���

นรนดร ทองอรณ

ความสมพนธระหวางสถาปตยกรรม ภมทศน และพนทวาง: คณภาพของการปรบเปลยน

ทวาง กจกรรม และบรบทนรนดร ทองอรณ

คณะสถาปตยกรรมศาสตรและการผงเมอง มหาวทยาลยธรรมศาสตร

บทคดยอ

จากอดตสปจจบน แนวคดในการออกแบบสถาปตยกรรม ไมวาจะเปนเรองของการเกดรปทรงหรอทวางทางสถาปตยกรรม ลวน

มาจากปจจยดานตางๆ ทเกยวของกบสถาปตยกรรมโดยตรง เชน สถานท เวลา และบรบท ขณะเดยวกนกระแสการเปลยนแปลง

สระบบบรโภคนยมและกระแสโลกาภวฒน รวมไปถงบรบทแวดลอมอนๆ ในปจจบนท�าใหการด�ารงอยของสถาปตยกรรมมได

มหนาทเพยงเพอการใชสอยหรออาศยอยไปวนๆ นกออกแบบไดพยายามสรางบทบาทของสถาปตยกรรมใหมปฏสมพนธกบ

ภมทศน พนทวาง รวมถงกจกรรม บรบทแวดลอม และพฤตกรรมมนษยใหมมตมากขน

บทบาทระหวางสถาปตยกรรมกบพนทวาง น�ามาซงแนวคดในการออกแบบพนทวาง และภมทศน เชน สวนสาธารณะ พนทส

เขยวและพนทส�าหรบกจกรรมสนทนาการ นอกจากนน ทวางอนรายรอบสถาปตยกรรมหนงๆ เรมมความหมายมากกวาจะเปน

เพยงพนทวาง หรอทวาง ดงนนการออกแบบและคณภาพในการปรบเปลยนทวาง กจกรรม และบรบทแวดลอม จงมความเชอม

โยงกบสถาปตยกรรมในการมปฏสมพนธกบพนทวางและภมทศน ไมเพยงแตในเชงรปธรรม (กายภาพ) แตยงรวมถงความ

หมายในเชงนามธรรมดวย ซงสะทอนใหเหนถงความสมพนธขององคประกอบตางๆ ทมบทบาทสงเสรมศกยภาพซงกนและกน

ดงทกลาวมาแลวขางตน เพราะสถาปตยกรรมและทวางมใชเพยงการแทนความหมายในเชงสญลกษณ แตยงรวมถงความหมาย

ในเชงขอมลขาวสาร และสะทอนถงววฒนาการของการปรบเปลยนทวางในการใชงาน ตลอดจนกจกรรมและพฤตกรรมตางๆ

ของมนษย

บทความนเปนการรวบรวมและวเคราะหประเดนตางๆ ทเกยวกบแนวคดและแนวทางการออกแบบสถาปตยกรรม ภมทศน และ

พนทวาง ใหสอดคลองสมพนธกน โดยเฉพาะคณภาพของทวางทอยระหวางกลาง บรเวณรอยตอระหวางสถาปตยกรรมกบบรบท

ทสมพนธกบกจกรรม และพฤตกรรมมนษย ซงน�าไปสแนวทางการพฒนารปแบบและแนวคดในการออกแบบสถาปตยกรรม

อยางมมตตอไป

���

ความสมพนธระหวางสถาปตยกรรม ภมทศน และพนทวาง: คณภาพของการปรบเปลยนทวาง กจกรรม และบรบท

The Relationship between Architecture, Landscape, and Open Space:

Qualities of Spatial Transformation, Activities, and Context

NIrandorn TongaroonFaculty of Architecture and Planning, Thammasat University

Abstract

From the past to the present, our concepts about architectural design in any terms of architectural form or space, mostly

derive from the factors of specific architectural circumstances such as place, time, and context. In addition, the spread of

consumerism, globalization, and other causes have caused architectural expression to be more than merely for a functional

place to live. Architects and designers try to create architecture that interacts with landscape and open space, including

activities, environmental context, and human behavior in a deeper dimension.

The relationship between architecture and open space brings about a concept of open space and landscape design such as parks,

green areas, and recreation areas. Furthermore, the space surrounding architecture means much more than an open or empty space.

Thus, design and qualities of spatial transformation, activities, and context, are consequently linked with architecture in the case of

interaction with open space and landscape. The architecture not only performs a physical function, but also expresses an abstract

perception that reflects the relationship among those precedent conditions. Finally, these relationships represent the buildings and open

space, which represent not only a symbolic meaning but also an informational one, and reflect the transformation of usages/functions

in architecture and space, also through activities and human behavior.

This article collects and analyzes issues about concepts and design approaches of the relationship between architecture,

landscape, and open space, especially concerning the qualities of in-between space at the boundaries of architecture

and contexts that relate to activity and human behavior to achieve guidelines for conceptual development in architectural

design.

���

นรนดร ทองอรณ

พฒนาการรปแบบและแนวคดในการเรยนรและออกแบบสถาปตยกรรม

การเรยนรในการออกแบบสถาปตยกรรมเปนศาสตรแหงการ

เชอมโยงองคความรในดานตางๆ อยางมระบบ ไมวาจะเปน

เรองของ มนษย สภาพแวดลอม สงคม เศรษฐกจ ความเชอ

ประเพณ ศลปวฒนธรรม วทยาศาสตร และ เทคโนโลย ฯลฯ

ดงนน การออกแบบสถาปตยกรรมจงเปรยบเสมอนการบ

รณาการองคความรในแขนงตางๆ เขาดวยกน ทงในเชงกวาง

และเชงลก โดยผออกแบบไดพยายามสรางบทบาทของตว

สถาปตยกรรม ใหมปฏสมพนธกบภมทศน พนทวาง และ

รวมไปถงกจกรรม บรบท และพฤตกรรมมนษยอยางมมต

มากขน ทงนมขอสงเกตจากประเดนตางๆ ทเกยวของกบการ

เรยนรงานสถาปตยกรรมทผานมา ดงตอไปน

1. บทเรยนวาดวยพนฐานในการออกแบบสถาปตยกรรม

บทเรยนพนฐานในการออกแบบทไดเรยนร ในโรงเรยน

สถาป ตยกรรม จะกล าวถงพนฐานในการออกแบบ

(fundamental design) และองค ประกอบในงาน

สถาปตยกรรม (elements in architecture)

1.1 พนฐานในการออกแบบ อนประกอบไปดวย จด เสน

ระนาบ รปทรง ทวาง ฯลฯ

1.2 องคประกอบในงานสถาปตยกรรม อนประกอบไปดวย

พน ผนง หลงคา ฯลฯ

2. จากบทเรยนบรณาการสการใชงานจรง

การออกแบบสถาปตยกรรมบนท�าเลทตง (site) โดยทวไป

มกมขนตอนของการออกแบบ (process design) ทประกอบ

ไปดวย การเชอมโยงระหวางแนวความคดในการออกแบบ

(concept design) การวเคราะหต�าแหนงทตง (site

analysis) และเกณฑในการออกแบบ (criteria design)

2.1 แนวความคดในการออกแบบ ทงในเชงรปธรรม

(physical) และนามธรรม (abstract)

2.2 การวเคราะหต�าแหนงทตง อนประกอบไปดวย การเขา

ถง สภาพภมประเทศ สภาพภมอากาศ ทศทางแดด - ลม

- ฝน สภาพแวดลอมเดมของทตงและบรเวณขางเคยง กฏ

หมายทเกยวของ ฯลฯ

2.3 เกณฑในการออกแบบ อนประกอบไปดวย การก�าหนด

ต�าแหนงของพนทใชสอย ขนาดพนทใชสอย แผนภมทาง

สญจร ล�าดบของการเขาถง การจดทางเดน ฯลฯ

ความเปนมาของประเดนปญหา

ดงทไดกลาวมาแลววา การออกแบบสถาปตยกรรมเปน

ศาสตรแหงการเชอมโยงองคความรในดานตางๆ อยางม

ระบบ ทงในแงของการบรณาการองคความรตางๆ รวมถง

ความลงตวของแนวคดในการออกแบบ ความงาม ประโยชน

ใชสอย การใชเทคโนโลย ฯลฯ หากแตปจจบน สถาปตยกรรม

จ�านวนไมนอยทไมสามารถตอบสนองความตองการพนฐาน

ของผใชสอย เชน มความสวยงามแตขาดความสะดวกในดาน

การใชสอย ผ อย อาศยขาดความสขในการใชชวตอย ใน

สถาปตยกรรมนนๆ โดยสามารถแยกออกเปนประเดนทนา

สนใจ ดงน

1. ความไมสามารถด�ารงอยไดของสถาปตยกรรมหากขาด

ความสอดคลองกบสภาพแวดลอม กลาวคอ สถาปตยกรรม

ด�ารงตนอยอยางเอกเทศโดยขาดความเชอมตอกบสภาพ

แวดลอม ทงในเชงกายภาพหรอการรบรไดจากการมองเหน

และการใชชวตของผอยอาศย

2. การออกแบบอยางไมมมตน�ามาซงการไมสามารถเชอม

โยงสถาปตยกรรม ภมทศน และพนทวางใหสมพนธกนได

โดยเฉพาะอยางยงในกรณของสถาปตยกรรมกบทวางทอย

ระหวางกลาง

จากประเดนดงกลาว ท�าใหสามารถมองเหนปญหาทส�าคญ

คอ การสรางคณภาพของทวางทอยระหวางกลาง ซงเปนตว

ปจจยส�าคญในการท�าหนาทเชอมสถาปตยกรรมกบบรบท

โดยใชภมทศนและพนทวางเปนองคประกอบรวม

���

ความสมพนธระหวางสถาปตยกรรม ภมทศน และพนทวาง: คณภาพของการปรบเปลยนทวาง กจกรรม และบรบท

แนวคดและแนวทางการออกแบบสถาปตยกรรม ภมทศน และพนทวาง

1. ความสมพนธระหวางสถาปตยกรรม ภมทศน และพนทวาง ในเชงพฤตกรรมมนษยและสภาพแวดลอม

1.1 การออกแบบและวางแผนกบกระบวนการทาง

พฤตกรรม

วมลสทธ หรยางกร [1] ไดกลาวถงพฤตกรรมมนษยกบ

สภาพแวดลอมในเรองการออกแบบและวางแผนกบ

กระบวนการทางพฤตกรรมวา พฤตกรรมมนษยยอมเกดขน

ในสภาพแวดลอมกายภาพ และสภาพแวดลอมกายภาพม

สวนในการสงเสรมหรอเปนอปสรรคตอพฤตกรรมทเกดขน

งานออกแบบและวางแผนซงเปนงานทเกยวกบการจด

ระเบยบสภาพแวดลอมกายภาพ จงเกยวของกบพฤตกรรม

มนษยอยางไมอาจหลกเลยงได โดยเปาหมายของการ

ออกแบบและวางแผนกบกระบวนการทางพฤตกรรม ไดแก

การกอใหเกดสนทรภาพของรปทรง การกอใหเกดการสอ

ความหมายทางสญลกษณ และการกอใหเกดการตอบสนอง

ความตองการทางหนาทใชสอย

1.2 กลไกส�าคญของการควบคมพฤตกรรมทเกดขนใน

สภาพแวดลอมของมนษยทอยรวมกน

ประเดนของพนทในสถาปตยกรรมทมการอยรวมกนของ

มนษย วมลสทธ หรยางกร [2] ไดกลาวถงประเดนทส�าคญ

3 ประการ ทมความเกยวของกน และเปนกลไกส�าคญของ

การควบคมพฤตกรรมทเกดขนในสภาพแวดลอมของ

มนษยทอยรวมกน อนไดแก การมอาณาเขตครอบครอง

(territoriality) พฤตกรรมทเวนวางสวนบคคล (personal

space behavior) และภาวะเปนสวนตว (privacy)

1.3 ประเดนส�าคญของพฤตกรรมมนษยและสภาพ

แวดลอมทเกยวของในการออกแบบสถาปตยกรรม

จากประเดนดงทกลาวมาอาจวเคราะหไดวา มประเดนส�าคญ

ทตองค�านงถงในการออกแบบสถาปตยกรรมคอ พฤตกรรม

มนษยและสภาพแวดลอมทางกายภาพ โดยมสงตางๆ ท

เกยวของซงเปนกลไกในการขบเคลอนและตอบสนองซงกน

และกน ตามรายละเอยดดงตอไปน

มนษย การตอบสนองจะสะทอนออก

มาในพฤตกรรมมนษย อน

ประกอบดวย การมอาณาเขต

ครอบครอง พฤตกรรมทเวน

วางสวนบคคล และภาวะเปน

สวนตว

การออกแบบ การตอบสนองจะสะทอนออกมา

ในการออกแบบงานสถาปตย

กรรม อนประกอบดวย ทวาง

– รปทรง ความงาม ประโยชน

ใชสอย เทคโนโลย ฯลฯ

สภาพแวดลอมกายภาพ การตอบสนองจะสะทอนออกมา

ในลกษณะของ บรบท ทวาง/

พนทวาง ภมทศน/ พชพรรณ /

ธรรมชาต ภมประเทศ/ภม

อากาศ ฯลฯ

1.4 ขนาดและรปทรงของการเวนทวางสวนบคคล

ในประเดนของพฤตกรรมทเวนวางสวนบคคลนน วมลสทธ

หรยางกร [3] มประเดนของขนาดและรปทรงของทเวนวาง

สวนบคคล โดยอางถงการศกษาเกยวกบระยะหางตางๆ

ระหวางบคคล ทสมพนธกบลกษณะของการกระท�าตอกน

(Hall, 1966) [4] ในหนงสอ “The Hidden Dimension”

วาการมอาณาเขตครอบครองถอเปนวธการแสดงการตดตอ

สอสารอยางหนง Hall เสนอวาบคคลมระยะหางระหวางกน

ทเหมาะสมกบการกระท�าทมตอกนและกบการสมผสทเกด

ขน แบงเปน 4 ระยะดวยกน คอ ระยะใกลชด (intimate

distance) ระยะสวนบคคล (personal distance) ระยะสงคม

(social distance) และระยะสาธารณะ (public distance)

ซงแปรผนตามความสมพนธทมตอกน และตามประเภทของ

กจกรรม

1.5 กลไกในการก�าหนดภาวะเปนสวนตว

วมลสทธ หรยางกร [5] กลาวถงกลไกการก�าหนดภาวะเปน

���

นรนดร ทองอรณ

สวนตวในหวขอของสภาพแวดลอมกายภาพทมนษยสรางขน

ซงม 2 อยาง คอ

ก. สภาพแวดลอมกายภาพทสงเสรมใหเกดภาวะเปนสวน

ตว โดยกลาวถงพนทใชสอยภายในบานทมภาวะเปน

สวนตวสง เชน หองนอน หองน�า เปนตน นอกจากนน

อาจมตวอยางอนๆ เชน การเลอกทนงในหองสมดการ

ใชผามานส�าหรบหองทตองการภาวะเปนสวนตว การ

สรางบานพรอมดวยรวลอมรอบ การเลอกท�าเลทตงของ

บานใหอยตนซอยหรอทายซอย ฯลฯ ซงจะเหนไดวา ม

ขนาดของสดสวนทตางๆ กน ตงแตขนาดของการอย

อาศยภายในบาน การอยอาศยในชมชน รวมถงการอย

อาศยในเมองทขนาดใหญขน

ข. สภาพแวดลอมกายภาพทไมสงเสรมใหเกดภาวะเปน

สวนตว โดยกลาวถงพนทๆ เปนสวนสาธารณะ เชน ใน

รถประจ�าทาง สวนสาธารณะ การอาศยอยในอาคารชด

ฯลฯ

โดยกลไกการก�าหนดภาวะเปนสวนตว สามารถท�าไดจาก

การออกแบบและการแกปญหาภายหลงการออกแบบ โดย

อาศยกลไกอนๆ และเสนอแนวทางการออกแบบและวางแผน

สภาพแวดลอมกายภาพใหเกดภาวะเปนสวนตว อนประกอบ

ดวย

ก. แปลนแบบเปดโลง (open plan) ทตองจดใหผ ใช

สามารถควบคมขอบเขตระหวางบคคลได อาจดวยการ

ใชฉากกน หรอการแยกตวออกมาจากพนทนนๆ

ข. พนทอเนกประสงค (multipurpose area) ทตองค�านง

ถงภาวะเปนสวนตวในระดบทตางกนส�าหรบกจกรรมท

แตกตางกน โดยกจกรรมบางอยางตองการภาวะเปน

สวนตวทไมอาจหลกเลยงได

ค. ความหนาแนนและขนาดของพนทใชสอย ทตองค�านง

ถงสดสวนของจ�านวนคนตอขนาดของพนทใชสอย

ง. ความเปนเจาของ โดยพยายามหลกเลยงการจดใหม

พนททไมมใครเปนเจาของ เพราะพนททไมอาจอางสทธ

เปนของได จะเปนพนททวางเปลาทไมอาจประกอบ

กจกรรมสวนบคคล ซงสอดคลองกบการศกษาของ

วมลสทธ หรยางกร (2523) และการศกษาของ

ไมเกลสน (Michelson, 1970) [6]

จ. การแยกอาณาบรเวณ ดวยการแยกสวนภายในทเปน

อาณาบรเวณสวนตวออกจากสวนภายนอกทเปนอาณา

บรเวณสาธารณะ โดยอางถงงานสถาปตยกรรมทเปน

บานพกอาศยทมองคประกอบของ ถนน รว สนาม ลาน

พนทโลง บาน ในแบบทลดหลนของความเปนสาธารณะ

และความเปนสวนบคคล นอกจากนน เชอรมาเยฟฟ

และอเลกแซนเดอร (Chermayeff and Alexander) [7]

จากหนงสอ “Community and Privacy” ไดเสนอแนว

ความคดในการจดสภาพแวดลอมกายภาพภายในบาน

ใหเกดภาวะเปนสวนตวระหวางสมาชกในครอบครว

และไดเสนอกลไกทางกายภาพทส�าคญทใชในการ

ปองกนโดยไมเจตนา ไมวาจากบคคลภายนอกหรอ

ระหวางสมาชกในครอบครวดวยกน คอ การจดใหมเขต

กนชน (buffer zone) ทท�าหนาทควบคมการเขาออก

โดยการกกไวกอน เชน ตรงทางเขาบาน ทางเขาหอง

นอนผใหญ ฯลฯ

2. ความสมพนธระหวางสถาปตยกรรม ภมทศน และพนทวางในเชง “ทวางและการสรางรปทรงทางสถาปตยกรรม”

2.1 การจดล�าดบทวาง ลานโลงภายในอาคาร และ

เงอนไขในการออกแบบและวางแผนสภาพแวดลอม

สถาปนกชาวอนเดย ชารลส คอรเรย (Charles Correa) [8]

กลาวถงการลดหลนของความเปนสาธารณะ และความเปน

สวนบคคล วาสามารถน�ามาจดล�าดบโดยมทวางหรอการใช

ทวางเปนกลไกส�าคญ โดยกลาวถงประเดนของการจดล�าดบ

ทวาง (ภาพท 1) ในบรบทของความเปนอนเดยซงแบงออก

เปน 4 ล�าดบ คอ

1. ล�าดบแรก คอ ทวางส�าหรบใชสอยสวนตวในระดบ

ครอบครว เชน ครว หองนอน หองเกบของ เปนตน

2. ล�าดบทสอง คอ ทวางส�าหรบการตดตอพดคยระหวาง

ครวเรอน เชน พนทหนาประตทางเขาบาน เปนตน

3. ล�าดบทสาม คอ ทวางส�าหรบใชสอยรวมกนในระดบ

ชมชน เชน พนทสวนกลางของชมชน เปนตน

4. ล�าดบทส คอ ทวางขนาดใหญส�าหรบใชสอยในระดบ

เมอง เชน พนททเปนทชมนมของคนทงเมอง เปนตน

���

ความสมพนธระหวางสถาปตยกรรม ภมทศน และพนทวาง: คณภาพของการปรบเปลยนทวาง กจกรรม และบรบท

โดยมลกษณะทส�าคญของทวาง 2 แบบ คอ ทวางหอหม

(covered space) และทวางเปดโลงสทองฟา (open-to-sky

spaces) กลาวคอ เปนทวางทเกดขนในแนวราบ (horizontal

space) และทวางทเกดขนในแนวตง (vertical space) ตาม

ล�าดบ เปนลกษณะพนฐานทส�าคญของทพกอาศยในอนเดย

รวมถงภมภาคในเขตศนยสตร โดยมลกษณะการประกอบ

กจกรรมกลางแจงผสมผสานกบการประกอบกจกรรมสวนตว

ภายในอาคาร และจากการประมาณมจ�านวนการใชสอยไม

ต�ากวา 75 เปอรเซนต ทเกดขนในบรเวณทวางเปดโลงส

ทองฟา ซงนบเปนพนททมประสทธภาพในการใชงานสง

สวนปจจยในการออกแบบรปทรงสถาปตยกรรม (build-

form condition) ในทวางทเชอมตอพนทใชสอยภายในอาคาร

(enclosed room) และพนทเปดโลงสทองฟา โดยใช ระเบยง

– เฉลยง (veranda/terrace) รานปลกไมเลอย – เรอน

หลงคาโปรง (pergola) และลานโลงภายใน (tree – shaded

courtyards) (ภาพท 2-3) ถอเปนการคลคลายแนวทางใน

การออกแบบ อนประกอบดวย สนทรยศาสตร การบรรลใน

ประโยชนใชสอย โดยตอบสนองความสมพนธระหวาง

พฤตกรรมมนษยและสภาพแวดลอม

ภาพท 1: การจดลำาดบทวาง (hierarchy of space) ในบรบทของความเปนอนเดย

ภาพท 2: แสดงรปตดและผงอาคารกบการจดทวางเพอตอบรบการใชงาน

ภาพท 3: ทางเขาอาคารมลกษณะเปนลานโลงและทวางเปดโลงสทองฟา

ระเบยง – ทางเขาบาน (Veranda - entrance) ลานโลงภายในอาคาร (Courtyard)

���

นรนดร ทองอรณ

สวนปจจยในการออกแบบรปทรงสถาปตยกรรม (build-

form condition) ในทวางทเชอมตอพนทใชสอยภายในอาคาร

(enclosed room) และพนทเปดโลงสทองฟา โดยใช ระเบยง

– เฉลยง (veranda/terrace) รานปลกไมเลอย – เรอน

หลงคาโปรง (pergola) และลานโลงภายใน (tree – shaded

courtyards) (ภาพท 2-3) ถอเปนการคลคลายแนวทางใน

การออกแบบ อนประกอบดวย สนทรยศาสตร การบรรลใน

ประโยชนใชสอย โดยตอบสนองความสมพนธระหวาง

พฤตกรรมมนษยและสภาพแวดลอม

2.2 ภาวะสวนตว ภาวะสาธารณะ และทวางทอย

ระหวางกลาง

มตวอยางทเกยวกบบทเรยนในการศกษาวชาสถาปตยกรรม

โดย เฮอรแมน เฮทซเบอรเกอร (Herman Hertzberger) [9]

ไดกลาวถงประเดนตางๆ ทเกยวของกบการออกแบบ

สถาปตยกรรม พฤตกรรมมนษย และสภาพแวดลอม ท

สมพนธกบลกษณะของทวาง โดยมประเดนทนาสนใจอย 2

ประเดน คอ

• ภาวะสาธารณะ และภาวะสวนตว (public and private)

• ทวางทอยระหวางกลาง (in – between space)

โดยภาวะสาธารณะและภาวะสวนตวเปนการสอความหมาย

ถงพนทสวนรวมและพนทสวนตว โดยพนทสวนรวมหมายถง

พนทๆ ทกคนสามารถเขาถงไดโดยอสระและตลอดเวลา สวน

พนทสวนตวจะมการจ�ากดการเขาถงไดเฉพาะกลมหรอบคคล

แนวคดนเองมงประเดนไปถงความเขาใจและรบรถงความ

สมพนธของภาวะสาธารณะ และภาวะสวนตว โดยมเงอนไข

ทอย ระหวางกลาง เชน การคอยๆ เปลยนจากภาวะ

สาธารณะเปนภาวะสวนตว ล�าดบความสามารถในการเขา

ถง ล�าดบความสามารถในการถอครองพนท ฯลฯ ซงหมาย

ถงทวางทอยระหวางกลางเปนส�าคญ โดยอาจหมายถงพนท

ทเปนทางเขาบานหรอบรเวณประตบาน ทเปนทงเพอพบปะ

พดคยกบเพอนบานและเพอสอถงขอบเขตของภาวะความ

เปนสวนตวทตองการแยกออกจากภาวะสาธารณะ เชน พนท

หนาอาคารบรเวณถนนสาธารณะและพนทภายในอาคาร

โดยเปนลกษณะของการเปลยนผาน (transition) และการ

เชอมตอระหวางพนท 2 พนท เชนเดยวกบท ชารลส คอรเรย

ไดกลาวไวในตวอยางของพนทส�าหรบใชปฏสมพนธกบเพอน

บานเชน บรเวณธรณประตทางเขาบาน ทเดกๆ สามารถวง

เลนบรเวณหนาบานในขณะทพอแมก�าลงพดคยกบเพอนบาน

(ภาพท 4)

3. การศกษาคณภาพของทวางทบรเวณชวงรอยตอระหวางงานสถาปตยกรรมและบรบท ทสมพนธกบกจกรรมและพฤตกรรมมนษย

3.1 ล�าดบและการจดล�าดบ (Sequence and Hierarchy)

กรณศกษาเรอนไทยภาคกลาง มประเดนความสมพนธของ

สถาปตยกรรมกบพนทวางตามลกษณะของกจกรรมและ

พฤตกรรมในการใชงาน (ภาพท 5) ซงประกอบดวย

• ล�าดบของการเขาถง (sequence of access) โดยเรม

จากพนทสาธารณะ เชน ลานหรอทางสญจรหนาบาน

ตอมายงพนทบรเวณทางเขาบานโดยอาจเปนรวหรอ

ประตบาน จากนนผานมายงพนทภายในบาน เชน ลาน

หนาบนไดทขนสตวบาน (องคอาคาร) เขาสโถงภายใน

อาคารซงอาจเปนผงแบบกงเปดโลงทมชายคา และ

สดทายเปนพนทภายในอาคารทมลกษณะปดลอม เชน

มผนง มบานประตหนาตาง เรยงล�าดบตอเนองจากหอง

ดานนอก เชน หองรบแขก ไปจนถงหองทมความเปน

สวนตวสงสด เชน หองนอน เปนตน

ภาพท 4: ภาวะสาธารณะ (1) ภาวะสวนตว (3) กบทวางทอยระหวางกลาง (2) โปรเจค Haarlemmer Houttuinen Housing ออกแบบโดยเฮอรแมน เฮทซเบอรเกอร

���

ความสมพนธระหวางสถาปตยกรรม ภมทศน และพนทวาง: คณภาพของการปรบเปลยนทวาง กจกรรม และบรบท

• การจดล�าดบทวาง (hierarchy of space) ในการถอ

ครองพนท (territories claim) ของพนทสาธารณะ

(public) พนทกงสาธารณะ (semi – public) พนทกง

สวนตว (semi – private) และพนทสวนตว (private)

ซงจะแปรตามล�าดบของการเขาสภายในอาคาร

• การจดล�าดบลกษณะทางกายภาพของสถาปตยกรรม

ของพนทภายนอกอาคาร (outdoor) พนทกงภายนอก

อาคาร (semi-outdoor) พนทกงภายในอาคาร (semi-

Indoor) และพนทภายในอาคาร (indoor)

• การจดล�าดบปรากฎการณของแสง (phenomenal of

light) ของพนทภายนอกอาคารทเปรยบไดกบแสงสขาว

(white) พนทกงภายนอกอาคารทเปรยบไดกบแสงส

เทาออน (light - grey) พนทกงภายในอาคารทเปรยบ

ไดกบแสงสเทาเขม (dark - gray) และพนทภายใน

อาคารทเปรยบไดกบแสงสด�า (black)

• การจดล�าดบลกษณะทางกายภาพของงานภมทศน ซง

เปนพนททอยระหวางกลางของสถาปตยกรรมและพนท

วางทอยโดยรอบ

ภาพท 5: แผนภาพแสดงความสมพนธของสถาปตยกรรมกบพนทวางตามลกษณะของกจกรรมและพฤตกรรมในการใชงาน

ภาพท 6: รปตดตามขวางของบานไทยแสดงความตอเนองของพนท

ภาพท 7: ผงบรเวณของบานไทยแสดงความสมพนธของการวางผงอาคาร พนทใชสอย และสภาพแวดลอมโดยรวม

���

นรนดร ทองอรณ

โดยมความสมพนธกบการลดหลนของรปทรงและสดสวน

อาคาร (reduce form/scale) (ภาพท 6 - 7) แตทงนกรณ

ดงกลาวไมไดเปนบทสรปทตาตวเสมอไป โดยการจดล�าดบ

ในประเดนตางๆ อาจมการจดล�าดบสลบไปตามความเหมาะ

สมหรอปจจยทแวดลอมบางอยาง หรออาจตามความ

ตองการของผอยอาศย เชน สวนทมความเปนสวนตวสง เชน

หองนอน อาจตงอย กลางพนทของขอบเขตในรวบาน

เนองจากในบรเวณนนเปนต�าแหนงทมตนไมใหญหรอบอน�า

เดม ซงทางผอยอาศยตองการใหมสภาพแวดลอมดงกลาว

อยใกลกบหองนอน เปนตน

3.2 ทวางทอยระหวางกลาง (In-between space) กบ

บรบทในแบบตางๆ

กรณศกษาอาคารบรทชเคานซลของ ชารลส คอรเรย นน

วรพนธ คลามไพบลย [10] ไดกลาวถงการออกแบบบนทตง

ยานธรกจ มตกสงระฟา การจราจรทคบคง และมพนทสเขยว

นอยมาก คอรเรยไดเรยกความประทบใจครงแรกจากผมา

เยอนดวยการถอยรนแนวอาคารเขาไปถงเกอบหนงในสาม

ของความลกทดน เพอเพมพนทสเขยวใหกบพนทบรเวณนน

ภาพท 8) แนวผนงดานหนาอาคารมลกษณะคอนขางปดทบ

และเปดเฉพาะบางสวนทตองการสอสารใหเหนถงพนทดาน

ใน ซงบรเวณผนงดานหนาอาคารหรอบรเวณทางเขาอาคาร

เปรยบเหมอนพนททอยระหวางกลาง และเปนการจดล�าดบ

การจดเรยงพนทกบความตอเนองของมมมอง ตอบรบกบการ

เผยใหเหนสงทอยดานในจากการมองจากพนทภายนอกโดย

ใชแนวแกนในการน�าสายตา (ภาพท 9 -10) โดยสรางมม

มองจากทางเขาทแสดงประตมากรรมสามต�าแหนงทวางอย

ในแนวแกนเดยวกนดานใน และแผงกนแดดดานหนาอาคาร

บรเวณทางเขาสรางแสงเงาทสาดลงมาสพนทกงเปดโลงเบอง

ลาง ท�าใหอาคารเตมไปดวยชวตชวาทนาประทบใจ นบ

เปนการบรรลวตถประสงคในการออกแบบทสามารถตอบ

โจทยความงามทางสถาปตยกรรม สภาพแวดลอมทสมพนธ

กบกจกรรมและพฤตกรรมมนษย โดยใชทวางทอยระหวาง

กลาง โดยมประเดนทเกยวของคอ อาคารและพนทวาง

ล�าดบของการเขาถง การจดล�าดบทวางมมมองและแนวแกน

และระยะถอยรนของอาคาร

กรณศกษางาน Belapur Housing (1983-1986) [11] ท

เมองนวบอมเบย (New Bombay) ของ ชารลส คอรเรย ทม

การออกแบบประเภทของอาคารทพกอาศยออกเปนหนวย

ยอยๆ (unit) แลวน�าอาคารดงกลาวมาท�าการจดเรยงให

เปนกลมอาคารโดยเกดมพนทวางทมการเรยงล�าดบ โดยเรม

จากพนทวางของอาคารทอยอาศยหนงหนวยยอย พนทวาง

ท เกดจากการจดเรยงอาคารเปนลกษณะกล มอาคาร

(cluster) และพนทวางทเกดจากการจดเรยงกลมอาคารเปน

ลกษณะชมชนซงเทยบไดกบทวางของชมชน (community

space) โดยลกษณะการจดล�าดบทวางเหลาน เปนไปตาม

บรบทของอนเดย ทคอรเรยไดก�าหนดเปน 4 ระดบการลดหลน

ของความเปนสาธารณะและความเปนสวนบคคล (ภาพท 11)

ภาพท 8: มมมองดานหนาและการถอยรนอาคารภาพท 9: มมมองสพนทภายในภาพท 10: แนวแกนและลำาดบของการเขาถง

���

ความสมพนธระหวางสถาปตยกรรม ภมทศน และพนทวาง: คณภาพของการปรบเปลยนทวาง กจกรรม และบรบท

นอกจากนน ยงมงานออกแบบ Crafts Museum (1975-

1977 (โครงการระยะท 1)) [12] ทเมองเดลฮ (Delhi)

คอรเรย ไดใช แนวคดการใชสอยของอาคารประเภท

พพธภณฑใหสมพนธกบการใชทวางตามแบบอยางการม

ปฏสมพนธของชมชน โดยใชพนทสวนกลางของชมชน เชน

ลานของหมบาน (village court) เปรยบเปนพนทของการจด

แสดง (exhibit space) และท�ากจกรรมตางๆ นอกจากนน

ยงผสมแนวคดการใชลานโลงภายในอาคาร (court) ของ

ศาสนสถานฮนดและพทธ ซงมลกษณะของอาคารทโอบลอม

รอบทวางและเปดโลงสทองฟา (ภาพท 12 - 14) โดยจด

พนทบรเวณทางเดนหลกในพพธภณฑใหเปนตวด�าเนนเรอง

ในการคอยๆ เผยใหเหนความตอเนองของทวาง และกจกรรม

ตางๆ ทเกดขนตลอดทางเดนหลก นบเปนการจดการกบท

วางทเกดขนในแนวราบ และทวางทเกดขนในแนวตง ม

ลกษณะการประกอบกจกรรมกลางแจง ผสมผสานกบการ

ประกอบกจกรรมภายในอาคาร ซงตอบสนองกบพฤตกรรม

และสภาพแวดลอมในแบบอยางของอนเดยไดอยางลงตว

ภาพท 11: ผงบรเวณแสดงการจดเรยงตว ของชมชน (Site Plan) และรายละเอยดของอาคารทเปนหนวยยอย (Type A)

ภาพท 12: ผงอาคารแสดงตำาแหนงการกระจายตวของทวางเปดโลงสทองฟา (open-to-sky spaces)

ตำาแหนง courtyard

ภาพท 13: พนทลานโลงภายในอาคารและทางเดนรอบลานโลงมหลงคาคลม

���

นรนดร ทองอรณ

3.3 ทวางทอยระหวางกลาง (In-between space) กบ

สถาปตยกรรมและการออกแบบงานภมทศน

ในการออกแบบงานสถาปตยกรรม อลซาเบธ เมเยอร

(Elizabeth Meyer) [13] กลาวถงลกษณะการถอครองพนท

ของสถาปตยกรรมและภมทศน วาเปรยบเหมอนความ

สมพนธของสงทอยดานในกบทวางทอยดานนอก ซงสวน

ใหญงานภมทศนจะถกจ�ากดบทบาทดวยปรมาตรของงาน

สถาปตยกรรม ท�าใหขาดการใสใจในงานภมทศน หากแต

งานภมทศนเปนรอยตอทส�าคญระหวางอาณาเขตภายในและ

ภายนอก นอกจากนน งานภมทศนยงเปนเสมอนตวกลางท

ประนประนอมระหวางแนวคดในการออกแบบกบการคงและ

รกษาไวซงสงทมอยแตเดมในสภาพแวดลอม และสามารถ

น�ามาใชเปนสวนหนงของแนวคดในการออกแบบทจบตองได

นอกจากนน การศกษาความสมพนธของงานสถาปตยกรรม

และการออกแบบงานภมทศนของ แบรรซสเบเชย และ

พอลลค (Berrizbeitia and Pollak) [14] ซงไดท�าการศกษา

งานออกแบบของสถาปนกและภมสถาปนกทมชอเสยงท

ออกแบบโดยค�านงถงความสมพนธในเชงของพนทภายใน

และพนทภายนอก (inside - outside) เชน การกลาวถงท

ว างทอย ระหวางกลาง ทมประเดนของการสญจรผาน

(transition space) และการเปลยนจากพนทหนงเปนอก

พนทหนง (threshold) เชน พนทของบรเวณทางเขาบาน การ

สญจรผานจากพนทภายในอาคารออกมาสระเบยงทมหลงคา

คลมจนถงลานหนาอาคารดงกลาว เปนตน โดยมราย

ละเอยดปลกยอยทตองน�ามาค�านงถง ทงทเปนรปธรรมอน

หมายถงภาวะทางกายภาพของสถาปตยกรรมและสภาพ

แวดลอม เชน ปดทบ กงปดทบ โลง เปนตน และนามธรรม

อนหมายถงภาวะทางการรบร เชน ความสงบ ความ

สนกสนาน เปนตน ดงเหนไดจากการออกแบบ Kimbell Art

Museum ของ หลยส คาหน (Louis Kahn) ใน ค.ศ. 1966

ท ใหความส�าคญกบสภาพแวดลอมเดม กจกรรมการชม

พพธภณฑ การใชแสงในอาคาร และการเชอมโยงพนท

ภายในและภายนอก โดยการใหบทบาทของสวนทอยใน

บรเวณทางเขาอาคาร กบผนงและพนทวางดานหนาอาคาร

ใหสงเสรมบทบาทซงกนและกน (ภาพท 15 -16)

ในงานออกแบบ Etienne Dolet Public Housing ของ แคท

เธอรน มอสบค (Catherine Mosbach) และ Villa Cecilia

ของ โฮเซ อนโตนโอ มารตเนส ลาปนา และอเลยส ตอรเรส

(Jose Antonio Martinez Lapena and Elias Torres) ทใช

การเชอมตองานออกแบบกบบรบทโดยใชการออกแบบ

งานภมทศน โดย Etienne Dolet Public Housing จะใชงาน

ภมทศนเปนตวเชอมตอการใชพนทของทพกอาศยทเปน

อาคารสาธารณะกบความเปนเมอง ซงแมจะเปนภมทศนของ

ภาพท 14: รปตดตามขวางแสดงลานโลงภายในอาคาร (courtyard) (1) และทางเดนรอบลานโลงมหลงคาคลม (2)

ภาพท 15: บรเวณทางเขาอาคาร (Threshold) ภาพท 16: ทางเดนดานขางอาคารแสดงการเปลยนผานทวาง (Transition Space)

���

ความสมพนธระหวางสถาปตยกรรม ภมทศน และพนทวาง: คณภาพของการปรบเปลยนทวาง กจกรรม และบรบท

ทพกอาศยหนาแนนแตยงคงความเปนสวนตวในการเขาไป

ใชงาน ขณะเดยวกนกท�าหนาทเสมอนพนทเปลยนผานจาก

ความเปนเมองสพนทพกอาศยดวย (ภาพท 17)

สวน Villa Cecilia (ภาพท 18) เปนงานปรบปรงภมทศน

โดยใชภมทศนเปนแนวความคดหลกในการด�าเนนเรองการ

เชอมตอโจทยซงเปนสวนสาธารณะเดมยค Renaissance

ผสานกบการออกแบบสวนในยค 1980s ในลกษณะของเขา

วงกตเตยๆ (hedge - labyrinth) เพมเตมเพอเชอมตอ

กจกรรมและการใชงาน ธรรมชาตกบสงคมเมอง พนท

ภายในกบพนทภายนอก ความเปนสาธารณะกบความเปน

สวนตว ฯลฯ ท�าใหเหนวาถงแมจะเปนงานออกแบบภมทศน

เพอปรบปรงภมทศนแตยงคงแสดงใหเหนรอยตอทสามารถ

เชอมเรองราวเดมกบเรองราวใหม ไดอยางลงตว

บทสงทาย: แนวทางการออกแบบงานสถาปตยกรรม ภมทศน และพนทวาง ใหสมพนธกน

จากการรวบรวมและวเคราะหประเดนทงหมดทกลาวมา

มประเดนท เก ยวข องกบแนวทางการออกแบบงาน

สถาปตยกรรมอย 2 สวนหลก คอ

1. ความสมพนธของสถาปตยกรรม ภมทศน และ

พนทวาง โดยเนนกรณของ “พนทวาง”

2. คณภาพของทว างทอย ระหวางกลางของงาน

สถาปตยกรรมและบรบทแวดลอม ทสมพนธกบ

กจกรรมและพฤตกรรมมนษย โดยเนนกรณของ “ทวาง

ทอยระหวางกลาง”

โดยแผนภาพแสดงความสมพนธ (ภาพท 19) แสดงใหเหน

ถงความสมพนธของสถาปตยกรรมกบพนทวาง และทวางท

อยระหวางกลาง ซงหมายถงพนทภายในและพนทภายนอก

อาคาร อนมสถาปตยกรรมและภมทศนแบงการถอครอง

พนทกน โดยมนยยะถงความสมพนธของมนษยกบธรรมชาต

ความเปนทางการกบไมเปนทางการ ภาวะสวนบคคลกบสวน

สาธารณะ ฯลฯ สวนบทบาทของงานภมทศนซงเปรยบไดกบ

สงทอยตรงกลางระหวางสถาปตยกรรมและพนทวาง เสมอน

เปนตวเชอมตอระหวางสนทรยภาพทจบตองไดในงาน

สถาปตยกรรมกบพนทวางรอบอาคาร

บทความนไดใหความส�าคญกบเรองของรอยตอ (seam)

หรอสงทอยตรงกลาง อนเปนเครองมอทคอยๆ ลดทอนการ

ปรบเปลยนความรสกในการรบรสงตางๆ เชน รอนไปหนาว

มดไปสวาง สงบไปอกทก คร�าเครงไปผอนคลาย ฯลฯ

นอกจากนน กรณของงานสถาปตยกรรมเอเชยในเขต

ศนยสตร ตน ฮอก เบง (Tan Hock Beng) [15] กลาวถง

ความคลมเครอหรอการมสองนย (ambiguity) วาเปน

หนงในความสนทรย ของแนวคดในงานออกแบบงาน

สถาปตยกรรมกบพนทวาง ประโยชนใชสอย และพฤตกรรม

มนษย เพราะความคลมเครอถอเปนปรากฏการณหนงของ

พนททอยระหวางกลาง ของพนทภายในและพนทภายนอก

ดงปรากฏในสวนของลานโลงภายในอาคาร ทมการ

คลมเครอของการถอครองพนท และการก�าหนดขอบเขตของ

พนท เปนตน เชนเดยวกบ ศรศกด พฒนวศน [16] ทกลาว

ถงทศนคตตอทวางของงานสถาปตยกรรมพนถนเอเชยรวม

สมยในประเดนของการจดล�าดบทวางในเรอนพนถนทไล

ล�าดบจากทวางนอกสทวางภายในโดยเรยงล�าดบจากมากไป

ภาพท 17: การจดภมทศนบรเวณทางเขาอาคารและเชอมตอกบชมชน โปรเจค: Etienne Dolet Public Housing สถาปนก: Catherine Mosbach

ภาพท 18: สวนทถกออกแบบขนมาใหมบรเวณทางเขา โปรเจค: Villa Cecilia สถาปนก: Jose Antonio Martinez Lapena and Elias Torres

���

นรนดร ทองอรณ

นอย โดยลกษณะการเปลยนระดบของทวางในเรอนพนถน

ตางกมความละเอยดออน และเปนการคอยๆ ปรบความรสก

ของผใชสอยไมใหเปลยนแปลงรวดเรวจนเกนไป จงเหนไดวา

คณภาพของการปรบเปลยนทวาง บรบท และกจกรรม เกด

จากความสมพนธของสถาปตยกรรม ภมทศน และโดยเฉพาะ

พนทวาง ทงน ถอเปนแนวทางทสามารถใชพฒนารปแบบ

และแนวคดในการออกแบบงานสถาปตยกรรมใหมมตตอไป

เอกสารอางอง

[1] วมลสทธ หรยางกร. 2535. พฤตกรรมมนษยกบสภาพแวดลอม. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 26-27

Horayangkura, Vimolsiddhi. 1992. Prittikam manut kub saphapveadlom [Human Behavior and Environment], Bangkok: Chulalongkorn University Press, 26-27

[2] วมลสทธ หรยางกร, 193 Horayangkura, Vimolsiddhi, 193

[3] วมลสทธ หรยางกร, 231-236 Horayangkura, Vimolsiddhi, 231-236

[4] Hall, E.T. 1966. The Hidden Dimension, Garden City, N.Y., Doubleday.

[5] วมลสทธ หรยางกร, 280-300 Horayangkura, Vimolsiddhi, 280-300

[6] Michelson, W. 1970. Man and His Urban Environment: A Sociological Approach. Reading, Mass.: Addison-Wesley.

[7] Chermayeff, S. and Alexander, C. 1963. Community and Privacy: Toward a New Architecture of Humanism. New York: Doubleday.

[8] Charles Correa, 1989. The New Landscape: Urbanisation in the Third World, North America Butterworth Architecture, 32-33.

[9] Hertzberger, H. 1991. Lessons for students in architecture. Rotterdam: Uigeverij 010 Publishers, 12-13, 32-39.

[10] วรพนธ คลามไพบลย. 2541. Master of Contemporary India Architecture, Charles Correa (1930- ). อาษา (มถนายน), 107-109.

Klampaiboon, Worapan, 1998. Master of Contemporary India Architecture, Charles Correa (1930- ). ASA (June), 107-109.

[11] Hasan – Uddin Khan, 1987. Charles Correa: Architect in India, North America Butterworth Architecture, 130-132

[12] Hasan – Uddin Khan, 70-72

[13] Anita Berrizbeitia and Linda Pollak, 1999. Inside Outside: Between Architecture and Landscape. Massachusette. Rockport Publishers, Inc, 9

[14] Anita Berrizbeitia and Linda Pollak, 82-119

[15] Tan Hock Beng. 1996. Tropical Retreats: The Poetics of Place. Singapore, Page One Publishing, 134-139

[16] ศรศกด พฒนวศน. 2545. ทศนคตตอทวาง: อตลกษณทซ อนเรนในงานสถาปตยกรรมพนถนเอเชยรวมสมย, วารสารวจยและสาระสถาปตยกรรม, คณะสถาปตยกรรม ศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร, 135

Phattanawasin, Srisak. 2002. Thudsanakati tor thivhang: auttaluk thi sonren nai ngan sathaphattayagam pheanthin asia ruamsamai [Attitude toward Space: Hidden Identity in Contemporary Asian Vernacular

ภาพท 19: แผนภาพแสดงความสมพนธของภาพรวมในบทความ

���

ความสมพนธระหวางสถาปตยกรรม ภมทศน และพนทวาง: คณภาพของการปรบเปลยนทวาง กจกรรม และบรบท

Architecture], Pathumthani: Thammasat University Press, 135

ทมาของภาพประกอบ (Figure Credits)

ภาพท 1 จากภาพประกอบใน Charles Correa, 1989. The New Landscape: Urbanisation in the Third World, North America Butterworth Architecture, 32-33

ภาพท 2, 3 จากภาพประกอบใน Hasan – Uddin Khan, 1987. Charles Correa: Architect in India,

North America Butterworth Architecture, 158, 23

ภาพท 4 จากภาพประกอบใน Anita Berrizbeitia and Linda Pollak, 1999. Inside Outside: Between Architecture and Landscape. Massachusette. Rockport Publishers, Inc, 99

ภาพท 5-7 โดยผเขยนบทความ

ภาพท 8, 9, 10 จากภาพประกอบใน Tan Kok Meng. 2001. Asian Architects 2. Singapore, Select Publishing, 109, 108, 107, 106

ภาพท 11-14 จากภาพประกอบใน Hasan – Uddin Khan, 130-132

ภาพท 15-18 จากภาพประกอบใน Anita Berrizbeitia and Linda Pollak, 82-119

ภาพท 19 โดยผเขยนบทความ

บรรณานกรม

วมลสทธ หรยางกร. 2535. พฤตกรรมมนษยกบสภาพแวดลอม. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 26-27

Horayangkura, Vimolsiddhi. 1992. Prittikam manut kub saphapveadlom [Human Behavior and Environment], Bangkok: Chulalongkorn University Press, 26-27

วรพนธ คลามไพบลย. 2541. Master of Contemporary India Architecture, Charles Correa (1930- ). อาษา (มถนายน), 107-109.

Klampaiboon, Worapan, 1998. Master of Contemporary India Architecture, Charles Correa (1930- ). ASA (June), 107-109.

ศรศกด พฒนวศน. 2545. ทศนคตตอทวาง: อตลกษณท ซอนในงานสถาปตยกรรพนถนเอเชยรวมสมย, วารสาร วจยและสาระสถาปตยกรรม, คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร,

135Phattanawasin, Srisak. 2002. Thudsanakati tor thivhang:

auttaluk thi sonren nai ngan sathaphattayagam pheanthin asia ruamsamai [Attitude toward Space: Hidden Identity in Contemporary Asian Vernacular Architecture], Pathumthani: Thammasat University Press, 135

Anita Berrizbeitia and Linda Pollak, 1999. Inside Outside: Between Architecture and Landscape. Massachusette. Rockport Publishers, Inc, 9

Chermayeff, S. and Alexander, C. 1963. Community and Privacy: Toward a New Architecture of Humanism. New York: Doubleday.

Charles Correa, 1989. The New Landscape: Urbanisation in the Third World, North America Butterworth Architecture, 32-33.

Hall, E.T. 1966. The Hidden Dimension, Garden City, N.Y., Doubleday.

Hasan – Uddin Khan, 1987. Charles Correa: Architect in India, North America Butterworth Architecture, 130-132

Hertzberger, H. 1991. Lessons for students in architecture. Rotterdam: Uigeverij 010 Publishers, 12-13, 32-39.

Michelson, W. 1970. Man and His Urban Environment: A Sociological Approach. Reading, Mass.: Addison-Wesley.

Tan Hock Beng. 1996. Tropical Retreats: The Poetics of Place. Singapore, Page One Publishing, 134-139