คมอปฏบตงานของนกวทยาศาสตร

จดท ำโดย นางสาว ภทรวรรณ อมสวรรณ

นกวทยาศาสตร

คณะวทยาศาสตรและเทคโนโลย สถาบนเทคโนโลยปทมวน

1

ค าน า

คมอการจดเกบสารเคม การขอใชอปกรณและเครองมอ ในหองปฏบตการเคม จดท าขนเพอการแยกประเภท และการจดเกบสารเคมในหองปฏบตการใหเปนระเบยบ มประสทธภาพ เพอความสะดวกในการใชงาน และเพอความเปนระเบยบเรยบรอย ในการยม-คนอปกรณในหองปฏบตการ การตดตามความเคลอนไหวจากผยม จงจ าเปน ตองมการจดระบบเพอความสะดวกในการดแลหองปฏบตการ

ผจดท าไดมการรวบรวมขอมลเพอใหคมอการการจดเกบสารเคม การขอใชอปกรณ และเครองมอ ในหองปฏบตการเคมฉบบนมความสมบรณ แตหากมขอผดพลาดประการใด ทางผจดท าตองขออภยไว ณ ทน

นางสาว ภทรวรรณ อมสวรรณ นกวทยาศาสตร

2

สำรบญ

เรอง หนำ ค าน า 1 การจดแยกสารเคมในหองปฏบตการ 4 หลกการจดเกบสารเคมในหองปฏบตการ 7 การจดการของเสย 8 การจดเกบสารเคมในหองปฏบตการเคม 10 การคนหารสารจากตเกบสาร 10 รายชอสารเคมในตเกบสาร 12 การขอใชอปกรณ/เครองแกว เครองมอ ในหองปฏบตการ 17

ตวอยางแบบฟอรมท 1 18 ตวอยางแบบฟอรมท 2

ความปลอดภยในการใชหองปฏบตการ การเตรยมอาหารเลยงเชอ เพอการวจย กระบวนการสกดหยาบ (Crude extract) การกลนดวยเครองระเหยแหง (Evaporator Distillation) เทคนคโครมาโตกราฟแบบเยอบาง (Thin layer chromatography, TLC)

19 21 31 32 36 37

บรรณานกรม

3

การจดแยกสารเคมภายในหองปฏบตการ

4

กำรจดแยกสำรเคมในหองปฏบตกำร การใชสารเคม เปนปจจยเส ง ทอาจเกดอนตรายได โดยเฉพาะการใชสารเคม ใน

หองปฏบตการมเปนจ าานวนมาก ดงนน ทกหองปฏบตการจงตองใหความส าคญในการควบคมและจดการสารเคมทใชในแตละหองปฏบตการเรมตงแต การจดซอ การเคลอนยาย การจดเกบการใช และการก าาจดของเสยทเกดขนจากการใชสารเคม

กำรแยกประเภทสำรเคมในหองปฏบตกำร

1. การแยกตามสถานะ เชน ของแขง ไวไฟ (flammable solid) ของแขงท าปฏกรยาวองไว กบน า (water reactive solids) ของเหลว เชน ของเหลวออกซไดส (oxidizing liquids) ของเหลวทมฤทธเปนกรด (acid liquids) แกสบรรจทออดความดน เชน แกสพษ (toxic gases) แกสเฉอย (inert gases)

2. การแยกตามความเปนอนตราย เชน สารทไมเสถยร (unstable chemicals) สารทท าปฏก ร ยากบน า (chemicals that react with water) สารกดกรอน (corrosive chemicals) สารเปอรออกไซดอนทรย (organic peroxides)

3. แยกตามความเขากนได/ไมไดซงสารเคม ทเขากนไมได(incompatible chemicals)

ตองจดเกบ ใหหางกนเพราะหากสารสมผสกนจะเกดอนตรายจากการ ทสารท าปฏกรยากนกอใหเกดความรอนสงจนลกไหม หรอระเบด หรอใหแกสพษออกมาไดตวอยางสารเคม ทเขากนไมไดเชน nitrate เขาไมไดกบ sulfuric acid หรอ arsenic compounds เขาไมไดกบ reducing agents

4. ระบบการจ าแนกประเภท การตดฉลากและขอมลเกยวกบความเปนอนตรายของ

สารเคม(Globally Harmonized System, GHS) โดยใชสญลกษณแสดง ความเปนอนตราย และระดบความรนแรงของอนตราย จากสารเคมซงแบงความเปนอนตรายเปน 3 ดานคอ ดานกายภาพ สขภาพ และสงแวดลอม

5

ภาพท 1 ภาพตวอยางแสดงสญลกษณขอมลเกยวกบการอนตรายของสารเคม (Globally Harmonized System, GHS)

6

หลกการจดเกบสารเคมในหองปฏบตการ

7

หลกกำรในกำรจดเกบสำรเคมในหองปฏบตกำร เมอท าการแยกประเภทสารเคมทมตามหลกการแยกประเภทของสารเคมแลว กควรมหลกการจดเกบสารเคม ซงควรพจารณาตามขอปฏบตตางๆดงน

1. การจดการขอมลสารเคมและเอกสารขอมลความปลอดภย (Safety Data Sheet: SDS) โดยจดท า บญชขอมลสารเคม ควรบนทกขอมล ปรมาณการใช และเชอมโยงกบขอมลความปลอดภยทมการตรวจสอบ ความถกตองและความทนสมยของขอมลความปลอดภย อยเสมอ ทส าาคญคอตองจดเกบขอมลความปลอดภยใน ต าาแหนงทผปฏบตงานสามารถน าามาใชงานไดทนท

2. การส ารวจและคดออกของสารเคมทหมดอาย และเลกใชเปนการก าจดสารเคม ทไมตองการใชหรอใช ไมไดออกจากหองปฏบตการ เพอลดความเสยงอนตราย จากสารเคมทไมจ าเปน ทงนตองปรบขอมลในระบบให ถกตองและทนสมยอยเสมอ

3. การจดเกบสารเคม ควรจดเกบในบรเวณทมความปลอดภย มการจดเรยงอยางเปน

ระบบ จดเกบ ตามล าาดบ การเขามากอน-หลง และตองมต าแหนง การเกบทแนนอนสะดวกตอการน าาสารเคมมาใชงาน จดเกบสารเคมโดยแยกตามประเภทของสารเคมหรอ ค าแนะน าใน SDS ดงตวอยาง

ภาพท 2 ภาพตวอยางการจดเกบสารเคม

8

4. การเคลอนยายสารเคมตองท าดวยความระมด ระวงปฏบตตามขอก าหนดความปลอดภยของสารเคมนนๆ ผเคลอนยายตองใชอปกรณปองกนสวนบคคล เชน ถงมอ แวนตานรภย เสอคลมปฏบตการระหวางการเคลอนยาย

กำรจดกำรของเสย

วธทดทสดในการจดการ ของเสยในหองปฏบตการคอ การปองกนไมใหเกดของเสย หรอใหเกดของเสยในปรมาณนอยทสด ท าใหคาใชจาย ในการจดการของเสย และผลกระทบ ตอสงแวดลอม ลดลงดวย สวนแนวทางในการก าจดของเสยจากหองปฏบตการ เรมจากส ารวจและจดการขอมลสารเคม และของเสยเพอการบรหารจดการและตดตามความ เคลอนไหวของสารเคมและของเสยทงหมด ท าการจ าแนก ประเภทของของเสยเพอเกบรวบรวมแลวน าไปบ าบด หรอก าจดดวยวธทถกตองเหมาะสมและปลอดภย เกณฑการจ าแนกประเภทของเสยนนขนอย กบชนด ลกษณะความเปนอนตราย อาจแยกไดหลายประเภท ขนอยกบกจกรรมทกอใหเกด ของเสย ชนดของของเสย หรอลกษณะอนตรายของของเสย จากนนรวบรวมและ จดเกบของเสยโดยใชภาชนะบรรจและเกบไวในบรเวณ ทเหมาะสม ขนตอนสดทายคอการบ าบดและก าจด ของเสย โดยอาศยหลกการบ าบดเพอใหเปนของเสยท ไมเปนอนตรายหรอมอนตรายนอยลง ซงของเสยบางชนด สามารถบ าบดหรอก าจดไดเองในหองปฏบตการ สวน ของเสยทไมสามารถบ าบดหรอก าจดในหองปฏบตการได ตองสงไปบ าบดหรอก าจดยงโรงงานทรบบ าบดหรอก าจดตอไป

9

รายชอสารเคมในหองปฏบตการเคม

10

กำรจดเกบสำรเคมในหองปฏบตกำรเคม การจดเกบสารเคมในหองปฏบตการเคมนนท าการจดระบบ การแยกชนด และประเภทของสารเคมตามหลกการขางตน โดยท าการแยกสารเคมทเปนของแขงและของเหลว สารเคม ทเปนประเภทของแขงจะถกจดเกบไวในตเกบสารเคม และสารเคมทเปนของเหลวนนจะถกจดเกบไวในชนลางของตดดควน (hood) สารเคมทไดท าการแบงประเภทแลวนนจะท าการจดเรยงตามชอสามญ (Common name) โดยจดเรยงตามหมวดหมของตวอกษรในภาษาองกฤษ A-Z

กำรคนหำสำรเคมจำกตเกบสำร

หากตองการคนหาสารเคมในตเกบสารดวยตนเองสามารถท าไดโดย การคนหาจาก ชอสามญ(Common name)ของสารโดยหาจากบญชรายชอของสารเคมเพอท าการตรวจสอบชนของทเกบสาร

ตวอยำงเชน

ตองการหา สาร Sodium Hydroxide

ขนตอนกำรคนหำสำรเคม

1. ตรวจสอบรายชอของสารเคมจากหนาตเกบสาร

11

2. หารหสของสาร และต าแหนงของชนทเกบสาร

3. จากนนตรวจสอบสารเคมทตองการจากรหสของสารเคมและชนทเกบสาร

รหสของสารเคม ชนเกบสารเคม

12

รำยชอสำรเคมในตเกบสำรเคม

หมวด A ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

A1 Acetanilide 1 1 A2 Antimony Potassium Tartrate 1 1 A3 Aluminiumoxide 1 1 A4 Ammonium Acetate 1 1 A5 Ammonium Chloride 1 1 A6 Ammonium Fluoride 2 1 A7 Ammonium Iron (II) Sulfate 1 1 A8 Ammonium Molybdate 1 1 A9 Ammonium Oxalate 1 1 A10 Ammonium Sulfate 1 1 A11 Ammonium Vanadate 1 1 A12 L(+) – Arabinos 1 1

หมวด B ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

B1 Barium Hydroxide 2 1 B2 Benzoic Acid 2 1

หมวด C ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

C1 Calcium Carbide 1 C2 Calcium Carbornate 1 C3 Calcium Fluoride 1 C4 Calcium Sulfate 2 C5 Citric Acid 1 C6 Copper Acetate 1 C7 Cuprus Oxide 1 C8 Charcoal (ผงถานไม) 1

13

หมวด D ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

D1 4-(N,N-Dimethylamio)-azobenzene 1 D2 Dimethhylglyoxime 1 D3 Diphenylamine-4-sulfunic Acid 1 D4 Dextrin from potato starch 1

หมวด E ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

E1 Ethelenediaminetetra acetate (EDTA) 1 E2 Eriochrome Black T 1

หมวด F ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

F1 Fuchsin Basic Pure For Schiffs Felgen 2 หมวด I

ท ชอสำมญ จ ำนวน(ขวด)

ชนท

I1 Iron (II) Sulfate 2 I2 ผงตะไบเหลก (Iron metal filing) 2

หมวด L ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

L1 Lead Meatal 1 L2 Lead Nitrate 1

หมวด M ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

M1 Magnesium Powder 2 M2 Magnesium Sulfate 1 M3 Manganese Sulfate 1

14

หมวด M ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

M4 D(+) – Maltose Monohydrate 1 M5 Mercury Sulfate 1 M6 N,N-Methylenebisacylamine 4 M7 Methylene Blue 1 M8 Molybdenum (VI) Oxide 1 M9 Mikrobiologie 1

หมวด N ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

N1 Nickle Sulfate 1 N2 2-Napthol 1

หมวด O ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

O1 Oxalic Acid 1 หมวด P

ท ชอสำมญ จ ำนวน(ขวด)

ชนท

P1 O-Phenanthroline 3 P2 Potassium Bromide 1 P3 Potassium Bromate 1 P4 Potassium Chromate 3 P5 Potassium DiChromate 1 P6 Potassium Ferriccyanide 1 P7 Potassium Hydrogen Diiodate 1 P8 Potassium Hydrogen Sulphate 1 P9 Potassium Dihydrogen Phosphate 1 P10 Potassium Iodide 1 P11 Potassium Nitrate 1

15

หมวด P ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

P12 Potassium Oxalate 1 P13 Potassium Permanganate 1 P14 Potassium Sulfate 1

หมวด S ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

S1 Salicylic Acid 3 S2 Silver Nitrate 1 S3 Silver Sulfate 1 S4 Sodium Azide 1 S5 Sodium Carbornate 2 S6 Sodium Chromate 1 S7 Sodium Dichromate 1 S8 Sodium Chloride 2 S9 Sodium Hydroxide 2 S10 Sodium Iodide 1 S11 Sodium Nitroprusside 1 S12 Sodium Sulphite 2 S13 Sodium Thiosulfate 2 S14 Steric Acid 1 S15 Sulphamic Acid 1

หมวด T ท ชอสำมญ จ ำนวน

(ขวด) ชนท

T1 Tartaric Acid 1 หมวด Z

ท ชอสำมญ จ ำนวน(ขวด)

ชนท

Z1 Zinc Chloride 1

16

การขอใชอปกรณ/เครองแกว และเครองมอ

ในหองปฏบตการ

17

กำรขอใชอปกรณ/เครองแกว และเครองมอในหองปฏบตกำร เพอความสะดวกในการจดระเบยบอปกรณ/เครองแกว และเครองมอในหองปฏบตการ และเพอการตดตามอปกรณตางๆทผยมนนท าการยมไปจากหองปฏบตการ เพอไมใหเกด การสญหาย หรอเพอการตรวจสอบเมออปกรณในหองปฏบตการนนเกดการช ารด

หากนกศกษาหรออาจารยในสถาบนนนมความสนใจ ความตองการ หรอความประสงค ในการใชอปกรณ/เครองแกว หรอเครองมอของทางหองปฏบตการ จ าเปนจะตองกรอกแบบฟอรมเพอการขอรบบรการ ตามจดประสงคของผขอรบบรการ ดงน

- หากผขอรบบรการมความประสงคจะยม-คน อปกรณ/เครองแกว และเครองมอ

ทจะน ำเคลอนยำยออกนอกหองปฏบตกำร ใหท าการกรอกแบบฟอรมการขอรบบรการ ตาม แบบฟอรมท 1

- หากผขอรบบรการมความประสงคจะยม -คน อปกรณ/เครองแกว หรอเครองมอ (Intstruments)ทมขนาดใหญ ทมควำมจ ำเปนจะตองใชภำยในหองปฏบตกำรเทำนน ใหท าการกรอกแบบฟอรมการขอรบบรการตาม แบบฟอรมท 2

แบบฟอรมท 1

แบบฟอรมท 2

18

แบบฟอรมขอยมอปกรณ/เครองมอ เครองแกวในหองปฏบตการ คณะวทยาศาสตรและเทคโนโลย สถาบนเทคโนโลยปทมวน

วนท……เดอน………………..พ.ศ. ……………………………

ขาพเจา นาย/นาง/นางสาว………………………………………….นกศกษาชนปท.......เลขประจ าตว…………… สาขาวชา………………………………………………………………………………….. ปฏบตงาน ปรญญานพนธ การท าวจย วชา อนๆ………………………………………………………………… โดยมอาจารย…………………………………………………………………เปน ทปรกษาโครงการ ผสอน มความประสงคขอยมเครองมอ/เครองแกว อปกรณ ดงรายการตอไปน

ล ำดบท รำยกำรทยม จ ำนวนทยม จ ำนวนทคน

ตวอยำงแบบฟอรมท 1

อาจารย

นกศกษา

วนท……../……………………./…………… วนทท าการยม

(ลงชอ)………………………………………………………. (…………………………………………………)

นกวทยำศำสตรผดแลหองปฏบตกำร

วนท……../……………………./…………… วนทรบคนคน

(ลงชอ)………………………………………………………. (…………………………………………………)

นกวทยำศำสตรผดแลหองปฏบตกำร

19

แบบฟอรมการขอใชบรการเครองมอในหองปฏบตการ คณะวทยาศาสตรและเทคโนโลย สถาบนเทคโนโลยปทมวน

ขาพเจา นาย/นาง/นางสาว………………………………………….นกศกษาชนปท.......เลขประจ าตว…………

หนวยงาน/สาขาวชา………………………………………………………………..โทรศพท……………………………………………..

มความประสงคทจะขอใชบรการ/เครองมอทตองการใชในหองปฏบตการ (โปรดระบ)

1. …………………………………………………………………… 2. …………………………………………………………………… 3. ……………………………………………………………………

เพอ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

วนและเวลาทตองการใชบรการ

1.วน……………เดอน………………….พ .ศ . ……......... เวลา…………………น . ถงเวลา …………………น . 2.วน……………เดอน………………….พ .ศ . ……......... เวลา…………………น . ถงเวลา …………………น . 3.วน……………เดอน………………….พ .ศ . ……......... เวลา…………………น . ถงเวลา …………………น .

(ลงชอ)………………………………………………………. (……………………………………………………………….)

นกวทยำศำสตรผดแลหองปฏบตกำร

(ลงชอ)………………………………………………………. (……………………………………………………………….)

ต ำแหนง……………………………………………..

ผขอรบบรกำร

ตวอยำงแบบฟอรมท 2

20

กำรจดเกบอปกรณและครภณฑส ำหรบหองปฏบตกำร

เพอใหเกดความเปนระเบยบเรยบรอย และความสะดวกในการใชงาน ความปลอดภยในหองปฏบตการ และปองกนการสญหายของครภณฑและอปกรณในหองแลป จงจดระบบการเกบครภณฑในหองปฏบตการตามหลกการ 5 ส ดงน

กจกรรม 5ส เปนกระบวนการหนงทเปนระบบมแนวปฏบต ทเหมาะสมสามารถน ามาใชเพอ ปรบปรงแกไขงานและรกษาสงแวดลอมในสถานทท างานใหดขน ทงในสวนงานดานการผลต และดานการบรการ ซงน ามาใชในการเพมประสทธภาพการท างานขององคกร ไดอกทางหนง สะสาง Seiri (เซร) (ท าใหเปนระเบยบ) คอ การแยกระหวางของทจ าเปนตองใชกบของ ทไมจ าเปนตองใชขจดของทไมจ าเปนตองใชทงไป สะดวก Seiton (เซตง) = สะดวก (วางของในททควรอย) คอ การจดวางของทจ าเปนตองใช ใหเปนระเบยบสามารถหยบใชงานไดทนท สะอาด Seiso (เซโซ) = สะอาด (ท าความสะอาด) คอการปดกวาดเชดถสถานท สงของ อปกรณ เครองมอเครองจกร ใหสะอาดอยเสมอ สขลกษณะ Seiketsu (เซเคทซ) = สขลกษณะ (รกษาความสะอาด) คอ การรกษา และปฏบต 3ส ไดแก สะสาง สะดวก และสะอาดใหดตลอดไป สรางนสย Shitsuke (ซทซเคะ) = สรางนสย (ฝกใหเปนนสย) คอ การรกษาและปฏบต 4ส หรอสงท ก าหนดไวแลวอยางถกตองจนตดเปนนสย

21

ความปลอดภยในการใชงานหองปฏบตการ

22

การปฏบตในการใชหองปฏบตการ

เพอใหผลทไดมความผดพลาดนอยทสดและเกดความปลอดภยตอผวเคราะห เมออยในหองปฏบตการจงควรปฏบตดงตอไปน (ประเสรฐ, ๒๕๓๙; Garfield, 1991; Beran, 1993)

23

ขอควรปฏบต

อปกรณตางๆ ทน ามาใชในการวเคราะหตองสะอาด ความสกปรกเปนสาเหต ส าคญประการหนงทท าใหผลการวเคราะหผดพลาดหรอคลาดเคลอนไป กอนน าเอาสารละลายในขวดไปใช จะตองดชอสารบนฉลากตดขวดสารละลาย อยางนอยสองครง เพอใหแนใจวาใชสารทตองการไมผด หลงการวเคราะหตวอยางแตละครงตองลางมอใหสะอาด โดยเฉพาะอยางยงกอนกนอาหาร เพราะอาจมสารเคมทเปนอนตรายเปรอะเปอนอย

เมอเกดไฟไหมในหองปฏบตการ จะตองรบน าสารทตดไฟงายออกไปใหหางจากไฟมากทสด ผใชหองปฏบตการทกคนควรจะรแหลงทเกบเครองดบเพลงและรจกวธใช ทงนเพอสะดวกในการน ามาใชไดทนทวงท

หากนกศกษาเกดอบตเหตในขณะท าการวเคราะห ตองรายงานอบตเหตทเกดขนทกครงกบอำจำรยหรอนกวทยำศำสตร ไมวาจะเกดมากหรอนอยเพยงใดกตาม

เมอตองการจะเตรยมหรอใชสารเคมทเปนอนตรายหรอสารทวองไวตอปฏกรยา หรอสารทมกลนเหมนจะตองท ำในตควนเสมอ

เมอการวเคราะหใดใชสารทเปนอนตราย หรอเปนการวเคราะหทอาจจะระเบดได นกศกษาควรสวมแวนตานรภยเพอปองกนอนตรายทอาจจะเกดขน

เมอเสรจสนการวเคราะห ตองท าความสะอาดพนโตะปฏบตการ แลวลางมอใหสะอาด กอนออกจากหองปฏบตการ

24

ขอหำม

หามสบบหรในหองปฏบตการ เพราะการสบบหรอาจท าใหสารทตดไฟงายตดไฟได หรออาจท าใหอนภาคของสารเคมทระเหยกลายเปนไอถกเผาผลาญในขณะสบบหร แลวถกดดเขาไปในปอด นอกจากนควนบหรยงมสารอนทรยและโลหะหนกบางชนดปนเปอนอย

ไมรบประทานอาหารหรอเครองดมในหองปฏบตการ และไมน าเครองแกวหรออปกรณทใชในหองปฏบตการเปนภาชนะใสอาหารหรอเครองดม

หามชมสารเคมหรอสารละลาย เพราะสารเคมสวนมากเปนพษอาจเกดอนตรายได

อยาใชมอหยบสารเคมใดๆ เปนอนขาด และพยายามไมใหสวนอนๆ ของรางกายถกสารเคมดว

หามเทน าลงบนกรดเขมขนทกชนด ในการเตรยมสารละลายกรดจะตองคอยๆ เทกรดเขมขนลงในน าอยางชาๆ พรอมกบกวนตลอดเวลา

หามดมสารเคมโดยตรง ควรถอขวดทใสสารเคมไวหางตวประมาณ ๑ ฟต แลวใชมอโบกพดกลนสารเคมเขาหาตว อยาสดดมกลนสารเคมแรงๆ

อยาทงของแขงตางๆ ทไมตองการ เชน ไมขดไฟ หรอแผนกรองทใชแลว ฯลฯ ลงในอางน าเปนอนขาด ควรทงในถงขยะทจดไวให

25

ขอควรปฏบตเมอสำรเคมหก

๑. สำรทเปนของแขง เมอสารเคมทเปนของแขงหกควรใชแปรงกวาดรวมกนใสในชอนตกหรอกระดาษแขงกอน แลวจงน าไปใสในภาชนะส าหรบเกบสารทไมใช

๒. สำรละลำยทเปนกรด เมอกรดหกจะตองรบท าใหเจอจางดวยน ากอน แลวโรยโซดาแอส หรอโซเดยมไบคารบอเนต หรอเทสารละลายดาง เพอท าใหกรดเปนกลาง ตอจากนนจงลางดวยน าใหสะอาด

ขอควรระวง เมอเทน าลงบนกรดเขมขนทหก เชน กรดซลฟรกเขมขน จะมความรอนเกดขนมากและกรดอาจกระเดนออกมา จงควรคอยๆ เทน าลงไปมากๆ เพอใหกรดเจอจาง

๓. สำรละลำยทเปนดำง เมอสารเคมทเปนดางหกจะตองเทน าลงไป เพอลดความเขมขนของดางแลวเชดใหแหง โดยใชไมทมปยผกทปลายส าหรบซบน าบนพน พยายามอยาใหกระเดนขณะเชด เนองจากสารละลายดางจะท าใหพนลน เมอลางดวยน าหลายๆ ครงแลวยงไมหายควรใชทรายโรยบรเวณทดางหก แลวเกบกวาดทรายออกไป จะชวยแกปญหานได

๔. สำรทเปนน ำมน สารพวกนเชดออกไดโดยใชน ามากๆ เมอเชดออกแลวพนบรเวณทสารหกจะลน จงตองลางดวยผงซกฟอกอกครงหนง เพอใหสารทตดอยออกไปใหหมด

๕. สำรปรอท เนองจากสารปรอทไมวาจะอยในรปใดลวนเปนอนตรายตอสงมชวต ทงสนเพราะท าอนตรายตอระบบประสาท ท าใหมอาการทางประสาท เชน กลามเนอเตน มนงง ความจ าเสอม ถาไดรบเขาไปมากๆ อาจท าใหแขนขาพการหรอถงตายได ดงนนการวเคราะหใดทเกยวของกบสารปรอทตองใชความระมดระวงใหมากในกรณทสารปรอทหกวธการทถกตองควรปฏบตดงน

๑). กวาดสารปรอทมากองรวมกน

๒). เกบสารปรอทโดยใชเครองดด

ถาพนทสารปรอทหกมรอยแตกหรอรอยราว จะมสารปรอทเขาไปอยขางใน จงไมสามารถเกบปรอทโดยใชเครองดดดงกลาวได ควรปดรอยแตกหรอรอยราวนนดวยขผงทาพนหนาๆ เพอกนการระเหยของปรอทหรออาจใชผงก ามะถนพรมลงไป ปรอทจะเปลยนเปนสารประกอบซลไฟด แลวเกบกวาดอกครงหนง

26

กำรปฐมพยำบำลเมอถกสำรเคม

27

สำรเคมหกรดผวหนง

พจารณาวาสารเกดปฏกรยาเคมกบน าหรอไม

- กรณทสารเกดปฏกรยาเคมกบน า (เชน โลหะโซเดยม โลหะโพแทสเซยม กรดก ามะถนเขมขน )ใชผาทสะอาดเชดสารออกจากบรเวณผวหนง แลวรบลางออกดวยน าทนท อยางนอย 15 นาท - กรณทสารไมเกดปฏกรยาเคมกบน า ใหรบลางออกดวยน าทนทอยางนอย 15 นาท

กรณสารหกรดรางกายบรเวณทมเสอผาปกคลมใหรบถอดเสอผาออก แลวรบลางออก หรออาบน าแลวแตปรมาณสารทหกรด

เมอลางออกดวยน าแลว - หากเปนแผลทเกดจากดางหกรด ใหใชสารละลายกรดน าสมสายชความเขมขน 1% (1% acetic acid) ชบส าลท าความสะอาดแผลอกครง - หากเปนแผลทเกดจากกรดหกรด ใหใชสารละลายโซเดยมคารบอเนตเจอจาง ชบส าลท าความสะอาดแผลอกครง

หลงจากท าความสะอาดแผลแลว - กรณทวไปใหทาแผลดวย magnesia-glycerol paste (แมกนเซยมออกไซด (magnesium oxide) 200 กรม ผสมกบกลเซอรน (glycerine) 240 ลกบาศกเซนตเมตร) - กรณถกกรดไฮโดรฟลออรค (hydrofluoric acid) ใหทาแผลดวย magnesium oxide 90 กรม ผสมกบ heavy mineral oil 120 ลกบาศกเซนตเมตร และวาสลนขาว (white Vaseline) 330 ลกบาศกเซนตเมตร - กรณถกฟนอล (phenol) ใหทาแผลดวยกลเซอรน (glycerine) อมตวดวยโบรมน (bromine) - กรณถกฟอสฟอรสใหใชส าลชบสารละลายคอปเปอรซลเฟต (copper sulfate) ความเขมขน 3% ปดแผลไวประมาณ 5 นาท แลวลางดวยน า

28

สำรเคมเขำตำ

รบลางออกดวยน าสะอาด โดยพยายามลมตาในน าและเปดเปลอกตาออก อยางนอย 15 นาท เพอลางสารเคมทคางอยใตเปลอกตาออกใหหมด จากนนจงไปพบแพทย ค ำแนะน ำในกำรปองกนอนตรำย การแกไขเมอสารเขาตาแลวอาจสายเกนแก วธปองกนจงเปนทางเลอกทดกวา สงทผปฏบตงานเกยวของกบสารเคมทกคนควรปฏบตมดงน

ผทสายตาสนหรอยาว ไมควรใช contact lens ขณะปฏบตงานเกยวของกบสารเคม ควรสามแวนปองกนตาขณะปฏบตงานเกยวของกบสารเคม ปฏกรยาเคมทรนแรงควรท าในตดดควน และตองสงเกตปฏกรยาผานกระจกนรภย

29

กำรสดแกสหรอไอพษ

หากรสกผดปกตเกดขนกบรางกายในขณะปฏบตงานเกยวของกบสารเคม เชน วงเวยนศรษะ ปวดศรษะ แสบตา แสบจมก หรอไดกลนผดปกต เปนตน ใหรบหนออกจากบรเวณนนไปสดอากาศในทโลง

ควรเปดประตหนาตางเพอท าใหความเขมขนของแกสเจอจางลง หากแกสทรวไหลเปนแกสไวไฟ ควรหลกเลยงการกระท าใดๆ ทจะกอใหเกด ประกายไฟ เชน ปดสวทชเครองใชไฟฟา เปนตน

การชวยเหลอผปวยหมดสต ผชวยเหลอควรสวมหนากากปองกนแกสพษ หรอสวมเครองชวยหายใจ จากนนจงรบน าผปวยไปยงพนทโลงแจง

แกสบางชนดสามารถซมเขาสผวหนงได เชน คารบอนมอนนอกไซด (carbon monoxide), ไฮโดรเจนไซยาไนด (hydrogen cyanide), ไนตรกออกไซด (nitric oxide), ฟอสจน (phosgene) และซลเฟอรไดออกไซด (sulfur dioxide) เปนตน การเขาไปในบรเวณทมแกสเหลานนอกจากตองสวมหนากากและเครองชวยหายใจแลว จ าเปนตองสวมเสอผาปกปดรางกายใหมดชดดวย

ผปวยทไดรบพษไฮโดรเจนไซยาไนด (hydrogen cyanide) อาจชวยเหลอโดยใหดมเอมลไนไตร (amyl nitrite) หรอแอมโมเนย (ammonia) ทก 5 นาท ตดตอประมาณ 20 นาท หากผปวยหยดหายใจใหรบผายปอด

30

กำรกลนกนสำรเคม

อบตเหตจากการกลนกนสารเคมไมเกดขนบอยนก หากผปฏบตงานเกยวของกบสารเคมปฏบตงานอยางเหมาะสม เชน ไมดดไปเปตดวยปาก ไมดดทอหรอสายยางดวยปาก เมอตองการถายเทสารเคมดวยวธกาลกน า (syphon) เปนตน หลกในการปฐมพยาบาลโดยทวไปมดงน

พยายามท าใหอาเจยนโดยการใชนวหรอวสดไมมคมกดโคนลน ยกเวนการกลนสารกดกรอนรนแรงหามท าใหเกดการอาเจยนโดยเดดขาด

หากผปวยหมดสต การท าใหอาเจยนจะตองใหผปวยนอนคว า ศรษะต ากวาสะโพกเพอปองกนการส าลกเขาปอด

พยายามดมน ามากๆ ดมยาแกพษ ยาแกพษทใชไดทวไปประกอบดวยถานก ามน (activated charcoal) 2 สวน

ผสมกบแมกนเซยมออกไซด (magnesium oxide) 1 สวน และกรดแทนนค (tannic acid) 1 สวน ละลายสวนผสมน 15 กรมในน า 125 มลลลตร

31

กำรเตรยมอำหำรเลยงเชอ ( PDA : Potato Dextrose Agar ) ส ำหรบเพำะเลยงเชอเหดบรสทธ

ในการเตรยมอาหารเลยงเชอบรสทธนนจ าเปนตองน าวนผสมลงไปดวย เพอท าหนาทพยงเสนใยใหเจรญบนผวและใหความชนระหวางการเจรญเตบโต สตรอาหารวนทนยมใชกนมากในการเพาะเหดคอ PDA (Potato Dextrose Agar) เพราะเปนอาหารเลยงเชอทสามารถเตรยมไดงายและสามารถหาซอไดตามทองตลาดทวๆไป

สวนผสมส ำหรบกำรเตรยม PDA

1. มนฝรงจ านวน 200 – 300 กรม หรอ 10 สวนโดยปรมาตร 2. น าตาล Dextrose หรอ Glucose จ านวน 20 กรม หรอ 1 สวน 3. วนท าขนมประมาณ 15 – 20 กรม หรอ 1 สวน 4. น ากลนหรอน าสะอาด จ านวน 1,000 มลลลตร หรอ 50 สวน

วธกำรท ำ

1. น ามนฝรงมาปลอกเปลอก แลวหนเปนชนเลกๆขนาดประมาณลกเตา หรอประมาณ 1 x 1 ลบ.ซม. 2. น ามนฝรงมาตมกบน าสะอาดปรมาณ 1,000 ซ.ซ. โดยใชไฟออน ทงนหากตมดวยไฟแรงอาจจะท าให

มนฝรงเปอยยย และละลายออกมาอาจจะท าใหอาหารเลยงเชอมลกษณะขนขาว ซงหากอาหารมลกษณะขนจะท าใหยากตอการสงเกตการณการเดนของเสนใยเหด การตมมนฝรงดวยไฟออนอาจตองใชเวลาประมาณ 15 – 20 นาท นบจากน าเดอด ซงขนอยกบชนดของวน

3. กรองเอากากมนฝรงออกแลวตมน าทกรองแลวตอไป จากนนจงเตมน าตาล Dextrose หรอ Glucose ปรมาณตามสตรลงไป คนจนกระทงน าตาลละลายหมด

4. สวนวนท าขนมควรน ามาผสมกบน าเยนเสยกอน เพราะหากใสลงไปในลกษณะผงอาจจะท าใหอาหารวนจบกนเปนกอนไดหลงจากน าอาหารวนผสมกบน าเยนแลว จงเทกลบลงไปในสวนผสม

5. เมออาหารวนละลายหมดจงคอยท าการเทสวนผสมอาหารเลยงเชอ PDA ลงใน Sterile Plastic Plates ปรมาณ 20 – 30 ซ.ซ.

32

กระบวนกำรสกดหยำบ (Crude extract) 1. กำรสกดดวยตวท ำละลำย (solvent extraction)

1.1 การสกดสารและแยกสารดวยเทคนคโครมาโทกราฟฟเปนการท าใหสารมความ บรสทธขนโดยอาศยการละลายทแตกตางกน และเปนเทคนคทนยมใชในการแยกสารตางๆ ออก จากสารผสม การทดลองนจะสกดสารรงควตถ) pigment (ออกจากผลตภณฑธรรมชาตและจาก ผลตภณฑส าเรจรปและน าสารทสกดไดไปตรวจสอบความบรสทธและความเหมอนกน) identity ดวยวธโครมาโทกราฟฟ 1.2 การแยกสารบางชนดออกจากสารผสมโดยใชตวท าละลายสกดออกมานนเปน เทคนคทใชกนมากในเคมอนทรยสารผสมทน ามาสกดเปนสารจากผลตภณฑธรรมชาตสารจาก การสงเคราะหในหองปฏบตการหรอสารจากผลตภณฑอตสาหกรรม การสกดสารดวยวธนอาศย สมบตการละลายของสารทตางกนในตวท าละลายชนดตางๆ สารผสมทน ามาสกดอาจเปนไดทงของแขงและของเหลว แตตวท าละลายทใชสกดมก เปนของเหลว ซงการสกดท าไดหลายวธ เชน

1.1.1 การสกดสารจากของแขง สารผสมทเปนของแขงมมากมาย โดยเฉพาะผลตภณฑธรรมชาตทเปนพชและสตว ตวอยางเชน ใบไม ดอกไม เปลอกไม รากไม ผลไม เมลด และอนๆ การสกดโดยทวไปนนท า ใหของแขงแหงเพอขจดนาออกกอนแลวจงบดใหละเอยดเพอท าใหมพนทผวมากซงจะสกดสาร ออกมาไดมากทสด จากนนจงน าไปแชในตวท าละลายทอณหภม หรอตมทอณหภมของจดเดอด ของตวท าละลายทใชสกด

ตวท าละลายทใชไดแก เฮกเซน อเธอร เมธลนคลอไรด

คลอโรฟอรม อะซโตน แอลกอฮอลหรอนา เมอแชหรอตมใน

ระยะหนงจงกรองเอาของแขงออก และน าสารละลายทไดไประเหย

เอาตวท าละลายออกจะไดสารสกดขนตน )crude extract (สวน

ของแขงทเหลออาจน าไปสกดตอไดอก ในกรณทสกดขนแรกดวย

ตวท าละลายทไมมขวเมอจะสกดตอจะใชตวท าละลายทมขวสงขน

วธนจะท าใหไดสารสกดขนตนทมสารผสมหลายชนดเมอน าไป

แยกตอจะไดสารทบรสทธซงสามารถน าไปวเคราะหหาโครงสราง

ในขนตอไป

33

การสกดสารโดยตมกบตวท าละลายนน วธทนยมใชมากคอ การสกดแบบตอเนอง Continuous extractor โดยใช เครองมอทเรยกวาเครองสกดแบบซอหกเลท )soxhlet extractor ( ซงเปนทอแกวส าหรบบรรจ

ของแขงทตองการสกด

มลกษณะดงรปท 1ขางหนงมแขนเพอใหไอของตวท าละลายจากขวดทอยดานลางระเหยขนส

สวนบน สวนดานบนจะตอกบคอนเดนเซอรดานขางอกดานหนงเปนทอแกวทขดเปนสองชนเมอ

ไอของตวท าละลายควบแนนลงมาจะคางในเครองซอหกเลทท าใหแชสารเอาไวเมอสารละลายม

ระดบสงพอจะเกดความดนทท าใหสารละลายนนไหลกลบสขวดตนดานลาง การสกดจงหมนเวยน

ตอเนองกน วธนท าใหประหยดตวท าละลายและท าใหสารทสกดไดมความเขมขนสงมากขน

นอกจากนของแขงทถกสกดจะไมถกความรอนสงเทากบการตมโดยตรง

2.กำรสกดสำรจำกของเหลว เมอสารทตองการสกดเปนของเหลว หรอเปนสารทอยในตวท าละลาย การสกดจะตองเลอกตวท าละลายทเหมาะสม คอ ไมละลายกบตวท าละลายทมอยเดม ซงจะท าใหแยกชนออกจากกนไดและตองละลายสารทตองการไดดกวาตวท าละลายเดม ตามหลก การกระจายสาร Distribution law (การละลายของสารใดสารหนงในตวท าละลายสองชนด จะมการกระจายตวของสารในตวท าละลายทงสองชนดในอตราสวนคงท ซงขนกบ คาคงทของการกระจาย)Distribution coefficient or partition coefficient, K (เชน การทสาร X ละลายไดทงในตวท า

ละลาย A และ B จะท าใหมคา K ดงน

เมอสกดสาร X ออกจากตวท าละลาย A โดยใชตวท าละลาย B ปรมาณของ X ใน A จะลดลง ถาสารละลายทเหลอทม X ลดลงนมาสกดตอดวยตวท าละลาย B อก สาร X ในตวท าละลาย A จะลดลงอก ดงนนเมอใชตวท าละลาย B ทละนอย แตใชหลาย ๆ ครงกจะท าใหไดสาร X มาอยในตวท าละลาย B มากขน และถา K มคามากกวา 1 แสดงวาสาร X ละลายใน A ไดดกวา B การใช B สกดสาร X จะตองท าหลายครง แตถา K มคา นอยกวา 1 แสดงวาละลายใน B ไดดกวาใน A การสกดจงไมตองใช B หลายครง เครองมออยางงายทนยมใชสกดของเหลวออกจากของเหลวคอ กรวยแยก Separatory funnel (วธสกดจะท าไดโดยใสสารทตองการแยกลงไปกอน แลวเตมตวท าละลายทจะสกดตามลงไปปดจกเขยาเพอใหตวท าละลายทงสองมพนทผวสมผสกนใหมากทสด วธการจบกรวยและเขยา ดงรปท 2 (เมอเขยาจะมความดนสงขน ซงเกดจากตวท าละลายกลาย เปนไอขนมา ท าใหตองลดความดนออกบางเปนครงคราว ซงท าโดยหงายกรวยขนและเปดกอกทปลายออก ดงรป

K = ความเขมขนของสารละลาย 𝑋 ใน 𝐴

ความเขมขนของสารละลาย 𝑋 ใน 𝐵

34

การสกดสารบางชนด ถาเขยารนแรงจะเกดเปนอมลชนท าใหแยกชนออกจากกนไดยาก การสกดตองเขยาเบา ๆ หรอแกวงแบบวน ซงตวท าละลายทงสองจะเกดการผสมกน ท าใหมการกระจายของสารในตวท าละลายทงสองเกดขนเมอตงกรวยในแนวตงและเปดจก ดงรปท 3ตวท าละลายทงสองจะแยกชนกนท าใหไขแตละชนออกจากกนได การสกดเพอใหไดสารออกมามากทสดมกท าซาไดอก เมอน าชนทสกดมารวมกนและระเหยตวท าละลายออกจะไดสารทตองการสารสกดทแยกจากวธขางตนอาจยงไมบรสทธพอทจะน าไปใชตอ การท าใหสารบรสทธมวธตาง ๆ กน เชน ส าหรบสารทเปนของแขงจะใชการตกผลก หรอส าหรบสารทเปนของเหลวจะใชการกลน แตถาใชวธทงสองนแลวยงไมบรสทธมกใชวธโครมาโทกราฟฟ ซงเปนวธทนยมใชมาก

35

หลกกำรเลอกตวท ำละลำยใหเหมำะสมกบสำรทตองกำรแยก 1. ตวท าละลายสามารถละลายสารทตองการสกดได

2. ตวท าละลายจะตองไมละลายสารอนๆทเราไมตองการสกด

3 . ตวท าละลายจะตองไมท าปฏกรยากบสารทเราตองการสกด ตวท าละลาย สามารถแยก

ออกจากสารทเราตองการสกดไดงาย มจดเดอดตา ระเหยงาย

4 . ตวท าละลายไมเปนพษ และมราคาถก

3 หลกการสกดสารดวยตวท าละลาย เตมตวท าละลายทเหมาะสมลงในการทเราตองการสกด จากนนกเขยาแรงๆหรอน าไปตม เพอใหสารทเราตองการจะสกดละลายในตวท าละลายทเราเลอกไว สารทเราสกดไดนนยงเปนสารละลายอย ถาเราตองการท าใหบรสทธเรา ควรจะน าสารทไดไปแยกตวท าละลายออกมากอน

อาจจะนาไประเหยหร อน าไปกลนตอไป ตวอยางเชน การสกดนาขงจากขง การสกดคลอโรฟลลของ

ใบไม

ปจจบนนยมสกดสารจากพชเพอใชเปนเครองดม โดยใชนาเปนตวท าละลายออกมา เชน

นาใบเตย นาขง นอกจากนยงม การใชเฮกเซนในการสกดนามนออกจากสวนตางๆของพช เชน

นามนปาลม นามนขาวโพด นามนถวเหลอง เปนตน ถาเราตองการสกดสารโดยใชตวท าละลายทมปรมาณนอย จะใชเครองมอทเรยกกนวา

ซอกหเลต )Soxhlet)

ประโยชนของกำรสกดดวยตวท ำละลำย 1 ใชสกดนามนพชจากเมลดพช เชน นามนงา ร า ถว ปาลม นน บว นยมใชเฮกเซน เปน

ตวท าละลาย

2 สกดสารมสออกจากพช

3 ใชสกดนามนหอมระเหยออกจากพช

4 ใชสกดยาออกจากสมนไพร

36

กำรกลนดวยเครองระเหยแหง (Evaporator Distillation)

หลกกำร

Evaporator เปนเครองมอทใชในการระเหยสารตวอยางทเปนของเหลวโดยการกลนเพอแยกตวท าละลายทผสมอยออกจากสารทสนใจ ท าใหสารทสนใจเขมขนขน โดยตวท าละลายทละลายสารทสนใจจะถกท าใหกลายเปนไอ ดวยระบบสญญากาศจาก pump และใหความรอนแกตวอยาง เพอท าใหการกลายเปนไองายขน จากนนไอสารละลายจะผาน condenser ทมระบบหลอเยน ท าใหไอสารควบแนนกลายเปนของเหลว ไหลลงส receiving flask โดยระบบประกอบดวยสวนส าคญ 3 สวนคอ

1. สวนใหควำมรอนและกลนแยกสำร (Rotary Evaporator) 1.1. เปนเครองมอทใชในการระเหยสารตวอยาง โดยกลนเพอแยกตวท าละลายทผสมอย 1.2. สามารถควบคมความเรวในการหมนได 1.3. มอางใหความรอนทสามารถใชกบของเหลวทเปนน าหรอน ามน ในกรณน าชวงทเหมาะสมตงแต 20 oC ถง 85 oC และใชไดถง 250 oC ในกรณน ามน

2. สวนท ำสญญำกำศภำยในระบบ 2.1. เปนสวนท าสญญากาศภายในระบบสวนใหญเปนแบบ Pump สญญากาศ 2.2 เครองในปจจบนควบคมความดนแบบอเลกทรอนค สามารถควบคมความดนไดตงแต ความดนบรรยากาศ ถง 0 mbar 2.3. เครองใหม ๆ จะมระบบ condenser ชดทสอง ในการควบแนนตวท าละลายทระเหยผาน condenser ชดทหนงออกมา (รปทเอามา คดวานาจะม condenser ชดเดยวนะครบ)

3. สวนควบคมอณหภมภำยในระบบ 3.1. เปนอางน าหมนเวยนทสามารถควบคมอณหภมไดต ากวาอณหภมหอง 3.2. ชวงปรบอณหภมทเหมาะ จากประสบการณทม ควรอยในชวง น าไมเปนน าแขง (มากวา 0 องศา, เคยใชอณหภมใกลจดเยอกแขงของน ามากเกน สารควบแนนออกมาดขนกจรง แตตองปดระบบ งดน าแขงกบอยเหลอเกน) ถงไมเกน 10 องศา

สงทควรท ำหลงกำรใชงำนเครอง Rotary Evaporator

เมอตวท าละลายระเหยออกไดตามทตองการ ใหเอา สารออกจาก Evaporation flaskแลว ตวท าละลายทระเหยออกมาไดใน collection flask ใหน าไปทงใน waste ทเหมาะสมตามชนดตวท าละลาย เพอน าไปจดการทถกตอง เพราะตวท าละลายพวกน ถาทงตาม อางน า จะไมละลายน า แยกชนชดเจน เมอออกสสงแวดลอมกเปนพษตอระบบนเวศ

37

เทคนคโครมาโตกราฟแบบเยอบาง (Thin layer chromatography, TLC)

โครมาโตกราฟแบบผวบาง (TLC) เปนเทคนคการวเคราะหองคประกอบสารทรวดเรว สะดวก และราคาไมแพง แตเดม TLC ใชวเคราะหเชงคณภาพส าหรบสารประกอบอนทรยทมปรมาณนอยเพอหาจ านวนสารทอยในสารผสม และใชพสจนชนดสารโดยเปรยบเทยบ Rf ของสารกบสารมาตรฐาน (authentic sample) ใชในการตรวจการด าเนนไปของปฏกรยาเคม ตรวจสอบความบรสทธของสารระหวางกระบวนการแยกสารในขนตอนตางๆ และยงใชส าหรบหาตวท าละลายทเหมาะสมเพอน าไปใชในการแยกสารผสมทมปรมาณมากโดยวธคอลมนโครมาโตกราฟ

นยมใชเทคนค TLC ในการแยกสารผสมทสกดจากพช เชน แยกสารผสมทมขวต า ไดแกอลคาลอยด คลอโรฟลด แวกหรอสารเคลอบผวทเปนขผง ไขมน หรอแยกสารผสมทมขวเชน น าตาล และแทนนน เปนตน

TLC เปนเทคนคทเกยวของกบการกระจายของสารระหวางวฎภาคนงซงเปนตวดดซบทเคลอบอยบนแผนแกว หรอแผนพลาสตกแขง และตวท าละลายซงเปนวฎภาคเคลอนททเคลอนผานตวดดซบ TLC จงจดเปน solid-liquid adsorption chromatography เชนเดยวกบคอลมนโครมาโตกราฟ

หลกการของ TLC นน คอวฏภาคนงจะถกเคลอบตดไวทแผนกระจก แผนอลมเนยม หรอแผนพลาสตกบางๆ สารจะถกแตมไวทใกลๆ ปลายดานหนงของแผนโดยใชหลอดแคปลลาร จากนนจงน าแผนดงกลาวไปวางลงในภาชนะทใสวฏภาคเคลอนทไวตน ๆ เมอตวท าละลายถกดดซมขนไปตามตวดดซบดวย capillary action กจะพาสารตวอยางขนไปดวย จงเกดการแยกของสารเกดขน ตวอยางเชน หากใชซลกาเปนวฏภาคนงและใชตวท าละลายทมขวต าเปนวฏภาคเคลอนท สารทมขวนอยจะละลายไดดในวฏภาคเคลอนทจงเคลอนทขนไปพรอมกบวฎภาคเคลอนท สวนสารทมขวมากจะถกดดซบไวทวฎภาคนงหรอซลกาจงไมเคลอนทหรอเคลอนทไดนอย จงเกดการแยกขนในระบบ

เนองจากใชสารปรมาณนอยมากในการแยก เทคนค TLC จงเหมาะสมเปนเครองมอวเคราะหมากกวาทจะเปนเครองมอในการแยกสารเพอเกบแตละองคประกอบ

กำรเลอกใชตวท ำละลำยส ำหรบเทคนค TLC (solvent system)

ประสทธภาพในการแยกสารจะดหรอไม อยทการเลอกใชระบบตวท าละลายทเปนวฎภาคเคลอนท เนองจากสารผสมทอยในสารตวอยางมสภาพขวทแตกตางกน หากเปนสารทมขวมากกจะถกดดซบไวทซลกาเจลไดดจงไมเคลอนทหรอเคลอนทไดนอย สวนสารทมสภาพขวต าซงละลายไดดในตวท าละลายทเปนวฎภาคเคลอนท จะเคลอนทไปกบวฎภาคเคลอนทไดด จงท าใหเกดการแยกในระบบ

ระบบตวท าละลายทเหมาะสม ตองสามารถน าสารผสมในตวอยางเคลอนทออกจากจดทแตมสารไดทกสาร ชวงคา Rf ทถอวาเปนระบบตวท าละลายทด ควรเคลอนทสารใหมชวงคา Rf ตงแต 0.15 – 0.85 (ตามทฤษฎควรเปน 0.2 – 0.4)

ตวท าละลายทเหมาะสมทจะใชเปนวฎภาคเคลอนท อาจเปนระบบตวท าละลายเดยวหรอเปนระบบตวท าละลายผสมกได การเลอกตวท าละลายทเหมาะสมมขนตอนในการเลอกดงน เนองจากปกตแผน TLC จะ

38

มวฎภาคนงเปนซลกาเจล (siliga gel) ซงมขวสง ตวท าละลายทจะเลอกจะมสภาพขวต ากวา ดงนนจงควรเลอกตวท าละลายทมขวตางกนมาหลาย ๆ ชนด เชน ปโตรเลยมอเทอร เบนซน อเทอร และเมทานอล เรยงล าดบตามจากสภาพขวต าไปยงสภาพขวสง การใชกรดคารบอกซลก เชน กรดอะซตกกสามารถใชไดแตจะใชในอตราสวนทต าเพราะกรดมฤทธกดกรอนและมขวสงมาก เมทลนคลอไรดและคลอโรฟอรมเปนตวท าละลายทดแตมความเปนพษจงควรใชเทาทจ าเปนเทานน

เมอเรยงล าดบความมขวของตวท าละลายอนทรยแลว ใหวางแผน TLC ทแตมสารตวอยางทตองการวเคราะหลงบนแผน TLCแลววางลงในตวท าละลายแตละชนด ๆ ละแผน หาคา Rf ของแตละแผนทวางในตวท าละลายแตละชนด แลวจงเลอกตวท าละลายทสามารถแยกสารไดดทสด

หากระบบตวท าละลายเดยวไมสามารถแยกสารไดชดเจน จะตองเลอกใชระบบตวท าละลายผสม โดยการผสมตวท าละลายไมมขว เชน เฮกเซน กบตวท าละลายมขวเชน เอทล อะซเตต หรออะซโตน ในอตราสวนตาง ๆ แลวเลอกอตราสวนทเหมาะสมทสด

ขนตอนกำรวเครำะหดวยเทคนค TLC

1. การเตรยม TLC Chamber ส าหรบการ develop แผน TLC

1.1 เตรยมตวท าละลายผสมทเหมาะสมกบสารทตองการจะแยก 1.2 เตมตวท าละลายในภาชนะอาจเปนบกเกอรหรอโถแกวทมขนาดเหมาะสมกบแผน TLC ทใช

เตมตวท าละลายทเปนเฟสเคลอนท กะประมาณใหระดบของตวท าละลายสงจากกนภาชนะไมเกนระดบทขดไวบนแผน TLC ใหเสนทขดไวอยเหนอระดบตวท าละลายเลกนอย ปดฝาใหสนทแลวตงไวสกครเพอใหไอของตวท าละลายอมตวในระบบ

การท าใหภายในภาชนะอมตวดวยไอของตวท าละลายเคลอนท เปนการปองกนไมใหตวดดซบทเปนเฟสทอยกบทแหงกอนทจะท าการทดลองเสรจ โดยเมอวางแผน TLC ลงในภาชนะทอมตวดวยไอของตวท าละลายเคลอนท ของแขงทเปนตวดดซบสวนดานบนทยงไมเปยกดวยตวท าละลายเคลอนทจะดดซบไอระเหยทอยภายในภาชนะไวจนตวดดซบอมตวดวยไอของตวท าละลายเคลอนท ตวท าละลายเคลอนททซมผานตวดดซบจากดานลางจะระเหยออกจากตวดดซบไดชาลงหรอไมระเหยออกไป ท าใหตวท าละลายเคลอนท เคลอนทผานตวดดซบไดเรวขน ผลการแยกจงมประสทธภาพดกวาและเรวกวาการทไมไดท าใหภายในภาชนะอมตวดวยไอของตวท าละลายเคลอนทเสยกอน ดงกระบวนการทเกดขนตอไปน

39

1.ตวท าละลายทเปนเฟสเคลอนทระเหยกลายเปนไอและเกดสมดลระหวางสถานะแกสและของเหลวขนภายในchamber 2. เมอวางแผน TLC ลงใน chamber ตวท าละลายจะซมแพรขนไปบนตวดดซบ สวนตวดดซบทยงแหงอยดานบนจะดดซบไอของตวท าละลาย เกดความอมตวของไอของตวท าละลายทผวของตวดดซบ

3.ในขณะทตวท าละลายเคลอนทขนสตวดดซบ จะมตวท าละลายบางสวนระเหยกลายเปนไอออกไปจากตวดดซบ

ดงนนจงพบวา หากไมท าใหภายใน chamber อมตวดวยไอของตวท าละลายกอนแลว อตราการระเหยของตวท าละลายออกจากตวดดซบจะเปนไปไดมาก ท าใหตวดดซบแหงและไมสามารถเคลอนทตอไปไดอยางสม าเสมอ และเคลอนทไดชาลง แตหากภายใน chamber อมตวดวยไอของตวท าละลายแลวอตราการระเหยของตวท าละลายออกจากตวดดซบจะนอยลง ท าใหตวท าละลายเคลอนทไปไดด เกดประสทธภาพในการแยกสารตวอยางไดดขน

การวางกระดาษกรองทเปยกชมดวยตวท าละลายลงใน chamber เปนการชวยเพมพนทผวส าหรบการระเหยกลายเปนไอของตวท าละลายใหมากขน ท าใหภายใน chamber อมตวดวยไอของตวท าละลายไดเรวขนดวย

ภาพแสดงการวางกระดาษกรองทเปยกชมดวยตวท าละลายทเปนเฟสเคลอนทใน TLC chamber

2. การใสสารตวอยางลงบนแผน TLC

การใสสารตวอยางลงบนแผน TLC สามารถท าได 2 ลกษณะ ไดแก 2.1 ท าเปนจด (spot wise) โดยการใชหลอดแคปลารปลายเลกหยดสารตวอยางลงไป ตองพยายาม

ท าใหจดทหยดสารตวอยางลงไปมขนาดเลกทสด โดยสวนมากขนาดเสนผาศนยกลางไมควรเกน 2-3 มลลเมตร สามารถท าไดดวยมอ และใชเครองมออตโนมต ทสามารถก าหนดปรมาณของสารตวอยางทหยดลงไปไดดวย

2.2 ท าใหเปนแถบ (แบนด ; Bandwise) วธการนตองใชเครองมออตโนมตชวย เนองจากมอคนไมสามารถลากขนาดของแถบสารใหเทากนอยางสม าเสมอได การใชเครองมออตโนมตจงจะท าใหไดแถบทสม าเสมอและแมนย ากวา

40

ภาพแสดงเครองใสสารตวอยางแบบแถบอตโนมตและแผน TLC ทใสสารตวอยางแบบแถบ

ขนตอนกำรใสสำรตวอยำงลงในแผน TLC

1. ลากเสนเบา ๆ อยาใหทะลซลกาเจลทเคลอบจนถงแผนแกว ใหหางจากขอบประมาณ 1 – 1.5 เซนตเมตร ทดานใดดานหนงของแผน TLC

2. หยด (spot) สารละลายทตองการจะแยกดวยหลอดคปลลารรเลก พยายามอยาใหจดทหยด (spot) ลงไปมขนาดใหญเกนไป ลงบนซลกาเจลตามแนวเสนทลากไวใหมระยะหางพอสมควรแลวตงทงไว ใหแหง

ภาพแสดงขนตอนการหยดสารลงบนแผน TLC

3. น าแผน TLC มาวางในภาชนะ ปดภาชนะดวยกระจกนาฬกาหรอแผนแกวปดโถ เพอปองกนมใหตวท าละลายระเหย

41

ภาพแสดงวธการวางแผน TLC ในโถตวท าละลายเคลอนท และภาชนะแกวหรอแทงกส าหรบใชแชแผน TLC

4. ตงทงไวใหตวท าละลายสงขนประมาณสามในสของแผน TLC น าออกมาท าเครองหมายทตวท าละลายเคลอนทมาถง (solvent front) แลวปลอยใหแหงดวยอากาศ หรอเปาใหแหงดวยเครองเปารอน (Dryer)

3. การอานผลหรอตรวจสอบผลการ develop แผน TLC

3.1 หากสารตวอยางทวเคราะหสามารถมองเหนไดดวยตาเปลา ผทดลองสามารถน าแผน TLC วเคราะหผลไดเลย

3.2 สารตวอยางบางประเภทตองน าไปยอมดวยสารเคมชนดอนกอนจงสามารถเหนจดของสารตวอยางทแยกได เชน การน าแผน TLC ไปวางไวในภาชนะทเตมไปดวยไอระเหยของไอโอดน ซงไอระเหยของไอโอดนจะถกซบเขาไปในสารอนทรยทอยบนแผน TLCสารตวอยางทเปนสารอนทรยเมอดดซบไอระเหยของไอโอดนแลวจะเปลยนสจากไมมสกลายเปนสน าตาล จากนนจงตองรบใชดนสอวงรอบจดของสารตวอยางไว กอนทสของจดนนจะหายไปเมอวางทงไวระยะหนง

3.3 การอานแผน TLC ภายใตแสง UV ซงตองใชตวดดซบทผสมอนดเคเตอรฟลออเรสเซนต (Fluorescent indicator) ซงเมอแผน TLC กระทบแสง UV ทชวงความยาวคลน 254 นาโนเมตร จะสะทอนแสงออกมาเปนสเขยว ดงนนเมอมสารตวอยางทสามารถดดซบแสง UV ไดตรงจดใดบนแผน TLC กจะบดบงการเรองแสงของแผน TLC เกดเปนจดสมวงขนทจดนน ๆ จงท าใหสามารถสงเกตเหนจดของสารตวอยางท develop ได

42

ภาพแสดงวธการอานแผน TLC ภายใตแสง UV ดวยหลอดใหก าเนดแสง UV 2 ชนด ไดแก (a) แบบสองแสง UV แบบมอมอ และ (b) สองแสง UV ภายในกลองก าเนดแสง UV

ในบางครงสารตวอยางอาจจะมทงสารทตองยอมดวยไอโอดนกอนและสารทตองอานผานแสง UV ดงนนจงอาจใชทงสองวธเพอใหสามารถสงเกตจดของสารตวอยางไดแมนย ายงขน

4. การวเคราะหผลการทดลอง

4.1วดระยะทางทตวท าละลายเคลอนทโดยเรมวดจากแนวทขดไวในแผนเปนจดเรมตนไปจนถงจดทตวท าละลายเคลอนทไปถง และวดระยะทางทสารเคลอนทไปเชนเดยวกนการวดระยะทางนใชหนวยเปนเซนตเมตร

หมำยเหต หากสารไมมสจะไมทราบวาตวละลายขนไปอย ณ ต าแหนงใดจ าเปนจะตองพนดวยสารเคมเพอท าใหเกดสจะไดเหนวาสารอยทใด

4.2 หาคา Rf ซงหาไดจากอตราสวนระหวางระยะทางทสารเคลอนทกบระยะทางทตวท าละลายเคลอนท ดงน

คา Rf ของสารแตละชนดจะคงทเสมอหากสามารถควบคมสภาวะทใชทดลองใหเหมอนเดมไดทกครงททดลอง สงทตองควบคมใหคงท (เหมอนเดม) เสมอในแตละการทดลองไดแก

1. ระบบตวท าละลาย จะตองใชระบบเดยวกน ใชตวท าละลายเดยวกนและอตราสวนเดยวกน

2. ตวดดซบ ตองใชตวดดซบเดยวกนทกครงทท าการทดลอง

3. ความหนาของตวดดซบ

4. ปรมาณของสารทหยดลงบน TLC

5. อณหภมขณะทดลอง

43

แตเนองจากการควบคมสภาวะดงกลาวนเปนไดยาก ในการวเคราะหสารตวอยางวาเปนสารใด อาจพจารณาเปรยบเทยบกบคาRf ของสารทวเคราะห กบคา Rf ของสารมาตรฐาน (คา Rf ททราบอยแลว) หรออาจจะใชสารมาตรฐาน (สารจรงทตองการวเคราะห) หยดลงไปในแผน TLC แผนเดยวกบสารตวอยาง

44

บรรณำนกรม 1. สชาดา ไชยสวสด. 2555. เอกสารประกอบการอบรมวธการท างานอยาง ถกตองและความ

ปลอดภยในหองปฏบตการ. ศนยการจดการดาน พลงงาน สงแวดลอม ความปลอดภยและอาชวอนามย มหาวทยาลย เทคโนโลยพระจอมเกลาธนบร.

2. วารสารกรมวทยาศาสตรบรการ . (2557). ความส าคญของการไดรบการรบรอง ความสามารถบคลากรสาขาการควบคมและการจดการสารเคมในหองปฏบตการ เขาถงขอมลไดจาก : http://lib3.dss.go.th/fulltext/dss_j/2557_62_194_P20-22.pdf (วนทสบคน 25 สงหาคม 2558)

3. E-life เขาถงขอมลไดจาก : http://elife-news.blogspot.com/2017/06/thin-layer-chromatography-tlc.html (วนทสบคน 18 สงหาคม 2561)