Si Sis er Ti sa ba zi so ga mov le ni dan (ga Se Se-

bi dan) – me o re Si (gaq ce va Si), ma Sa sa da me, ga Se Se ba aqac uf ro me ti da bal-

ran gi a no bis (Tu Se iZ le ba, aq am ter mi nis xma re ba), me ti sub mi si u ro bis

mar ke ri a. Cvens eq spe ri men teb Si na na xi – sub mi si u ri jgu fis cxo ve leb Si,

185


`gar da ma va li~ jgu fis war mo mad gen leb Tan Se da re biT, mo to ru li aq ti-

vo bis da ba li fo nu ri ma xa si a Teb le bi kar gad eTan xme bi an am mo na ce mebs.

gar da ami sa, Cven mi er mo Zi e bu li iq na li te ra tu ra, ro mel Sic ga moT-

qmu lia mo saz re ba ga Se Se ba ze, ro gorc re aq ci a ze, ro mel sac or ga niz mis

mi er saf rTxis Se fa se bis ska la ze yve la ze ma Ra li xa ris xi uWi ravs (Raz zo li da T.a. 2006).

od nav ga da vux vevT Zi ri Tad Te mas imis aR sa niS na vad, rom mo ce mu li

sa mi ti pis qce va Se sa ba mi si vo ka li za ci iT an mi si arar se bo bi Tac ki ga mo-

ir Ce va er Tma ne Ti sa gan. ger ma ne li mkvle va ris iur gen sis mi er na na xi iq na,

rom sa i mi ris (Sa i mi ri sci u re us) hi po Ta la mu sis (a dap ta ci a Si da emo ci e bis ge-

ne zis Si mo na wi le er T-er Ti cen tra lu ri struq tu ris) sxva das xva na wi lis

eleq tro ga Ri zi a ne bas sa mi ti pis bge re bis ga mo ce ma mos devs. Rre na (si no-

ni mi – Rri a li; ing. grow ling) war mo ad gens xmas, ro mel sac ga mos ce men ag re-

si u li gan wyo bis mqo ne, sa ku Tar Tav Si dar wmu ne bu li cxo ve le bi. wkmu tu ni

(si no ni mi – wkmu i li; Wyi vi li. ing. shri e king) da ma xa si a Te be lia uf ro me tad

gaq ce vi sa ken gan wyo bi li cxo ve li saT vis. ka ka ni (si no ni mi – kri a xi; ing. cac-kling) war mo ad gens me o re in di vi dis da Za xe bis sa xe o biT xmas (cit. Володина, Володин 2001 mi xed viT). Tu ga mov ricx avT am uka nas knels, ro gorc mxo lod

ga maf rTxi le bel xmas, dar Ce ba ori ze moT moy va ni li vo ka lu ri ga mov li-

ne ba. aS ka ra a, rom pir ve li Tan sdevs ag re si ul qce vas, me o re ki gaq ce viT

re aq ci as. arc isaa ga sak vi ri, rom ga Se Se bis re aq ci as sa ku Ta ri vo ka lu ri

Se sa ba mi so ba ar aqvs, rad ga nac am dros or ga niz mi maq si ma lu rad Se um Cne-

ve li un da iyos mta ceb li saT vis an do mi nan ti saT vis.

Tu im cno bi li mo saz re bi dan ga mo valT, rom lis mi xed vi Tac ar se bobs

wi nas wa ri ve ge ta ti ur -hu mo ru li uz run vel yo fa mo sa lod ne li saq mi a-

no bi sa (Tum ca, mxo lod mi ax lo e bi Ti) (Вальдман da T.a. 1979), ma Sin ga sa-

ge bi xde ba, rom ago nis tur Se ta ke ba Si cxo vel Ta re a gi re bis sam for mas

(Tav das xmas, gaq ce va sa da ka ta to ni as), or ga niz mis fi zi o lo gi u ri re a gi-

re bis sa mi ti pi un da Se e sa ba me bo des. vfiq robT, rom es sa mi ti pis re a gi-

re baa – no rad re ner gu li, ad re ner gu li, tro fot ro pu li. sa xe zea ago-

nis tur kon fliq tsa da emo ci ur stres ze fi zi o lo gi ur da qce viT (e To-

lo gi ur) re a gi re bas So ris ar se bu li Se sa ba mi so bis tri a du li mo de li

(su ra Ti 12.1).

mo ce mu li ve ge ta ti ur -hu mo ru li wi na pi ro ba au ci le be lia Se sa ba mi-

si emo ci u ri fo nis Ca mo sa ya li beb lad da gar kve u li fi zi ku ri aq ti vo bis

ga mo sav le nad. Ta vis mxriv, es uka nas kne li sxva rig kom po nen teb Tan er-

Tad (mag. kog ni tur) qce vi Ti aq tis mTli a no bas qmnis – aq ti ur -Tav dac viT

an pa si ur -Tav dac vi Ti qce vis sa xiT. Sev niS navT, rom aR niS nu li mid go ma

kar gad eTan xme ba im mo saz re bas, rom ve ge ta ti u ri ner vu li sis te mis fun-

186


qci o ni re bis in di vi du a lu ri Ta vi se bu re be bis ga re Se war mo ud ge ne lia

stre so rul ze moq me de ba ze or ga niz mis re aq ci is prog no zi re ba (Sche pard

da T.a. 2000).

ma Sa sa da me, Cve ni tri a du li mo de li or ga niz mis qce va sa da fi zi o lo-

gi ur Ta vi se bu re bebs So ris ar se bu li ur Ti er Tkav Si ris er Tgvar asax vas

war mad gens. vfiq robT, rom am mo de lis wya lo biT daZ le ul iq na di qo to-

mi u ri mid go ma, ro me lic qce vis fi zi o lo gi i saT vis aqam de iyo da ma xa si-

a Te be li.

sur. 12.1. emociur stresze fiziologiur da qceviT (eTologiur)

reagirebas Soris arsebuli Sesabamisobis triaduli modeli

187

Tavi 13agresiis fiziologiuri adaptaciis funqcia

mo nog ra fi is pir vel Ta veb Si bev ri vi sa ub reT ag re si is eTo lo gi u ri

da fsi qo lo gi u ri adap ta ci is fun qci a ze. sxva das xva mkvle va re bis mi er

ag re si is mo ce mu li as peq te bi de ta lu ra daa Ses wav li li. mo ce mul Tav Si

ki gvin da ag re si is ki dev erT, Za li an mniS vne lo van fun qci a ze Se va Ce roT

yu radR e ba. ag re si is es as peq ti, ase ve ar dar Ce ni la mkvle var Ta yu radR e-

bis ga re Se, mag ram bev rad nak le bad aris ga a na li ze bu li da rac mTa va ri a,

mi si me qa niz me bi ar aris kar gad iden ti fi ci re bu li da al baT, ami to mac

cal ke ter mi ni am mov le nis Tvis ara vis Se ur Ce vi a.

rad ga nac stre sis dros or ga niz mSi mim di na re ve ge ta ti u ri, bi o qi-

mi u ri Tu ener ge ti ku li Zvre bi sxva ara fe ri a, Tu ara or ga niz mis mom za-

de ba `brZo la/ Tav dac vis~ re aq ci i saT vis, Seg viZ lia wa mo va ye noT Sem de gi

mo saz re ba: lo ko mo to ru li aq ti vo ba da si tu a ci u ri ag re si u li qce-

va war mo ad ge nen stres -re aq ci is da ma Sa sa da me, adap ta ci ur me qa niz-

mTa au ci le bel da kon su ma to rul (fi na lur) na wils. am adap ta ci u ri

fun qci is dar Rve va, or ga niz mSi mim di na re fun qci o na lur cvli le-

bebs – faq tob ri vad sa ku Ta ri or ga niz mis wi na aR mdeg mi mar Tavs. ro-

gorc Cans, adap ta ci is pro ce sis CaS la iwy e ba stres -re aq ci is qce vi Ti

kom po nen tis (maT ricx vSi Se dis mo to ru li kom po nen tic) arar se bo biT.

am Te zi sis da sam tki ceb lad Sem de gi mov le ne bi Se iZ le ba Ca iT va los: cno-

bi li a, rom mo to ru li kom po nen tis arar se bo bas, adap ta ci is pro ce sis

Se sa ba mi si ve ge ta ti u ri re aq ci e bi, adap ta ci u ri dan ga dah yavs fsev do a-

dap ta ci ur Si (Медведев 1986). swo red es me qa niz mi udevs sa fuZ vlad adap-

ta ci is da a va de be bi sa da fsi qo so ma tu ri pa To lo gi e bis war mo So bas (a da-

mi an Tan mi mar Te ba Si, am ter mi ne bis si no ni me bad ga mo ye ne bis Se sa xeb ix.

Исаев (2000)).or ga niz mis fi zi o lo gi u ri da bi o qi mi u ri re aq ci e bis mTe li speq-

triT `de ter mi ni re bu li~ qce vis ga mov le nis Se uZ leb lo ba, fsi qo lo gi-

u ri mi ze ze bis ga mo, ana lo gi ur re zul ta tebs un da iw vev des. sa in te re-

so a, rom cno bi li ger ma ne li fsi qi at ri g. amo ni fsi qo so ma tu ri pa To lo-

gi e bi sa da adap ta ci is da a va de be bis pa To ge nezs ukav Si rebs `kon struq-

188


ci u li~ ag re si u li qce vis Se uZ leb lo bas (cit. Ротенберг 2000 mi xed viT).

ro ten ber gi da ar Sav ski igi ves xsni an Zeb ni Ti aq ti vo bis daq ve i Te biT

(Ротенберг, Аршавский 1984). ze moT moy va nil, or ga niz mis fi zi o lo gi ur ma xa si a Teb leb sa da qce-

vas So ris ar se bu li Se sa ba mi so bis ide i dan (su ra Ti 12.1) ga mom di na re, Cven

fsi qo so ma tu ri pa To lo gi e bis mi ze zad va sa xe lebT ara ub ra lod moZ ra-

o bi Ti an /da qce vi Ti kom po nen tis arar se bo bas, ara med maT arar se bo bas

Se sa ba mi si ve ge ta ti ur -hor mo nul -ne i rot ran smi te ru li uz run vel-

yo fis pi ro beb Si (mag. no rad re ner gu li re a gi re bi sas – lo ko mo to ru li

da ag re si u li kom po nen tis arar se bo ba; ad re ner gu li re a gi re bi sas – lo-

ko mo to ru li kom po nen tis arar se bo ba). ro gorc Cans, prin ci pu lad ga-

dawy ve ta di kon fliq tu ri si tu a ci e biT ga mow ve u li emo ci u ri stre se bi-

sas, lo ko mo to ru li aq ti vo bi sa da /an ag re si u li qce vis arar se bo ba, ara

mar to au a re sebs stre si sad mi adap ta ci as (ra sac ad gi li eq ne bo da stres -

re aq ci is ne bis mi e ri sxva kom po nen tis blo ki re bi sas), ara med iw vevs adap-

ta ci is da a va de be bi sa da fsi qo so ma tu ri pa To lo gi e bis Ca mo ya li be bas.

ma Sa sa da me, lo ko mo to ru li da qce vi Ti kom po nen te bi stres -re aq ci-

is efeq tu ri gan xor ci e le bi saT vis au ci le bel na wi lebs war mo ad ge nen da

uf ro me tic, bu neb ri vi a, rom swo red qce vi Ti aq te bis re a li za ci is Tvis

Ca mo ya lib da stres -re aq ci is ve ge ta ti u ri, hor mo nu li da ne i rot ran smi-

te ru li me qa niz me bi.

ra sak vir ve li a, stres -re aq ci is sxva kom po nen te bis, mag., ve ge ta ti u ri

kom po nen tis blo ki re bi sas (qi mi u ri, imu nu ri Tu qi rur gi u li de sim pa Ti-

za ci is Se de gad), ase ve Se iZ le ba gan vi Tar des pa To lo gi u ri Zvre bi. mag-

ram am Sem Txve va Si, pa To lo gi i sa Tu or ga niz mis sik vdi lis mi ze zi iq ne ba

– de sim pa Ti zi re bul cxo vel Ta (sa u ba ria de sim pa Ti za ci a ze zrdas rul

asak Si) uu na ro ba Sec va lon po pu la ci a Si dam kvid re bul ur Ti er To ba Ta

xa si a Ti (Голубинская da T.a. 1998; Родионов da T.a. 1988). de sim pa Ti za ci am de,

mTe li on to ge ne zis gan mav lo ba Si, am cxo ve lebs uk ve Ca mo u ya lib daT emo-

ci u ri da qce vi Ti ste re o ti pe bi, rom leb zec de sim pa Ti za cia um niS vne lo

ze gav le nas ax dens. Tum ca, de sim pa Ti za cia se ri o zu lad am ci rebs or ga-

niz mis fi zi kur Se saZ leb lo bebs efeq tu rad ga na xor ci e los ze mo aR niS-

nu li qce vi Ti ste re o ti pe bi. is faq ti, rom de sim pa Ti za cia se ri o zu lad

am ci rebs cxo vel Ta Sro mi su na ri o no bas aR niS nu lia sxva av tor Ta mi e rac

(Нигматуллина da T.a. 2002). swo red Ca mo ya li be bul qce viT ste re o ti peb-

sa da ma Ti gan xor ci e le bis fi zi kur Se saZ leb lo bebs So ris di so ci a ci is

ga Ce nas, miv ya varT cxo vel Ta ga da Zab vam de da da Rup vam de (Голубинская da

T.a. 1998; Родионов da T.a. 1988; Родионов 1996; Тарасова da T.a. 2002). ro gorc

Cans, aR we ri li pa To lo gia Se de gia stres -re aq ci is er T-er Ti kom po nen-

tis de fi ci ti sa da igi ar aris da kav Si re bu li adap ta ci is da a va de beb Tan.

189

Tavi 13. agresiis fiziologiuri adaptaciis funqcia

stres s-re aq ci is am kom po nen tis blo ki re ba (mi si fi na lu ri sta di is blo-

ki re bi sa gan gan sxva ve biT) ar iw vevs aR niS nu li ti pis da a va de be bis gan vi-

Ta re bas.

ro gorc li te ra tu rul mo na ce meb ze day rdno biT vna xeT, stre sis

ara fi na lu ri kom po nen te bis blo ki re ba, mar Ta lia au a re sebs adap ta ci-

as, mag ram ar mo na wi le obs fsi qo so ma tu ri da a va de be bis Ca mo ya li be bis

pro ces Si.

ama ve dros, mra va li av to ri aR niS navs stres -re aq ci a ze mo to ru li

an /da ag re si u li pa su xis arar se bo bis rols fsi qo so ma tu ri da a va de be bis

gan vi Ta re ba Si (Медведев 1986; Ротенберг, Аршавский 1984). ris da das tu re ba-

sac war mo ad gens ase Ti da a va de be bis dros (yo vel Sem Txve va Si maT sawy-

is sta di eb ze) avad myof Ta da ba li he te ro ge nu li ag re si u lo ba (Ротенберг 2000; Сукиасян da T.a. 2001) da frus tra ci a ze in tra pu ni ti u ri re a gi re bis

pre va li re ba eq stra pu ni ti ur ze, mtru li da mo ki de bu le bis (gan wyo bis)

mi mar Tva sa ku Ta ri Ta vis wi na aR mdeg (Маев da T.a. 2002; Марилов 2001, 2002; Марилов da T.a. 2000; Kel lner da T.a. 1985).

mi u xe da vad moy va ni li mo na ce me bi sa, da ba li ag re si u lo bis rol ze

fsi qo so ma tu ri da a va de be bis gan vi Ta re bis pro ces Si, li te ra tu ra Si

sak ma od xSi rad gxvde ba sta ti e bi, sa dac sa u ba ria fsi qo so ma tu ri da a va-

de be bis dros ne ga ti viz mi sa da mtru li da mo ki de bu le bis ma te ba ze, mi si

mi mar Tu le bis aR niS vnis ga re Se (Ba re fo ot da T.a. 1994; Dem bros ki da T.a. 1989; Ениколопов, Садовская 2000). vfiq robT, rom es mov le na Sem deg na i rad Se iZ-

le ba aix snas:

1) mar Ta li a, fsi qo so ma tu ri da a va de be biT da a va de bul pi reb Si, zo-

gi er Ti mkvle va ris mi er da fiq si re bu li iq na sa er To mtru lo bis in deq-

si sa da eq stra pu ni ti u ro bis ma xa si a Teb lis zrda, mag ram is, Tu ro go ri

ti pis ag re si as aqvs maT Si ad gi li – he te ro- Tu au to ag re si as da mo ki de-

bu lia ara mar to maT ab so lu tur do ne eb ze, ara med eq stra pu ni t u ro ba /

in tra pu ni t u ro bis pa ra met rTa far do ba zec. ama ve kvle veb Si, aR niS nu li

Se far de ba in tra pu ni t u ro bis mxa res iyo ga dax ri li. es ki imas niS navs,

rom fsi qo so ma tu ri pa To lo gi e bis dros, iz rde ba auto ag re sia da ara

he te ro ag re si a.

2) zo gi erT ga mok vle va Si na na xi he te ro ag re si u lo bis zrda fsi qo so-

ma tur avad myo feb Si Se de gi a, am da a va de be bis xan grZli vi mim di na re o bi sa

da faq tob ri vad mo ce mu li pi ris fsi qo pa ti za ci a ze mi u Ti Tebs (pi rov ne-

bis fsi qo so ma tu ri gan vi Ta re bis e.w. me-4 eta pi) (Марилов 2002). ma Sa sa da-

me, he te ro ag re si u lo bis zrda am dros war mo ad gens da a va de bis Se ma wu-

xe bel ze moq me de bis Se degs da igi ar aris spe ci fi ku rad fsi qo so ma tu ri

pa To lo gi e bi saT vis da ma xa si a Te be li mov le na.

190


ro gorc yo ve li ve ze moT qmu li dan Cans, frus tra ci a ze ag re si u li

re a gi re bis arar se bo bas di di ro li ekuT vnis fsi qo so ma tu ri da a va de be-

bis gan vi Ta reb Si. rac, Ta vis mxriv, mi u Ti Tebs emo ci u ri stre sis dros,

lo ko mo ci i sa da ag re si is (a se ve, ro ten ber gi se u li Zeb ni Ti aq ti vo bis)

ga dam wyvet rol ze stres -re aq ci is efeq tu ri gan xor ci e le bis saq me Si.

mag ram, ro go ria am da a va de be bis gan vi Ta re bis in ti mu ri me qa niz me bi?

cno bi li a, rom fsi qo so ma tu ri da a va de be bis ma ni fes ti re bi saT-

vis au ci le bel mov le na Ta ri gi dan cal sa xa pri o ri te ti eni We ba fsi qi-

kur trav mas (Krystal 2002; Dros sman 1998; Dros sman da T.a. 1998; Ker nberg 1999; Смулевич 2000). Tum ca, trav ma fsi qo so ma tu ri da a va de be bis pa To ge ne zu-

ri me qa niz me bis mxo lod er T-er Ti Se mad ge ne li na wi li a. mniS vne lo va ni

ro li maT Ca mo ya li be ba Si uka via pi rov nul Ta vi se bu re beb sac (Смулевич 2000). frus tra ci i sad mi mid re ki le ba, qro ni ku li SfoT va – es is ba zi si a,

ro me lic iw vevs fsi qo so ma tu ri pa To lo gi e bis Ca mo ya li be bas (Колесников da T.a. 2000; Лаврова 2001; Минутко da T.a. 2002). mi Tu me tes, Tu amas Tan er-

Tvis in di vi de bis mi er ga re ga mov li ne be bis Se ka ve ba, qro ni ku lad daT-

rgu nu li ag re si u lo ba (Bräu ti gam da T.a. 1999; Kis ker da T.a. 1999; Крылов, Крылова 2001) da mas Tan da kav Si re bu li emo ci e bis gamouvlinebloba (Engel 1998; Холмогорова, Гаранян 1999). aq sa u ba ria ris xvis ar ga mov li ne ba zec –

ris xva xom ag re si is Zi ri Tad afeqts war mo ad gens (Ker nberg 1999). eli mi-

ni re bu li emo ci e bis mo na wi le o bas fsi qo so ma tu ri, so ma to for mu li da

afeq tu ri speq tris sxva aS li lo be bis pa To ge nez Si, sxva mra val faq teb-

Tan er Tad adas tu re ben kros -kul tu ru li ga mok vle ve bic. ker Zod, cno-

bi li a, rom So re u li aR mo sav le Tis kul tu reb Si (u pir ve les yov li sa –

ia po nur Si) kul tu rul nor ma daa mi Re bu li grZno be bis ga mo xat va ze gar-

kve u li ta bu. swo red am kul tu ra Ta war mo mad gen leb Si, yve la ze uf ro

far To daa gav rce le bu li sxva das xva fsi qo so ma tu ri da a va de be bi (Fa ro og

da T.a. 1995). faq tob ri vad, igi ve moTx ov nebs uye nebs ada mi a nebs Ta na med-

ro ve ci vi li za ci is (am ter mi nis Spen gle ri se u li ga ge biT (Spen gler 1993)) fa se u lo ba Ta sis te mac, rac ame ri ke li mkvle va ris li pov skis (Li powsky 1989) sity ve biT, rom vTqvaT api ro bebs fsi qo lo gi u ri stre sis `ga da mu-

Sa ve bas~ fi zi o lo gi ur do ne ze. es fsi qo e mo ci u ri stre sis so ma ti za ci is

mi zezs war mo ad gens.

msgav si Si na ar si aqvs fsi qo a na li ti ku ri sko lis er T-er Ti war mo-

mad gen lis, vil helm ra i his war mod ge nebs kun To va ni jav Snis Se sa xeb. igi

Tvli da, rom ga mo u xa ta vi emo ci e bi ar qre bi an, ara med rCe bi an kun Teb Si

da iq ì We de bi an~ kun To van blo ke bad. aR niS nu li emo ci e bi, wle bis gan-

mav lo ba Si kun To va ni mom We re bis sa xiT ar se bo ben ga mo uT qmel ni da ga-

u az re bel ni da xSi rad api ro be ben so ma tu ri pa To lo gi is Ca mo ya li be bas

(Strom sted 1995; Бирюкова 2001). fsi qo so ma tu ri da a va de be bis pa To ge nez Si

191


di dia sa ku Ta ri emo ci u ri prob le me bis ver ba li za ci is Se uZ leb lo bis –

aleq si Ti mi is ro li (Ba yer da T.a. 1991; Tay lor da T.a. 1999; Будневский, Ряскин 2001a; 2001b; Куташов 2001). am ti pis pa To lo gi e bis dros emo ci u ri da Za bu-

lo ba, ro gorc we si, ga ni sazR vre ba ara ro me li me izo li re bu li emo ci iT,

ara med sxva das xva (xSi rad ur Ti er Tsa wi na aR mde go) emo ci e bis er Tdro-

u li ar se bo biT. mag., SfoT vi sa da ag re si is, mris xa ne bi sa da dep re si is

(Маев da T.a. 2002). ase Ti pi re bis fsi qo lo gi u ri tes ti re bi sas, da fiq si-

re bu lia re aq ti u li da pi rov nu li SfoT va, ase ve ne i ro tiz mis ska lis mo-

na cem Ta ma Ra li do ne (Волков, Смирнова 1995; Пименов da T.a 1997).

fsi qo so ma tu ri me di ci nis sko la, yo ve li ve ze moT qmu lis gar da, fsi-

qo so ma tu ri pa To lo gi e bis pa To ge nez Si udi des mniS vne lo bas ani Webs

ga uc no bi e re be li emo ci u ri kon fliq te bis ze moq me de bas (Alex san der 2006). li te ra tu ra Si, mar Tlac aris ma sa la dep re si u li avad myo fe bis so ma ti-

za ci is pro ces Si ga uc no bi e re be li SfoT vis rol ze (Ширяев, Ивлева 1999).cal ke u li av to re bi, mo ce mu li da a va de be bis pa To ge nez Si yu radR-

e bas aq ce ven sxva faq to reb sac: stres -re aq ci is ga das vlas ga mo fit vis

sta di a Si (Маев da T.a. 2002), stre sis qro ni za ci as (Ran dolph & Era ser 1999; Wa de da T.a. 1997; Жучкова 2000), mud mi vi da xSi ri va zo kon striq ci is Se-

de gad sis xlZar RvTa ked lSi gan vi Ta re bul cvli le bebs (Гогин 2002). yo-

ve li ve es, ro gorc Cans, gar kve ul wi lad am ci rebs fsi qo so ma tu ri pa To-

lo gi e bis pa To ge nez Si cen tra lu ri ner vu li me qa niz me bis rols.

ro gorc vxe davT, Ta na med ro ve li te ra tu ra Si cal sa xa daa dad ge ni li

trav mis, qro ni ku li emo ci u ri stre sis, zo ga dad emo ci e bis eli mi na ci i sa

da kon kre tu lad ris xvi Ti emo ci is ga mo uv li neb lo bis ro li fsi qo so ma-

tu ri pa To lo gi e bis Ca mo ya li be bis saq me Si. da fiq si re bu lia ag reT ve is

mo men tic, rom mo ce mu li pa To lo gi e bi gvxvde ba ro gorc sim pa Ti ko to-

nik, ise va go to nik ti peb Sic. am mov le nis met -nak le bad Tan mim dev rul

ax snas mxo lod franc aleq san de ri da mi si mim dev re bi iZ le vi an. Tum ca,

isi ni amas fsi qo a na li ti ku ri po zi ci e bi dan (uf ro swo red po zi ci i dan,

ro me lic or To doq sa lur fro i diz msa da ne of ro i dizms So ris mer ye obs

(Blum 1999)) ake Te ben, rac imas niS navs, rom es mid go ma Zi ri Ta dad fsi qo-

lo gi u ri war mod ge ne bis do ne zea da Se da re biT nak le bad mo i cavs mov le-

nis fi zi o lo gi ur mxa re ebs. ami tom, mi si mTe li ri gi mo men te bi, Cven Tvis

ar Se iZ le ba iyos mi sa Re bi.

vem ya re biT ra ra mo de ni me, ze mo ga moT qmul mo saz re bas (rom le bic,

Ta vis mxriv, sar wmu no eq spe ri men tul ma sa las efuZ ne ba): 1) e mo ci u ri

stre si sa da ago nis tu ri kon fliq tis dros or ga niz mis fi zi o lo gi ur

ma xa si a Teb leb sa da qce vas So ris ar se bu li Se sa ba mi so bis (ko re la ci u ri

Tu fun qci u ri xa si a Tis) Se sa xeb, ra mac ga mo xat va hpo va fi zi o lo gi u ri

da eTo lo gi u ri Se sa ba mi so bis Cve ne ul tri a da Si (su ra Ti 12.1); 2) war-

192


mod ge nas si tu a ci ur ag re si a sa da mo to rul aq ti vo ba ze, ro gorc emo-

ci u ri stre sis kon su ma to rul sta di a ze, gar kve u li ti pis or ga niz meb Si

(ker Zod, no rad re ner gu li da ad re ner gu li re a gi re bis mqo ne); 3)e mo ci-

u ri stre sis kon su ma to ru li sta di is CaS lis mniS vne lo ba ze fsi qo so ma-

tu ri da a va de be bis pa To ge nez Si. am sami Tezisidan gamomdinare, vTvliT,

rom ar se bu li war mod ge ne bi fsi qo so ma tu ri da a va de be bis me qa niz me bis

Se sa xeb sa Wi ro ebs se ri o zul ko req ci ebs. sa mi ve mo men tis gaT va lis wi ne-

biT ga sa ge bi xde ba, rom emo ci u ri stre sis dros, mo to ru li da qce vi Ti

(vgu lis xmobT, upir ve les yov li sa ag re si ul qce vas) re a gi re bis ga re Se

da to ve bu li uar yo fi Ti emo ci e bi, ma Ti ga mov le nis fi zi ku ri Tu fsi-

qo lo gi u ri mi ze ze biT gan pi ro be bu li Se uZ leb lo bis ga mo, fsi qo so ma-

tu ri da a va de be bis gan vi Ta re bas Se iZ le ba uwy ob dnen xels upi ra te sad,

sim pa Ti ko to nik or ga niz meb Si. ag re si u li qce va da mo to ru li aq ti vo ba,

xom or ga niz mis adap ta ci u ri pa su xis na wils war mo ad gens, uf ro zus tad

ki – emo ci u ri stre sis dros gan vi Ta re bu li stres -re aq ci is kon su ma to-

rul, fi na lur sta di as. am eta pis gan xor ci e le bis Se uZ leb lo ba niS navs

mTli a nad adap ta ci u ri re aq ci is gan xor ci e le bis Se uZ leb lo bas mZaf ri

ve ge ta ti u ri re a gi re bis fon ze. ra sac Se de gad adap ta ci is da a va de be bis

Ca mo ya li be ba mos devs.

aq ve gvin da Sev niS noT, rom mTel rig fsi qo so ma tur da a va de bebs,

ze moT moy va ni li sa gan gan sxva ve bu li eti o pa To ge ne zi ga aC ni a. ker Zod,

wylu lo va ni da a va de bis pa To ge nez Si Se niS nu lia da mo ki de bu li da Ta vis

am ri deb lu ri qce vi Ti pa ter nis mo na wi le o ba (Ver tog ra do va da T.a. 1997). aR-

niS nu lia ag reT ve pa ra sim pa Ti ku ri ner vu li sis te mis mo ma te bu li ag zne-

bis ro lic (Кравцова 2000). ro gorc Cans, pa ra sim pa Ti ko to ni keb Si adap ta-

ci is da a va de be bis gan vi Ta re bis me qa niz me bi gan sxva ve bu li a. maT Si, Ta vad

sim pa To -ad re nu li sis te mis ara sak ma ri si ag zne bis faq ti (xSi rad, mZlav-

ri ad re no kor ti ka lu ri ag zne bis fon ze), mety ve lebs or ga niz mis sak ma-

od cud adap ta ci ur Se saZ leb lo beb ze. am sis te mis fun qcia xom stre-

so re bis moq me de bis sa pa su xod, Se gu e bis gan vi Ta re ba Si mdgo ma re obs.

Ta nac, stre sis dros igi (ra sak vir ve li a, Se sa ba mi si aq ti vo bis Sem Txve va-

Si) uz run vel yofs Si na ga ni or ga no e bis stre si sa gan pro teq ci is efeqts

(Кассиль 1983; Чинкин 1992). ase Ti pro teq ci is arar se bo ba Ta vad Se iZ le ba

iyos adap ta ci is da a va de be bis mi ze zi. me o re pa To ge ne zu ri me qa niz mi da-

kav Si re bu lia stre sis sa pa su xod ga u kuR mar Te bu li, Se sa ba mis si tu a ci-

a Si, adap ta ci u ri fun qci is ar mqo ne sis te me bis aq ti va ci as Tan. tro fot-

ro pu li sis te mis aq ti va cia si tu a ci a Si, ro de sac mas ze moTx ov ni le ba ar

ar se bobs, Ta vad Se iZ le ba iyos cal ke u li or ga no e bi sa da sis te me bis da-

zi a ne bis mi ze zi. ker Zod, pa ra sim pa Ti ku ri sis te mis ag zne ba stre sis sa pa-

su xod – api ro bebs saW mlis mom ne le be li sis te mis fun qci is gaZ li e re bas,

193


ra mac saW mlis mom ne le bel traq tSi sak ve bis arar se bo bis dros, Se iZ le ba

ga mo iw vi os wylu lo va ni da a va de bis gan vi Ta re ba (Alex san der 2006). sa sunTq

sis te ma ze msgav si ze moq me de ba aya li bebs bron qos pazms, rac, Ta vis mxriv, Sem dgom Si bron qu li as Tmis sa fuZ ve li Se iZ le ba gax des.

ro gorc vxe davT, pa ra sim pa Ti ko to nik or ga niz meb Si eq stre ma lu ri

re aq ci is Se sa ba mis qce va Si ga mo Ta vi suf le bis daT rgun va, ar mo na wi le-

obs fsi qo so ma tu ri pa To lo gi e bis Ca mo ya li be ba Si.

ze moT qmu li dan ga mom di na re mig vaC ni a, rom adap ta ci is da a va de be bis

da yo fa sim pa Ti ku ri da pa ra sim pa Ti ku ri sis te me bis upi ra te si ag zne bis

Se de gad ga mow ve u le bad (Alex san der 2006) – ga mar Tle bu li a. mag ram ma Ti

gan vi Ta re bis me qa niz me bi, prin ci pu lad gan sxvav de bi an er Tma ne Ti sa gan.

Seg viZ lia da vas kvnaT, rom gar kve u li ti pis or ga niz meb Si daT rgu nu-

li ag re si u lo ba, mi ze zia adap ta ci is da a va de be bis gan vi Ta re bi sa. am dros

ara re a li ze bu li ag re si is po ten ci a li, Ta vad sa ku Ta ri or ga niz mis wi na-

aR mdeg aris mi mar Tu li da azi a nebs mas. he te ro ag re si is ar ga mov le nas, ag-

re sia faq tob ri vad ga dah yavs au to ag re si a Si (ra sak vir ve li a, am ter mi nis

ara eTo lo gi u ri, ara med fsi qo lo gi u ri da fi zi o lo gi u ri ga ge biT). gan-

ris xe bi Ti emo ci is, ise ve ro gorc mo to ru li aq ti vo bi sa da Tav das xmi Ti

re aq ci is gan vi Ta re bis Se uZ leb lo ba (sa mi ve ag re si u li qce vis kom po nen-

te bi a) stres -re aq ci is dros, niS navs fsi qo so ma tu ri da a va de be bis pa To-

ge ne zu ri me qa niz me bis ini ci a ci as (Крылов, Крылова 2001). amas ara pir da pir,

ame ri ke li mkvle va re bis D. Ho kan son -is da ko le ge bis mi er Ca ta re bu li eq-

spe ri men te bic adas tu re ben. maT ga mok vle veb Si, cdis pi re bi pi rov ne baT-

So ris kon fliq tze re gi reb dnen – ag re si u lad an me gob ru lad. aR moC nda,

rom ag re si u li re a gi re bi sas ma ma ka ceb Si emo ci u ri ag zne ba (Se fa se bu li

fi zi o lo gi u ri pa ra met re bis sa fuZ vel ze) uf ro swra fad mcir de bo da,

vid re me gob ru li re a gi re bi sas. mZlav ri ris xvis dros, pir da pi ri ag re si-

is (fi zi ku ri an ver ba lu ri) ga mov le nis Se uZ leb lo bi sas, emo ci u ri da Za-

bu lo ba ar cxre bo da da ar te ri u li wne vac ma Ral do ne ze nar Cun de bo da

(cit. Ильин 2002 mi xed viT). rac, aS ka rad mi u Ti Tebs adek va tu ri qce vi Ti

re a gi re bis mniS vne lo ba ze emo ci u ri gan tvir Tvis saq me Si.

rad ga nac ag re sia un da ga mov lin des (da ro gorc we si vlin de ba)

stre sis pi ro beb Si (a nu er Tgva rad `stres -da mo ki de bu li~ mov le na a),

ami tom lo gi ku ria vi va ra u doT, rom stre sis qce vi Ti kom po nen te bi sad mi

yve la ze ukeT `mom za de bu li~ or ga niz me bi, um rav les Sem Txve va Si, ma Ra-

li si tu a ci u ri ag re si u lo biT un da ga mo ir Ce od nen. es ga mom di na re obs,

mo sa lod ne li saq mi a no bis wi nas wa ri me ta bo lu ri uz run vel yo fis ide-

i dan. Cven, me ta bo lu ri uz run vel yo fis prin cips da vu ma teT mo sa lod-

ne li saq mi a no bis wi nas wa ri emo ci u ri uz run vel yo fis prin ci pi. ker Zod,

emo ci u ri ag re si is Sem Txve va Si igi un da iwy e bo des (da Zi ri Ta dad iwy e ba

194


ki dec) mris xa ne biT da mxo lod Sem deg ga da dis uSu a lod fi zi kur ag re-

si a Si.

rad ga nac, stre sis qce vi Ti kom po nen te bi, stre so ri sad mi adap ta ci i-

saT vis ar se bo ben, na Te lia ma Ra li, oRond adek va tu ri, si tu a ci u ri ag re-

si u lo bis sak ma od mZlav ri da de bi Ti ko re la ci u ri kav Si ri or ga niz me bis

ma Ral adap ta ci u ro bas Tan.

yo ve li ves su mi re ba, gvaZ levs sa Su a le bas da vas kvnaT, rom gar kve u li

ti pis or ga niz meb Si, si tu a ci u ri ag re si u li qce va war mo ad gens fe no mens,

rom lis bi o lo gi u ri dat vir Tva – adap ta ci ur fun qci a Si mdgo ma re obs.

igi emo ci u ri stre sis dros stres -re aq ci is, Se iZ le ba iT qvas, rom `spe-

ci fi ku ri~ pa su xi a, rad ga nac mxo lod am sa xis pa suxs Se uZ lia or ga niz-

mis Se gu e bis uz run vel yo fa ga re mo pi ro be bi sad mi. Ta nac, ro gorc aR-

moC nda, ag re sia adap ta ci u ri mov le naa ara mar to eTo lo gi u ri, ara med

fi zi o lo gi u ri Tval saz ri si Tac. ase rom, ag re si as Tan mi mar Te ba Si, ter-

mins `fi zi o lo gi u ri adap ta ci a~ ise Ti ve uf le ba aqvs iar se bos, ro gorc

ter mi nebs – eTo lo gi u ri da fsi qo lo gi u ri adap ta ci a.

cno bi li a, rom sus ti ner vu li moq me de bis (i. pav lo vis mi xed viT) mqo-

ne cxo ve leb Si Tav dac vi Ti qce va eq spe ri men tu li nev ro zis dros ata rebs

pa si ur xa si aTs: cxo ve le bi cdi lo ben da i ma lon ga li is ro me li me kuTx-

e Si, sxva das xva sag ne bis qveS, xSi rad kan ka le ben, uars am bo ben sak veb ze.

Zli e ri ner vu li moq me de bis mqo ne cxo ve leb Si ki – mci rex ni a ni pa si ur -

Tav dac vi Ti re aq ci is Sem deg vi Tar de ba aq ti ur -Tav dac vi Ti re aq ci a, ro-

me lic mi mar Tu lia ar se bu li prob le mis Ta vi dan mo sa ci leb lad. xSi rad

aseT cxo ve leb Si ad gi li hqon da ag re si u lo bis à feT qe bas~: isi ni Tavs

es xmod nen sxva cxo ve lebs, mom vlel per so nals, RrRnid nen ga re mom cvel

sag nebs (xa na naS vi li 2008). anu ga sa ge bi a, rom ar se bobs kav Si ri adap ta ci-

is da ag re si is xa ris xebs So ris.

mo ce mul mo saz re bebs sa in te re sod ex mi a ne ba sxva das xva sa xe o bis

meq vi Si eb ze Ca ta re bu li ga mok vle ve bi. av tor Ta az riT, ago nis tu ri Se-

ta ke bis xan grZli vo ba da da Za bu lo ba ga mo xa tavs kon kre tu li sa xe o bis

meq vi Si e bis mdgra do bas emo ci u ri stre si sad mi. rad ga nac ago nis tu ri

ur Ti er To bis dros pir da pir fi zi kur ag re si as Se da re biT mci re dro i-

Ti mo nak ve Ti uWi ravs, ma Sa sa da me Se ta ke ba Si ga mar jve ba Se de gia opo nen-

ti sad mi, upir ve les yov li sa `fsi qo lo gi u ri~ da ara fi zi ku ri gam kla ve-

bis una ri sa. Tu es ase a, ma Sin im sa xe o bis meq vi Si e bi, rom leb sac uf ro da-

Za bu li ur Ti er To ba hqon daT ago nis tu ri kon taq tis dros, stre si sad mi

uf ro ma Ral mdgra do bas un da av len dnen (Gol tsman & Vo lo din 1997; Володин da T.a. 1998).

aq od nav ga da vux vevT Te mas da aR vniS navT, rom aq ti ur re a gi re bas (ma-

Ral lo ko mo to rul da qce viT aq ti vo bas) yo vel Tvis ar Se uZ lia da de bi-

195


Ti Se de ge bis mo ta na. prin ci pu lad ga da uwy ve ta di (ga mo u va li) kon fliq-

tu ri si tu a ci e bis dros, pi ri qiT – or ga niz mis pa si ur pa suxs eni We ba upi-

ra te so ba (Виноградова, Жуков 2004; Дубровина, Лоскутова 2002; Черноситов da

T.a. 1994). es WeS ma ri ti a, ag reT ve, zo gi er Ti sxva sa xis stre so ru li ze-

moq me de be bis Tvi sac (Ka ve la ars da T.a. 1999; Жуков da T.a. 2002). na na xi iq na,

rom sxva das xva qce vi Ti stra te gi is mqo ne vir Tag vebs, kli ni ku ri sik vdi-

lis Sem deg cns-Si sxva das xva xa si a Tis da zi a ne be bi aRe niS ne bo daT. Ta nac,

aq ti u ri qce vi Ti aq ti vo bis (a maR le bul jva re din la bi rin TSi da Ria ve-

lis tes tiT Se fa se bu li qce vi Ti pa ra met re bis Se ja me bis Se de gad ga moy-

va ni li in teg ra lu ri pa ra met ri) mqo ne cxo ve lebs, hi po kam psa da naTx em-

Si aRe niS ne bo daT ne i ron Ta po pu la ci e bis uf ro se ri o zu li da zi a ne be-

bi, vid re da ba laq ti ur cxo ve lebs. Ta nac, am re zul tats ad gi li hqon da

imis da mi u xe da vad, cxo ve lebs ma Ra li aq ti vo ba axa si a Teb daT kli ni kur

sik vdi lam de (Волков da T.a. 2004) Tu re a ni mi re bis Sem dgom (Заржецкий da

T.a. 2004). al baT, swo red es iyo imis mi ze zi, rom evo lu ci u rad Ca mo ya-

lib da da far To gav rce le bac hpo va stre so reb ze ara mar to aq ti u rma,

ara med pa si ur ma re a gi re bam. Ta nac ara mar to mar tiv, ara med rTul or ga-

niz meb Sic. pa si u ri, to le ran tu li re a gi re ba, izo la cia pi ro bi Ti sig na-

le bi sa gan da ri gi upi ro bo ze gav le ne bi sa gan (maT So ris no ci cep ti u ri

bu ne bis), war mo ad gens Tav dac viT re aq ci as, mi mar Tuls ner vu li sis te mis

ga da Zab vi sa gan da sa ca vad da gxvde ba ara mar to So ku ri mdgo ma re o be bis,

das wav li Ti usu su ro bis (ac qu i red hel ples sness), sxva das xva for mis nev ro ze-

bis, ara med mra va li pa To lo gi i sa da emo ci u ri stre sis dro sac (Кулинский 1999; Кулинский, Ольховский 1992; Салтыков da T.a. 1996). mZlav ri fsi qo e mo-

ci u ri stre si sas, ada mi a nis izo la cia ga re sig na le bi sa gan dep re si i Ta da

stu po riT vlin de ba (Хитров 1998).

ax la ki da vub run deT Zi ri Tad Te mas.

im faqts, rom ag re si as fi zi o lo gi u ri adap ta ci is fun qci ac ga aC ni a,

adas tu rebs fi zi o lo gi is sxva dar geb Si mi Re bu li ma sa lac. sa u ba ria eq-

sper men teb ze, sa dac mow mde bo da pi ro bi Ti emo ci u ri re aq ci e bis ga mo mu-

Sa ve bis Se saZ leb lo ba tvi nis Se sa ba mi si ub ne bis eleq tru li sti mu la ci-

is Se de gad. mra val ricx o van ga mok vle veb Si naC ve ne bi iq na, rom lim bu ri

sis te mis sxva das xva struq tu re bis eleq tru li ga Ri zi a ne bis ba za ze, ase-

Ti pi ro bi Ti emo ci u ri re aq ci e bis ga mo mu Sa ve ba Se saZ le be li aR moC nda

mxo lod SiS Tan da kav Si re bu li emo ci u ri re aq ci e bis Sem Txve va Si. kve bi-

Ti qce vis pi ro bi Ti re aq ci e bis ro gorc ga mo mu Sa ve ba, ase ve da mux ru We ba,

tvi nis Se sa ba mi si struq tu re bis sti mu li re bis pi ro beb Si, ise ve, ro gorc

mris xa ne bi sa da ag re si is pi ro bi Ti re aq ci e bi sa – Se uZ le be li aR moC nda

(Ониани 1980). am mov le nis asax sne lad, ga mo ye ne bu li iq na li te ra tu ra-

Si kar gad cno bi li war mod ge ne bi – ho me os ta zu ri da ara ho me os ta zu-

196


ri bi o lo gi u ri ltol ve bis Se sa xeb. ro gorc cno bi li a, ho me os ta zu ri

ltol va ni (mag. wyur vi liT an Sim Si liT ga mow ve u li ltol va) em sa xu re-

bi an Si na ga ni ga re mos mud mi vo bas da ma Ti Car Tva xde ba Si na ga ni sti mu-

le biT. ara ho me os ta zu ri ltol va ni (mag. seq su a lu ri da emo ci u ri era u-

za le bi) – uz run vel yo fen or ga niz mis Se gu e bas ga re mos Tan da ir Tve bi an

ga re sen so ru li sti mu le biT. T. oni a nis az riT, tvi nis eleq tru li ga Ri-

zi a ne bis gziT, pi ro bi Ti emo ci u ri qce va Se saZ le be lia mi vi RoT, mxo lod

ara ho mes ta zu ri ltol ve bis Sem Txve va Si (Si Si swo red maT mi e kuT vne ba), ro mel Ta Car Tva `bu neb riv~ pi ro beb Si ga re dan xde ba. ma Sa sa da me, eq spe-

ri men tis gar kve ul pi ro beb Si yo vel ma axal ma ga re gam Ri zi a ne bel ma, mo-

ce mu li kon kre tu li ara ho me os ta zu ri ltol vi saT vis, sig na lu ri mniS-

vne lo ba Se iZ le ba Se i Zi nos. am po zi ci e bi dan ga ur kve ve li rCe bo da, Tu

ra tom ar xde bo da ag re si is pi ro bi Ti emo ci u ri re aq ci is ga mo mu Sa ve ba.

av to ris az riT, amis mi ze zia is, rom ag re si a, mar Ta lia ara ho me os ta zu-

ri ltol va a, mag ram igi mi zez -Se de gob ri vad da kav Si re bu lia kve bi sa da

wyur vi lis ho me os ta zur ltol veb Tan, ro mel Ta `Car Tva~ mxo lod ga re-

dan mo su li im pul se bis gziT Se uZ le be lia (Ониани 1980).sa ku Tar ma sa la sa da fsi qo so ma tur da a va de beb ze Cve ne ul war mod-

ge neb ze day rdno biT (ag reT ve im mo men tis gaT va lis wi ne biT, rom kve bas-

Tan mi zez -Se de gob ri vad da kav Si re bu li a, isic met -nak le bad, mxo lod

mta ceb lu ri ag re si a, xo lo ze moT moy va nil eq spe ri men teb Si ki sa u ba ria

zo ga dad ag re si a ze) vva ra u dobT, rom tvi nis Se sa ba mi si struq tu re bis

eleq tros ti mu la ci iT, ag re si is pi ro bi Ti emo ci u ri re aq ci is ga mo mu-

Sa ve ba imi tom aris Se uZ le be li, rom ag re si as, ro gorc Cans ho me os ta-

zu ri fun qci is ele men te bic ga aC ni a. ag re si is ho me os ta zu ri fun qcia

– or ga niz mis fi zi o lo gi u ri adap ta ci is fun qci a Si mdgo ma re obs, xo lo

mi si ara ho me os ta zu ri fun qcia ki – eTo lo gi u ri adap ta ci is fun qci a-

Si. vfiq robT, rom frus tra tor Ta moq me de bis Sem dgom gan vi Ta re bu li

stres -re aq ci is mo bi li za ci u ri me ta bo lu ri Zvre bis è li mi na ci is~ fun-

qcia (eq spre si u li emo ci u ri re aq ci i sa da fi zi ku ri moq me de bi sas, ma Ti

xar jvis gziT) – Seg viZ lia Cav Tva loT ag re si is fi zi o lo gi u ri adap ta-

ci is fun qci ad.

197

Ta vi 14

sa bo loo Stri xe bi

yo vel Tvis Zne lia mo nog ra fi is das kvni Ti Ta vis da we ra, rad gan is

Su a le du ri das kvne bi, rom le bic Se sa ba mis Ta veb Si ma sa lis ana li zi sas,

iq na ga ke Te bu li, das kvniT Tav Si kon teq sti dan amo Re bu li sa xiT un da Ca-

mo ya lib des. ìm Sem Txve va Si~, `zog jer~, `xSi rad~, ìm de nad ram de na dac~

– am sti lis sity ve bi da fra ze bi, rom le bic Za li an or ga nu lad ga mo i yu-

re bi an kon kre tu li Ta ve bis teq stSi – nak le ba daa mi sa Re bi das kvniT Tav-

Si. mas Si yve la fe ri cal sa xad un da iq nes Ca mo ya li be bu li. da es mi u xe da-

vad imi sa, rom bu ne ba Si co ta ram aris cal sa xa.

Cven mo ce mul mo nog ra fi a Si Se ve ca deT Ca mog ve ya li be bi na ag re si is

mwyob ri Te o ri a. riT aris axa li Cve ni kon cef ci a? di di in gli se li fi-

lo so fo sis ui li am oka mis (Wil li am of Occam, da axl. 1285-1349) cno bi li

me To do lo gi u ri prin ci pis (e.w. ò ka mis brit va~) Ta nax mad, ro me lic ga-

mar ti ve bu li sa xiT Sem deg na i rad JRers – `nu am rav lebT ra o bebs, amis

au ci leb lo bis arar se bo bis Sem Txve va Si~ (cit. Spa de 1999 mi xed viT), Tu

Te o ri as ra i me axa li ar Se mo aqvs mo ce mul dar gSi, mis Seq mnas ara na i ri

az ri ar aqvs. oka mis brit vis prin ci pi dan ga mom di na re ram de nad au ci le-

be li iyo axa li kon cef ci is Ca mo ya li be ba?

Se ve ca doT ga va a na li zoT is Tu riT aris axa li da ori gi na lu ri Cve ni

kon cef ci a.

Cven mi er Se mu Sa ve bul iq na:

1) ag re si is ti pe bis axa li kla si fi ka ci a;

2) ax le bu rad mi vu de qiT ag re si u li qce vis bi o lo gi u ri in duq to re-

bis iden ti fi ka ci is sa kiTxs da mTa var kri te ri u mad qce vis adap ta ci u-

ro ba wa mo va ye neT;

3) qce vis adap tu ro bis prin ci pi dan ga mom di na re, sar wmu nod mo xer-

xda ag re si is in duq to re bis iden ti fi ka ci a;

4) ga mov ya viT ag re si is axa li fun qci a, ro me lic wi naT an sa er Tod ar

ga ni xi le bo da, an zo gi erT kvle va Si, fsi qo lo gi u ri fun qci is far gleb Si

iyo moq ce u li;

198


5) stres ze re a gi re bis sru li ad axa li, sa ku Ta ri mo de lis (e.w. tri a-

du li mo de li) sa Su a le biT, Se ve ca deT ua ri gveT qva stre sis di qo to mi-

ur sqe meb ze da sak ma od sar wmu nod da va kav Si reT stre sor Ta moq me de bis

sa pa su xod ga mov le ni li qce vi Ti ti pe bi – or ga niz mis fi zi o lo gi ur da

bi o qi mi ur re a gi re bis ti peb Tan.

Tu ram de nad ara wi na aR mde gob ri vi da sa in te re soa ag re si is Cve ne u-

li Te o ri a, es Se sa ba mi si kom pe ten ci is mqo ne mkiTx ve lis ga da sawy ve tad

mig vin di a.

ki dev er Txel, Za li an mok led, mi mo vi xi loT Cven mi er wa mo ye ne bu li

Te zi se bi. ra sak vir ve li a, ag re si is ar se bul Te o ri eb Si bev ri ram aris

mar Te bu li, Se sa ba mi sad Cven to ta lu rad ki ar gviT qvams ua ri am kon cef-

ci eb ze, ara med mxo lod da va ma teT da Se vav seT isi ni.

ag re si u li qce va rTu li mov le na a. mra va li sxa das xva sa xi sa da ti pis

qce va Se iZ le ba gan xi lul iq nes ag re si ul qce vad. ami to mac, ar se bobs ag-

re si is mra va li kla si fi ka ci a. Tum ca, mxo lod Tav dac viT da Tav das xmiT

qce vam de ag re si is day va nis mcde lo ba da Ta nac, Tav das xmi Ti ag re si is –

emo ci u rad `civ~ ag re si ad ga mocx a de ba, xo lo Tav dac vi Ti sa ki – `cxel~

ag re si ad – Cve ni az riT aras wo ri a. sa ku Ta ri oTx e le men ti a ni kla si fi ka-

ci a, ara mar to mo i cavs Tav das xmi Ti da Tav dac vi Ti ag re si is ti pebs, am

cne be bis `kla si ku ri~ ga ge biT, ara med Se mo aqvs cne ba emo ci u rad `cxe li~

Tav das xmi Ti ag re si is Se sa xeb, rac Cve ni az riT re a lo bis asax vas war mo-

ad gens. gar da ami sa, cal ke ga mov ya viT po zi ti u ri emo ci e bis mi Re bas Tan

da kav Si re bu li ag re si is ti pi, rom lis mTa var mo tivs do mi ni re bi sa da

sxvi si dam ci re bi sa gan mi Re bu li si a mov ne ba war mo ad gens. ra sak vir ve li a,

Cven ar u arv yofT da de bi Ti emo ci e bis ar se bo bas ro gorc `kla si ku ri~,

ise Cve ne u li, `cxe li~ Tav das xmi Ti ag re si is dros, mag ram ma inc vTvliT,

rom am ori uka nas kne li ti pis ag re si a Si mTa va ri ma inc re sur se bis (sak ve-

bis, mded re bis da a.S.) flo bis mo ti via da si a mov ne bis mi Re bis pro ce si,

ase vTqvaT me o ra di a. da de bi Ti emo ci is mi Re bas Tan da kav Si re bu li ag re-

si is dros (ag re si is e.w. me-4 ti pi) mTa va ri swo red da de bi Ti emo ci e bi a, da

ara ama Tu im re sur sis da uf le bis sur vi li.

ro gorc ara er Txel aR vniS neT, arc er Ti rTu li qce va, mi Tu me tes

rTul or ga niz meb Si, ar aris mo no qi mi u ri. mas Si Car Tu lia mra va li, (zog-

jer aTe u lo biT da ase u lo biT) sxva das xva qi mi u ri Se mad gen lo bi sa da

bi o lo gi u ri fun qci is mqo ne in gre di en ti. Ta nac, cno bi li a, rom bu ne ba Si

ar ar se bobs ag re si u li qce vis ra i me spe ci fi ku ri in duq to ri. mag ram mi-

u xe da vad ami sa, mkvle va re bi ma inc eZe ben ag re si is bi o lo gi ur in duq to-

rebs. ra sak vir ve li a, sa u ba ria mxo lod im mTa var faq tor ze (faq to reb-

ze) ro mel Ta moq me de ba war mo ad gens, ama Tu im ti pis ag re si is er Tgvar

tri gers. vfiq robT, rom pir ve lad Cven wa mov wi eT win ag re si is adap ta-

199

Tavi 14. saboloo Strixebi

ci u ri fun qci is ro li mi si ne i ro bi o lo gi is Ses wav lis saq me Si (yo vel

Sem Txve va Si Zeb nam am mi mar Tu le biT ro gorc spe ci a li ze bul sa mec ni e ro

mo na cem Ta ba zeb sa da in ter net -bib li o Te keb Si, ise zo ga dad in ter net-

Si, Se de gi ar ga mo i Ro). ker Zod, vTvliT, rom swo red e.w. adap ta ci u ri

ag re si a, ro gorc si tu a ci u ri ag re si is ga mov le na, yve la ze kar gad asa-

xavs ag re si is evo lu ci ur fun qci a sa da da niS nu le bas. ase rom, aq ar aris

lo gi ku ri wi na aR mde go ba, er Ti mxriv, ag re si is spe ci fi ku ri in duq to ris

arar se bo ba sa da ama ve dros, ag re si is in duq to ris Zeb na sa da iden ti fi-

ka ci as So ris.

Cven mi er Se mo Ta va ze bu li iq na kri te ri u mi, rom lis mi xed viT Se iZ le-

ba adap ta ci u ri, si tu a ci u ri ag re si is bi o lo gi u ri in duq to re bis ga mo-

yo fa met -nak le bad Sem Txve vi Ti ag re so ge nu li agen te bi sa gan (Chic hi nad ze

da T.a. 2009). am mid go mis ga mo ye ne biT, li te ra tu ra Si ag re so ge nur faq-

to rad yve la ze uf ro xSi rad miC ne u li tes tos te ro ni, Cven mi er ar Ca-

iT va la ase Tad. vfiq robT, rom mi si ro li Zi ri Ta dad Se mo i far gle ba im

struq tu ra Ta Ca mo ya li be bi Ta da aq ti va ci iT, rom leb zec sxva in duq to-

ris – no rad re na li nis moq me de biT, vi Tar de ba ag re si u li qce va. swo red

no rad re na li ni war mo ad gens im faq tors, ro me lic ara mar to xa si aT de ba

ag re so ge nu ri efeq tiT, ara med mi si sin Te zi aq ti ur de ba im pe ri od Si, ro-

de sac ag re si u li qce va maq si ma lu rad au ci le be lia ga re mo faq to reb Tan

Se sa gu eb lad. Tum ca, ma xa si a Te be li, ro me lic yve la ze zus tad Se e sa ba-

me bo da cxo ve leb Si ag re si is xa risxs, tvi nis Se sa ba mis struq tu reb Si no-

rad re na li nis kon cen tra ci as ki ar war mo ad gens, ara med no rad re na li-

ni/ se ro to ni nis far do bis ko e fi ci ents.

si tu a ci u ri ag re si is, ro gorc adap ta ci u ri fe no me nis ana liz ma mig-

viy va na das kvnam de, rom lo ko mo to ru li aq ti vo ba da si tu a ci u ri ag re si-

u li qce va – stres -re aq ci i sa da adap ta ci ur me qa niz mTa au ci le bel, kon-

su ma to rul na wils war mo ad gens. Se sa ba mi sad, or ga niz mis fi zi o lo gi u-

ri da bi o qi mi u ri Ta vi se bu re be biT de ter mi ni re bu li qce vis ga mov le nis

Se uZ leb lo ba, fsi qi kis do ne ze Ca mo ya li be bu li mi ze ze bi sa Tu fi zi ku ri

Se uZ leb lo bis ga mo, iw vevs adap ta ci is da a va de be bi sa da fsi qo so ma tu ri

pa To lo gi e bis gan vi Ta re bas. gar kve u li ti pis or ga niz me bi saT vis (no-

rad re ner gu li da ad re ner gu li re a gi re bis mqo ne) ag re si u li re a gi re-

ba da /an in ten si u ri lo ko mo to ru li aq ti vo ba war mo ad ge nen mov le nebs,

rom le bic au ci le be lia or ga niz mTa fi zi o lo gi u ri adap ta ci i saT vi sac.

vfiq robT, rom ag re si as sa yo vel Ta od cno bi li qce vi Ti (e To lo gi u-

ri) da fsi qo lo gi u ri adap ta ci is gar da, fi zi o lo gi u ri adap ta ci is fun-

qci ac ga aC ni a. swo red am fe no me nis ar se bo bis dam tki ce bas mi vuZR ve niT

mo nog ra fi is bo los wi na Ta vi. ro gorc Cans, ag re si u li qce vi Ti or ga niz-

mi ara mar to cdi lobs mis Tvis mniS vne lo va ni re sur se bis da uf le bas an /

200


da fsi qo lo gi u ri dis kom for tis Sem ci re bas, ara med re a lu rad icavs

sa ku Tar or ga nizms sxva das xva stre so re bi sa da ga mow ve ve bis ze moq me-

de biT gan vi Ta re bu li – po ten ci u rad da ma zi a ne be li, Si da or ga niz mu li

Zvre bi sa gan. ag re si is am uka nas knel fun qci as Cven fi zi o lo gi u ri adap-

ta ci is fun qcia vu wo deT.

mo ce mul naS rom Si, Cven SeZ le bis dag va rad Se ve ca deT gag ve ca pa su xi

im kiTx veb ze, ro me lic kvle vis dawy e bam de iq na das mu li da rom le bic am

mo nog ra fi is da sawy is Si iyo moy va ni li.

ra sak vir ve li a, ag re si ul qce vas Tan da kav Si re bu li yve la prob le mis

ga daW ra ar Za luZs Cvens kon cef ci as, mag ram ime di gvaqvs, rom is kar gi ba-

zi si iq ne ba imi saT vis, rom mas ze da Sen des ag re si is axa li Te o ri a. ro de-

sac axals vam bobT, sa yo vel Ta os vgu lis xmobT, rad ga nac im mec ni e rebs

mi ve kuT vne bi, rom leb sac sje raT sam ya ros prin ci pu li Sec no ba do bi sa.

201

li te ra tu ra:

aru Tu no vi l., gri go la va a., bo ku Ca va T., ba ra TaS vi li p. ba si sa da dar kis 1.

ag re si is sak vle vi me To dis adap ta cia // v. no ra ki Zis da ba de bis 90 wli sad mi

miZR vni li sa i u bi leo kon fe ren ci is Te zi se bi. Tb., mec ni e re ba. 1999. gv. 6-8.go gu a Ze r. Ta vis tvi nis uj re de bis kum Sva di ci le bi da ne i ro me di a to re bis 2.

cvlis Ta vi se bu re ba ni nor ma sa da ag re si is dros. av to re fe ra ti bi ol. mecn.

doqt. sa mecn. xa risx. mo sa po veb lad. Tb.: 1999. 48 gv.

gri go la va a. ag re sia da gan wyo bis ilu zia nor ma sa da pa To lo gi a Si // v. no -3.

ra ki Zis da ba de bis 90 wli sad mi miZR vni li sa i u bi leo kon fe ren ci is Te zi se bi.

Tb.: mec ni e re ba. 1999. gv. 18-19. qur xu li l. bav SvTa ag re si a. Tb.: sa a ri. 4. 2006. 232 gv.

ca ga re li s. bi o so ci o lo gi a. Tb.: Tbi li sis uni ver si te tis ga mom cem lo ba. 5.

2004. 871 gv.

Wi Wi na Ze k. stre si, tes tos te ro ni da cxo vel Ta ie rar qi u li ran gi // me di ci-6.

nis aq tu a lu ri sa kiTx e bi. Sro ma Ta kre bu li miZR vni li s. yif Si Zis da ba de bi-

dan 110 wlis Ta vi sad mi, 1997. gv. 254-258.xa na naS vi li m. in for ma ci u li stre si. sa qar Tve los mec ni e re ba Ta erov nu li 7.

aka de mi is ga mom cem lo ba. Tb. 2008. 166 gv.

Abbott DH, Keverne EB, Bercovitch FB, Shively CA, Mendoza SP, SaltzmanW, et al. Are 8. subordinates always stressed? A comparative analysis of rank differences in cortisol levels among primates // Horm Behav. 2003. 43(1): 67–82.El Abd S., Patton M.A., Turk J., Hoey H., Howlin P. Social, communicational and behavioral 9. defi cits associated with ring X turner syndrome // Am. J. Med. Genet. 1999. 88(5):510-516.(Adams D.) Адамс Д. Задержка в репродуктивной функции: системная реакция на 10. эмоциональный стресс // Эмоции и поведение: системный подход. М. 1984. с.6.Aghajanian G.K., Andrade R. Electrophysiology of 5-HT receptors // Handbook of Experimental 11. Pharmacology: Serotonergic Neurons an 5-HT receptors in thr CNS/Eds. Baumgarten H.G., Gothert M. Berlin: Springer-Verlag. 1997. v. 129. p.499-535.Albert D., Welsh M. Medial hypothalamic lesions in the rat echance reactivity and mouse 12. killingbut not social aggression // Physiol. Behav., 1982, v. 28, p. 791-795.(Alexsander F.) Александер Ф. Психосоматическая медицина. Принципы и приме нение. 13. М.: Институт общегуманитарных исследований. 2006. 336 с.Alia-Klein N., Goldstein R.Z., Kriplani A., Logan J., Tomasi D., Williams B., Telang F., Shumay 14. E., Biegon A., Craig I.W., Henn F., Wang G.J., Volkow N.D., Fowler J.S. Brain monoamine oxidase A activity predicts trait aggression // J Neurosci. 2008. 28(19):5099-104.de Almeida, R.M.M., Ferrari, P.F., Parmigiani, S., Miczek, K.A. Escalated aggressive behavior: 15. Dopamine, serotonin and GABA // Europ J Pharmacol 2005. 526:51-64.

202


Alpert E.J. Violence in intimate relationships and the practicing internist: new “disease” or new 16. agenda? // Ann Intern Med 1995. 123:774-81.Akinbami, M.A., Philip, G.H., Sridaran, R., Mahesh, V.B., Mann, D.R., 1999. Expression of 17. mRNA and proteins for testicular steroidogenic enzymes and brain and pituitary mRNA for glutamate receptors in rats exposed to immobilization stress. // J Steroid Biochem Mol Biol. 70(4-6):143-149.American Psychiatric Association: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 18. (DSM-IV), 4th ed. Washington, DC: American Psychiatric Association; 1994. (Ammon G.) Аммон Г. Психосоматическая терапия. M.: Речь, 2000 г., 238 с. 19. Andersen, M.L., Bignotto, M., Machado, R.B., Tufi k, S., Different stress modalities result in 20. distinct steroid hormone responses by male rats // Brazilian Journal of Medical and Biological Research. 2004. 37(6):791-797.Andersen, M.L., Martins, P.J., D'Almeida, V., Bignotto, M., Tufi k, S., Endocrinological and 21. catecholaminergic alterations during sleep deprivation and recovery in male rats // J Sleep Res. 2005. 14(1):83-90.Anderson C.A., Anderson K.B., Dorr N., DeNeve K.M., and Flanagan M., Temperature and 22. Aggression. In Advances in Experimental Social Psychology. vol 32, by Mark P. Zanna. 2000. San Diego, CA. Academic Press. pp. 63-134.Anderson W.D. and Summers C.H. Neuroendocrine Mechanisms, Stress Coping Strategies, and 23. Social Dominance: Comparative Lessons about Leadership Potential // The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science. 2007. 614:102-130.Anisman H, Zaharia MD, Meaney M, Merali Z. 1998. Do early-life events permanently alter 24. behavioral and hormonal responses to stressors? // Int J Devl Neurosci 16:149–164. Archer J. Testosterone and human aggression: an evaluation of the challenge hypothesis // 25. Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 2006. 30(3):319-45.Archer J., Coyne S.M. An integrated review of indirect, relational, and social aggression // Pers 26. Soc Psychol Rev. 2005. 9(3):212-30.Aronson, E., 1992. The Social Animal. Freeman, New York.27. Arregi, A., Azpiroz, A., Fano, E., Garmendia, L. Aggressive behavior: Implications of dominance 28. and subordination for the study of mental disorders // Aggression and Violent Behavior. 2006. 11:394–413.Asberg M. Monoamine neurotransmitters in human aggressiveness and violence: a selective 29. review // Criminal Behaviour and Mental Health. 1994. 4:303-327. Aujard F., Perret M. Age-related effects on reproductive function and sexual competition in the 30. male prosimian primate, Microcebus murinus. Physiology & Behavior. 1998. 64(4):513-9.Avgustinovich D.F., Gorbach O.V., Kudryavtseva N.N Comparative analysis of anxiety-like 31. behavior in partition and plus-maze tests after agonistic interactions in mice // Physiol. & Behav. 1997. 61(1):37-43.Baehr E., Rosenfeld P., Baehr R. Frontal asymmetry changes refl ect brief mod shifts in 32. both normal and depressed subjects. // Proceedings of the International Society of Neuronal Regulation. 2003. V.3. p.315-321. Baik J.H., Picetti R., Saiardi A., Thiriet G., Dierich A., Depaulis A., Le Meur M., Borrelli E. 33. Parkinsonian-like locomotor impairment in mice lacking dopamine D2 receptors // Nature. 1995. 377(6548):424-8.

203

literatura

Bain J., Langevin R., Dickey R., Ben-Aron M. Sex hormones in murderers and assaulters // 34. Behavioral Sciences and the Law. 1987. 5:95-102.Bandura A. Self-effi cacy: The exercise of control, 1997. New York: Freeman.35. Bandura A. Social cognitive theory: An agentic perspective // Annual Review of Psychology. 36. 2001. 52:1-26. Barefoot J.C., Patterson J.C., Haney T.L., Cayton T.G, Hickman J.R. Jr, Williams R.B. Hostility 37. in asymptomatic men with angiographically confi rmed coronary artery disease // Am. J. Cardiol 1994; 74(5): 439-442.Baron R. and Richardson D.R. Human Aggression. Plenum Pub Corp. N.Y. 2004. 38. Barr, C.S., Newman, T.K., Becker, M.L., Parker, C.C., Champoux, M., Lesch, K.P., et al. (2003). 39. The utility of the non-human primate model for studying gene by environmental interactions in behavioral research // Genes, Brain and Behavior, 2, 336–340.Barratt, E.S., Slaughter, L., 1998. Defi ning, measuring, and predicting impulsive aggression: a 40. heuristic model // Behavior Science Law. 16. 285–302.Barratt, E.S., Stanford, M.S., Felthous, A.R., Kent, T.A., 1997a. The effects of phenytoin 41. on impulsive and premeditated aggression: a controlled study // Journal of Clinical Psychopharmacology. 17, 341–349.Barratt, E.S., Stanford, M.S., Kent, T.A., Felthous, A.R., 1997b. Neuropsychological and 42. cognitive psychophysiological substrates of impulsive aggression // Biological Psychiatry. 41 (10), 1045–1047.Bartolomucci, A., Palanza, P., Costoli, T., Savani, E., Laviola, G., Parmigiani, S., et al. (2003). 43. Chronic psychosocial stress persistently alters autonomic function and physical activity in mice // Physiology and Behavior. 80: 57–67. Bayer T.L., Baer P.E., Early C. Situational and psycho-physiological factors in psychologically 44. induced pain // Pain. 1991. 44(1):45-50.Bell R., Brown K. Cholinergiv mechanism in aggressive behaviour. Role of muscarinic and 45. nicotinic systems // Cent. Cholinergic mech. And adapt. Dysfunct. N.Y., London, 1985, p. 161-192.Belsky J. War, trauma and children's development: Observations from a modern evolutionary 46. perspective // International Journal of Behavioral Development, 2008. 32(4):260-271.Benton D. Mu and kappa opiate receptor involvement in agonistic behaviour in mice // 47. Pharmacol. Biochem. Behav, 1985. 23(5):871-6.Bergmüller R., Taborsky M. Adaptive behavioural syndromes due to strategic niche specialization 48. // BMC Ecol. 2007. 7:12.(Berkowitz L.) Берковиц Л. Агрессия: причины, последствия и контроль. М.: ОЛМА-49. ПРЕСС. 2002. 510 с.Berman M.E., Coccaro E.F. Neurobiologic correlates of violence: relevance to criminal 50. responsibility // Behavioral Science and the Law. 1998. 16(3):303-318.Berman M., Gladue B., Taylor S. The effects of hormones. Type A behavior pattern and 51. provocation on aggression man // Motivation and Emotion, 1993. 17:125-138.Bernhardt, P.C., Dabbs, J.M., Fielden, J.A. JR, Lutter, C.D., 1998. Testosterone Changes During 52. Vicarious Experiences of Winning and Losing Among Fans at Sporting Events. Physiology & Behavior. 65(1):59-62.Biswas, N.M., Sen Gupta, R., Chattopadhyay, A., Choudhury, G.R., Sarkar, M., 2001. Effect of 53. atenolol on cadmium-induced testicular toxicity in male rats // Reprod Toxicol. 15(6):699-704.

204


Bjork, J. M., Dougherty, D. M., Moeller, F. G., and Swann, A. C. (2000) Differential behavioral 54. effects of plasma tryptophan depletion and loading in aggressive and nonaggressive men // Neuropsychopharmacology. 22, 357–369.Bjоrkqvist, K. 2001. Social defeat as a stressor in humans // Physiology & Behavior. 73:435-55. 442.Bjorkvist K., Osterman K., Lagerspetz R.M.J. Sex differences in covert aggression among 56. adults // Aggressive Behavior. 1994. v.20. p. 27-33.Blanchard D.C. and Blanchard R.J. Stress and Aggressive Behaviors. In Biology of Aggression. 57. Edited by Randy J. Nelson. Oxford University Press. 2006. pp.275-291.Blanchard R.J., Wall P.M., Blanchard C.D. Problems in the study of rodent aggrssion // 58. Hormones and Behavior. 2003. 44:161-170.Blanchard D.C., Sakai R.R., McEwen B., Weiss S.M., Blanchard R.J. Subordination stress: 59. behavioral, brain, and neuroendocrine correlates // Behav Brain Res. 1993. 58(1-2): 113-121.Bohus B, Benus RF, Fokkema DS, Koolhaas JM, Nyakas C, van Oortmerssen GA, et al. 60. Neuroendocrine states and behavioral and physiological stress responses. In: De Kloet ER, Wiegant VM, De Wied D, editors. Progress in brain research. Amsterdam: Elsevier; 1987. p. 57–70.Bond, A. J., Wingrove, J., and Critchlow, D. G. (2001) Tryptophan depletion increases aggression 61. in women during the premenstrual phase // Psychopharmacology (Berl). 156. 477–480. (Bloom F.E., Lazerson A., Hofstadler L.) Блум Ф., Лейзерсон А., Хофстедтер Л. Мозг, разум 62. и поведение, М.: «Мир», 1988, 248 с.(Blum G.) Блюм Г. Психоаналитические теории личности, М.: Академический проект. 63. 1999. 224 с. Book, A.S., Starzyk, K.B., Quinsey, V.L., 2001.The relationship between testosterone and 64. aggression: a meta-analysis // Aggression and Violent Behavior. 6:579-599.Bouwknecht, J. A., Hijzen, T. H., van der, Gugten J., Maes, R. A., Hen, R., & Olivier, B. Absence 65. of 5-HT(1B) receptors is associated with impaired impulse control in male 5-HT(1B) knockout mice // Biological Psychiatry, 2001, 49, 557–568. Bradford J., McLean D. Sexual offenders, violence and testosterone: A clinical study // Canadian 66. Jurnal of Psychiatry, 1984. 29:335-343.Brady, K.T., Sinha, R., Co-Occurring Mental and Substance Use Disorders: The Neurobiological 67. Effects of Chronic Stress // Am J Psychiatry. 2005. 162:1483–1493.(Bräutigam W., Christian P., von Rad M.) Бройтигам В., Кристиан П., фон Рад М. 68. Психосоматическая медицина. Пер. с нем., М.: ГЭОТАР Медицина. 1999. 347 с.Brown G.L., Linnoila M.I. CSF serotonin metabolite (5-HIAA) studies in depression, 69. impulsivity, and violence. J Clin Psychiat 1990. 51(Suppl):31-41. Brownstone D.Y., Swaminath R.S. Violent behaviour and psychiatric diagnosis in female 70. offenders // Canadian Journal of Psychiatry. 1989. 34(3):190-194.Brunner H.G., Nelen M., Breakefi eld X.O., Ropers H.H., van Oost B.A. Abnormal behavior 71. associated with a point mutation in the structural gene for monoamine oxidase A // Science. 1993. 262(5133):578-80.Brunner H.G. MAO72. A defi ciency and abnormal behaviour: Perspectives on an association // Ciba Found. Symp. 1996. V. 194. P. 155-64; discussion P. 164-167. Buck, C.L. and Barnes, B.M. Androgen in free-living arctic ground squirrels: seasonal changes 73. and infl uence of staged male–male aggressive encounters // Horm. Behav. 2003. 43:318-326.

205

literatura

Bureau of Census. Statistical abstracts of the United States (10874. th. Ed.) W. DC.: US Department of Commerce. 1988.Burghardt G.M. The Genesis of Animal Play: Testing the Limits. A Bradford Book. The MIT 75. Press. Cambridge, Massachusetts. London, England. 2004.Burn76. , S.M. (1996). The Social Psychology of Gender. New York: McGraw-Hill. Cacioppo JT, Gardner WL. Emotion. // Annu Rev Psychol. 1999. 50:191–214.77. Cadoret R.J., Yates W.R., Troughton E., Woodworth G., Stewart M.A. Genetic-environmental 78. interaction in the genesis of aggressivity and conduct disorders // Arch. Gen. Psychiatry. 1995. 52(11):916-924.Cadoret R.J., Stewart M.A. An adoption study of attention defi cit/hyperactivity/aggression and 79. their relationship to adult antisocial personality // Comprehensive Psychiatry. 1991. 32(1):73-82.Campos M, Chiocchio S, Calandra R, Ritta M. Effect of bilateral denervation of the 80. immature rat testis on testicular gonadotropin receptors and in vitro androgen production // Neuroendocrinology. 1993. 57:189–94.Canli T., Desmond J.E., Zhao Z., Gabrieli J.D. Sex differences in the neural basis of emotional 81. memories. // Proc Natl Acad Sci U S A. – 2002. – V. 99.- №16. – P. 10789-10794. Caprara G.V., Barbaranelli C., Zimbardo P.G.82. Understanding the Complexity of Human Aggression: Affective, Cognitive, and Social Dimensions of Individual Differences in Propensity Toward Aggression // European Journal of Personality. 1996. 10(2): 133-155.Caramaschi, D., de Boer, S.F., Koolhaas J.M. Differential role of the 5-HT1A receptor in 83. aggressive and non-aggressive mice: An across-strain comparison // Physiology & Behavior. 2007. 90:590–601.Card N.A. and Little T.D. Proactive and reactive aggression in childhood and adolescence: A 84. meta-analysis of differential relations with psychosocial adjustment // International Journal of Behavioral Development. 2006. 30: 466 - 480.Carey G. Twin imitation for antisocial behavior: implication for genetic and family environment 85. research. // Journal of Abnormal Psychology 1992, Vol. 101 № 1, р. 18-25.Carlsson M., Carlsson A. A regional study of sex differences in rat brain serotonin // Prog 86. Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry. 1988. 12(1):53-61.Carmelli D., Rosenman R.H., Swan G.E. The heritability of the Cook and Medley hostility scale 87. revisited // Journal of Personality and social Psychology, 1990. 5:107-116.Carrasco G.A., van de Kar L.D. Neuroendocrine pharmacology of stress // Eur J Pharmacol. 88. 2003; 463:235–72.Cases O., Seif I., Grimsby J., Gaspar P., Chen K., Pournin S., Müller U., Aguet M., Babinet C., 89. Shih J.C. Aggressive behavior and altered amounts of brain serotonin and norepinephrine in mice lacking MAOA // Science. 1995. 268(5218):1763-6.Caspi, A., McClay, J., Moffi tt, T.E., Mill, J., Martin, J., Craig, I.W., et al. (2002). Role of 90. genotype in the cycle of violence in maltreated children // Science, 297, 851–854.Caspi, A., Sugden, K., Moffi tt, T.E., Taylor, A., Craig, I.W., Harrington, H., et al. (2003). 91. Infl uence of life stress on depression: Moderation by a polymorphism in the 5–HTT gene // Science, 301, 291–293.Castro, W.L., Matt, K.S., 1997. Neuroendocrine correlates of separation stress in the Siberian 92. dwarf hamster (Phodopus sungorus). Physiology & Behavior. 61(4):477-484.Cavigelli, S.A. Pereira, M.E., 2000. Mating season aggression and fecal testosterone levels in 93. male ring-tailed lemurs (Lemur catta) // Hormones and Behavior. 37:246-255.

206


Chen, C., Rainne, D. G., Greene, R. W., & Tonegawa, S. (1994). Abnormal fear response and 94. aggressive behavior in mutant mice defi cient for alpha-calciumcalmodulin kinase II // Science, 266, 291–294.Chiavegatto S., Dawson V.L., Mamounas L.A., Koliatsos V.E., Dawson T.M., Nelson R.J. 95. Brain serotonin dysfunction accounts for aggression in male mice lacking neuronal nitric oxide synthase // Proc. Natl.Acad. Sci. USA. 2001. 98:1277–1281.Chiavegatto, S., Nelson, R.J. Interaction of nitric oxide and serotonin in aggressive behavior // 96. Horm. Behav. 2003. 44:233–241.Chichinadze K. and Chichinadze N. Stress-induced increase of testosterone: Contributions of 97. social status and sympathetic reactivity // Physiology & Behavior. 2008. 94(4):595-603.Chichinadze K., Chichinadze N., Lazarashvili A. New Classifi cation and Neurobiology of 98. Aggressive Behavior. Handbook of Aggressive Behavior Research. Edited by Caitriona Quin and Scott Tawse. New York: Nova Publishers. 2009. pp. 183-213.Chiocchio S.R., Suburo A.M., Vladucic E., Zhu B.C., Charreau E., Decima E.E., et al. Differential 99. effects of superior and inferior spermatic nerves on testosterone secretion and spermatic blood fl ow in cats // Endocrinology 1999. 140(3):1036-43.Christiansen K., Krussmann R. Androgen levels and components of aggressive behavior // 100. Hormones and Behavior, 1987, 22, p. 170-180.Christianson J.P., Rabbett S., Lyckland J., Drugan R.C. The immobility produced by intermittent 101. swim stress is not mediated by serotonin // Pharmacol Biochem Behav. 2008. 89(3):412-23. Chrousos G.P., Torpy D.J., Gold P.W. Interactions between the hypothalamic–pituitary–adrenal 102. axis and the female reproductive system: clinical implications // Ann Intern Med. 1998; 129:229–40.Clarkson TB, Kaplan JR, Adams MR, Manusk SB. Psychosocial infl uences on the pathogenesis 103. of atherosclerosis amongnonhumanprimates // Circulation. 1987. 76(2):1–29.Cleare, A. J., & Bond, A. J. (1997). Does central serotonergic function correlate inversely 104. with aggression? A study using d-fenfl uramine in healthy subjects // Psychiatry Research. 69, 89–95.Coccaro E.F. Central serotonin and impulsive aggression // Br J Psychiatry Suppl 1989;155:52—105. 62.Coccaro E.F., Kavoussi R.J., Sheline Y.I. Lish J.D. et al. Impulsive aggression in personality 106. disorder correlates with tritiated paroxetine binding in the platelet // Arch. Gen. Psychiatry, 1996, 53(6): 531-536. Coccaro E.F., Siever L.J., Klan H. et all. Serotonergic studies in affective and personality 107. disorder patients: Correlates with behavioral aggressionand impulsivity // Archives of general psychiatry, 1989, v. 46, p. 587-599.Constantine G. Lyketsos, M.D., M.H.S., Cynthia Steele, R.N., M.P.H., Elizabeth Galik, R.N., 108. M.S.N., Adam Rosenblatt, M.D., Martin Steinberg, M.D., Andrew Warren, M.B.B.S., and Jeannie-Marie Sheppard, B.A. Physical Aggression in Dementia Patients and Its Relationship to Depression // Am J Psychiatry, 1999; 156:66-71.Cooper SJ. Interaction between endogenous opioid and dopamine: implications for reward and 109. aversion. In: Willner P, Scheel-Kruger J, editors. Тhe Mesolimbic Dopamine System: from Motivation to Action. London: John Wiley Sons Ltd.; 1991. p. 331–6.Coudroglou A. Violence as a social mutation // Am J Orthopsychiatry; 1996. 66(3): 323-328. 110.

207

literatura

Craig I.W. The importance of stress and genetic variation in human aggression // Bioessays. 111. 2007; 29(3):227-36.Craig J.V. Measuring social behavior: social dominance // J Anim Sci. 1986. 62(4):1120-9. 112. Crick, N.R. (1997). Engagement in gender normative versus nonnormative forms of aggression: 113. Links to social-psychological adjustment // Developmental Psychology. 33, 610–617. Crick, N.R., Dodge, K.A., (1996). Social information–processing mechanisms in reactive and 114. proactive aggression // Child Development. 67, 993–1002.Creel, S. 2001. Social dominance and stress hormones // Trends Ecol Evol 16:491–497115. Crook J. Comparative experinces of men and women who have sustained a work related 116. musculoskeletal injury. Abstracts: 7th World Congress on Pain. Seattle: IASP Press. 1993. p. 293-294. Cross S.E., Madson L. Models of the self: self-construals and gender // Psychol Bull. 1997 Jul; 117. 122(1): 5-37.Dabbs J.M., Frady R.L., Carr T.S., Besch N.F. Saliva testosterone and criminal violence in 118. young adult prison in males // Psychosomatic Medicine, 1987, 49, p. 174-182.Dabbs J.M., Morris R. Testosterone, social class and antisocial behavior in a sample of a 4462 119. men // Psychological Science J., 1990, p. 209-211.David, J.T., Cervantes, M.C., Trosky, K.A., Salinas, J.A., Delville, Y. 2004. A neural network 120. underlying individual differences in emotion and aggression in male golden hamsters // Neuroscience. 126, 567-578.Davidson R.J., Jacson D.C., Kalin N.H. Emotion, plasticity, context and regulation // Pers pectives 121. from affective neuroscience // Psychological Bulletin. 2000a. V.126. – P.890-906. Davidson, R.J., Putnam, K.M., Larson, C.L., Dysfunction in the Neural Circuitry of Emotion 122. Regulation – A Possible Prelude to Violence // Science. 2000b. 289:591-594.De Almeida, R.M.M., Ferrari, P.F., Parmigiani, S., Miczek, K.A. Escalated aggressive behavior: 123. Dopamine, serotonin and GABA // Europ J Pharmacol. 2005. 526:51-64.De Almeida R.M.M. & Miczek K.A. (2002). Aggression escalated by social instigation or by 124. discontinuation of reinforcement (“frustration”) in mice: Inhibition by anpirtoline: a 5-HT1B receptor agonist // Neuropsychopharmacology, 27:171-181.De Boer, S.F. and Koolhaas, J.M. (2005). 5-HT1A and 5-HT1B receptor agonists and aggression: 125. a pharmacological challenge of the serotonin defi ciency hypothesis // Eur. J. Pharmacol. 526, 125-139.De Boer, S. F., Lesourd, M., Mocaer, E., & Koolhaas, J. M. (2000). Somatodendritic 126. 5-HT(1A) autoreceptors mediate the anti-aggressive actions of 5-HT(1A) receptor agonists in rats: An ethopharmacological study with S-15535, alnespirone, and WAY-100635 // Neuropsychopharmacology. 23, 20–33. Delgado J.M.R. Neuromechanisms of aggression in animals and man // Multidisciplinary 127. approaches to confl ict and appeasement in animals and man, 3 rd Eur. ISRA Conf. Parma, 1985, p.13-15. Demaree H.A., Everhart D.E., Youngstrom E. A., Harrison D. W. Brain Lateralization of 128. Emotional Processing: Historical Roots and a Future Incorporating “Dominance” // Behavioral and Cognitive Neuroscience Reviews. – 2005. V. 4. № 1. Р. 3-20. Dembroski T.M., MacDougall J.M., Costa P.T., Grandits G.A. Components of hostility as 129. predictors of sudden death and myocardial infarction in the Multiple Risk Factor Intervention Trial // Psychosom Med 1989; 51(5): 514-522.

208


Denenberg V.H. Hemispheric laterality in animals and the effect of earli experience // Behav. 130. Brain Sci., 1981, v. 4, p. 1-49.De Paulis A., Vergnes M. Involment of central GABA-ergic receptors in the control over 131. offensive and defensive behaviour in rat // Ethopharmacological aggression research, N.Y., A. R. Liss, 1984, p. 249-264. Diamond, A. (2002). Normal development of prefrontal cortex from birth to young adulthood: 132. Cognitive functions, anatomy, and biochemistry. In D. T. Stuss & R. T. Knight (Eds.), Principles of frontal lobe function (pp. 466-503). Oxford, UK: Oxford University Press. Dodge, K.A., Coie, J.D. (1987). Social information-processing factors in reactive and 133. instrumental aggression in children’s playgroups // Journal of Personality and Social Psychology. 53:1146–1158.Dodge K.A., Coie, J.D., Pettit, G.S., & Price, J.M. (1990). Peer status and aggression in boys’ 134. groups: Developmental and contextual analyses // Child Development. 61, 1289–1309. Dodge K.A., Somberg D.R. Hostile attributional biases among aggressive boys are exacerbated 135. under conditior of threats to the self // Child Development, 1987, 58, p. 213-224.Dollard J., Doob L.W., Miller N.E., Mowrer O.H., Sears R.R. Frustration and Aggression, New 136. Haven, Yale Univ. Press, 1939.Dong, Q., Salva, A., Sottas, C.M., Niu, E., Holmes, M., Hardy, M.P., 2004. Rapid glucocorticoid 137. mediation of suppressed testosterone biosynthesis in male mice subjected to immobilization stress // J Androl. 25(6):973-981.Dougherty, D. M., Bjork, J. M., Marsh, D. M., & Moeller, F. G. (1999). Infl uence of trait hostility 138. on tryptophan depletion-induced laboratory aggression // Psychiatry Research. 88, 227–232.Drews C. The concept and defi nition of dominance in animal behaviour // Behaviour. 1993; 139. 125:283–313. Drossman D.A., Camilleri M., Whitehead W.E. Americal Gastroenterological Association 140. technical review on irritable bowel syndrom // Gastroenterology, 1998, 10:895-901. Drossman D.A. Presidental address: gastrointestinal illness and biopsychosocial model // 141. Psychosom. Med. 1998, 60: 258-267.Drossman D.A., Talley N.J., Leserman J., Olden K.W., Barreiro M.A. Sexual and physical 142. abuse and gastrointestinal illness. Review and recommendations // Ann Intern Med. 1995; 123:782-794.Duckworth R.A. Behavioral correlations across breeding contexts provide a mechanism for a 143. cost of aggression // Behavioral Ecology. 2006. 17:1011-1019.Eley T.C., Lichtenstein P., Stevenson J. Sex differences in the etiology of aggressive and 144. nonaggressive antisocial behavior: results from two twin studies // Child. Dev. 1999. V. 70. N 1. P. 155-168.Elias N. Studien über die Deutschen. Machktämpfe und Habitusentwicklung im 19 und 20 145. Jahrhundert. Frankfurt/Main:o/v. 1989.Elman, I., Goldstein, D.S., Adler, C.M., Shoaf, S.E., Breier, A., 2001. Inverse relationship 146. between plasma epinephrine and testosterone levels during acute glucoprivation in healthy men // Life Sci. 68(16):1889-1898.Ely D.L. Organization of vascular and neurohumoral responses to stress // Ann. N.Y. Acad. Sci., 147. 1995, v.771, p.594-608. Engel B.T. An historical and critical review of the articles on blood pressure published in 148. Psychosomatic Medicine between 1939 and 1997 // Psychosom. Med. 1998, v. 60, 6: 682-696.

209

literatura

Evsikov V.I., Nazarova G.G., Potapov M.A. Advances in the Biosciences: Chemical Signals in 149. Vertebrates VII. Oxford. Pergamon. 1995. 93. 303-307.Faroog M.S., Cahir E., Oky J., Ogebode F. «Somatisation» – a transkultural study // J of 150. Psychosomatic Research, 1995, v. 39, 7: 883-888.Feingold A. Gender differences in personality: a meta-analysis // Psychol Bull. 1994 Nov; 151. 116(3):429-56.Feitel B., Margetson N., Chamas J., Lipman C.: Psychosocial background and behavioral and 152. emotional disorders of homeless and runaway youth // Hospital & Community Psychiatry 1992, Vol. 43. №2. р.155-159. Feldker, D.E., Datson, N.A., Veenema, A.H., Meulmeester, E., De Kloet, E.R., & Vreugdenhil, 153. E. 2003. Serial analysis of gene expression predicts structural differences in hippocampus of long attack latency and short attack latency mice // European Journal of Neuroscience, 17, 379–87. Feldman, S., M. E. Newman, and J. Weidenfeld. 2000. Effects of adrenergic and serotonergic 154. agonists in the amygdala on the hypothalamo-pituitary-adrenocortical axis // Brain Res. Bull. 52: 531–536.Fernandez-Garcia, B., Lucia, A., Hoyos, J, Chicharro, J.L., Rodriguez-Alonso, M., Bandres, 155. F., Terrados, N., 2002. The response of sexual and stress hormones of male pro-cyclists during continuous intense competition // Int J Sports Med. 23(8):555-560.Ferrari PF, Palanza P, Parmigiani S, Rodgers RJ. Interindividual variability in Swiss male 156. mice: relationship between social factors, aggression, and anxiety // Physiol Behav. 1998; 63(5):821-7.Ferrari, P.F., Palanza, P., Parmigiani, S., de Almeida, R.M.M., Miczek, K.A., 2005. Serotonin 157. and aggressive behavior in rodents and nonhuman primates: Predispositions and plasticity // European Journal of Pharmacology 526: 259–273.Ferrari P.F., van Erp A.M.M., Tornatzky W., Miczek K.A. Accumbal dopamine and serotonin in 158. anticipation of the next aggressive episode in rats // Eur J Neurosci. 2003. 17:371–378.Fillingim R.B., Maixner W. Gender differences in the responses to noxious stimuli // Pain 159. Forum. 1995. №4. p.209-221.Fish, E.W., Faccidomo, S., Miczek, K.A. (1999) Aggression heightened by alcohol or social 160. instigation in mice: reduction by the 5-HT(1B) receptor agonist CP-94,253 // Psychopharmacology (Berl). 146, 391–399.Flitcraft A. From public health to personal health: violence against women across the life span 161. // Ann Intern Med. 1995. 123:800-2. Flitcraft A. Violence, values, and gender [Editorial] // JAMA 1992. 267:3194-95. 162. Fokkema DS, Koolhaas JM, Gugten J. Individual characteristics of behavior, blood pressure, 163. and adrenal hormones in colony rats // Physiol Behav. 1995. 57:857–62. Frager R., Fadiman J. Personality and Personal Growth. Prentice Hall. 6164. th Edition. 2005. (Фрейджер Р., Фейдимен Дж. Личность: теории, упражнения, эксперименты. Прайм-Еврознак, 2006).Frankle, W. G., Lombardo, I., New, A. S., Goodman, M., Talbot, P. S., Huang, Y., Hwang, D.-R., 165. Slifstein, M., Curry, S., Abi-Dargham, A., Laruelle, M., & Siever, L. J. (2005). Brain serotonin transporter distribution in subjects with impulsive aggressivity: A positron emission study with [11C]McN 5652 // American Journal of Psychiatry. 162, 915–923.

210


French J.A., Fite J.E., Jensen H., Oparowski K., Rukstalis M.R., Fix H., Jones B., Maxwell 166. H., Pacer M., Power M.L., Schulkin J. Treatment with CRH-1 antagonist antalarmin reduces behavioral and endocrine responses to social stressors in marmosets (Callithrix kuhlii) // American Journal of Primatology. 2007. 69(8):877-889. (Freud A.) Фрейд А. Детский психоанализ. СПб.: Питер. 2003. 480 с.167. Freud S. Das Ich und Das Es, Band 13 // Gessame Werke, Bande 1-17. Frankfurt, S. Fisher 168. Verlag, 1960. s. 235-289. (Fromm E.) Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности. М.: Республика. 1994. 169. 447 с. (Fromm E.) Фромм Э. Бегство от свободы. М.: Прогресс. 1990. 272 с.170. Gabbard G.O. A neurobiologically informed perspective on psychotherapy // British Journal of 171. Psychiatry, 2000, 177:117-122.Garcia JT, Arroyo BE. 2002. Intra- and interspecifi c agonistic behaviour in sympatric harriers 172. during the breeding season // Animal Behavior 64:77–84.Garza-Trevino E.S. Neurobiological Factors In Aggressive Behavior. Hospital and Community 173. Psychiatry, 1994, 45: 690-700. Gedye A. Buspirone alone or with serotonergic diet reduced aggression in a developmentally 174. disabled adult. Biol Psychiatry 1991;30:88—91. Gerra G., Zaimovic A., Avanzini P. et al. Neutotransmitter-neuroendocrine responces to 175. experimentally induced aggression in humans: infl uence of personality variable. Psychiatry Research, 1997, 66: 33–43.Gerrig R., & Zimbardo P.G. (2004). Psychology and life (17th ed.). Boston, MA: Allyn & 176. Bacon. Ghodsian-Carpey J., Baker L. A. Genetic and environmental infl uences on aggression in 4 to 177. 7-year old twins // Aggress. Behav., 1987, 13, p. 173-186. Giammanco M., Tabacchi G., Giammano S., Di Majo D., La Guardia M. Testosteroone and 178. aggressiveness // Med Sci Monit. 2005. 11(4): RA136-145.Giros B., Jaber M., Jones S.R., Wightman R.M., Caron M.G. Hyperlocomotion and indifference 179. to cocaine and amphetamine in mice lacking the dopamine transporter // Nature. 1996. 379(6566):606-12.Glantz S.A. Primer of biostatistics. McGraw-Hill Inc, New York, 1994.180. Gladkova AI. Role of neurotransmitters in coordination of male sexual behavior // 181. Neurophysiology 2000;32(1):57–61. Glei D.A., Goldman N., Chuang Yi-Li, and Weinstein M. Do Chronic Stressors Lead to 182. Physiological Dysregulation? Testing the Theory of Allostatic Load // Psychosom Med. 2007. 69:769-776.Goetting A. Patterns of homicide among children // Criminal Justice and Behavior, 1989, 16, 183. p. 63-80.Gogos J.A., Morgan M., Luine V., Santha M., Ogawa S., Pfaff D., Karayiorgou M. Catechol-184. O-methyltransferase-defi cient mice exhibit sexually dimorphic changes in catecholamine levels and behavior // Proc Natl Acad Sci USA. 1998. 95(17):9991-6.Golomb B.A. Cholesterol and violence: is there a connection? // Ann. Intern. Med. 1998. V.128. 185. №6. P.478-487. Goltsman, M.E. and Volodin, I.A. Temporal pattern of agonistic interaction in two gerbil species 186. (Rhombomys opimus and Gerbillus perpallidus) differing in resistance to social pressure // Ethology, 1997. 103, 1051-1059.

211

literatura

Gomez-Merino, D., Chennaoui, M., Drogou, C., Bonneau, D., Guezennec, C.Y., 2002. Decrease 187. in serum leptin after prolonged physical activity in men // Med Sci Sports Exerc. 34(10):1594-1599. Gonzalez-Bono, E., Salvador, A., Serrano, M.A., Ricarte, J., 1999. Testosterone, cortisol, and 188. mood in a sports team competition // Hormones and Behavior. 35, 55–62.Goodwin C.J. Research In Psychology: Methods and Design, 5th Edition. John Wiley189. & Sons. NY. 2007.Gorenstein E.E. Neuropsychology of juvenile delinquency // Forensic Reports, 1990, 3, 190. p. 15-48.(Gottsdanker R.) Готтсданкер Р. Основы191. психологического эксперимента. М. ACADEMIA. 2005. (Graham L.R.) Грэхэм Л. Естествознание, философия и науки о человеческом поведении 192. в Советском Союзе. Пер. с англ. М.: Политиздат. 1991. 480с. Gregg T.R., Siegel A. Brain structures and neurotansmitteres regulating aggression in cats: 193. implications for human aggression // Progress in Neuro-Psychopharmacol. and Biol. Psychiat.. – 2001. – V. 25, № 1. P. 91-140.Guggenbuhl A. Die Unheimliche Faszination Der Gewalt, Schweizer Spiegel Verlag, 1997.194. (Guggenbuhl-Craig А.) Гуггенбюль-Крейг А. Благо сатаны. СПб., Б.С.К. 1997.195. Gunn J., Taylor P. Forensic psychiatry: clinical, legal and ethical issues. Butterworth Heinemann 196. Ltd. 1993. 1151p. Gustafson R. Frustration and successful vs. unsuccessful aggession: A test of Berkowitz 197. completion hypothesis // Aggressive Behavior, 1989, 15, p. 5-12.Haden, S.C., Scarpa, A. The noradrenergic system and its involvement in aggressive behaviors 198. // Aggression and Violent Behavior. 2007. 12(1):1–15.Hagelin JC. 2002. The kinds of traits involved in male-male competition: a comparison of 199. plumage, behavior, and body size in quail // Behavioral Ecology. 13:32-41. Haller, J., Biochemical backgrounds for cost–benefi t interrelations in aggression // Neurosci. 200. Biobehav. Rev. 1995. 19, 599–604.Haller, J., Bakos, N., Rodriguiz, R. M., Caron, M. G., Wetsel, W. C., & Liposits, Z. Behavioral 201. responses to social stress in noradrenaline transporter knockout mice: Effects on social behavior and depression // Brain Research Bulletin, 2002. 58, 279–284.Haller J., Kruk M.R. Normal and abnormal aggression: human disorders and novel laboratory 202. models // Neurosci Biobehav Rev. 2006;30(3):292-303.Haller, J., Makara, G.B., Kruk, M.R. Catecholaminergic Involvement in the Control of 203. Aggression: Hormones, the Peripheral Sympathetic, and Central Noradrenergic Systems // Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 1998. 22(1):85-97.Hanson C.L., Henggeler S.W., Haetele W.F., Rodick J.D. Demographic, individual and family 204. relationship correlates of serious and repeated crime amung adolescents and their siblings // Journal of Consulting and Clinical Psychology, 1984, 52, p. 528-538.Hardy, M.P., Gao, H.B., Dong, Q., Ge, R., Wang, Q., Chai, W.R., Feng, X., Sottas, C., 2005. 205. Stress hormone and male reproductive function // Cell Tissue Res. 322(1):147-53.Hardy, M.P., Sottas, C.M., Ge, R., McKittrick, C.R., Tamashiro, K.L., McEwen, B.S., 206. Haider, S.G., Markham, C.M., Blanchard, R.J., Blanchard, D.C., Sakai, R.R., 2002. Trends of reproductive hormones in male rats during psychosocial stress: role of glucocorticoid metabolism in behavioral dominance // Biol Reprod. 67(6):1750-1755.

212


Hare R.D. Psychopaths: New Trends in Research // The Harvard Mental Health Letter. 1995. 207. 12(3):4-5. Hare R.D. (1999) Psychopathy as a risk factor for violence // Psychiatry Q 70: 181–197.208. Harmon-Jones E., Sigelman J. State anger and prefrontal brain activity: evidence that insult-209. related relative left-prefrontal activation is associated with experienced anger and aggression // J. Pers. Soc. Psychol.– 2001.– May.– V.80.– №5.– P.797– 803. Harris M.B. Sex, race and experiences of aggression // Aggressive Behavior, 1992, 18, 210. p. 201-217.Harrison’s Principles of Internal Medicine by Eugene Braunwald M.D., Anthony S. Fauci M.D., 211. Dennis L. Kasper M.D., Stephen L. Hauser M.D., Dan L. Longo M.D., J. Larry Jameson M.D. : 15th Edition. McGraw-Hill Professional; 15 edition. 2001. 2629 p.Haskins R. Public school aggression among children with varying day-care experience // Child 212. Developtent, 1985, 56, p. 689-703.Heninger G.R. Psychopharmacology; The Fourth Generation of Progress, E. F. Bloom, D.J. 213. Kupfer (eds.), New York, Raven Press, 1995, p. 471-482.Heinrichs R.W. Frontal cerebral lesions and violent incidents in chronic neuropsychiatric patiens 214. // Biological Psychiatry, 1989, 25, p. 174-178.Heller W. Neuropsychological mechanisms of individual differences in emotion. Personality 215. and arousal // Neuropsychology.1993. V.7. P.476–489. Heller W., Nitschke J.B. Regional brain activity and emotion: a framework for understanding 216. cognition in depression // Cognit. Emot.–1997.– V. 11.– № 5/6.– P.637–661. Henrotte J.G., Franck G., Santarromana M., Francès H., Mouton D., Motta R. Mice selected for 217. low and high blood magnesium levels: a new model for stress studies // Physiol Behav. 1997 May;61(5):653-8.Herman, J.P. and W.E. Cullinan. 1997. Neurocircuitry of stress: Central control of the 218. hypothalamo-pituitary-adrenocortical axis // Trends Neurosci. 20:78-84.Herman, J.P. and D.R. Ziegler. 2002. Neurocircuitry of stress integration: Anatomical 219. pathways regulating the hypothalamo-pituitary-adrenocortical axis of the rat // Int. Comp. Biol. 42:541–551.Herrmann, N., Lanctot, K.L., Khan, L.R., The Role of Norepinephrine in the Behavioral 220. and Psychological Symptoms of Dementia // The Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences. 2004. 16:261-76. Higley J.D., Mehlman P.T., Higley S.B. Fernald, B., Vickers, J., Lindell, S.G., Taub, D.M., 221. Suomi, S.J., Linnoila, M. Excessive mortality in young free-ranging male nonhuman primates with low cerebrospinal fl uid 5-hydroxyindoleacetic acid concentrations // Arch Gen Psychiatry, 1996a; 53(6): 537-43.Higley J.D., Mehlman P.T., Taub D.M., Higley S.B., Suomi S.J., Vickers J.H., Linnoila M. 222. Cerebrospinal fl uid monoamine and adrenal correlates of aggression in free-ranging rhesus monkeys // Arch Gen Psychiatry 1992; 49:436–441.Higley, J.D, Suomi, S.J., & Linnoila, M. A nonhuman primate model of type II alcoholism? Part 223. 2. Diminished social competence and excessive aggression correlates with low cerebrospinal fl uid 5-hydroxyindoleacetic acid concentrations // Alcoholism:Clinical and Experimental Research, 1996b. 20, 643–650.Hill JA, Enstrom DA, Ketterson ED, Val Nolan J, Ziegenfus C. 1999. Mate choice based on 224. static versus dynamic secondary sexual traits in the dark-eyed junco. Behavioral Ecology. 10:91–96.

213

literatura

Hillbrand M., Foster H.G. Serum cholesterol levels and severity of aggression // Psychol Rep 225. 1993; 72:270.Hoffman L.W. The infl uence of the family environmental on personality. Accounting for sibling 226. differences // Psychological Bulletin, 1991, 110, p. 187-203.Höglund, E., Balm, P. H. and Winberg, S. (2000). Skin darkening, a potential social signal in 227. subordinate arctic charr (Salvelinus alpinus): the regulatory role of brain monoamines and pro-opiomelanocortin-derived peptides // J. Exp. Biol. 203: 1711-1721.Houston, R.J., Stanford, M.S., Villemarette-Pittman, N.R., Conklin, S.M., Helfritz, L.E., 228. (2003) Neurobiological correlates and clinical implications of aggressive subtypes // Journal of Forensic Neuropsychology. 3, 67–87.Huber, R., Smith, K., Delago, A., Isaksson, K., & Kravitz, E. A. (1997). Serotonin and aggressive 229. motivation in crustaceans: Altering the decision to retreat // Proceedings of the National Academy of Sciences USA, 94, 5939–5942.Huessmann L.R. An information processing model for the development of aggression // 230. Aggressive Behavior, 1988, 14, p. 13-24.Huessmann L.R., Eron L.D., Lefkowitz M. M., Walder L. O. Stability of aggression over time 231. and generations // Developmental Psychology, 1984, 20, p. 1129-1134.Hutton H.E., Miner M.H., Blades J.R., Langfeldt V. C.: Ethnic differences on the MMPI 232. overcontrolled hostility scale // Journal of Personality Assessment 1992, Vol. 58 № 2, р. 260-268. Ingle, D. (2004). Recreational fi ghting. In C. S. Cross (ed.), Encyclopedia of Recreation and 233. Leisure in America, Vol. 2. Detroit: Charles Scribner’s Sons.Jacobs D., Blackburn H., Higgins M., Reed D., Iso H., McMillan G., et al. Report of the Con-234. ference on Low Blood Cholesterol: Mortality Associations // Circulation. 1992. 86:1046-60.Jenaway A., Swinton M. Triplets where monozygotic siblings are concordant for arson // 235. Medicine, Science & the Law, 1993, Vol. 33 № 4, p. 351-353. Jeong, K.-H., Jacobson, L., Widmaier E.P., Majzoub, J.A., 1999. Normal supression of the 236. reproductive axis following stress in corticotropin-releasing hormone-defi cient mice // Endocrinology. 140(4):1702-1708.Jessimer M, Markham R. Alexithymia: a right hemisphere dysfunction specifi c to recognition 237. of certain facial expressions? // Brain Cogn. – 1997. – 34. – P. 246–258. Jones ME, Cockburn A, Hamede R, Hawkins C, Hesterman H, Lachish S, Mann D, McCallum 238. H, Pemberton D. Life-history change in disease-ravaged Tasmanian devil populations // Proc Natl Acad Sci U S A. 2008. 105(29):10023-7.Jürgens U. // Primate vocal communication/ Eds. Todt D., Goedeking P., Symmens D. Berlin: 239. Springer-Verlag. 1988. 222 p.Kageda, B., Goldstein D.S., 1988. Catecholamines and their metabolites // J Chromatogr. 240. 429:177-233.Kamiya, H., Sasaki, S., Ikeuchi, T., Umemoto, Y., Tatsura, H., Hayashi, Y., Kaneko, S., Kohri, 241. K., Effect of simulated microgravity on testosterone and sperm motility in mice // J Androl. 2003. 24(6):885-890.Kaplan J.R., Botchin M.B., Manuck S.B. Relationships among brain serotonin, aggression, and 242. diet in Macaca fascicularis // Am J Phys Anthropol. 1993. Suppl 16:121-122. Kaplan J.R., Manuck S.B., Fontenot M.B., Mann J.J. 2002. Central nervous system 243. monoamine correlates of social dominance in cynomolgus monkeys (Macaca fascicularis) // Neuropsychopharmacology. 26:431–443.

214


Kavelaars A., Heijnen C.J., Tennekes R., Bruggink J.E., Koolhaas J.M. Individual beha-244. vioral characteristics of wild-type rats predict susceptibility to experimental autoimmune encephalomyelitis // Brain Behav. Immun. 1999. V.13. №4. P.279-286.Kellner R., Slocumb J., Wiggins R. et al. Hostility, somatic symptoms and hypochondrical fears 245. and beliefs // J. Nerv. Ment. Dis. 1985, v. 173, 9: 554-560.Kempes M., Matthys W., de Vries H., and van Engeland H. Reactive and proactive aggression 246. in children-a review of theory, fi ndings and the relevance for child and adolescent psychiatry // Eur Child Adolesc Psychiatry. 2005. 14(1): 11-9. (Kempinsky A.) Кемпински А. Экзистенциальная психиатрия. 1997. М.: Совершенство. 247. 320 с. Kernberg O. Развитие личности и травма, Personlichkeitsstorungen, 1999, p. 5-15.248. Khachaturian H., Lewis M.E., Schafer M.K.H., Watson S.J. Anatomy of the CNS opioid systems 249. // Trends Neurosci., 1985, v. 8, p. 111-119.Kim-Cohen J., Caspi A., Taylor A., Williams B., Newcombe R., Craig I.W., Moffi tt T.E. 250. MAOA, maltreatment, and gene-environment interaction predicting children’s mental health: new evidence and a meta-analysis // Mol Psychiatry. 2006. 11:903–913.Kingsbury, S.J., Lambert, M.T., Hendrickse, W., 1997. A two-factor model of aggression // 251. Psychiatry. 60, 24–232.(Kisker K.P., Freyberger H., Rose H.K., Wulff E.) Кискер К., Фрайбергер Г., Розе Г., Вульф 252. Э. Психиатрия, психосоматика, психотерапия, Пер. с нем., М.: Алетейа, 1999. 504 стр.Koolhaas J.M., Korte S.M., De Boer S.F., van Der Vegt B.J., van Reenen C.G., Hopster H., et al. 253. Coping styles in animals: current status in behavior and stress-physiology // Neurosci Biobehav Rev. 1999. 23:925–35.Koop C.E., Lundberg G.B. Violence in America: a public health emergency. Time to bite the 254. bullet back [Editorial]. JAMA 1992. 267:3075-6.Korte S.M. Corticosteroids in relation to fear, anxiety and psychopatology // Neorosci. and 255. Biobehav. Rev. 2001. v.25. p. 117-142.Koshes, R.J. & Rock, N.L. (1994). Use of clonidine for behavioral control in an adult patient 256. with autism // American Journal of Psychiatry. 151(11):1714. (Krystal H.) Кристал Г. Травма и аффекты // Журнал практической психологии и 257. психоанализа. 2002. № 3.Kudryavtseva N.N. An experimental approach to the study on learned aggression // Aggress. 258. Behav. 2000. 26:241-256.Kudryavtseva N.N., Bondar N.P., Avgustinovich D.F. Association between experience of 259. aggression and anxiety in male mice // Behav Brain Res. 2002. 133(1):83-93.Kudryavtseva N.N., Bondar N.P., Avgustinovich D.F. Effects of repeated experience of 260. aggression on the aggressive motivation and development of anxiety in male mice // Neurosci Behav Physiol. 2004. 34(7):721-30.Kvetnansky R, Sabban EL, Palkovits M. Catecholaminergic systems in stress: structural and 261. molecular genetic approaches // Physiol Rev. 2009 Apr;89(2):535-606. Lado-Abeal, J., Clapper, J.A., Norman, R.L., 2001. Antagonism of central vasopressin receptors 262. blocks hypoglycemic stress induced inhibition of luteinizing hormone release in male rhesus macaques // J Neuroendocrinol. 13(7):650-655.Lagerspetz R.M.J., Bjorqvist K., Peltonen T. Is indirect aggression typical of females? Gender 263. differences in aggressiveness in 11-to 12-year-old children // Aggressive Behavior, 1988. v.14. p.403-414.

215

literatura

Lanchard D.C., Rodgers R.J., Hendrie C.A., Hori K. “Taming” of wild rats (264. Rattus rattus) by 5-HT1A agonists buspirone and gepirone // Pharmacol Biochem Behav. 1988. 31:269-78. Law M.R., Thompson S.G., Wald N.J. Assessing possible hazards of reducing serum cholesterol 265. // BMJ. 1994. 308:373-379.LeBlanc J., Ducharme M.B. Plasma dopamine and noradrenaline variations in response to stress 266. // Physiology & Behavior. 2007. 91:208-211.Lesch K.P. The Serotonergic Dimension of Aggression and Violence. In Neurobiology of 267. Aggression. Edited by M.P. Mattson. 2003. Humana Press. Totowa, New Jersey. pp. 32-63.Lesch, K.P. and Merschdorf, U. (2000) Impulsivity, aggression, and serotonin: a molecular 268. psychobiological perspective // Behav. Sci. Law. 18. 581–604.Lee S., Miselis R., Rivier C. Anatomical and functional evidence for neural hypothalamic–testi-269. cular pathways that is independent of the pituitary // Endocrinology. 2002. 143(11):4447–54.Lee V., Hoaken P.N.S. Cognition, emotion, and neurobiological development: mediating the 270. relation between maltreatment and aggression // Child maltreatment. 2007. 12(3):281-298.LeResche L. Gender differences in pain: epidemiologic perspectives // Pain Forum. 1995. №4. 271. p.228-230. Lindberg G., Rеstam L., Gullberg B., Eklund G.A. Low serum cholesterol concentration and 272. short term mortality from injuries in men and women // BMJ 1992. 305:277-9. Lipowsky J. Somatisation: its defi nition and Concept // American Journal of Psychiatry, 1989, 273. 147(7):521-527.(Lorenz K.) Лоренц К. Агрессия (так называемое «зло»), М., Изд. гр. «Прогресс», 1994, 274. 272 с.Lowry C.A. Functional subsets of serotonergic neurons: Implications for control of the 275. hypothalamicpituitary-adrenal axis // J.Neuroendocrinol. 2002. 14:911-23.Lyons, W.E., Mamounas, L.A., Ricaurte, G.A., Coppola, V., Reid, S.W., Bora, S.H., Wihler, C., 276. Koliatsos, V.E., Tessarollo, L. (1999) Brain-derived neurotrophic factor-defi cient mice develop aggressiveness and hyperphagia in conjunction with brain serotonergic abnormalities // Proc. Natl.Acad. Sci. U. S. A. 96. 15239–15244.Madepalli K., Lakshmana M., Trichur R. An isocratic assay for norepinephrine, dopamine 277. and 5-hydroxytryptamine using their native fl uorescence by high-performance liquid chromatography with fl uorescence detection in discrete brain areas of rat. // Anal. Biochem. 1997. 246:166-170.Malamuth N.M. Predictors of naturalistic sexual aggression // J of Personality and Social 278. psychology, 1986, 50, p. 953-962.Malmquist, C. Homicide: A Psychiatric Perspective. Washington: American Psychiatric Press, 279. Inc., 1996. 393pp.Mann, J. J. (2003). Neurobiology of suicidal behaviour // Nature Reviews Neuroscience. 280. 4:819–828. Manna, I., Jana, K., Samanta, P.K., 2004a. Effect of different intensities of swimming exercise 281. on testicular oxidative stress and reproductive dysfunction in mature male albino Wistar rats. Indian J Exp Biol. 42(8):816-822.Manna, I., Jana, K., Samanta, P.K., 2004b. Intensive swimming exercise-induced oxidative 282. stress and reproductive dysfunction in male wistar rats: protective role of alpha-tocopherol succinate. Can J Appl Physiol. 29(2):172-185.

216


Männistö PT, Kaakkola S. Catechol-O-methyltransferase (COMT): biochemistry, molecular 283. biology, pharmacology, and clinical effi cacy of the new selective COMT inhibitors // Pharmacol Rev. 1999. 51(4):593-628. Manuck S.B., Flory J.D., Ferrell R.E., Dent K.M., Mann J.J., Muldoon M.F. Aggression and 284. anger-related traits associated with a polymorphism of the tryptophan hydroxylase gene // Biol. Psychiatry. 1999. 45(5):603-14. Manuck, S. B., Flory, J. D., Ferrell, R. E., Mann, J. J., & Muldoon, M. F. (2000). A regulatory 285. polymorphism of the monoamine oxidase-A gene may be associated with variability in aggression, impulsivity, and central nervous system serotonergic responsivity // Psychiatry Research. 95:9–23.Manuck, S. B., Flory, J. D., Muldoon, M. F., & Ferrell, R.E. (2002). Central nervous system 286. serotonergic responsivity and aggressive disposition in men // Physiology & Behavior. 77:705–709.Manuck, S.B., Kaplan, J.R. & Lotrich F.E. Brain serotonin and aggressive disposition in 287. humans and nonhuman primates. In biology of aggression. Edited by Randy J. Nelson. Oxford University Press. 2006. pp.65-113.Marino M.D., Bourdélat-Parks B.N., Cameron Liles L., Weinshenker D. Genetic reduction of 288. noradrenergic function alters social memory and reduces aggression in mice // Behav Brain Res. 2005. 161(2):197-203.Marsh, D.M., Dougherty, D.D., Moeller, F.G., Swann, A.C., & Spiga, R. (2002). Laboratory 289. measured aggressive behavior of women: Acute tryptophan depletion and augmentation // Neuropsychopharmacology. 26:660–671.Martinez R. Injury prevention. A new perspective [Editorial] // JAMA 1994. 272:1541-2.290. Martinez-Sanchis, S., Salvador, A., Moya-Albiol, L., González-Bono, E., Simón, V.M. Effects 291. of chronic treatment with testosterone propionate on aggression and hormonal levels in intact male mice // Psychoneuroendocrinology. 1998. 23(3): 275–93.Matsumoto K, Ojima K, Watanabe H. Noradrenergic denervation attenuates desipramine 292. enhancement of aggressive behavior in isolated mice // Pharmacol Biochem Behav. 1995. 50:481-4.Maxson A.C. Aggression: concepts and methods relevant to genetic analyses in mice and 293. humans // Neurobehavioral genetics. Methods and Applications / Eds Jones B.C., Mormede P. N.Y.: CRC Press LLC, Boca Ration, Florida, 2000. P. 293-300.Maxson S.C., Canastar A. Conceptual and methodological issues in the genetics of mouse 294. agonistic behavior // Hormones and Behavior, 2003. 44, 258–262.Maxson S.C., Canastar A. Genetic aspects of aggressions in nonhuman animals. In Biology of 295. Aggression. Edited by Randy J. Nelson. Oxford University Press. 2006. pp.3-19.Mayerhofer A. Leydig cell regulation by catecholamines and neuroendocrine messengers. In: 296. Payne A, Hardy M, Russel L, editors. The Leydig cell. Vienna, IL: Cache River Press; 1996. p. 407–18.Mayerhofer A. Bartke A. Began T. Catecholamines stimulate testicular steroidogenesis in vitro 297. in the Siberian hamster, Phodopus sungorus. // Biol Reprod 1993. 48(4):883-8.Mazur, A., Booth A., 1998. Testosterone and dominance in men. Behavioral and Brain Sciences. 298. 21:353-397.McCaul, K.D., Gladue, B.A., Joppa, M., 1992. Winning, losing, mood, and testosterone // Horm 299. Behav. 26(4):486-504.

217

literatura

McCauley J., Kern D.E., Kolodner K., Dill L., Schroeder A.F., DeChant H.K., et al. The 300. “battering syndrome”: prevalence and clinical characteristics of domestic violence in primary care internal medicine practices // Ann Intern Med. 1995. 123:737-46.McDougle CJ, Holmes JP, Carlson DC, Pelton GH, Cohen DJ, Price LH. A doubleblind, 301. placebo-controlled study of risperidone in adults with autistic disorder and other pervasive developmental disorders // Arch Gen Psychiatry. 1998. 55:633–41. Medina J.H., Navas M.L., Wolfman C.N. et all. Benzodiazepine receptors in rat cerebral cortex 302. and hyppocampus undergo rapid and reversible changes after acute stress // Neuroscience, 1983, v. 9, p. 331-335.Mednick S.A., Brennan P., Kandel E. Predisposition of violence // Aggressive Behavior, 1988, 303. 14, p. 25-33. Mednick S.A., Gabrielli W.F., Hutchings B. Genetic factors in the etiology of criminal behavior 304. // The causes of crime New biological approaches, N.Y., Cambridge University Press, 1987, p. 74-91.Mehlman, P.T., Higley, J.D., Fernald, B.J., Sallee, F.R., Suomi, S.J., Linnoila, M. CSF 5-HIAA, 305. testosterone, and sociosexual behaviors in free-ranging male rhesus macaques in the mating season. // Psychiatry Res. 1997. 72(2): 89-102.Messatie G. Lètrange affaire de Phineas P. Gage, “Sience et vie”, 1994, № 23, p. 74-78.306. Miczek, K.A., de Almeida, R.M., Kravitz, E.A., Rissman, E.F., de Boer, S.F., Raine, A. Neuro-307. biology of escalated aggression and violence // J Neurosci. 2007. 27(44):11803-6.Miczek K., Debold J., Thompson M. Pharmacological, hormonal and behavioral manipulations 308. in the analysis of aggressive behavior // Ethopharmacological Aggression Research, N.Y. Alan R. Liss, 1984, p.1-26.Miczek, K.A., DeBold, J.F., van Erp, A.M.M., Neuropharmacological characteristics of 309. individual differences in alcohol effects on aggression in rodents and primates // Behav. Pharmacol. 1994a. 5(4-5):407-421.Miczek K.A. and Fish E.W. (2006). Monoamines, GABA, glutamate and aggression. In Biology 310. of Aggression. Edited by Randy J. Nelson. Oxford University Press. pp. 114-149.Miczek KA, Fish EW, DeBold JF, de AlmeidaRMM (2002). Social and neural determinants of 311. aggressive behavior: pharmacotherapeutic targets at serotonin, dopamine and γ-aminobutyric acid systems // Psychopharmacology. 163:434–458. Miczek, K.A., Hussain, S., Faccidomo, S. (1998). Alcohol-heightened aggression in mice: 312. attenuation by 5-HT1A receptor agonists // Psychopharmacology (Berl). 139. 160–168.Miczek K.A., Weerts E., Haney M., Tidey J. Neurobiological mechanisms controlling aggression: 313. preclinical developments for pharmacotherapeutic interventions // Neurosci Biobehav Rev 1994b.18:97—110.Miles D.R., Carey G. Genetic and environmental architecture of human aggression // J. Pers. 314. Soc. Psychol. 1997. V. 72. N 1. P. 207-217. Milgram S. Obedience to authority. N.Y. 1974.315. Miller-Butterworth C.M., Kaplan J.R., Shaffer J., Devlin B., Manuck S.B., Ferrell R.E.316. Sequence variation in the primate dopamine transporter gene and its relationship to social dominance // Mol Biol Evol. 2008. 25(1):18-28Miller N.E. Frustration – Aggression Hypothesis // Psychological review. Washington. 48. 317. 1941. p. 337-342.

218


Miller P.H., DeMarie-Dreblow D. Social-cognitive correlates of children`n understanding of 318. displaced aggression // Journal of Experimental Child Psychology, 1990, 49, p. 488-504.Milligan G, Svoboda P, Brown CM. Why are there so many adrenoceptor subtypes? // Biochem 319. Pharmacol. 1994. 48(6):1059-71. Mirescu C, Peters JD, Gould E. 2004. Early life experience alters response of adult neurogenesis 320. to stress // Nat Neurosci. 7:841–846. Miyakawa, T. Y., Yagi, T., Takao, K., & Niki, H. (2001). Differential effect of Fyn kinase deletion 321. on offensive and defensive aggression // Behavioral Brain Research, 122, 51–56. Moeller, F.G., Barratt, E.S., Dougherty, D.M., Schmitz, J.M., Swann, A.C., Psychiatric Aspects 322. of Impulsivity // Am J Psychiatry. 2001. 158:1783–1793.Moffi tt T.E., Brammer G.L., Caspi A. et al. Whole blood serotonin relates to violence in an 323. epidemiological study. // Biol. Psychiatry. 1998, 43 (6): p. 446-457.Morgan D., Grant K.A., Gage H.D., Mach R.H., Kaplan J.R., Prioleau O., Nader S.H., 324. Buchheimer N., Ehrenkaufer R.L., Nader M.A. 2002. Social dominance in monkeys: dopamine D2 receptors and cocaine self-administration // Nat Neurosci. 5:169–174.Morgan, D. Grant, K.A. Prioleau, O.A. Nader, S.H., Kaplan, J.R., and Nader M.A. 325. Predictors of social status in cynomolgus monkeys (Macaca fascicularis) after group formation // Am J Primatol, 2000; 52(3): 115-31.Mos J., Oliver B. Ethopharmacology of agonist behaviour in animal and humans, Nijhoff Publ. 326. Com. 1987, p.122.Motelica-Heino I, Edwards DA, Roffi J. Intermale aggression in mice: does hour of castration 327. after birth infl uence adult behavior? // Physiol Behav. 1993. 53(5):1017–19.Moyer K.E. The Physiology of Hostility. Markham, Chicago, 1971.328. Moyer K.E. Violence and Aggression, A Physiological Perspective, A PWPA Book, N.Y., 329. 1987. Murchison E.P., Tovar C., Hsu A., Bender H.S., Kheradpour P., Rebbeck C.A., Obendorf D., 330. Conlan C., et al. The Tasmanian Devil Transcriptome Reveals Schwann Cell Origins of a Clonally Transmissible Cancer // Science. 2010. 327:84-87.Myers D.G. Social Psychology. New York: McGraw-Hill Education (ISE Editions); 8th edition, 331. 2004.Neaton J.D., Blackburn H., Jacobs D., Kuller L., Lee D.J., Sherwin R., et al. Serum cholesterol 332. level and mortality fi ndings for men screened in the Multiple Risk Factor Intervention Trial. Multiple Risk Factor Intervention Trial Research Group // Arch Intern Med 1992; 152:1490-500.Nelson, R. J. (2000). An introduction to behavioral endocrinology (2nd ed.). Sunderland, MA: 333. Sinauer.Nelson, R.J., Chiavegatto, S. 2001. Molecular basis of aggression // Trends Neurosci. 24(12): 334. 713-719.Nestler EJ, Hyman SE, Malenka RC: Molecular neuropharmacology: a foundation for clinical 335. neuroscience. New York, McGraw-Hill, Medical Pub. Div.; 2001: xvi, 539 p. (Netter P.) Неттер П. Биохимические переменные в исследованиях темперамента: цели, 336. подходы, находки // Иностр. психология. 1993. Т.1. №2. С.49-56.New A.S., Gelernter J., Yovell Y., Trestman R.L., Nielsen D.A., Silverman J., Mitropoulou V., 337. Siever L.J. Tryptophan hydroxylase genotype is associated with impulsive-aggression measures: A preliminary study // Am. J. Med. Genet. 1998. 81(1):13-17.

219

literatura

New, A. S., Hazlett, E. A., Buchsbaum, M. S., Goodman, M., Reynolds, D., Mitropoulou, 338. V., Sprung, L., Shaw, R. B., Koenigsberg, H., Platholi, J., Silverman, J., & Siever, L. (2002). Blunted prefrontal cortical 18-fl urodeoxyglucose positron emission tomography response to metachlorophenylpiperazine in impulsive aggression // Archives of General Psychiatry. 59:621–629.New, A. S., Buchsbaum, M. S., Hazlett, E. A., Goodman, M., Koenigsberg, H. W., Lo, J., 339. Iskander, I., Newmark, R., Brand, J., O’Flynn, K., & Siever, L. J. (2004a). Fluoxetine increases relative metabolic rate in prefrontal cortex in impulsive aggression // Psychopharmacology. 176:451–458.New, A. S., Trestman, R. F., Mitropoulou, V., Goodman, M., Koenigsberg, H. H., Silverman, 340. J., & Siever, L. J. (2004b). Low prolactin response to fenfl uramine in impulsive aggression // Journal of Psychiatric Research. 38, 223–230.Nijsen MJMA, Croiset G, Diamant M, Stam R, Delsing D, deWied D, et al. Conditioned fear-341. induced tachycardia in the rat; vagal involvement // Eur J Pharmacol. 1998. 350:211–22.Oehler J., Jahkel M., Schmidt J. Neuronal transmitter sensitivity after social isolation in rats // 342. Physiol. And Behav. 1987. 41(3):187-91.Ogilvie K, Hales K, Roberts M, Hales D, Rivier C. The inhibitory effect of intracerebroventricularly 343. injected interleukin 1beta on testosterone secretion in the rat: role of steroidogenic acute regulatory protein // Biol Reprod. 1999. 60:527–33.Ogilvie K, Rivier C. The intracerebroventricular injection of interleukin-1Я blunts the 344. testosterone response to human chorionic gonadotropin: role of prostaglandin- and adrenergic-dependent pathways // Endocrinology. 1998. 139:3088–95.Olivier, B., Mos, J., van Oorschot, R., Hen, R. (1995). Serotonin receptors and animal models 345. of aggressive behavior // Pharmacopsychiatry. 28:80–90.Oltmanns, K.M., Peters, A., Kern, W., Fehm, H.L., Born, J., Schultes, B., 2005. Preserved 346. inhibitory effect of recurrent hypoglycaemia on the male gonadotrophic axis. Clin Endocrinol (Oxf). 62(2):217-222.Olson M.B., Kelsey S.F., Matthews K.A., Bairey Merz C.N., Eteiba W., McGorray S.P., Cornell 347. C.E., Vido D.A., Muldoon M.F. Lipid-lowering medication use and aggression scores in women: a report from the NHLBI-sponsored WISE study // J Womens Health (Larchmt). 2008. 17(2):187-94. Olweus D. Aggresion and hormones: Behavior relationship with testosterone and adrenaline. 348. In. D. Olweus, J. Block, M. Radke-Yarrows (Eds.) Development of antisocial and prosocial behavior, 1986, N.Y.: Academic Press, p. 51-72.Olweus D. Testosterone and adrenaline. Aggressive antisocial behavior in normal adolescent 349. males. In. S. A. Mednick, T. E. Moffi tt, S. A. Stacks (Eds.) The causes of crime. New biological approaches, N.Y.: Cambridge University Press, 1987, p. 263-282.Ortiz J, Artigas F, Gelpí E. Serotonergic status in human blood // Life Sci. 1988; 43(12): 350. 983-90.Otten, W., Puppe, B., Kanitz, E., Schon, P.C., Stabenow, B., 2002. Physiological and behavioral 351. effects of different success during social confrontation in pigs with prior dominance experience. Physio. Behav. 75(1-2):127-133.Øverli, Ø., Harris, C. A. and Winberg, S. (1999). Short-term effects of fi ghts for social dominance 352. and the establishment of dominant-subordinate relationships on brain monoamines and cortisol in rainbow trout // Brain Behav. Evol. 54:263-275.

220


Oyegbile, T.O., Marler, C.A., 2005. Winning fi ghts elevates testosterone levels in California 353. mice and enhances future ability to win fi ghts. Hormones and Behavior. 48(3):259-267.Pacák K, Palkovits M. Stressor specifi city of central neuroendocrine responses: implications for 354. stress-related disorders // Endocr Rev. 2001. 22(4):502-48.Panksepp, J. (1998). Affective Neuroscience: The foundations of human and animal emotions. 355. New York: Oxford University Press.(Parens H.) Паренс Г. Агрессия наших детей. Москва. Форум. 1997. 160 с.356. Parks C.L., Robinson P.S., Sibille E., Shenk T., Toth M. Increased anxiety of mice lacking the 357. serotonin1A receptor // Proc Natl Acad Sci USA. 1998. 95(18):10734-9.Patterson G.R. Performance models for antisocial boys // Am Psychol. 1986. 41(4):432-44.358. Pearse A.M., Swift K. Allograft theory: transmission of devil facial-tumour disease // Nature. 359. 2006. 439(7076):549.Piazza P.V., Crescimanno G.L, Beningo A., Amato G. The control exerted by the substantia 360. nigra on the quiet bitting attack elicited by hypothalamic stimulation in the cat // Neurosci. Lett. 1985. V. 53, № 1. P. 75-79.Pickering, T.G., Schnall, P.L., Schwartz, J.E. and Pieper, C.F., Can behavioural factors produce 361. a sustained elevation of blood pressure? Some observations and a hypothesis // J. Hypertens. 1991. 9:66–68.Pinna, G., Dong, E., Matsumoto, K., Costa, E., & Guidotti, A. (2003). In socially isolated mice, 362. the reversal of brain allopregnanolone down-regulation mediates the anti-aggressive ac tion of fl uoxetine // Proceedings of the National Academy of Sciences USA. 100:2035–2040.Peterson C.K., Shackman A.J., Harmon-Jones E. The role of asymmertrical frontal cortical 363. activity in aggression // Psychophysiology. – 2008.– №45.– P. 86-92.Placidi, G. P. A., Oquendo, M. A., Malone, K. M., Huang, Y. Y., Ellis, S. P., & Mann, J. J. (2001). 364. Aggressivity, suicide attempts, and depression: Relationship to cerebrospinal fl uid monoamine metabolite levels // Biological Psychiatry. 50:783–791.Podsakoff N.P., LePine J.A., and LePine M.A. Differential Challenge Stressor–Hindrance 365. Stressor Relationships with Job Attitudes, Turnover Intentions, Turnover, and Withdrawal Behavior: A Meta-Analysis // Journal of Applied Psychology. 2007. 92(2):438–454.Poulin, F., & Boivin, M. (2000). Reactive and instrumental aggression: Evidence of a two-366. factor model // Psychological Assessment. 12:115–122. Pyecroft S.B., Pearse A., Loh R., Swift K., Belov K., Fox N., Noonan E., Hayes D., Hyatt A., 367. Wang L., et al. (2007) Towards a case defi nition for Devil Facial Tumour Disease: What is it? // EcoHealth. 4:346–351.Raine, A., Meloy, J.R., Bihrle, S., Stoddard, J., LaCasse, L., Buchsbaum, M.S., 1998. Reduced 368. prefrontal and increased subcortical brain functioning assessed using PET in predatory and affective murderes // Behavioral Sciences and the Law. 16:319–332.Raine А., Yang Y. Neural foundations to moral reasoning and antisocial behavior // Social 369. Cognitive and Affective Neuroscience. 2006. 1(3):203-213. Ramírez J.M., Andreu J.M. Aggression, and some related psychological constructs (anger, 370. hostility, and impulsivity); some comments from a research project // Neurosci Biobehav Rev. 2006. 30(3):276-91.Randolph С., Eraser В. Stressors and concerns in teen asthma // Curr Probi Pediatr 1999; 371. 29: 82-93.

221

literatura

Ratey J., Sovner R., Parks A., Rogentine K. Buspirone treatment of aggression and anxiety 372. in mentally retarded patients: a multiple-baseline, placebo lead-in study // J Clin Psychiatry 1991;52:159-162. Rauchenwald M, Steers WD, Desjardins C. Efferent innervation of the rat testis // Biol Reprod 373. 1995;52:1136–43.Razzoli M., Roncari E., Guidi A., Carboni L., Arban R., Gerrard P., Bacchi F. Conditioning 374. properties of social subordination in rats: Behavioral and biochemical correlates of anxiety // Hormones and Behavior 2006. 50:245–251.Reist, C., Nakamura, K., Sagart, E., Sokolski, K.N., Fujimoto, K.A., 2003. Impulsive aggressive 375. behavior: open-label treatment with citalopram. J Clin Psychiatry. 64:81–85.Riechert SE. 1993. Investigation of potential gene fl ow limitation of behavioral adaptation in an 376. aridlands spider // Behav Ecol Sociobiol 32:355–63.Rodgers R.J. Endorphins, Opiates and Behavior Processes, N.Y., Chhichester, John Wiley a. 377. Sons, 1988, p. 336-344. Rogers R., Dion K. Rethinking the DSM - III - R diagnosis of antisocial personality disorder 378. (Review) // Bulletin of the American Academy of Psychiatry & the Law 1991; Vol. 19 № 1 р. 21-31.Rogoz, Z., and Kolasiewicz, W. Effect of repeated treatment with reboxetine on the central 379. alpha1-adrenergic system // Pol. J. Pharmacol. 2001. 53(6):663-667. Rotton J, Cohn EG. Violence is a curvilinear function of temperature in Dallas: a replication // 380. J Pers Soc Psychol. 2000; 78(6):1074-81.Rubia, K., Lee, F., Cleare, A. J., Tunstall, N., Fu, C. H. Y., Brammer, M., & McGuire, P. (2005). 381. Tryptophan depletion reduces right inferior prefrontal activation during response inhibition in fast, event-related fMRI // Psychopharmacology. 179:791–803.Ruff, J. R. (2001). Violence in early modern Europe 1500-1800. Cambridge, UK: Cambridge 382. University Press.Rule B. G., Ferguson T. J. The effects of media violence on attitudes, emotions and cognitions 383. // Journal of Social Issues, 1986, 42, p. 29-50.Rushton J.P. Epigenetic rules in moral development. Distal-proximal approaches to altruism 384. and aggression // Aggressive Behavior, 1988, 14, p. 35-50. Sallinen J., Haapalinna A., Viitamaa T., Kobilka B.K., Scheinin M. Adrenergic alpha2C-385. receptors modulate the acoustic startle refl ex, prepulse inhibition, and aggression in mice // J Neurosci. 1998. 18(8):3035-42.Salome N, Viltart O, Lesage J, Landgraf R, Vieau D, Laborie C. Altered hypothalamo–pituitary–386. adrenal and sympatho-adrenomedullary activities in rats bred for high anxiety: central and peripheral correlates // Psychoneuroendocrinology. 2006. 31:724–35.Salvador A., Simon V., Suay F., Lorens L. Testosterone and cortisol responses to competitive 387. fi ghting in human males: A pilot study // Aggressive Behavior, 1987, 13, p. 9-13.Salvaggio R. “Psychoanalysis and Deconstruction and Woman,” in R. Feldstein and H. Sussman, 388. eds., Psychoanalysis and . . ., NY, Routledge, 1990.Sapolsky, R.M., 1986. Stress-induced elevation of testosterone concentration in high ranking 389. baboons: role of catecholamines // Endocrinology. 118(4):1630-1635.Sapolsky, R.M., 2005. The Infl uence of Social Hierarchy on Primate Health // Science. 390. 308, 648-652.

222


Sapolsky R.M., Ray J.C. Styles of dominance and their endocrine correlates among wild olive 391. baboons (Papio anubis) // Am J Primatol. 1989. 18(1):1–13.Saudou F., Amara D.A., Dierich A., LeMeur M., Ramboz S., Segu L., et al. Enhanced aggressive 392. behavior in mice lacking 5-HT1B receptor // Science 1994; 265:1875-1878. Scarr393. , S., Phillips, D., & mccartney, K. (1990). Facts, fantasies, and the future of child care in America // Psychological Science, 1, 26-35.Schalling D. Personality correlates of plasma testosterone levels in young delinquents: An 394. example of person-situation interaction? // The causes of crime: New biological approaches. 1987, N.Y. Cambridge University Press. P. 283-291. Schalling D., Asberg M., Edman G., Klinteberg B.Lack of behavioralconstraunt – The shared 395. Variance between impulsivity and aggressivity and its biochemical correlates. Personality and Individual Differences, 1989, 10, VII (abstract). Schepard J.D., Al` Absi M., Whitsett T.L., Passey R.B., Lovallo W.R. Additive pressor effects 396. of caffeine and stress in male medical students at risk for hypertension // Am. J. Hypertens., 2000, 13: 475-481.Schultheiss, O.C., Wirth, M.M., Torges, C.M., Pang, J.S., Villacorta, M.A., Welsh, K.M., 2005. 397. Effects of implicit power motivation on men’s and women’s implicit learning and testosterone changes after social victory or defeat. J Pers Soc Psychol. 88(1):174–188.Scott S. Agressive behaviour in childhood. BMJ 1998;316:202-6. 398. Sedlak A. J. Supplementary analyses of data on the national incidence of child abuse and 399. neglect, Rockville, MD: Westat, 1989. Seroczynski A.D., Bergeman C.S., Coccaro E.F. Etiology of the impulsivity/aggression 400. relationship: genes or environment? // Psychiatry Res. 1999. 86(1):41-57.Serova L.I., Naumenko E.V. Involvement of the brain catecholaminergic system in the regulation 401. of dominant behavior // Pharmacol Biochem Behav. 1996. 53(2):285-90.Sgoifo, A., de Boer, S.F., Haller, J., Koolhaas, J.M., 1996. Individual differences in plasma 402. catecholamine and corticosterone stress responses of wild-type rats: relationship with aggression. Physiol Behav. 60(6):1403-7.Shih J.C., Chen К. MAO-A and -B gene knock-out mice exhibit distinctly different behavior // 403. Neurobiology (Bp). 1999. V. 7. N 2. P. 235-246.Siann C. Accounting for aggression: Persprectives on aggression and violence, Boston, Alien 404. & Unwin, 1985.Siegel A., Rolling T., Gregg T., Kruk M. Neuropharmacology of brain-stimulation-evoked 405. aggression // Neuroscience and Biohav. Rev. – 1999. – V. 23, № 3. – P. 359-389.Siever L.J. Neurobiology of aggression and violence // Am J Psychiatry. 2008. 165 (4): 406. 429-442. Siever, L. J., Buchsbaum, M. S., New, A. S., Spiegel-Cohen, J., Wei, T., Hazlett, E. A., 407. Sevin, E., Nunn, M., & Mitropoulou, V. (1999). D,L-Fenfl uramine response in impulsive personality disorder assessed with [18F]-fl uorodeoxyglucose positron emission tomography // Neuropsychopharmacology. 20: 413–423. Silver J.M., Yudofsky S.C. Aggessive behavior in patiens with neuropsychiatric disorders // 408. Psychiatric Annals, 1987, 17, p. 367-370. Silver, J.M., Yudofsky, S.C., Slater, J.A., Gold, R.K., Stryer, B.L.K., Williams, D.T., et al. 409. (1999). Propranolol treatment of chronically hospitalized aggressive patients // Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences.11:328−335.

223

literatura

Simon N.G., Coccaro E.F. Human aggression: what’s animal research got to do with it? The 410. HFG // Review of Research. 1999. 3(1):13-30.Simon N.G. and Lu S.-F. Androgens and aggression. 2006. In Biology of Aggression. Edited by 411. Randy J. Nelson. Oxford University Press. pp.211-230.Simonian S.J., Tarnowski K.J., Gibbs J.C. Social skills and antisocial conduct of deliquents // 412. Child Psychiatry & Human Development, 1991, Vol. 22 № 1 p. 17-27.Simonoff E., Pickles A., Meyer J., Silberg J., Maes H. Genetic and environmental infl uences 413. on subtypes of conduct disorder behavior in boys // J. Abnorm. Child. Psychol. 1998. V. 26. N 6. P. 495-509. Slaby R.G., Guerra N.G. Cognitive mediators of aggression in adolescen offenders // 414. Dvelopment Psychology, 1988, 24, p. 580-588.Smith A., Dykens E., Greenberg F. Behavioral phenotype of Smith-Magenis syndrom (del17 415. p11.2) // Am. J. Med. Genet. 1998. V. 81. P. 179-185. Soloff, P. H., Kelly, T. M., Strotmeyer, S. J., Malone, K. M., & Mann, J. J. (2003). Impulsivity, 416. gender, and response to fenfl uramine challenge in borderline personality disorder // Psychiatry Research. 119:11–24.Soloff, P. H., Lynch, K. G., & Moss, H. B. (2000a). Serotonin, impulsivity, and alcohol 417. use disorders in the older adolescent: A psychobiological study // Alcoholism: Clinical and Experimental Research. 24:1609–1619.Soloff, P. H., Meltzer, C. C., Greer, P. J., Constantine, D., & Kelly, T. M. (2000b). A fenfl uramine-418. activated FDG-PET study of borderline personality disorder. Biological Psychiatry, 47, 540–547.Soma K.K., Scotti M.A., Newman A.E., Charlier T.D., Demas G.E. Novel mechanisms for 419. neuroendocrine regulation of aggression // Front Neuroendocrinol. 2008. 29(4):476-89.Spade P. The Cambridge Companion to Ockham. Cambridge: Cambridge University Press. 420. 1999.(Spengler O.) Шпенглер О. Закат Европы. Очерки мифологии мировой истории, т.1, 421. Гештальт и действительност ь. Пер. с нем., М.: Мысль, 1993, 663 с.Stamps JA, Krishnan VV. 1997. Functions of fi ghts in territory establishment // Am Nat 422. 150:393–405.Stanford M.S., Houston R.J., Mathias C.W., Villemarette-Pittman N.R., Helfritz L.E., Conklin 423. S.M. Characterizing aggressive behavior. // Assessment. 2003a. 10(2):183-90. Stanford, M.S., Houston, R.J., Villemarette-Pittman, N.R., Grere, K.W., 2003b. Premeditated 424. aggression: Clinical assessment and cognitive psychophysiology // Personality and Individual Differences. 34 (5):773–781.Stanley, B., Molcho, A., Stanley, M., Winchel, R., Gameroff, M. J., Parsons, B., & Mann, J. J. 425. (2000). Association of aggressive behavior with altered serotonergic function in patients who are not suicidal // American Journal of Psychiatry. 157:609–614.Stefanski V. Social stress in laboratory rats: hormonal responses and immune cell distribution // 426. Psychoneuroendocrinology. 2000. 25(4):389–406.Stenberg G. Personality and the EEG: arousal and emotional arousability // Person, individ. 427. Differ. 1992. V. 13. №10. P. 1097–1113. Steyaert J., Devriendt K., Fryns J.P. 8p-syndrome: A new microdeletion syndrome associated 428. with hyperactivity and aggressive behavior // Am. J. Med. Genet. 1997. V. 74. N 6. P. 656.

224


Stoddard, S.L., Bergdall, V.K., Conn, P.S., Levin, B.E., 1987. Increases in plasma catecholamines 429. during naturally elicited defensive behavior in the cat. J Auton Nerv Syst. 19(3):189-97.Stromsted T. Re-inhabiting the female body // Somatics, 1994-1995, v. 10, 1: 18-27.430. Strüber, D., Lück M, Roth G. Sex, aggression and impulse control: an integrative account // 431. Neurocase. 2008. 14(1):93-121. Sugden S.G., Kile S.J. Hendren R.L. Neurodevelopmental pathways to aggression: a model 432. to understand and target treatment in youth // The Journal of Neuropsychiatry Clinical Neurosciences. 2006. 18:302-317. Summers C.H. (2002). Social interaction over time, implications for stress responsiveness // 433. Integ and Comp Biol. 42:591–599.Summers, C.H., Forster, G.L., Korzan, W.J., Watt, M.J., Larson, E.T., Overli, O., Hoglund, E., 434. Ronan, P.J., Summers, T.R., Renner, K.J. et al. (2005a). Dynamics and mechanics of social rank reversal // J. Comp.Physiol. A Sens. Neural Behav. Physiol. 191:241-252.Summers, C.H., Korzan, W.J., Lukkes, J.L., Øverli, Ø., Höglund, E., Watt, M.J., Larson, E.T., 435. Forster, G.L., Ronan, P.J., Summers, T.R. et al. (2005b). Does serotonin infl uence aggression? Comparing regional activity before and during social interaction // Physiol. Biochem. Zool. 78:679-694.Summers, C.H., Winberg, S. 2006. Interactions between the neural regulation of stress and 436. aggression // The Journal of Experimental Biology. 209:4581-4589. Suomi, S. (2005). Genetic and environmental factors infl uencing the expression of impulsive 437. aggression and serotonergic functioning in rhesus monkeys. In R. Tremblay, W. Hartup, & J. Archer (Eds.), Developmental origins of aggression (pp. 63-82). New York: Guilford.Svrakic D.M., McCallum K. Antisocial behavior and personality disorders. (Review) // 438. American Journal of Psychotherapy, 1991, Vol. 45 № 2, p 181-197 Taylor G.J., Bagby R.M., Parker J.A. Disoders of affect regulation: alexithymia in medical and 439. psychiatric illness. Cambridge: University Press, 1999. - 359 р. Tecott L.H., Barondes S.H. Genes and aggressiveness. Behavioral genetics // Curr. Biol. 1996. 440. 6(3):238–240.Tecott L.H., Sun L.M., Akana S.F., Strack A.M., Lowenstein D.H., Dallman M.F., Julius D. 441. Eating disorder and epilepsy in mice lacking 5-HT2c serotonin receptors // Nature. 1995. 374(6522):542-6.(Thomä, H., Kaechele H.) Томэ Х., Кэхеле Х. Современный психоанализ. Т.1. Теория. М.: 442. Прогресс. 1996. 576 с.Tilley M.R., Cagniard B., Zhuang X., Han D.D., Tiao N. and Gu H.H. Cocaine reward and 443. locomotion stimulation in mice with reduced dopamine transporter expression // BMC Neuroscience. 2007. 8:42-49.(Tinbergen N.) Тинберген Н. Социальное поведение животных. М.: Мир. 1993. 444. Thayer J.F., Johnsen B.H. Sex differences in judgement of facial affect: a multivariate analysis 445. of recognition errors // Scand. J. Psychol. 2000. V.41. №3. Р. 243-246. Tomarken A.J., Keener A.D. Frontal brain asymmetry and depression: A self-regulatory 446. perspective // Cognition and Emotion. 1998. V.12. P. 387–420. Tonkonogy J.M. Violence and temporal lobe lesion: Head CT and MRI data // Journal of 447. Neuropsychiatry & Clinical Neurosciences. 1991. 3(2):189-96. Tolle R. Psychiatrie einschlieblich Psychotherapie, Springer, 1999.448.

225

literatura

Ulrich-Lai Y.M. & Herman J.P. Neural regulation of endocrine and autonomic stress responses 449. // Nature Reviews Neuroscience. 2009. 10(6):397-409. Van der Vegt, B. J., de Boer, S. F., Buwalda, B., de Ruiter, A. J., de Jong, J. G., & Koolhaas, J. 450. M. (2001). Enhanced sensitivity of postsynaptic serotonin-1A receptors in rats and mice with high trait aggression // Physiology and Behavior. 74:205–211.Van der Vegt BJ, Lieuwes N, Cremers TI, de Boer SF, Koolhaas JM (2003a) Cerebrospinal fl uid 451. monoamine and metabolite concentrations and aggression in rats // Horm Behav. 44:199-208.Van der Vegt BJ, Lieuwes N, van de Wall EH, Kato K, Moya-Albiol L, Martinez-Sanchis S, 452. de Boer SF, Koolhaas JM (2003b) Activation of serotonergic neurotransmission during the performance of aggressive behavior in rats // Behav Neurosci. 117: 667-674.Van Elst L.T., Ebert D., Trimble M. Hippocampus and amygdala pathology in depression // 453. Am.J. Psychiatry. 2000. №157. P. 115-118. Van Erp A.M.M. and Miczek K.A. (2000). Aggressive Behavior, Increased Accumbal Dopamine 454. and Decreased Cortical Serotonin in Rats // Journal of Neuroscience. 20(24):9320-9325.Van Lieshout C.F., De Meyer R.E., Curfs L.M., Fryns J.P. Family contexts, parental behaviour 455. and personality profi les of children and adolescents with Prader-Willi, fragile-X, or Williams syndrome // J. Child. Psychol. Psychiatry. 1998. 39(5):699-710.Van Loo PLP, Mol JA, Koolhaas JM, van Zutphen BFM, Baumans V. Modulation of aggression 456. in male mice: infl uence of group size and cage size // Physiol Behavior. 2001. 72:675–83.(Van Praag H.M.) Ван Прааг Г.М. Депрессия, тревожные расстройства и агрессия: попытка 457. распутать гордиев узел // Медиография, 1998, т. 20, № 2, с. 27-35.Van Praag H.M. Can stress cause depression? The World Journal of Biological Psychiatry. 458. 2005. 6(Suppl 2): 5-22.Vanyukov M.M., Moss H.B., Yu L.M., Deka R. A dinucleotide repeat polymorphism at the gene for 459. monoamine oxidase A and measures of aggressiveness // Psychiatry Res. 1995. 59(1-2):35-41.Veenema A.H., Neumann I.D. Neurobiological mechanisms of aggression and stress coping: a 460. comparative study in mouse and rat selection lines // Brain Behav Evol. 2007. 70(4):274-85. Vernon P.A., McCarthy J.M., Johnson A.M., Jang K.L., Harris J.A. Individual differences in 461. multiple dimensions of aggression: A univariate and multivariate genetic analysis // Twin Res. 1999. 2(1):16-21.Vertogradova O., Bannikov G., Konkov S. Personal characteristic in depressive patients // 462. European Psychiatry. V.12/Suppl.2. 1997. P.235.Vitaro F., Brendgen M., Barker E.D. Subtypes of aggressive behaviors: A developmental 463. perspective // International Journal of Behavioral Development. 2006. 30(1):12-19.Vitiello, B., Behar, D., Hunt, J., Stoff, D., Ricciuti, A., 1990. Subtyping aggression in children 464. and adolescents // Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences. 2:189-192.(Vogel F. and Motulsky A.G.) Фогель Ф., Мотульски А. Генетика человека. т.3. М.: Мир. 465. 1990. 366 с.Volavka J. The Neurobiology of Violence: An Update // Journal of Neuropsychiatry and Clinical 466. Neurosciences. 1999. 11:307–314.Volavka J, Bilder R, Nolan K. Catecholamines and aggression: the role of COMT and MAO 467. polymorphisms // Ann NY Acad Sci. 2004. 1036:393-8.Wade S., Weil С., Holden G. et al. Psychosocial characteristics of inner-city children with 468. asthma: a description of the NCICAS psychosocial protocol: National Cooperative Inner-City Asthma Study // Pediatr Pulmonol 1997. 24:263-276.

226


Wahlstrand K., Knuston J.F., Viken R.J. Effects of isolation during development on reactivity 469. and home-came agonistic behavior in rats // Aggressive Behav. 1983, v. 9, 1:29-40.Wall P.M., Blanchard D.C., and Blanchard R.J. Behavioral and Neuropharmacological 470. Differentiation of Offensive and Defensive Aggression in Experimental and Seminaturalistic Models. In Neurobiology of Aggression. Edited by M.P. Mattson. 2003. Humana Press. Totowa, New Jersey. pp. 73-91.Wall, P.M., Blanchard, R.J., Yang, M., Blanchard, D.C., 2004. Differential effects of infralimbic 471. vs. ventromedial orbital PFC lidocaine infusions in CD-1 mice on defensive responding in the mouse defense test battery and rat exposure test // Brain Res. 1020, 73–85.Wallman, J., 1999. Serotonin and impulsive aggression: not so far // Biol Aggression. 472. 3(1):21-24.Weiger W.A., Bear D.M. An approach to the neurology of aggerssion // Aggressive Behavior // 473. Journal of Psychiatric Research. 1988. 22. p. 85-98.Wells E.A., Morrison D.M., Gillmore M.R., Catalano R.F., Iritani B., Hawkins J.D. Race 474. differences in antisocial behaviors and attitudes and early initiation of substance use // Journal of Drug Education 1992, 22(2):115-130.Wilson E.O. Sociobiology: The new synthesis. Cambridge. Mass.: Harvard University Press. 475. 1975.Winberg, S. and Lepage, O. (1998). Elevation of brain 5-HT activity, POMC expression, and 476. plasma cortisol in socially subordinate rainbow trout // Am. J. Physiol. 274. R645-R654.Winberg, S. and Nilsson, G.E. (1993). Roles of brain monoamine transmitters in agonistic 477. behaviour and stress reactions, with particular reference to fi sh // Comp. Biochem. Physiol. 106C, 597-614.Wingfi eld J.C., Moore I.T., Goymann W., Wacker D.W., & Sperry T. 2006. Contexts and Ethology 478. of Vertebrate Aggression: Implications for the Evolution of Hormone-Behavior Interactions. In Biology of Aggression. Edited by Randy J. Nelson. Oxford University Press. pp. 179-210.Wingfi eld J.C and Sapolsky R.M. Reproduction and resistance to stress: when and how // 479. Journal of Neuroendocrionology. 2003. 15:711-724.Wingrove, J., Bond, A., Cleare, A., & Sherwood, R. (1999a). Plasma tryptophan and trait 480. aggression // Psychopharmacology. 13. 235–237. Wingrove, J., Bond, A. J., Cleare, A. J., & Sherwood, R. (1999b). Trait hostility and prolactin 481. response to tryptophan enhancement/depletion // Neuropsychobiology. 40. 202–206.Wong M.T., Lumsden J., Fenton G.W., Fenwick P.B. Electroencephalography, computed 482. tomography and violence ratings of male patients in a maximum security mental hospital. – Acta Psychiatrica Scandinavica 1994; 90(2):97-101.Wood R.L., Liossi C. Neuropsychological and neurobehavioral correlates of aggression 483. following traumatic brain injury // J Neuropsychiatry Clin Neurosci. 2006. 18(3):333-41.Woodman D.D., Hilton J.W., O`Neill M.T. Plasma catecholamines, stress and aggression in 484. maximum security patients // Biological Psychology, 1978, 6, p. 147-154. Yeh S.-R., Fricke R.A., Edwards D.H. The effect of social experience of serotonergic modulation 485. of the escape circuit of crayfi sh // Science. 1996. 271:366-369.Yen and Jaffe’s Reproductive Endocrinology: Physiology, Pathophysiology, and Clinical 486. Management by Jerome Strauss, Robert Barbieri. Publisher: Saunders. 5 edition. 2004. 912 p. Young, L.J., Wang, Z., & Insel, T.R. The neuroendocrine bases of monogamy // Trends in 487. Neuroscience. 1998. 21:71–75.

227

literatura

Young S.N., Leyton M. The role of serotonin in human mood and social interaction. Insight 488. from altered tryptophan levels // Pharmacol Biochem Behav. 2002. 71(4):857-65.Zillman D. Cognitive-excitation interdependencies in aggressive behavior // Aggressive 489. Behavior, 1988, 14, p. 51-64.Zitzmann M., Nieschlag, E., 2001. Testosterone levels in healthy men and the relation 490. to behavioural and physical characteristics: facts and constructs // European Journal of Endocrinology. 144:183-197.Агрессия у детей и подростков. / Под. ред. Платоновой Н.М. СПб.: Речь, 2004. 336 с.491. Алехина Т.А., Прокудина О.И., Чугуй В.Ф., Шихевич С.Г., Барыкина Н.Н., Колпаков В.Г. 492. Двойственное проявление кататонической реакции у крыс // Журнал высшей нервной деятельности. 2005. т.55. №4. с. 536-542. Алфимова М.В., Трубников В.И. Генные основы темперамента и личности // Вопр. 493. психологии. 2000a. № 3. С. 128-139.Алфимова М.В., Трубников В.И. Психогенетика агрессивности // Вопр. психологии. 494. 2000b. №6. С.112-122.Амстиславский С.Я., Попова Н.К., Томилова Ю.Э. и др. Влияние материнской среды 495. на артериальное давление и рефлекс испуга у крыс с наследственной артериальной гипертeнзией // Физиол. журн. им. И.М. Сеченова, 1998, т. 84, № 8, с. 783-789.Антонян Ю.М., Горшков И.В., Зулкарнеев Р.М. Психические аномалии и внутрисемейная 496. агрессия // Проблемы внутрисемейной агрессии, НИИ МВД, 1999 (http://www.rusmedserv.com/psychsex).Ашмарин И.П., Стукалов П.В. Нейрохимия. М.: НИИ биомедхимии РАМН, 1996, 469 с.497. Базян А.С. Нейромодуляторные интегративные механизмы формирования эмоцио нально-498. мотивационных состояний // Нейрохимия. 1999. т.16. №2. С.88-102.Батуев А.С. Высшая нервная деятельность. СПб. Лань. 2002. 410 с.499. Безносюк Е.В., Соколова Е.Д. Механизмы психологической защиты // Журнал неврологии 500. и психиатрии. 1997. №2. с. 44-48. Белецкий В.А., Мычко Е.А. Методические подходы к изучению агрессии // Ж. Научный 501. сборник РФСС. 2000 № 1.Белова Т.И., Кветнанский Р., Котов А.В., Иванов Е.И., Добраковова М, Горбунова А.В. 502. и др. Вызванные иммобилизационным стрессом изменения отдельных ядер мозга крыс, различающихся по зоосоциальному рангу // Бюлл. экспер. биол. и медиц., 1990, т. 109, № 4, с. 323-324. Бендас Т.В. Гендерная психология. СПб.: Питер, 2008.503. Бианки В.Л., Филиппова Е.Б. Эволюция функциональной ассиметрии мозга // Физиология 504. поведения. Нейробиологические закономерности. Гл. 9. Л.: «Наука», 1987, с. 304-352.Бирюкова И.В. Танцевально-двигательная терапия: тело как зеркало души // Журнал 505. практической психологии и психоанализа. 2001. № 1-2.Боголепов Н.Н., Герштейн Л.М., Худоерков Р.М. Роль морфохимической пластичности 506. в генетико-функциональной организации мозга животных // Вестн. РАМН. 2001. №8. С.35-38.Бузуева И.И., Шмерлинг М.Д., Филюшина Е.Е., Маркель А.Л., Якобсон Г.С. Структурные 507. особенности надпочечника крыс линии с наследственной индуци рованной стрессом артериальной гипертензией при вскармливании самками линии Вистар // Морфология. 2002. т.122. №5. с. 66-69.

228


Богданов Н.Н. Такие разные мыши // Природа. 2008. №6. с.73-75.508. Боковин А.Г., Петров Е.С. Влияние перцептуального опыта на агонистическое поведение 509. крыс, выращенных в изоляции // Журнал высшей нервной деятельности им. Павлова. 1992. вып. 4. с. 799-802.Бондарь Н.П., Кудрявцева Н.Н. Нарушение социального распознавания у самцов мышей 510. с повторным опытом агрессии // Журнал высшей нервной деятельности им. Павлова. 2005. т. 55. №3. с. 378-384.Бородин Ю.И., Рачковская Л.Н., Тендиткин М.В. и др. О влиянии энтеросорбента 511. ноолита на психоэмоциональное состояние депрессивных мышей // Экспериментальная и клиническая фармакология, 2001, №1, с. 26-29.Бугаева Л.И., Веровская В.Е., Иежица И.Н. и др. Комплексная оценка влияния броман-512. тана на поведение животных // Экспериментальная и клиническая фармакология. 2001. №5. с. 7-10.Будневский А.В., Ряскин В.И. Анализ психосоматических воздействий при хроническом 513. панкреатите // Научно-медицинский вестник Центрального Черноземья, Ежеквартальный научно-практический журнал, Воронеж 2001a. №4.Будневский А.В., Ряскин В.И. Компьютерные технологии в оценке психосоматических 514. соотношений при хроническом холецистите // Прикладные информационные аспекты медицины, Научно-практический журнал, Воронеж, 2001b. том 4, № 1.Буреш Я., Бурешова О., Хьюстон Дж.П. Методики и основные эксперименты по изучению 515. мозга и поведения. М.: «Высшая Школа». 1991. 399 с. Буровский А.М. Молодежь и «культ насилия» // Историческая психология и соцология 516. истории. 2009. №2. с.141-149.Бутовская М.Л. Биология пола, культура и полоролевые стереотипы поведения у детей 517. // Семья, гендер, культура: Материалы международной конференции 1994 и 1995 гг., М.: 1997.Бутовская М.Л. Инфантицид у приматов и человека и проблемы реконструкции 518. социального поведения у гоминид // Биологические Науки. 1990. №12. с.5-23.Бутома Б.Г. Варианты проявления агрессивного поведения при некоторых соматических 519. и психических заболеваниях // Журнал невропатологии и психиатрии им. С.С. Корсакова, 1992. Вып. 2. С. 122-126.Вальдман А.В., Козловская М.М., Медведев О.С. Фармакологическая регуляция 520. эмоционального стресса, М., «Медицина», 1979, 360 с.Вальдман А.В., Пошивалов В.П. Фармакологическая регуляция внутривидового 521. поведения, Л., «Медицина», 1984, 208 с.Васильев В.Н. Здоровье и стресс, М.: Знание. 1990. 160 с.522. Васильев В.Н., Чугунов В.С. Симпатико-адреналовая активность при различных 523. функциональных состояниях человека. М.: Медицина. 1985. 272 с.Васильева О.С524. ., Радишевская Я.Б. Влияние агрессивности курсантов на уровень их социально-психологической адаптации // Вопросы психологии. 2005. №1. с.29-37.Введенский Г.Е., Батамиров И.И., Пережогин Л.О., Ткаченко А.А. Функциональная 525. асимметрия мозга у лиц с аномальным сексуальным поведением // Социальная и клиническая психиатрия. 2001, т. 8, вып. 3. с. 14-16. Вейн А.М. Вегетативные расстройства. Клиника. Диагностика. Лечение. М.: Медицинское 526. информационное агентство. 2000 г., 752 с.

229

literatura

Вейн А.М., Дюкова Г.М., Воробьева О.В., Данилов А.Б. Панические атаки (неврологические 527. и психофизиологические аспекты). Инст. мед. маркетинга. СПб. 1997. 304.Виноградова Е.П., Жуков Д.А. Материнское поведение у крыс с различной стратегией 528. приспособления // Журн. высш. нервн. деят. 2004. Т.54. №4. С.548-553. Волков А.В., Заржецкий Ю.В., Автущенко М.Ш., Горенкова Н.А., Саморукова И.В., 529. Кирсанова А.К. Постреанимационные структурно-функциональные изменения мозга сопря-женные с исходным типом поведения // Анестезиол. и реаниматол. 2004. №6. С.51-53.Волков B.C., Смирнова Л.Е. Особенности психического статуса больных язвенной 530. болезнью и хроническим холециститом // Тер. архив. 1995. №2. с.20-22.Володина Е.В., Володин И.А. Вокальные индукторы эмоционального состояния у 531. млекопитающих // Успехи современной биологии. 2001. т. 121. №2. с. 180-189.Володин И.А., Гольцман М.Е., Калашникова М.В. Динамика развития агонисического 532. взаимодействия у трех видов песчанок в ситуации попарного ссаживания // Доклады академии наук. 1998. т.363. №4. с.570-573.Волчегорский И.А., Цейликман В.Э., Шип С.А., Бубнов Н.В., Синицкий А.И. Влияние 533. анксиогенного стресса на чувствительность к глюкокортикоидам, толерантность к глюкозе и уступчивость к действию аллоксана у крыс // Вопросы эндокринологии, 2002, т. 48, 6: 41-44.Гайнетдинов Р.Р., Громов А.И., Кудрин В.С. Внеклеточное содержание дофамина, его ме-534. та болитов и 5-оксииндолуксусной кислоты в амигдале свободноподвижных крыс во время акта межвидовой агрессии // Журн. высш. нервн. деят., 1991, т. 41, №3, с. 584-586.Геодакян В.А. Эволюционные теории асимметризации организмов, мозга и тела // Успехи 535. физиологических наук. 2005. 36, № 1. с. 24-53. Геодакян В.А. Теория дифференциации полов в проблемах человека // Человек в системе 536. наук, М.,: Наука. 1989. с. 171-189.Герштейн Л.М. Роль нейромедиаторов и белков в генетико–функциональной организации 537. мозга животных // Онтогенез. 2001. Т. 32. №1. С.35-40.Гогин Е.Е. Синдром артериальной гипертонии как признак дезадаптационных нарушений 538. // Клиническая медицина, 2002, №11, с.4-7.Гогуадзе Р. О природе спонтанной агрессии человека и животных. // Труды международной 539. научной конференции по биологии и медицине, посвяшенная 80-летию со дня основания Тбилисского Государственного Университета (24-25 мая 1998 г. Тбилиси). Издательство Тбилисского Университета. 1998. с. 57-61. Голубев В.Л., Вейн А.М., Данилов Ал.Б. Гендер и боль // Журнал неврологии и психиатрии. 540. 2005. №10. 72-74.Голубинская В.О., Мартьянов А.А., Тарасова О.С., Родионов И.М. // Вестник МГУ. Сер. 541. 16, Биология, 1998, 1:12-16.Горбунова А.В. Вегетативная нервная система и устойчивость сердечно–сосудистых 542. функций при эмоциональном стрессе // Нейрохимия. 2000. Т.17. №3. С.163-184.Горинов В.В., Пережогин Л.О. Агрессия при расстройствах личности. 2000. (http://www.543. rusmedserv.com/psychsex).Громов Л.А. Нейропептиды. Киев. «Здоров`я». 1992. 248 с.544. Громова Е.А., Семенова Т.П. Значение реципрокности взаймоотношений моноаминер-545. гических систем мозга в фармакологической компенсации нарушений поведения животных, вызванных 6-оксидофамином // Бюлл. экспер, биол. и медиц., 1989. №1. с. 52-54.

230


Гульдан В.В. Мотивация преступного поведения психопатических личностей // 546. Криминальная мотивация / Под. ред. В.Н. Кудрявцева. – М.: 1986. с. 189-250.Гущин Ю.В. 2001. Агрессия и преступность подростков (http://www.fl ogiston.ru/projects/547. articles/gushin.shtml). Данилова Н.Н., Крылова А.Л. Физиология высшей нервной деятельности, Издательство 548. Московского Университета. 1989. 399 с.Девойно Л.В., Альперина Е.Н., Кудрявцева Н.Н., Попова Н.К. Изменение иммунного ответа 549. у мышей-самцов с агрессивным и субмиссивным типами поведения // Физиологический журнал СССР им. Сеченова, 1991, т. 77, №12, с. 62-67.Динзбург А.Л., Чирков А.М., Чиркова С.К., Войт И.С. Стрессиндуцированные изменения 550. поведения и функции нейрогуморальных систем у обезьян различного социального ранга // Бюлл. экспер. биол. и медиц., 1992, т. CХIV, №11, с. 457-459.Дмитриева Т.Б., Дроздов А.З., Коган Б.М. Клиническая нейрохимия в психиатрии. М.: 551. ред.-изд. отдел ГНЦСиСП им. В.П. Сербского, 1998. Дмитриева Т.Б., Иммерман К.Л., Качаева М.А., Ромасенко Л.В. Криминальная агрессия 552. женщин с психическими расстройствами. Москва, ред.-изд. отдел ГНЦ им. В.П. Сербского, 1998, 272 с.Доброхотова Т.А. Нейропсихология. Москва. БИНОМ. 2006. 304 с.553. Дреева Ж.Ю. Роль компьютерных игр в формировании агрессивной личности // 554. Психология XXI века: Тезисы Международной межвузовской научно-практической студенческой конференции, СПб.: 2000, с. 16-17.Дубинко Н.А. Влияние когнитивных процессов на проявление агрессивности в детском 555. возрасте // Вопросы психологии, 2000, № 1.Дубинин Н.П., Карпец И.И., Кудрявцев В.Н. Генетика, поведение, ответсвенность, М., 556. Издательство Политической Литературы, 1989, 351 с.Дубровина Н.И., Лоскутова Л.В. Особенности влияния галоперидола на развитие 557. амнезии у агрессивных и субмиссивных мышей // Экспериментальная и клиническая фармакология, 2002, т. 65, №6, с. 3-5. Дубровина Н.И., Лоскутова Л.В. Угашение и амнезия у агрессивных и субмиссивных 558. мышей с разными сроками агонистических взаимодействий // Журнал высшей нервной деятельности им. Павлова. 2003. т.53. №5. с. 591-594.Дюжикова Н.А., Павлова М.Б., Новиков С.Н. Содержание серотонина в обонятельных 559. луковицах в связи с механизмами регуляции агрессивного поведения у самцов домовой мыши с помощью феромонов, ДАН СССР, 1987, т. 292, № 5, с. 1275-1277.Евсиков В.И., Потапов М.А., Музыка В.Ю. Популяционая экология водяной полевки 560. (Arvicola terrestris L.) в Западной Сибири. Сообщение II. Пространственно-этологическая структура популяции // Сибирский экологический журнал. 1999. №1. с. 69-77.Ениколопов С.Н., Садовская А.В. Враждебность и проблема здоровья человека // Журнал 561. неврологии и психиатрии, 2000, № 7, с.59-64.Есауленко И.Э., Щербатых Ю.В., Ивлева Е.И. Взаимосвязь тревожности, страха и 562. фрустрации с активностью симпатического отдела вегетативной нервной системы // Научно-медицинский вестник центрального черноземья, 2000, №3.Жуков Д.А., Вековищева О.Ю., Виноградова Е.П. Крысы с пассивной стратегией 563. приспособления обладают средним, а не низшим социальным рангом // Журнал высшей нервной деятельности им. Павлова. 2002. Т.52. №2. С.175-182.

231

literatura

Жуков Д.А. Реакция особи на неконтролируемое воздействие зависит от стратегии 564. поведения // Физиологический журнал им. Сеченова, 1996, № 4, с.21-29.Жучкова С. Связь болезней и психического состояния человека. Реальность? // Психология 565. и жизнь, Сборник научных трудов, вып. №1, М.: МОСУ, РПО, 2000.Заика А.П., Громов Л.А. Межполушарная асимметрия нейромедиаторов в мозгу белых 566. крыс // Укр. бiохiм. журн., 1987, т. 59, № 5, с. 84-86.Заржецкий Ю.В., Аврущенко М.Ш., Саморукова И.В., Хитров Н.К., Мороз В.В. Ис-567. поль зование активной и пассивной стратегий поведения животных в условоях пост ре-анимационного состояния организма // Бюллетень экспериментальной иологии и ме-дицины. 2004. т.137. №2. с. 149-152.Зеленский В. Невыносимая легкость насилия (глубинно-психологический очерк). с. 196-568. 218. В книге Гуггенбюль А. Зловещее очарование насилия. Академический проект. СПб. 2000. Зорина З.А., Полетаева И.И., Резникова Ж.И. Основы этологии и генетики поведения. М.: 569. Издательство Московского университета. 2002. Иващенко О.И., Елисеев А.В., Ткаченко А.А., Петина Т.В. Межполушарная когегерность 570. ЭЭГ у мужчин с аномальным сексуальным поведением // Ж. невропат. и психиатр. им С. С. Корсакова, 1997, №7, с. 46-51.Иващенко О.И., Шостакович Б.В., Огарок Е.М. Спектральные свойства ЭЭГ психопа-571. тических личностей с возбудимыми и тормозными чертами // Социальная и клиническая психиатрия, 1998, том 8, № 1, с. 15-26. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины. СПб.: Питер. 572. 2002. 544 с.Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. СПб.: Питер. 2006. 512 с.573. Исаев Д.Н. Психосоматические расстройства у детей. СПб.: Питер. 2000. 512 с.574. Исмайлова Х.Ю., Гасанов Г.Г., Семенова Т.П. и др. Исследовательское поведение в 575. открытом поле и норковой камере крыс с различной предрасположенностью к стрессу // Бюлл. экспериментальной биологии и медицины, 1992, №8, с.130-133.Калуев А.В., Нуца Н.А. Arousal и психофармакология тревожности в экспери ментальных 576. моделях // Эксперим. и клин. фармакология, 1998, т. 61. № 5, с. 69-74.Калуев А.В. Принципы экспериментального моделирования тревожно-депрессивного 577. патогенеза // Нейронауки. 2006. т.3. №1. с. 34-56.Касатикова Е.В., Ларионов Н.П., Попкова Е.В., Брязгунов И.П. Исследование особенностей 578. обмена катехоламинов у детей с синдромом дефицита внимания и гиперактивностью // Вопросы медицинской химии, 2000, № 5.Кассиль Г.Н. Внутренная среда организма, М., «Наука», 1983, 226 с.579. Кассиль В.Г. Мотивация как фактор формирования поведения в онтогенезе // Физиология 580. поведения. Нейробиологические закономерности. Гл. 4. Л.: «Наука». 1987. с. 130-169.Качаева М.А., Давыдов Д.М. 2001. Влияние соотношения биологических и соци аль-581. ных факторов на формирование типов и механизмов агрессивных действий женщин с психическими расстройствами (http://www.rusmedserv.com/psychsex).Качаева М.А., Дозорцева Е.Г., Давыдов Д.М. 2001. Системно-структурный анализ агре-582. ссивного криминального поведения женщин с психическими расстройствами (http://www.rusmedserv.com/psychsex).

232


Киренская А.В. Межполушарная асимметрия в системной деятельности мозга в норме и 583. при психических нарушениях. Автореф. на соиск. степени доктора биол. наук. М., 2007, 48 с. Киршбаум Э., Еремеева А. Психологическая защита. М.: Смысл. 2000. 181 с.584. Китаев-Смык Л.А. Психология стресса, Л., 1983, «Наука», 368 с.585. Ковалев П.А. Возрастно-половые особенности отражения в сознании структуры 586. собственной агрессивности и агрессивного поведения: Автореф. дис. ... канд. мед. наук. СПб.: 1996.Коваль И.Н., Саркисова Г.Т., Гамбарян Л.С. Септо-гиппокампальная система и организация 587. поведения, Ер.: Изд. АН АрмССР, 1986, 127 с.Колесников Д.Б. и др. Органные неврозы как психосоматическая проблема // Журнал 588. неврологии и психиатрии им. С.С.Корсакова. 2000. №12. с.4-12.Колосова589. С.Л. Особенности дезадаптивных проявлений у детей с агрессивным поведением при переходе от дошкольного возраста к младшему школьному // Вопросы психологии. 2006. №6. с.24-30. Кондратьев Ф.В. Системно-структурный анализ расстройств поведения как метод 590. диагностики в психиатрии // Вопросы диагностики в судебно-психиатрической практике. М.1990.Копейко591. Я.Ю. Гендерные аспекты агрессивности // Психология XXI века: Тезисы Международной межвузовской научно-практической конференции студентов и аспи-рантов. СПб.: 2000. С.30-31.Корнилов А.П. Психологическое исследование агрессивности у больных шизофренией 592. // Судебная и социальная психиатрия 90-х годов. Киев-Харьков-Днепропетровск. 1994. Т. 1.С. 129-130.Корели А.Г. Гиппокамп и эмоции, Тб.: Мецниереба. 1989. 107 с.593. Корочкин Л.И., Михайлов А.Т. Введение в нейрогенетику, М. «Наука», 2000.594. Косенкова Н.С., Пошивалов В.П. Влияние агонистов и антагонистов опиатных рецепторов 595. на материнскую агрессию у крыс // Бюлл. эксперим. биол. и медицины, т. 107, № 2, с. 207-209.Кравцова Т.Ю. Механизмы дизрегуляции при обострении язвенной болезни двенад ца-596. типерстной кишки // Российский гастроэнтерологический журнал, 2000, №1. с.21-24.Краснорепов О.В., Панченко А.Л. Нейрофизиологические, поведенческие и гумо раль ные 597. корреляты «животного гипноза» // Успехи физиологических наук, 1991, №2, с. 90-102.Крылов А.А., Крылова Г.С. Психосоматические особенности у больных гипертонической 598. болезнью // Клиническая медицина. 2001. №6. с. 55-57. Кубасов В.А., Москвитин П.Н., Зданович А.А., Ковылин А.И., Тихонов С.И. Психо-599. логические защитные механизмы / Методические рекомендации. учебно-методическая комиссия Новокузнецкого Государственного института усовершенствования врачей. Новокузнецк. 1999. Кубынин А.Н. Модуляция суточных ритмов агрессивного поведения и ликомоторной 600. активности агонистами и антагонистами опиатных рецепторов у мышей // Журнал высшей нервной деятельности. 1988. № 1. с. 172-173.Кудрявцева Н.Н. Агонистическое поведение: модель, эксперимент, перспективы // Рос. 601. физиолог. журн. 1999. Т.85. №1. С.67-83.

233

literatura

Кудрявцева Н.Н. А Лоренц-то был прав! Или накапливается ли агрессивная энергия? // 602. Генетика. 2004. Т.40. №6. С.808-815.Кудрявцева Н.Н., Августинович Д.Ф., Боднарь Ч.П., Тендитник М.В., Коваленко И.Л., 603. Корякина Л.А. Экспериментальный подход к скринингу психотропных препаратов в условиях, приближенных к клиническим // Нейронауки, 2007, №1, с.5-18.Кудрявцева Н.Н., Амстиславская Т.Г., Августинович Д.Ф. Влияние опыта побед и 604. поражений в социальных конфликтах на состояние серотонинергической системы головного мозга самцов мышей // Журнал высшей нервной деятельности, 1996, т. 46, №6, с.1088-1096.Кудрявцева Н.Н., Бакштановская И.В.., Августинович Д.Ф. Влияние повторного опыта 605. агрессии в ежедневных конфронтациях на индивидуальное и социальное пове дение самцов мышей // Журнал высшей нервной деятельности. 1997. 47 (1):86-97.Кудрявцева Н.Н., Бакштановская И.В. Нейрохимический контроль агрессии и подчинения 606. // Журнал высшей нервной деятельности. 1991. т. 41. № 3. с. 459-466.Кудрявцева Н.Н., Бакштановская И.В., Попова Н.К. Кататония как элемент субмиссив-607. ного поведения у мышей при внутривидовых агонистических взаймоотношениях // Журнал высшей нервной деятельности, 1989, т. 39, №1, с. 128-136.Кудрявцева Н.Н., Корякина Л.А., Сахаров Д.Г., Серова Л.И. Влияние длительного 608. опыта агрессии и подчинения на адренокортикальную и адреногенную функции самцов инбредных мышей // Физиологический журнал им. И. М. Сеченова, 1994, №11, с. 26-31.Кудрявцева Н.Н., Ситников А.П. Влияние эмоциональности, исследовательской 609. активности и болевой чувствительности на проявление агонистического поведения у мышей // Журн. высшей нервной деятельности. 1986. №4. с. 686-691.Кудрявцева Н.Н., Филипенко М.Л., Бакштановская И.В., Августинович Д.Ф., Алексеенко 610. О.В., Бейлина А.Г. Изменение экспрессии моноаминергических генов под влиянием повторного опыта агонистических взаимоотношений: от поведения к гену // Генетика. 2004. Т.40. №6. С.732-748. Кулагин Д.А., Болондинский В. К. Нейрохимически аспекты эмоциональной реактивности 611. и двигательной активности крыс в новой обстановке // Успехи физиологических наук. 1986. №1. с. 92-109.Куликова М.А., Малюченко Н.В., Тимофеева М.А., Шлепцова В.А., Щеголькова Ю.В., 612. Сысоева О.В., Иваницкий А.М., Тоневицкий А.Г. Влияние функционального поли-морфизма Val158met катехол-О-метилтрансферазы на физическую агрессивность // Бюллетень экспериментальной биологии и медицины. 2008. Том 145, № 1. с. 68-70. Кулинский В.И. Две стратегии выживания организма // Энциклопедия «Современное 613. естествознание»: В 10 т. М.:Наука; 1999. т.2: Общая биология, с. 252-254.Кулинский В.И., Ольховский И.А. Две адаптационные стратегии в неблагоприятных 614. условиях – резистентная и толерантная. Роль гормонов и медиаторов // Успехи современной биологии. 1992. №5-6, с. 697-714.Куташов В.А. Влияние личностных особенностей на формирование аффективных 615. расстройств у больных с язвенной болезнью двенадцатиперстной кошки // Прик лад ные информационные аспекты медицины, Научно-практический журнал, Воронеж, 2001, том 4, № 2.Лаврова Т.Н. К вопросу о факторах и механизмах клинического полиморфизма невро-616. тической депрессии у женщин. // Российский психиатрический журнал. 2001. №1. с. 18-23.

234


Левина И. Агрессивность – свойство личности или показатель её дезадаптации? // 617. Психосфера. 1999. №5.Ливанова Л.М., Айрапетянц М.Г. Реакция крыс активного и пассивного поведения при 618. «сшибке» двух безусловных рефлексов // Журнал высшей нервной деятельности им. Павлова. 1993. №5. с. 1030-1032.Липина Т.В., Августинович Д.Ф., Корякина Л.А., Алексеенко О.В., Кудрявцева Н.Н. 619. Различия в эффектах нактрексона на коммуникативное и агрессивное поведение у особей с различны, опытом социальных побед // Экспериментальная и клиническая фармакология. 1998. т. 61. № 3. с.13-16.Маев И.В., Барденштейн Л.М., Антоненко О.М., Каплан Р.Г. Психосоматические аспекты 620. заболеваний желудочно-кишечного тракта // Клиническая медицина, 2002, № 11, с. 8-13.Мальцева М.М., Котов В.П. Опасные действия психически больных, М.: Медицина. 621. 1995. 255 с. Малых С.Б., Егорова М.С., Мешкова Т.А. Основы психогенетики. М.: 1998.622. Медведев О.С. Эмоциональное напряжение и стресс // Физиология кровооброщения. 623. Регуляция кровооброщения, Л., «Наука», 1986, с. 507-525.Марилов В.В., Крисп А.Х., Бен-Товим Д.И. Особенности личностного реагирования и 624. психического состояния при нервной анорексии // Журнал неврологии и психиатрии им С.С. Корсакова, 2000, № 2, с. 19-22.Марилов В.В. Психологический аспект психосоматической патологии толстой кишки // 625. Ж. невропат. и психиатр. им С. С. Корсакова, 2001, №4, с. 40-43.Марилов В.В. Функциональная гастралгия // Журнал неврологии и психиатрии им С.С. 626. Корсакова, 2002, № 10, с. 30-34.Медынская Ю.С. Основные теоретические подходы к проблеме посттравматического 627. стресса // Интернет-журнал «Ломоносов», 2000, №11.Милейковский Б.Ю., Веревкина С.В. Влияние стволовых образований мозга на 628. формирование оборонительного поведения животных // Физиологический журнал им. Сеченова, 1990, № 1, с. 12-16. Минутко В.Л., Хлоповских Л.А., Куташов В.А., Шкурган А.В. Роль наследственности 629. у пациентов с аффективными расстройствами при благоприятном течении психосо-матических болезней (язвенной болезни двенадцатиперстной кишки и бронхиальной астмы) // Научно-медицинский вестник Центрального Черноземья, Ежеквартальный научно-практический журнал, Воронеж. 2002. № 7-8.Молодцова Г.Ф. Метаболизм и рецепторное связывание серотонина в структурах мозга 630. при воспроизведении условной реакции пассивного избегания // Журнал высшей нервной деятельности. 2004. т.54. №4. с.533-541/Моросанова В.И., Гаралева М.Д. Индивидуальные особенности и саморегуляция 631. агрессивного поведения // Вопросы психологии. №3. 2009. с. 45-55.Морозов И.С., Бобков Ю.Г., Неробков Л.Н. Роль периферических адренореактивных 632. структур в реализации расстройств моторных компонентов оперантной деятельности крыс в условиях эмоционального стресса // Бюлл. экспер. биол. и медиц., 1983, № 5, с. 39-41.Мосидзе В.М., Мхеидзе О.А., Макашвили М.А. Асимметрия мозга человека. Тбилиси: 633. Мецниереба 1990.

235

literatura

Мошкин М.П., Фролова О.Ф. Особенности специфической адаптации к холоду и их связь 634. с агрессивным поведением у домовых мышей // Бюлл. экспер. биол. и медиц. 1989, № 9, с. 345-348. Мухин Е.И. Структурные, функциональные и нейрохимические основы сложных форм 635. поведения, М., «Медицина», 1990, 240 с.Назаретян А.П. Насилие в СМИ: сегодня и завтра // Вопросы психологии. 2009 №5. 636. с. 114-126.Науменко Е.В. и др. Генетико-физиологические механизмы регуляции семенников. М.: 637. «Наука», 1983, 227с.Нигматуллина Р.Р., Хурамшин И.Г., Насырова А.Г. Влияние десимпатизации на насосную 638. функцию сердца в постнатальном онтогенезе крыс // Росс. физиол. журнал. 2002. Т.88. №12. С.1567-1577.Никулина Э.М., Климек В., Попова Н.К. Вызванная клофелином агрессия у мышей: 639. роль генотипа и дофаминергической системы // Бюлл. экспер. биол. и медиц., 1989, №1, с. 47-49.Ноздрачев А.Д., Чернышев М.П. Висцеральные рефлексы, Л.: Издательство Ленинград-640. ского Университета, 1989, 168 с. Ониани Т.Н. Интегративная функция лимбической системы. Тб.: Мецниереба. 1980. 302 641. с.Павленко В.Б., Калашник О.А. Нейроэтология и электрофизиологические корреляты 642. агрессивности // Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского. Серия «Биология, химия». 2005. Том 18 (57). № 2. С. 88-96.Павлов С.Е., Кузнецова Т.Н., Афонякин И.В. Современная теория адаптации и опыт 643. использования ее основных положений в подготовке пловцов // Теория и практика физической культуры 2001, № 2. Петров В.И., Григорьев И.А., Горбунов С.Г. 1999. Методика оценки зоосоциального 644. взаимодействия крыс в условиях свободного поведения, Электронная конференция Волгоградской Медицинской Академии: Экспериментальная фармакология (http://www.volgadmin.ru/vma/s_confer/confer_farm.htm).Петров В.И., Григорьев И.А., Сергеев В.С., Зарецкий Д.В. Особенности поведения крыс с 645. различной генетической устойчивостью к стрессу // Бюлл. экспериментальной биологии и медицины, 1998, №4, с. 420-424.Петрова Е.В., Шлык Г.Г. и др. Гипноз у обезьян Macaca Rhesus // Доклады Академии 646. Наук, 1992, т.322, № 5, с. 997-999.Пименов Л.Т., Балобанов В.Ю., Пущина Л.Н., Шемякина Т.В. Клинико-эндоскопические 647. и физические характеристики больных язвенной болезнью двенадцатиперстной кишки при применении пирацетама и аевита // Тер. архив. 1997. №2. С. 10-13.Плотникова О.П. Клинико-социальный аспект агрессивных действий здоровых лиц. / 648. Судебная и социальная психиатрия 90-х годов, т. 1. Киев - Харьков – Днепропетровск. 1994. T.1. С. 105-106.Плюснина И.З., Трут Л.Н., Карпушкеева Н.И., Алехина Т.А., Оськина И.Н. Некоторые 649. поведенческие и физиологические особенности мутации Nonagouti у серых крыс при отборе на агрессивность // Журнал высшей нервной деятельности. 2003. Т.53. №6. С.730-738.

236


Полетаева И.И., Третьяк Т.М., Смирнова Г.Н. Уровень норадреналина и серотонина у 650. мышей, различающихся по поведению // Журнал высшей нервной деятельности им. Павлова. 1989. т. XXXIX, в. 1. с. 76-80.Пономарева М.С. Возрастно-половые особенности эмоциональности школьников 9-17 651. лет и ее восприятие учителями. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата психологических наук. СПб. 2005.Попова Н.К., Гилинский М.А., Амстиславская Т.Г., Морозова Е.А., Сейф И. Влияние 652. генетического нокаута моноаминоксидазы А на катехоламины и серотонин в структурах мозга мышей // Нейрохимия. 2004. Т. 21, № 1. С. 34-38.Попова Н.К., Скринская Ю.А., Амстиславская Т.Г., Вишнивецкая Г.Б. Сейф И., Майер 653. Е.Де. Особенности поведения мышей с генетическим нокаутом моноаминоксидазы типа А. Журн. Высш. Нервн. Деят., 2000, Т.50, № 6, с. 991-998.Пошивалов В.П. Биологические и этолого–фармакологические аспекты агрессии, страха 654. и тревоги // Успехи совремённой биологии. т.108. 1989. вып.2. с. 289-298.Пошивалов В.П. Инверсия межвидовых отношений: мыши-изолянты атакуют крыс // 655. Журн. высшей. нервной деятельности, 1977, в. 6. с. 1316-1318.Пошивалов В.П. Экспериментальная психофармакология агрессивного поведения. Л., 656. «Наука», 1986, 175 с. Пшенникова М.Г. Феномен стресса. Эмоциональный стресс и его роль в патологии 657. (продолжение) // Пат. физиология и эксп. терапия, 2000, № 3, с. 20-26.Пшенникова М.Г. Феномен стресса. Эмоциональный стресс и его роль в патологии 658. (продолжение) // Пат. физиология и эксп. терапия, 2001, № 3, с. 28-32.Равич-Щербо И.В., Марютина Т.М., Григоренко Е.Л. Психогенетика. М.: Аспект Пресс, 659. 2003. 447с.Разумов С.А., Гальперин И.Л., Коровин К.Ф. Петушиные бои как модель эмоционального 660. стресса // Журн. высш. нервн. деят., 1978, т., №10, с.1372-1381.Райгородский Д.Я. Практическая психодиагностика. Методы и тесты, Самара, 661. «БАХРАР-М», 2000.Распономарёва О.В. 2001. Агрессия: философские и психологические аспекты (http://662. www.rusmedserv.com/psychsex).Резников А.Г., Варга С.В. Антиандрогены, М., «Медицина», 1988, 208 с.663. Родионов И.М. Фактор роста нервов, гипертрофия и деструкция симпатической нервной 664. системы в эксперименте // Соросовский образовательный журнал, 1996, №3, с.17-22.Родионов И.М., Ярыгин В.Н., Мухаммедов А.А. Иммунологическая и химическая 665. десимпатизация, М. Наука. 1988. 152 с.Розанов В.А., Моховиков А.Н., Вассерман Д. Аспекты самоубийства // Медичний Часопис. 666. 1999. № 6 (14).Ротенберг В. 2000. Образ «Я» и поведение. (http://www.machanaim.org.il/surround/rvadim/667. book.htm).Ротенберг В.С., Аршавский В.В. Поисковая активность и адаптация. М.: Наука. 1984. 668. 192 с.Ротенберг В.С., Коростелева И.С. Методологические подходы к психофизио ло гическому 669. исследованию эмоционального напряжения // Человек в системе наук, М., «Наука», 1989, с. 234-242.

237

literatura

Рылов А.Л. Может ли мышь быть объектом материнской агрессии со стороны крысы? // 670. Журнал высшей. нервной деятельности. 1988, т. ХХХVIII, в.6. с. 1048-1053.Рылов А.Л. Пептиды и агрессивное поведение // Природа, 1985, № 8, с. 75-83.671. Савина В.С. Особенности агрессивного поведения у детей младшего школьного возраста 672. // Психология XXI века: Тезисы межвузовской научно-практической конференции студентов и аспирантов, СПб.: Изд-во СПбГУ, 2001, с. 313-314.Салтыкова А.Б., Толокнов А.В., Хитров Н.К. Поведение и неопределенность среды 673. (механизмы и клиническое значение). М.: 1996.Сандомирский М.Е. Психическая адаптация в условиях пенитенциарного стресса и 674. личностно-типологические особенности осужденных. Уфа.: Здравоохранение Баш ко-ртостана. 2001. 88 с.Сапронов Н.С., Федоров Ю.О. Влияние метсергида на поведение крыс с разным уровнем 675. кортикостероидов // Экспериментальная и клиническая фармакология, 2001, №6. с. 7-9.Северьянова Л.А. Нейромодуляторный механизм тормозного влияния дезоксикор-676. тикостерона на агрессивно-оборонительное поведение крыс // Журн. высш. нервн. деят. 1987. т.XXXVII. в.3. с. 471-477.Северьянова Л.А., Плотников Д.В. Влияние фрагментов АКТГ на агрессивно-обо ро-677. нительное поведение крыс // Физиол. журн. СССР, 1986, т. 72, № 12, с. 1614-1618.Семенова Н.Б., Манчук В.Т. Расстройства поведения у детей: возможные причины и 678. факторы риска // Журнал неврологии и психиатрии. 2008. т. 108. №3. с. 95-98.Семенюк Л.М. Психологические особенности агрессивного поведения подростков и 679. условия его коррекции. М.: Издательство Флинта, МПСИ. 2003. 96с.Сергеев П.В., Шимановский Н.Л., Петров В.И. Рецепторы физиологически актовных 680. веществ. Москва-Волгоград. Семь Ветров. 1999. 640 с.Серова Л.И., Науменко Е.В. Катехоламиновые системы головного мозга в регуляции 681. доминантности // Журн. высш. нервн. деят., 1990, т. 40, №3, с. 490-496.Серова Л.И., Сахаров Д.Г., Осадчук А.В., Науменко Е.В. Значение агрессивных отношений 682. в микропопуляции в регуляции катехоламинов в надпочечниках самцов лабораторных мышей // Физиологический журнал им. Сеченова. 1990. т.76. № 4. с.541-546.Середенин С.Б., Бадыштов Б.А., Незнамов Г.Г. , Махнычева А.Л. , Колотилинская 683. Н.В. , Надоров С.А. Прогноз индивидуальных реакций на эмоциональный стресс и бензодиазепиновые транквилизаторы // Экспериментальная и клиническая фарма кология, 2001, № 1, с. 3-12.Сифакис К. Энциклопедия покушений и убийств. Пер. с англ. М.: Вече. 1998. 448 с.684. Симонов В. Сложнейшие безусловные рефлексы – потребностно-эмоциональная основа 685. поведения // Физиология поведения. Нейрофизиологические закономерности. Гл. 2. Л.: Наука. 1986. с. 80-106.Смулевич А.Б. Психосоматические расстройства (клиника, терапия, организация 686. медицинской помощи) // Психиатрия и психофармакология. 2000. т.2. №2.Степанян Л.С., Степанян А.Ю., Григорян В.Г. Межполушарная асимметрия в системной 687. деятельности мозага при коррекции подростковой агрессивности // Асимметрия. 2009. Том 3, № 2, с. 41-50. Сукиасян С.Г., Манасян Н.Г., Чшмаритян С.С. Соматизированные психические нарушения 688. // Журнал неврологии и психиатрии. 2001. № 2. с. 57-61.

238


Талалаенко А.Н., Гордиенко Д.В., Маркова О.П. и др. Исследование моноамин-, ГАМК- 689. и глутаматергических механизмов переднего гипоталамуса в антиаверсивных эффектах анксиоседативных и анксиоселективных средств на различных моделях тревоги // Экспериментальная и клиническая фармакология. 2001. №2. с. 20-24.Талалаенко А.Н., Гордиенко Д.В., Маркова О.П. Нейрохимический профиль хвостатого 690. ядра в анксиолитическом действии бензодиазепиновых и не бензодиазепиновых транквилизаторов на различных моделях тревоги // Экспериментальная и клиническая фармакология, 2000, №1, с. 14-18.Таранов А.Г., Шаик-оглы А.К., Гончаров Н.П. Гормональная активность системы гипофиз-691. гонады у самцов павианов гамадрилов в зависимости от иерархического ранга // Бюлл. экспериментальной биологии и медицины, 1986, т. 101, № 3, с. 356-358.Тарасова О.С., Мартьянов А.А., Родионов И.М. Роль медиаторов в регуляции арте риаль-692. ного давления // Природа. 2002. 11:21-27.Ткаченко А.А., Дроздов А.З., Пережогин Л.О., Ковалева И.А., Коган Б.М. 1999. 693. Cодержание серотонина в плазме крови и тромбоцитах и показатели захвата серотонина тромбоцитами при нарушениях половой идентичности у лиц с аномальным сексуальным поведением (http://www.rusmedserv.com/psychsex).Усюкина М.В., Кожемякин С.В. Агрессивные проявления у лиц с психопатоподобными 694. расстройствами различного генеза // Актуальные вопросы общей и судебной психиатрии. М.: 1990.Фастовцов Г.А., Осколкова С.Н. Клинико-социальные показатели у совершивших 695. агрессивные деликты комбатантов // Журнал неврологии и психиатрии им. С.С. Корсакова. 2009. № 4. с. 63-67.Хитров Н.К. Изоляция от нервных влияний как механизм приспособления биологи ческих 696. систем в патологии // Бюлл. экспериментальной биологии и медицины, 1998, т. 125, № 6, с. 604-611.Холмогорова А., Гаранян Н. Эмоциональные расстройства и современная культура 697. на примере соматоформных, депрессивных и тревожных расстройств // Московский психотерапевтический журнал, 1999, № 2, с.61-90.Хомская Е.Д. Нейропсихология. СПб. Питер. 2003. 496 с.698. Хренников О.В. Типология и структура невербальных проявлений агрессивного 699. поведения в различных этнических группах // Таврический журнал психиатрии. 1997. т.1. №3, с.96-104.Хрисанфова Е.Н., Перевозчиков И.В. Антропология. М.: Изд-во МГУ, 1991. 320 с. 700. Хухо Ф. Нейрохимия: основы и принципы, М., «Мир», 1990, 384 с.701. Черноситов А.В., Орлов В.И., Мирошниченко В.Г. О соотношении стресс- и невро-702. зоуязвимости в структуре неспецифической резистентности к экстремальным факторам у интактных и беременных крыс // Журнал высшей нервной деятельности. 1994, №6, с. 1106-1115.Чикер В.А., Сольц Е.В., Жезмер Н.М., Джос П. Стресс и особенности его преодоления 703. российскими подростками // Ананьевские чтения-98: Тезисы научно-практической конференции. СПб. 1998. С. 19-20.Чинкин А.С. Соотношения адреналин:норадреналин и альфа-:бета-адренорецепторы 704. в миокарде и адренергические хроно- и инотропные реакции при экстремальных состояниях и адаптации // Успехи физиологических наук, 1992, № 3, с. 97-106.

239

literatura

Чичинадзе К.Н. Нейрохимические механизмы агрессивного поведения у самцов мышей 705. // Нейрофизиология. 2004. т.36. №4. с.297-305.Чичинадзе К. Некоторые размышления об общей теории стресса // Медицина и ..., 706. Харьков, 2000 г., №1, с.37-39.Чичинадзе К. Участвуват ли андрогените в регулирането на агресивното поведение при 707. мъжете // Андрология, България, 2002, №3, с. 5-9.Чичинадзе К.Н., Гачечиладзе Л.Ф. Агрессивное поведение, его адаптационная функция 708. и механизмы развития психосоматических патологий и болезней адаптации // Журнал высшей нервной деятельности, 2006, т. 56, №1, с. 118-129.Чичинадзе К.Н., Домианидзе Т.Р., Матитаишвили Т.Ц.709. , Чичинадзе Н.К., Лазарашвили А.Г. Связан ли уровень тестостерона в плазме крови с агрессивным поведением у заключенных мужчин? // Бюллетень экспериментальной биологии и медицины. 2010, №1, с. 11-14.Шаляпина В.Г., Ракицкая В.В., Петрова Е.И. Роль кортикотропин-рилизинг гормона в 710. нарушениях поведения после неизбегаемого стресса у активных и пассивных крыс // Журнал высшей нервной деятельности. 2005. т. 55. №2. с. 241-246.Шаляпина В.Г. Функциональные качели в нейроэндокринной регуляции стресса // 711. Физиологический журнал им. Сеченова, 1996, № 4, с. 9-15.Шерстенев В.В. Мозгоспецифические белки в нейрофизиологических механизмах 712. результативного поведения // Системные механизмы поведения. М.: «Медицина», 1990, 240 с.Ширяев О.Ю., Ивлева Е.И. Нарушения вегетативного гомеостазе при тревожно-713. депрессивных расстройствах и методы их коррекции // Прикладные информационные аспекты медицины, Воронеж, 1999, т. 2, № 4.Щербатых Ю.В. Влияние параметров высшей нервной деятельности студентов на характер 714. протекания экзаменационного процесса // Журнал высшей нервной деятельности им. Павлова, 2000, №6, с. 959-965.Щербатых Ю.В. Психология страха. 1999а. М.: 715. Эксмо-Пресс. 416 с. Щербатых Ю.В. Что выявляет спектральный анализ вариабельности сердечного ритма? // 716. Прикладные информационные аспекты медицины, Воронеж. 1999б. т. 2, № 4.Щербатых Ю.В., Ивлева Е.И. Психофизиологические и клинические аспекты страха, 717. тревоги и фобий. Воронеж. Истоки. 1998. 282 с. Щербатых Ю.В., Ноздрачев А.Д. Физиология и психология страха // Природа, 2000. №5. 718. с. 61-67.Юматов Е.А., Перцова Е.И., Мезенцева Л.Н. Физиологически адекватная эксперимен-719. тальная модель агрессии и эмоциональная стресса // Журнал высшей нервной деятельности, 1988, № 2, с. 350-354.Юнкеров В.И., Григорьев С.Г. Математико-статистическая обработка данных медицинских 720. исследований СПб. ВмедА. 2002. 266 с.

gamomcemlobis redaqtori maia ejibia

garekanis dizaini TinaTin CirinaSvili

komp. uzrunvelyofa lali kurdRelaSvili

0128, Tbilisi, i. WavWavaZis gamziri 14

14 I. Chavchavadze Ave., Tbilisi, 0128www.press.tsu.ge 995(32) 25 14 32

Documents

agresia - press.tsu.gepress.tsu.ge/data/file_db/nashromebi/Chichinadze_Agresi.pdf · agresia agresiis eTologiuri, fsiqologiuri, fiziologiuri gamovlinebebi da meqanizmebi. mo nog ra