ประวตศาสตรจงหวดกาญจนบร

เมอกลาวถงจงหวดกาญจนบร ใครๆ ยอมรจกวาเปนดนแดนทเตมไปดวยเรองราวกอนประวตศาสตรท

สำาคญของไทย ลมนำ,าไทรโยค (แควนอย) และลมนำ,าศรสวสด (แควใหญ) เปนดนแดนทอดมสมบรณไปดวยนำ,าใส สะอาด สตวปาทจะใชเปนอาหาร ในนำ,าเตมไปดวย หอย ป ปลา มทราบบรเวณเชงเขา ถำ,า ตามรมแมนำ,ามพ,นททำาการเพาะ

ปลกเหลอเฟอ ไดมการขดคนพบเครองมอมนษยสมยหนเกาเครองมอหน โครงกระดกมนษยสมยหนกลาง สมยหน

ใหมทบานเกาจนถงยคโลหะตอนปลายทบานดอนตาเพชร การพบตะเกยงโรมน (อเลกซานเดรย) ทตำาบลพง ตการพบปราสาทเมองสงห เปนตน สงตางๆ เหลาน , เปนหลกฐานทแสดงวาจงหวดกาญจนบรเปนแหลงกำาเนด

อารยธรรมของมนษยในดนแดนทเปนประเทศไทยปจจบน ตอมาในสมยประวตศาสตรคร ,งกรงศร-อยธยาเปนราชธาน กาญจนบรมฐานะเปนเมองดานทมความสำาคญตอการอยรอดของไทยอยางมาก เหตการณทปรากฏ เชน การเดนทพ

ผานดานเจดยสามองค การรบททงลาดหญา ทาดนแดง และสามสบ จวบจนการยายเมองกาญจนบรมาต ,งทปากแพรก หรอล,นชาง เหตการณคร ,งสงครามโลกคร,งท ๒ ทญปนไดใชเสนทางยทธศาสตรสายน,เกณฑเชลยศกทำาทางรถไฟไป

พมาซงเรยกกนวาทางรถไฟสายมรณะ ทำาใหเชลยศกตองลมตายเปนจำานวนมากและฝงอยทสสานทหารสหประชาชาต มาจนถงสงครามอนโดจน กาญจนบรเปนดนแดนทเปนทฝกซอมรบเพอเตรยมการรบในเวยดนาม ลาวและกมพชา

ตลอดจนเรองราวของชนกลมนอยทนาสนใจ และปญหาการสรางเขอนตอนบนของแมนำ,าแควนอยและแควใหญทกำาลงเปนทสนใจอยไมนอย

สมยกอนประวตศาสตร ในขณะทความเชอวาคนไทยเดมอยไหน กำาลงเปลยนแปลง จงหวดกาญจนบรกไดรบการสนใจอยางมาก

เพราะจงหวดกาญจนบรเปนดนแดนทพบรองรอยของมนษยสมยกอนประวตศาสตรมากทสดต ,งแตยคหนเกา หน กลาง หนใหม และยคโลหะ ไดพบเครองมอเครองใช ภาชนะดนเผา

โครงกระดก เครองประดบ ตลอดจนซากพชซากสตวทละท,งไวตามพ,นดน ในถำ,าเพงผา แสดงวาไดมมนษยอาศยอย เปนเวลานานไมแพแหลงกอนประวตศาสตรแหลงอนๆ ของโลก

ยคหนเกา (Paleolithic Period) รองรอยของมนษยในสมยหนเกา จากการสำารวจในประเทศไทยพบเครองมอหนกรวดโดยศาตราจารยฟ

รตซ สารแซง (Fritz Saracen) ไดเขามาสำารวจในป พ.ศ. ๒๔๗๕ ทจงหวดเชยงราย จงหวด

เชยงใหม จงหวดราชบร และจงหวดลพบร จากการศกษาพบเครองมอทแทเพยง ๒ - ๓ กอนเทาน,น เรยกเครองมอ “หนเกาทพบในประเทศไทยวา Siaminian Culture” แตยงไมเปนทยอมรบ

หลกฐานของยคหนเกาไดปรากฏชดเจนเมอสงครามโลกคร ,งท ๒ เกดข,น ญปนไดเกณฑเชลยศกมาส

รางทางรถไฟจากหนองปลาดกผานจงหวดกาญจนบร ถงเมองมะละแหมง ประเทศพมา ในจำานวนเชลยศกน,ม ดร.แวน ฮเกอเรน (Dr.Van Heekeren) ชาวฮอลนดาเขาไดพบเครองมอหนบรเวณใกลสถานบานเกาหลาย

ช,น หลงสงครามโลกไดนำาไปใหศาสตราจารยโมเวยสแหงสถาบนพบอด,มว - เซยม (Peabody Museum) มหาวทยาลยฮาวารด ปรากฏวาเปนเครองมอสมยหนเกาตอนตน ๓ กอน เครองมอหนกะเทาะหนา

“เดยว ๖ กอน และขวานหนขดสมยหนใหม ๒ กอน ใหชอวา วฒนธรรม

” แฟงนอย หรอเฟงนอยเอยน (Fingnoian Culture) “ ”บางทานเรยกวา วฒนธรรมบานเกา (Ban-Khaoian Culture) ในป พ.ศ. ๒๔๙๙ ศาสตราจารยโมเวยส ไดสงลกศษยมาทำาการสำารวจ

โดยรวมมอกบกรมศลปากรทำาการสำารวจบรเวณหมบานเกา จนถงวงโพ ไดพบเครองมอหนกรวด ๑๐๔ กอน

ตอมาในป พ.ศ. ๒๕๐๓ คณะสำารวจไทยเดนมารก ไดทำาการสำารวจพบเครองมอหนเกาทบรเวณทงผก หวาน จนเด ตำาบลทาขนน อำาเภอทองผาภม และทบานทามะนาว ตำาบลลาดหญา อำาเภอเมอง จากเครองมอน,พอสรปได

วา คนสมยหนเกาทจงหวดกาญจนบร นาจะเปนพวกมนษยวานรหรอพวกออสตราลอยด แตกมปญหาวาพวกน,อพยพมาจากทใด

เครองมอหนทพบในจงหวดกาญจนบรน , เปนหนกะเทาะหนาเดยวประเภทเครองขดและสบตด (Chopper-chopping tools) ยงไมปรากฏวาไดพบโครงกระดกของมนษยสมยน,เลย ผท

สนใจและทำาการสำารวจเรองราวของยคหนเกาในปจจบน กมคณะของศาสตราจารยนายแพทยสด แสงวเชยร พพธภณฑกอนประวตศาสตร ศรราชพยาบาล ในป พ.ศ. ๒๕๒๔ ทานไดพบเครองมอหนกรวดสมย หนเกาตามรม

แมนำ,าตามถำ,าของแมนำ,าแควนอยใกลไทรโยคเปนจำานวนมาก จากรองรอยของมนษยสมยหนเกาทจงหวดกาญจนบรน , ยงไมมการสำารวจอยางจรงจง ซงตองพบ

หลกฐานมากกวาน , แตเปนทนาเสยดายทตนแมนำ,าท,งสองของจงหวดกาญจนบร คอ แมนำ,า แควนอยและแมนำ,าแควใหญ ไดถกนำ,าทวมเพราะการสรางเขอนศรนครนทรและเขอนเขาแหลมในปจจบน

ยคหนกลาง (Mesolithic Period) จากหลกฐานทพบวา เครองมอทพบหลายแหงในจงหวดกาญจนบร เปนแบบวฒนธรรม โฮบเนยน

(Haobinhian Culture) จากการสำารวจของคณะไทย- เดนมารกเมอป พ.ศ. ๒๕๐๔ ทถำ,าเพงผา หนาถำ,าพระขอม ตำาบลไทรโยค อำาเภอไทรโยค พบเครองมอหนกรวดจำานวนมาก และไดพบโครงกระดกของผใหญ ๑

– โครง ในระดบลกจากเพงผา ๑๑๐ ๑๓๐ เซนตเมตร โดยกระดกน ,นอยในลกษณะ นอนหงายชนเขาอยบนกอนหนใหญแหงหนงในแนวเกอบขนานกบผนงเพงผา นอนหนหนาไปดานขวามอ ศรษะหนไป

ทางทศเหนอฝามอขวาอยใตคาง แขนทอนซายวางพาดอก ทบรเวณสวนบนของราง และบรเวณทรวงอกมหนควอทซไซทกอนใหญวางทบอยตอนเหนอศรษะและรางมดนสแดงโรยอย แสดงวามพธกรรม

เกยวกบการฝงศพ พบกระดกสตวเล,ยงลกดวยนมวางอยบนทรวงอก เปลอกหอยกาบวางอยบนรางหรอใกลกบราง ท บนแขนขวามเปลอกหอยทะเลอย ๒ ช,น เปนเรองนาแปลกวาเปลอกหอยทะเลคน,มาไดอยางไร จดวาโครงกระดกคน

สมยหนกลาง โครงน,เปนโครงกระดกทเกาแกทสดทพบในประเทศไทย ปจจบนโครงกระดกน,ถกสงกลบมาจาก พพธภณฑสถานแหงชาตโคเปนเฮเกน มาเกบไวทพพธภณฑกอนประวตศาสตรโรงพยาบาลศรราช

นอกจากน, ยงพบเครองมอหนกะเทาะทประณตข,น เปนเครองมอหนอยางหยาบ ช,นบนทำาเลกลงและ ฝมอดข,น แตความกาวหนาในการทำาเครองมอยงชามาก เครองมอหนน,จดอยในวฒน- ธรรมโฮบเนยน เพราะพบคร ,ง

แรกทประเทศเวยดนาม ชวตความเปนอยของคนในสมยน,อาศยอยตามถำ,า เพงผาใกลหวยลำาธาร ไมไกลจากแมนำ,าทม หนกรวด คนพวกน,ลาสตว เกบผลไมหาปลา จากการพบกระดกสตวทปนอยกบเครองมอหนพบวาคนสมยน ,นกนหม

กวาง หม ลง หอย ปลา ป เตาเปนอาหารและรจกการกอไฟหงอาหาร หลกฐานทพบเกยวกบมนษยสมยหนกลางทจงหวดกาญจนบร มดงน,

๑. บรเวณบานเกา ตำาบลจระเขเผอก อำาเภอเมองกาญจนบร

๒. ทถำ,าใกลสถานวงโพ อำาเภอไทรโยค

๓. ทถำ,าจนเด ตำาบลทาขนน อำาเภอทองผาภม

๔. ทบรเวณบานทามะนาว อำาเภอเมองกาญจนบร

๕. ถำ,าองบะ อำาเภอศรสวสด

๖. บรเวณถำ,าเมน ถำ,าเขาทะล ถำ,าเพชรคหา ตำาบลจระเขเผอก อำาเภอเมองกาญจนบร

๗. ทถำ,าพระขอม อำาเภอไทรโยค จากหลกฐานทพบโครงกระดกและเครองมอหน ซากพชและสตว จงยนยนไดวาจงหวดกาญจนบร เปน

ดนแดนทมนษยไดเคยอาศยอยมาแลวเปนเวลานานกวา ๗, ๐๐๐ ปข,นไป

ยคหนใหม (Neolithic Period) นกโบราณคดเชอวามนษยยคหนใหมอาศยอยในประเทศไทย มานานต,งแต ๒, –๐๐๐ ๓, ๙๐๐ ปมาแลว

มนษยยคน,มความเจรญกวาคนยคหนเกา หนกลาง คนพวกน,รจกใชเครองมอหนขด จนเรยบ แทนทจะกะเทาะอยางเดยว รจกการเพาะปลก เล,ยงสตว ทำาเครองป, นดนเผา เครองจกรสาน เครองมอทำาดวย

เปลอกหอยและหนหลกฐานทคนเหลาน,ท,งไวม

๑. โครงกระดก๒. เครองมอหน

2

๓. เครองป, นดนเผา๔. เครองจกสานในจงหวดกาญจนบรไดมการขดคนพบโครงกระดกสมยหนใหมมากมายหลายแหงเกอบทวไปตามรม

แมนำ,าแควนอยและแมนำ,าแควใหญ เชน บรเวณททำาการผสมเทยมกรมการสตวทหารบก อำาเภอเมองกาญจนบร บรเวณ

โกดงขององคการเหมองแรใกลวดไชยชมพลชนะสงคราม (วดใต) ถำ,าพระขอม ตำาบลไทรโยค และแหลงทพบมาก ทสด คอบรเวณบานเกาทเรยกวา แหลงนายบางและ นายลอ ตำาบลจระเขเผอก อำาเภอเมองกาญจนบร ซงสำารวจพบ

โดยคณะสำารวจไทย- เดนมารก ปพ.ศ. ๒๕๐๔ ทเนนดนในไรของนางแฉง ประสมทรพย ทบานเกาน, ไดพบโครง

กระดกเครองมอเครองใชของมนษยยคหนใหมอายประมาณ ๔, ๐๐๐ ป เปนคร,งแรกและมากทสดในประเทศไทย จาก การรวบรวมวตถตางๆ ไดถง ๑ ลานช,น เชน เครองป, นดนเผา ขวานหน เศษเครองมอหนขด หนลบและหนใชขดโครง กระดกสตวและฟนสตว เปลอกหอย โครงกระดกจำานวน ๔๔ โครง โดยเฉพาะเครองป, น ดนเผามสามขา

(Trireds) ตรงกบวฒนธรรมลงชาน (Lungshanoid Culture) ของจน และแบบตางๆ ของเครองป, นดนเผาม ๒๖ ชนด แบงเปนกลมใหญได ๒ แบบ คอ ชนดมฐานและไมมฐาน

ตอมาคณะของศาสตราจารยนายแพทยสด แสงวเชยร ไดทำาการขดคนบรเวณถำ,าองบะ อำาเภอศรสวสด และทถำ,าเขาสามเหลยม ตำาบลชองสะเดา อำาเภอเมองกาญจนบร พบโครงกระดก

เครองมอหนภาชนะดนเผาอกเปนจำานวนมาก

ในเดอนพฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๒๕ น, ภาควชาโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร กไดทำาการขดคนบรเวณ รมฝงแมนำ,าแควใหญ บานทามะนาว อำาเภอเมองกาญจบร พบโครงกระดกและเครองป, นดนเผาเปนจำานวนมาก ยงพบ

ขวานหนขดทำาจากหนประเภทควอทซตระกลหยก มลกษณะสขาวใส ซงไมเคยพบมากอนเลยในประเทศไทย ( หนงสอพมพไทยรฐ วนท ๒๓ พฤษภาคม ๒๕๒๕) นอกจากน,นพบภาพเขยนกอนประวตศาสตร ดงน,

๑. ถำ,าตาดวง อำาเภอศรสวสด บรเวณใกลเขอนทาทงนา อยบนภเขาสงชนจากพ,นดนราว ๓๐๐ เมตร ท ผนงถำ,าเปนภาพขบวนแห ๒ ขบวน แตละขบวนมกลองหรอฆองขนาดใหญมคนแบกทศรษะคลายกบมขนนกหรอดอก

หญาเปนเครองประดบ ขนาดสงราว ๑๐ เซนตเมตร นอกจากน ,น ยงมภาพอนๆ อก แตลบเลอนจนดไมออก ถำ,าน,พบ

เมอป พ.ศ. ๒๕๑๓ โดยครดวน ถำ,าทอง

๒. ถำ,าเขาเขยว ตำาบลลมสม อำาเภอไทรโยค เขยนเปนรปคน เขยนเปนเสนพอใหรวาแทนคน รปสตวส เทา ยนใหเหนดานขาง และเปนรปสตวเหนทางดานหนา

จากการกำาหนดอายของภาพท,งสองอยในยคหนใหมตอนปลาย การพบเรองราวของมนษยยคหนใหมตางๆ มากมาย แสดงวาจงหวดกาญจนบรเปนทอยอาศยของ

มนษยมานาน เพราะลำานำ,าแควนอยและแควใหญ มธารนำ,าทใสสะอาด มพ,นทราบอดมสมบรณเหมาะสำาหรบการปลกพช ลาสตว ปราศจากโรคระบาด จงเหมาะทจะเปนทอยอาศยมานานไมตำากวา ๓, ๗๐๐ ป มาแลว

ยคโลหะ (Metal Age)จากการสำารวจของคณะไทย- เดนมารกทถำ,าองบะ และทอำาเภอไทรโยคพบขวานสำารด

เศษกำาไลสำารด เศษกลองมโหระทกสำารด ๔ ช,น ระฆงสำารดขนาดเลก ๑ ลก ในปพ.ศ. ๒๕๐๕ การขดคนทบานเกากพบ เครองมอ เครองใชสำารด เหลกปนอยกบหลมฝงศพ

ปพ.ศ. ๒๕๑๘ นกเรยนโรงเรยนสาลวนาราม บานดอนตาเพชร อำาเภอพนมทวน ไดขดพบโบราณวตถ แจงใหกองโบราณคด กรมศลปากรทราบและไดดำาเนนการขดคน พบวตถตางๆ สามารถแยกออกได ดงน,

- ทำาดวยสำารด มภาชนะสำารดคลายขนและคลายกระบอก กำาไลสำารดสำาหรบใสขอมอ ขอเทา ทพพ

สำารด รปหงส รปนกยง แหวนสำารด และลกกระพรวน

- ทำาดวยหน มขวานหนขด (ขวานฟา) หนเจาะร หนลบมด ลกปดโบราณสตางๆ คลายกบทพบทประเทศอนเดย

3

- ทำาดวยแกว มลกปดสตางๆ ตมห

- ทำาดวยดนเผา มแหวนดนเผา ตมหเผา

- ทำาดวยเหลก มขวาน ใบหอก มดขอ สว หวงเหลก เบด เคยว ฯลฯ

- พช พบเมลดพชตดกบเครองป, นดนเผา จากการพบน, แสดงวาคนทบานดอนตาเพชร รจกการใชวว ควายไถนา จากแผนสำารดสลกเปนรปควาย มเครองป, นดนเผาลายเชอก และไมมลาย มชางทอผาและชางไม รจกหาปลาโดยใชฉมวก ใชเบด รจกลาสตวดวย

หอก รจกใชเครองประดบรางกาย เชน ลกปด ตมห จากภาชนะสำารดมรปผหญงครงตวสวมเส,อไวผมยาวแสกกลาง ม ตมหคลายหญงพมา นอกจากน,นยงมรปหงส รปนกยง ทำาดวยสำารด การพบทบานดอนตาเพชร แสดงใหเหนวาความ

กาวหนาทางเทคนควทยาการทอยในระดบของมนษยในสมยกอนประวตศาสตร เปนชมชนทมความเจรญและเปนยคหวเล,ยวหวตอทเขาสระยะแรกเรมของยคประวตศาสตร

กาญจนบรดนแดนกอนประวตศาสตร คงจะทำาใหทานรจกจงหวดกาญจนบรมากข,นในทศนะหนงและคง สะทอนใหเหนเหมอนกนวา แหลงกอนประวตศาสตรของประเทศไทยและของโลกกำาลงถกทำาลาย และยงทาทายนก

โบราณคด นกประวตศาสตรหรอผสนใจเขามาศกษาหาความรขอเทจจรงกนมากข,น สงทยงมดมนยงคงจมอยใตพ,น ดน ตามรมฝงของแมนำ,าแควนอยและแมนำ,าแควใหญมานานหลายศตวรรษและยงอยอกนานเทานานจนกวาจะไดรบการ

ขดคนมาศกษาตความ ซงคงจะอำานวยประโยชนตอการเรยนรเกยวกบมนษยชาตในปจจบนไมมากกนอย

สมยประวตศาสตรสมยทวาราวดและลพบร

จากหลกฐานโบราณสถาน โบราณวตถ ในดนแดนประเทศไทย ทำาใหเราไดทราบวา อารยธรรมอนเดย ได

หลงไหลแผเขามายงดนแดนประเทศไทย ต,งแตคร,งพทธศตวรรษท ๖- ๗ ชาวอนเดยเรยกประเทศไทยวา "ดนแดนสวรรณภม" และไดเขามาต,งหลกแหลงในแหลมอนโดจนพรอมท ,งไดนำาวฒนธรรมและศาสนา คอ ศาสนาพราหมณ

และพระพทธศาสนา เขามาเผยแพรดวย ระหวางพทธศตวรรษท ๗ ถง ๑๑ ตามหลกฐานจากจดหมายเหตของจนวามอาณาจกร

"ฟนน" ต,งอยแถบลมแมนำ,าโขงตอนใต และไดแผอาณาเขตไปทางทศตะวนตกถงแถบลมแมนำ,าเจาพระยาดวย เมอ

อาณาจกร "ฟนน" สลายตวในตนพทธศตวรรษท ๑๒ แลว ในดนแดนลมแมนำ,าเจาพระยาไดเกดอาณาจกรทสำาคญ ทางพทธศาสนาข,น ชอวา อาณาจกรทวาราวด การจดสมยและกำาหนดอายของศลปกรรมในประเทศไทย นกปราชญทาง

โบราณคดไดกำาหนดไว ดงน,

- ศลปทวาราวด พทธศตวรรษ ๑๑-๑๖- เทวรปรนเกา พทธศตวรรษ ๑๒-๑๔- ศลปศรวชย พทธศตวรรษ ๑๓-๑๘- ศลปลพบร พทธศตวรรษ ๑๖-๑๙- ศลปเชยงแสน พทธศตวรรษ ๑๖-๒๓- ศลปสโขทย พทธศตวรรษ ๑๘-๒๐- ศลปอทอง พทธศตวรรษ ๑๘-๒๐- ศลปอยธยา –พทธศตวรรษ๑๙ ตนพทธศตวรรษท

๒๓

- ศลปรตนโกสนทร พทธศตวรรษ ๒๓-๒๕ เมอประมาณ ๖๐- ๗๐ ปมาน,เอง นกปราชญทางโบราณคดมสมเดจฯ กรมพระยาดำารง

ราชานภาพและศาสตราจารย ยอรจ เชเดส เปนตน ไดนำาเอาชอ "ทวาราวด" มาใชกำาหนดสมยของศลปะโบราณวตถ และโบราณสถานทพบในประเทศไทยในดนแดนลมแมนำ,าเจาพระยา ( อนรวมถงแมนำ,าทาจน และแมนำ,าแมกลอง ฯลฯ

ดวย) เปนศลปะทไดรบอทธพลมาจากอนเดยสมยอมราวด สมยคปตะ และหลงคปตะ และไดกำาหนดอายของศลปะทวา

4

ราวดในลมแมนำ,าเจาพระยา ระหวางพทธศตวรรษท ๑๑- ๑๖ และศลปะทวาราวด ทแยกไปอยภาคเหนอทแควนหรภญชย ถงพทธศตวรรษท ๑๘

คำาวา "ทวาราวด" เดมเปนเพยงขอสนนษฐานจากชออาณาจกรทจดหมายเหตจนเรยกวา "โถโลโปต" (To-lo-po-ti) วา ตรงกบคำาสนสกฤตวา "ทวาราวด" และคำาน,ไดตดอยเปนสรอยชอของนครหลวง

ของประเทศไทย มาต,งแตสมยอยธยา ตอมาเมอ พ.ศ. ๒๕๑๒ ไดมผพบเหรยญเงนมอกษรจารกทนครปฐมคำาจารก

เปนอกษรสนสกฤต รนพทธศตวรรษท ๑๓ มขอความวา " ศรทวาราวด ศวร- ปณยะ" แปลวา "บญกศลของพระราชาแหงศรทวาราวด" อนแสดงวาอาณาจกรทวาราวดน,นมจรงในประเทศไทย

ตอไปน , จะไดกลาวถงประวตศาสตรและความเปนมาของจงหวดกาญจนบร เมองกาญจนบรน,น เปนเมองเกาแกมาต,งแตคร,งโบราณเมองหนง สวนจะสรางข,นเมอไรสมยใด ยงไม

พบหลกฐานทยนยนแนชด หลกฐานดานประวตศาสตรทเกาแกทสดทกลาวถงเมองกาญจนบรเหนจะเปนพงศาวดาร เหนอ ซงกลาวไวในเรองพระยากงวา พระยากงไดเปนเจาเมองกาญจนบร โดยมไดระบวาปใด แตไดระบปทพระยาพานไป

นมสการพระบรมสารรกธาตทเมองลำาพนวา ตรงกบ จ.ศ. ๕๕๒ หรอ พ.ศ. ๑๗๓๔ ซงเปนระยะเวลาหลงจากทพระยา

พานไดฆาพระยากงผเปนบดาแลว จงอาจสรปวา พระยากงครองเมองกาญจนบรราว พ.ศ. ๑๗๐๐ แตเรองราวทปรากฏในพงศาวดาร

เหนอ เปนเพยงตำานานการสรางพระปฐมเจดย จงหวดนครปฐมเทาน,นยงไมมหลกฐานอนใดมายนยนขอเทจจรงน,ไดแนชด

อยางไรกตาม เมองกาญจนบรยงคงเหลอหลกฐานทางโบราณคดทยนยนสภาพความเปนเมองโบราณ ตามลมแมนำ,าแควนอย แมนำ,าแควใหญ และแมนำ,าแมกลอง ดงตอไปน,

ลมนำ,าแมกลองน,น นบเนองในบรเวณลมนำ,าเจาพระยาดานตะวนตก ถงแมจะไมเคยเปนทต ,งเมองหลวง กตาม แตปรากฏวามชมชนโบราณอยสบเนองกนมาชานาน ต ,งแตสมยกอนประวตศาสตรกวาบรรดาลมนำ,าอนๆ จงเปน

อาณาบรเวณทนาสนใจสมควรนำาเรองราวเกยวกบชมชนโบราณทพฒนาข,นกอนพทธศตวรรษท ๒๐ มาเสนอสการพจารณาตอไป

แมนำ,าแมกลองมกำาเนดมาจากการรวมตวของลำานำ,าสำาคญสองสาย คอ ลำานำ,าแควใหญ กบลำานำ,าแควนอยท,งสองสายมตนนำ,าอยในเทอกเขาตะนาวศรลำานำ,าแควใหญไหลมาจากเทอกเขาทางเหนอระหวางเขตจงหวดอทยธานและจงหวดกาญจนบรไหลมาตามซอกเขาผานอำาเภอศรสวสดลงมาบรรจบกบลำานำ,าแควนอยทตำาบลปากแพรกอำาเภอเมองกาญจนบร

สวนลำานำ,าแควนอยไหลมาจากซอกเขาซงอยชายแดนประเทศสหภาพพมาไหลผานเขตอำาเภอสงขละบร อำาเภอทองผาภม อำาเภอไทรโยคและอำาเภอเมองกาญจนบรมาบรรจบกบลำานำ,าแควใหญททต ,งจงหวดกาญจนบรเปน

แมนำ,าแมกลอง จากเขตอำาเภอเมองกาญจนบรแมนำ,าแมกลองไหลลงสทราบลมผานอำาเภอทามวง อำาเภอทามะกา อำาเภอ

บานโปง อำาเภอโพธาราม อำาเภอเมองราชบร อำาเภอบางคณท อำาเภอเมองสมทรสงคราม ไหลสออกทะเลท "บานบางเรอหก" จงหวดสมทรสงคราม

ตามสองฝงลำานำ,าแควนอย แควใหญ ของจงหวดกาญจนบร ไดพบหลกฐาน ทางโบราณคดสมยกอน ประวตศาสตร ทอยตามถำ,า ชายเขา และบรเวณใกลรมธารนำ,า ลำานำ,า โดยเฉพาะเขตตำาบลบานเกา อำาเภอเมองกาญจนบร

ซงเปนแหลงชมชนของมนษยในสมยหนใหมมาตอกบยคโลหะไดมการขดคนศกษากนอยางละเอยด โบราณวตถในสมย หนเกาและหนกลาง กไดพบในเขตตนนำ,าเหลาน,ดงไดกลาวแลวในตอนตน ซงช,ใหเหนวามมนษยอยอาศยมาแลว ไมตำา

กวาหนงหมนปข,นไป แสดงใหเหนการเคลอนยายของกลมคนในยคกอนประวตศาสตรทพากนอพยพลงมาตามลำานำ,าเขาสทราบลม

ในบรเวณทราบลมแมนำ,าแมกลองทเปนแหลงกำาเนดของชมชนระดบเมองน ,น ปรากฏวา เราพบรองรอย ของเมองโบราณเปนจำานวน ๗ แหงดวยกน ลวนต,งอยรมสองฝงของลำานำ,าแควนอย

แควใหญและลำานำ,าแมกลองท,งส,น

๑. เรมต,งแตตนนำ,าแควนอย ไดพบ เมองสงห ซงต,งอยรมฝงซายของลำานำ,าแควนอยในเขตบานทา กเลน ตำาบลสงห อำาเภอไทรโยค ลกษณะผงเมองเปนรบสเหลยม มคและกำาแพงลอมรอบ บางดานมคนคสามช ,นบาง

หาช,นบางและถงเจดช ,นกม มเน,อทภายในเมองประมาณ ๖๔๑ ไรกวา ภาย

5

ในเมองมสระนำ,าหลายแหง และมเนนดนทมเศษเครองป, นดนเผาท,งทเคลอบดวยสนำ,าตาลแก แบบเครองป, นดนเผาสมยลพบร และทไมเคลอบกมมากมาย

ในตอนกลางเมองมศาสนสถานต,งอยเปนปราสาทแบบขอม กอดวยศลาแลง หนหนาไปทางทศตะวน ออก กรมศลปากรกำาลงดำาเนนการขดแตงอย ลกษณะศลปกรรมเปนแบบทไดรบอทธพล

ศลปะแบบบายน ในรชกาลของพระเจาชยวรมนท ๗ แหงกมพชา แตทวาเปนฝมอชาวพ,นเมองไมใชชาวขอมมาสราง อยางไมตองสงสย เพราะมลกษณะหยาบกวาฝมอชางขอม การประดบศาสนสถานกทำาดวยลวดลายปนป, นซงเปนศลปะ

ลพบร และมศลปะแบบทวาราวดอยบาง แสดงลกษณะทแตกตางไปจากขอมโดยส,นเชงบรรดากระเบ,องมงหลงคา เครองป, นดนเผา ท,งเคลอบและไมเคลอบ เปนแบบลพบรเลยนแบบขอม เน,อวตถทใชทำาและเคลอบเปนของทองถน

ปราสาทเมองสงหน,เปนโบราณสถานเนองในคตพทธศาสนาฝายมหายาน เพราะพบรปพระโพธสตว นาง ปรชญาปารมตา และพระพทธรปปางนาคปรก เทวรปป, นสวนใหญเปนศลปะขอมทนำามาจากกมพชาหรอเมองอน เปน

แบบศลปะสมยพระเจาชยวรมนท ๗ การพบรปพระโพธสตวอวโลกเตศวรปางเปลงรศม สวนพระพทธรปน ,นสวนมาก เปนศลปะลพบร เปนฝมอชางพ,นเมองพระพทธรปนาคปรกสรางดวยหนทรายสแดงเปนฝมอชางพ,นเมองอยางแทจรง

สวนลกษณะโบราณสถานของประสาทเมองสงหพอจะอนมานไดวามอายอยางคราวๆ วาคงจะสรางข,นใน

ระหวาง พ.ศ. ๑๗๐๐-๑๗๕๐ เมอถงรชกาลท ๑ แหงกรงรตนโกสนทร ทรงต,งเมองสงหข,นใหมอกคร,งหนง ใหเปนเมองหนาดานเลกๆ

ข,นอยกบเมองกาญจนบร มเจาเมอง สงหมวดลาดตระเวนไปประจำาคอยตรวจตราอยเสมอตอมาถงรชกาลท ๔ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว จงพระราชทานนามเจาเมองสงหวา" พระสมงสงหบรนทร"

เมองสงหคงเปนเมองเรอยมาจนถงรชกาลท ๕ เมอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา เจาอยหวทรงเปลยนแปลงการปกครองแบบมณฑลเทศาภบาลข,นใหม จงไดยบเมองสงหลงเปนตำาบลเรยกกนวา

"ตำาบลสงห" ศาสตราจารย หมอมเจาสภทรดศ ดศสกล ทรงนพนธไวในหนงสอศลปลพบร กรม

ศลปากรจดพมพในงานเสดจพระราชดำาเนนทรงเปดพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร เมอวนท

๒๕ พฤษภาคม ๒๕๑๐ หนา ๑๒- … ๑๓ วา ราว พ.ศ. ๑๗๐๐-๑๗๕๐ สมยน,ตรงกบรชกาลของพระจาชยวรมนท ๗ แหงประเทศกมพชา และมสถาปตยกรรมสมยลพบร พระ

ปรางคเมองสงห อำาเภอไทรโยค จงหวดกาญจนบร มพระปรางคองคเดยวกอดวย ศลาแลงต,งอยตรงกลาง มมขยนออกไปทางดานตะวนออกและมระเบยงคดกอดวยศลาแลงลอมรอบมประตซมอยท ,ง

๔ ทศ ท,งหมดน,มกำาแพงดนซงมเศษอฐปนอยลอมรอบนอกอกช ,นหนง ไดคนพบซากประตมากรรมในศลปะแบบบาย นวางท,งอยหนาปราสาทดวย นอกจากน,ยงทรงถอกำาหนดอายโดยสวนรวมของตวอาคารท,งหมดไวในศลปะขอมแบบ

บายนอกดวย

รวมความวาสมยลพบร (พ.ศ. ๒๕๐๐-๑๗๙๙) กาญจนบรเปนเมองมาแลว เพราะปรากฏหลกฐานจากปรางคและกำาแพงศลาแลงของเมองสงหดงไดกลาวมาแลว

๒. ถดจากเมองสงหออกไปทางทศตะวนออกหางจากลำานำ,าแควนอยประมาณ ๕ กโลเมตร มเมอง โบราณขนาดเลกอยเมองหนง มคนำ,าและคดดนลอมรอบ ต,งอยเชงเขา ชาวบานเรยกวา

"เมองครฑ" ยงไมมการขดคน จากปากคำาชาวบานบอกวา แตกอนมครฑศลาทรายอยทเชงเขาในเขตเมองน, จงเรยก

วา "เมองครฑ" อนลกษณะการทำาครฑดวยหนทรายน,น พบมากในสมยศลปลพบร เมองสงห และเมองครฑ ต ,งอย หางไกลกนนก จงนาจะเปนเมองในยคเดยวกน เมองครฑน,คงเปนเมองหนาดานและอยในเขตปกครองของเมองสงห

๓. ทางลำานำ,าศรสวสดหรอแควใหญ ซงอยทางเหนอมชมชนโบราณ แตมอายเพยงแคปลายสมยลพบร ลงมาถงสมยอยธยา อยในเขตบานทาเสา ตำาบลลาดหญา บานทาเสาต,งอยฝงตะวนออกของลำานำ,าแควใหญ มซากวด

โบราณ เชน วดขนแผน วดนางพมพ วดปาเลไลยก ฯลฯ ทเจดยเกาในเขตวดน,เคยมผขดพบพระเครองแบบลพบรตอนปลาย

สวนทบานลาดหญาซงอยตำาลงมาประมาณ ๑. ๕ กโลเมตร กเคยเปนทต,งของเมองกาญจนบร(เกา) ในสมยอยธยา เมองน,มขนาดเลก คงเปนเพยงเมองดาน

สรปแลวเมองน,กคอเมองกาญจนบร (เกา) เปนเมองหนาดานทสำาคญทางตะวนตกของกรงศรอยธยา ตลอดมาจนถงสมยกรงธนบร มผสำารวจบรเวณเมองกาญจนบร (เกา) ทต,งอยเชงเขาชนไกน,มาแลว วาบรเวณอน

กวางใหญน , ปรากฏพบสระนำ,า ซากโบราณสถาน วดตางๆ มวดรางถง ๖ วด คอ

6

๑. วดขนแผน๒. วดปาเลไลยก๓. วดนางพม๔. วดจน

๕. วดรมตะเพน ชอวา วดมอญ อยหางออกไป

๖. วดแมหมาย เจาเมองกาญจนบร มชอวา "พระยากาญจนบร" เปนแมทพสำาคญคนหนงคร,งกรงศร-อยธยาเปน

ราชธาน

๔. ตอจากอำาเภอเมองกาญจนบรลงไปตามลำาแมนำ,าแมกลอง ในเขตอำาเภอทามะกามเมองชมชนใหญ แหงหนงต,งอยฝงตะวนตกของแมนำ,าแมกลอง อยในเขตบานดงสก ตำาบลพงตก อำาเภอ

ทามะกาชาวบานเรยกชอมาแตคร ,งโบราณวา "เมองพงตก" เพราะพบฐานอาคารทกอสรางดวยอฐและศลาแลงแสดง ใหเหนวาเปนศนยกลางของชมชนใหญมากอน นกโบราณคดขดพบตะเกยงโรมนสำารดสมยพทธศตวรรษท ๖-๗

พบพระพทธรปแบบอมราวดสมยพทธศตวรรษท ๗ และพระพทธรปสมยทวาราวดอกหลายองค สมยไมเกนพทธ ศตวรรษท ๑๑ รวมท,งโบราณวตถอยางอนๆ อกมาก เมอพจารณาประกอบกบซากสถาปตยกรรมทยงหลงเหลอปรากฏ

อย ซงมฝมอชางขอมปะปนอยดวย กอาจประมาณอายอยางกวางๆ ไดวา ชมชนแหงน,มอายต,งแตสมย "ทวาราวด" ข,นไป

เรองชมชนโบราณทบานพงตกน , ตามความเหนของนกปราชญทางโบราณคดและประวต-ศาสตรโดย ทวไป เชอวาเปนสถานทแหลงพกสนคาของชาวอนเดยทเขามาคาขายในดนแดนประเทศไทยในสมยแรก เพราะการ

พบพระพทธรปแบบ "อมราวด" น,น ยอมเปนสงยนยนใหเหนชดเจนนอกจากพระพทธรปแบบอมราวดแลว ยงไดพบ

ตะเกยงสำารดโรมน ซงมอายราวศตวรรษท ๖- ๗ เปนเครองสนบสนน โดยเหตน,บางทาน เชน ดร. ควอรช เวลส ไดเสนอ วาตะเกยงดงกลาวน , นาจะเปนของคณะทตโรมนนำาเขามา

นกโบราณคดและประวตศาสตรจงมความเหนวาบานพงตกคงเปนชมชนแหงหนงทสำาคญบนฝงลำานำ,า

แมกลองและเจรญรงเรองในสมย "ทวาราวด" แตเมอขอมมาปกครอง เมองพงตกคงจะทรดโทรมลงกลายเปนเมอง ขนาดเลก พวกขอมจงสรางเทวสถานไวแตเพยงขนาดยอม

๕. ใตเมองพงตกลงไปตามลำานำ,าแมกลองตามฝงตะวนออกทตำาบลทาผา อำาเภอบานโปง จงหวดราชบร มเมองโบราณอกเมองหนงชอ โกสนารายณ เปนเมองสมยลพบร

๖. ใตเมองโกสนารายณลงมาตามลำานำ,าแมกลองถงตวเมองราชบร บนฝงตะวนตกของ แมนำ,าแมกลองเคยเปนทต ,งของเมองราชบรโบราณ มอายต,งแตสมยลพบรสบตอลงมา นอกเมองออกไปกยงพบ

โบราณวตถต ,งแตสมยทวาราวดลงมาอกหลายแหง

๗. หางจากเมองราชบรลงไปทางใตประมาณ ๕ กโลเมตร พบเมองโบราณขนาดใหญเรยกกนวา เมองค บว สนนษฐานวา เปนเมองราชบรเดมในสมยทวาราวด

สรปไดใจความวา ต ,งแตโบราณกาลมา สองฝงลำานำ,าแควนอย แควใหญ และสองฝงแมนำ,าแมกลองเคยเปนแหลงทอยอาศยของชมชนโบราณทเกาแกทสดแหงหนงของประเทศไทย

ชมชนชนสมยทวาราวดทบาน "พงตก" ในเขตอำาเภอทามะกา จงหวดกาญจนบร นบวาเปนเมองสำาคญ มาก เดมต,งอยไมหางไกลทะเลมากนก และเปนเมองต ,งอยยานกลางเสนทางคมนาคม เปนทชมชนโบราณแหงหนงของ

ประเทศไทย ตดต,งระหวางดนแดนเมองตางๆ ในลมนำ,าทาจน เจาพระยากบเมองมอญในประเทศพมา เปนทางสญจร ของคนมาชานานหลายยคหลายสมย จนถงสมยอยธยาและกรงรตนโกสนทร จากการพจารณาภมศาสตรจะเหนไดวา

จากเมองพงตกจะเดนทางไปเมองโบราณอนๆ มเมองกาญจนบร (เกา) เมองคบว เมองราชบร (เกา) เมอง กำาแพงแสน เมองดอนตม เมองนครปฐม เมองอทอง ยอมไปไดสะดวกทกทศทาง โดยมแมนำ,าหลายสายเปนเสนทาง

คมนาคม

7

จากเมองกาญจนบร (เกา) เมองสงห ซงเปนเมองต,งอยบนเสนทางคมนาคมทจะตดตอกนโดยผาน พระเจดยสามองคไปยงเมองมอญและพมา ยอมไปมาไดสะดวกมาต ,งแตคร,งโบราณ เมองโบราณดงกลาวมาแลว ได

รางไปเปนจำานวนมาก เนองจากเหตตางๆ กนดงตอไปน,

๑. เพราะแมนำ,าเปลยนทางเดนใหม เปนเหตใหกนดารนำ,า ผคนไดรบความลำาบากจงพากนอพยพไปอยทอน

๒. เกยวกบสภาพภมศาสตร ทำาเลทต ,งของเมองมทเพาะปลก ทจะทำานา ทำาไร มนอย ขาดนำ,าขาดความ อดมสมบรณ พลเมองเพมข,นทดนมนอยไมพอจะประกอบอาชพ จงคดชกชวนกนอพยพไปอยทอน

๓. โรคระบาดอยางรายแรง ผคนลมตายลงเปนอนมาก (โบราณเรยกวาหากนเมอง) จงพากนหนโรค ภยไปอยทอน เมองจงรางไป มเชนน,หลายเมอง

๔. ภยจากศกสงคราม เมอพายแพสงครามผคนพลเมองกถกจบกวาดตอนเปนเชลยบานเมองถก ขาศกทำาลายพนาศ กรณเชนน,มตวอยางอยมากในประเทศไทยต,งแตเหนอจดใต

แตถาเมองทรางไปน,น รอบๆ บรเวณนอกเมองออกไปเปนทอดมสมบรณ ดนด นำ,าทาด ถงแมจะเคยราง ไปกจะเปนอยชวระยะหนง ไมชาไมนานกจะมผคนอพยพกนมาต ,งบานเมองอาศยทำามาหากนกนตอไปใหม ฉะน,น เราจะ

เหนเมองใหมสรางซบซอนกบแนวเมองเกาหรออยใกลชดกนอยหลายเมอง อนง ถาเมองใดมความสำาคญทางศาสนามสถานทศกดสทธตางๆ มชอเสยงเมองน,นมกไมราง มบาง

เมองเคยรางไปบางกเพยงชวระยะหนง แลวกจะมผคนพลเมองอพยพมาต ,งบานเมองอยตอไปใหม

ในคร,งโบราณกาล บานเมองในดนแดนแหงประเทศไทยยงไมไดรวมเปนอาณาจกรอนหนงอนเดยวกน เหมอนอยางทกวนน , แบงการปกครองออกเปนแควนๆ เปนรฐๆ หรออยางทเรยกวาลทธเจาผครองนคร หรอ

"นครรฐ" เมองกาญจนบรคร ,งโบราณรวมอยในแควนอทองหรอทเรยกวาสวรรณภม มผสนนษฐานวา สมยโบราณเมองพงตก คอเมองกาญจนบร สมยทวาราวด (พ.ศ.๑๐๐๐-๑๕๘๙) คง

ชอวา "เมองกาญจนบร" มาแตคร,งน,นซงกเปนเรองทควรรบฟงเพอประกอบการพจารณาคนควาหลกฐานตอไป

เพราะเหตทเมองกาญจนบร มประวตทางประวตศาสตร และทางโบราณคดเนองจากมโบราณสถาน โบราณวตถสมยตางๆ ทววฒนาการสบตอกนมาไมขาดสายเปนเวลานบเปนหมนๆ ป ต ,งแตยคหนเกา หนกลาง หนใหม

และยคโลหะ จงเปนแผนดนขมทรพย อนมหาศาลของวงการโบราณคดของโลก มนกปราชญทางโบราณคดไทยและ นานาชาต ไดเดนทางเขามาคนควาหาหลกฐานและรายละเอยดอนเกยวกบชวตและความเปนอยของมนษยในอดต แผน

ดนแหงน,จงมคาเปนเพชรนำ,าเอกแหงหนงในวงการโบราณคดประวตศาสตรและอารยธรรมของโลกในภมภาคน,นบเปน มรดกทางวฒนธรรมของชาตเปนตนวา โบราณสถาน โบราณวตถ ศลปวตถ คเมอง กำาแพงเมอง ฯลฯ อนเปนหลกฐาน

ทจะ ใหรายละเอยดทางประวตศาสตรและอารยธรรมของชาต สมควรทเราชาวไทยและชาวกาญจนบร จะตองชวยกนรกษาไว

เหมอนพระราชดำารสของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวททรงกลาววา " การสรางอาคารสมยใหมน , เปนเกยรตของผ สรางเพยงคนเดยว แตเรองโบราณสถานน,นเปนเกยรตของชาต อฐ

เพยงแผนเดยวกมคา ควรทจะไดชวยกนรกษาไว หากเราขาดสโขทย อยธยาและรตนโกสนทรแลว ประเทศไทยกไมม

ความหมาย"สมยสโขทย

สมยสโขทยเปนราชธาน ไมปรากฏเรองราวของเมองกาญจนบร เพราะไมมเหตการณเกยวของเนองจาก อยหางไกลราชธานมาก ในศลาจารกของพอขนรามคำาแหงกมไดกลาวไววาเคยเปนเมองข,นเมองทางแถบน,มกลาวชอ

ต,งแตเมองคณฑ (คอบานโคนในปจจบน) เมองพระบาง (นครสวรรค) เมองแพรก (คอเมองชยนาทเกา) เมอง สวรรณภม เมองราชบร เมองเพชรบร เมองนครศรธรรมราช ตลอดไปจดมหาสมทรอนเดย

ไมปรากฏวามชอเมองกาญจนบรอยในศลาจารกหลกน,นเลย แตกนาสงสยอยอยางหนงวาเมองลพบร ซงเปนเมองใหญเมองหนงในเวลาน,น กมไดระบไวในศลาจารกวาเปนเมองข,นของกรงสโขทยเหมอนกน พเคราะหด

เมองตางๆ อกหลายเมอง เชน เมองปราจนบร (เมองเกาทดงศรมหา-โพธ) เมองนครนายก (เมองเกาทคงละคร)

8

และเมองจนทบร กไมไดกลาวถงเลย ถาวเคราะหจากโบราณสถานของเมองเหลาน , จะเหนวาเปนแบบสถาปตยกรรม ขอมท,งส,น ดงน,นจงอาจสรปไดวา เหตทจารกสโขทยมไดกลาวถงเมองเหลาน, คงเพราะเมองเหลาน,ยงอยในอำานาจขอม

สมยกรงศรอยธยา เรองราวของเมองกาญจนบรเพงจะมาปรากฏข,นชอในสมยกรงศรอยธยา เมองกาญจนบรต,งอยบนฝง

ซายของลำานำ,าแควใหญ ใกลๆ กบเขาชนไก ซงปจจบนอยในเขตทองทหมบานทาเสา ตำาบลลาดหญา อำาเภอเมองกาญจนบร

สมยกรงศรอยธยา เมองกาญจนบรมชอเสยงโดงดง เพราะเปนเมองหนาดานในการศกสงครามระหวาง ไทยกบพมา ท,งน,เนองจากอาณาเขตแดนดานทศตะวนตกของเมองกาญจนบรมชองทางเดนตดตอระหวางไทยกบพมา

อยหลายทางดวยกน เชน ดานพระเจดยสามองค ดานบองต, โดยเฉพาะดานพระเจดยสามองค เคยเปนทางผานของกองทพพมาทยกเขามาโจมตไทยคร ,งสำาคญๆ ใน

สมยกรงศรอยธยา ดงน , คอ

๑. พ.ศ. ๒๐๙๑ ในรชสมยสมเดจพระมหาจกรพรรด สงครามคร ,งน,พระเจาหงสาวดตะเบง-ชะเวต,ทรง เปนแมทพยกทพผานเมองกาญจนบร ราชบร สพรรณบร ไปจดถงพระนครศรอยธยา สงครามคราวน,สมเดจพระศรสร

โยทย ถกพระเจาแปรแมทพหนาของพมาฟนดวยของาวส,นพระชนมบนคอชาง

๒. พ.ศ. ๒๑๒๗ สมเดจพระนเรศวรทรงประกาศอสรภาพแยกแผนดนไทยออกจากพมา พระเจาหง สาวดนนทบเรงใหพระยาพะสมคมกองทพยกมาตไทยโดยผานเมองกาญจนบร และหมายทจะเอาเมองสพรรณบรเปนท

ต,งมน แตถกกองทพไทยตพายไป

๓. พ.ศ. ๒๑๓๓ ในรชสมยของสมเดจพระนเรศวรมหาราช พระเจาหงสาวดนนทบเรงไดใหพระมหาอป ราชาราชบตรยกกองทพเขามาโดยผานเมองกาญจนบร พบทพไทยสวนนอยทสมเดจพระนเรศวรมหาราชสงมาลอ ทพ

พมาหลงตรกไลทพไทยไปถงเมองสพรรณบร กองทพหลวงของไทยไดเขาโจมตกองทพพมาพายกลบไป

๔. พ.ศ. ๒๑๓๕ ในรชสมยของสมเดจพระนเรศวรมหาราช พระมหาอปราชาไดยกกองทพใหญเขามาต ไทยอก สมเดจพระนเรศวรมหาราช ไดเสดจยกกองทพไปต,งรบพมาทหนองสาหรายแขวง

เมองสพรรณบร ผลของสงครามคร ,งน , ปรากฏวา สมเดจพระนเรศวรมหาราชทรงกระทำายทธหตถชนะมหาอปราชา แมทพพมา

๕. พ.ศ. ๒๒๐๖ ในรชสมยของสมเดจพระนารายณมหาราช สงครามคราวน,เกดข,นเพราะพวกมอญพา

กนอพยพเขามาพงพระบรมโพธสมภารประมาณ ๑๐, ๐๐๐ กวาคน สมเดจพระนารายณมหาราชจงโปรดใหครอบครว

มอญท,งหมดไปต,งอยทอำาเภอสามโคก (เมองปทมธาน) และเมองนนทบร ฝายพมาไดยกกองทพตามครวมอญเขามา

จนถงเมองไทรโยค สมเดจพระนารายณมหาราชโปรดใหเจาพระยาโกษาธบด (เหลก) ยกกองทพออกไปตอสและไดโจมตกองทพพมาแตกพายกลบไป

๖. สงครามเสยกรงศรอยธยาคร ,งท ๒ พ.ศ. ๒๓๑๐ ในรชสมยของสมเดจพระเจาเอกทศ พมาใหยก

กองทพมาตเมองกาญจนบรจนแตกยบเยนต ,งแต พ.ศ. ๒๓๐๗ แลวไปต,งคายอยทตำาบล ลกแก ตำาบลโคกกระออม ( พระราชพงศาวดารฉบบพระราชหตถเลขา วา ตอกกระออม) ดงรงหนองขาว ซงอยในเขตเมองกาญจนบรท ,งหมด

ฝายกองทพไทยกยกกำาลงออกตอสพมาแตกแตกพายไป พมาเหนวากองทพไทยทยกออกมาสรบไมวา จะเปนทางเหนอและทางใตตางกพายแพไปหมด กกำาเรบใจ จงจดสงกองทพเพมเขามาอกทางดานพระเจดยสามองค

แลวมงเขาโจมตกรงศรอยธยาจนแตกยบเยน และไดเผาบานเมองจนพนาศ กรงศรอยธยาเปนราชธานมาไดนานถง ๔๑๗ ป มกษตรยปกครองมาตามลำาดบถง ๓๓ พระองค กมาถงคราวอวสานแตกดบสญส,นพนาศลงในกองเพลงดวย

ความเศราสลดอยางสดประมาณ นบเปนการสญเสยคร ,งยงใหญของชาตไทย

สมยกรงธนบร ในสมยน , เมองกาญจนบรกยงคงต,งอยทเดมใกล ๆ กบเขาชนไกน ,นเอง สมยกรงธนบร

ชอเสยงของเมองกาญจนบรมปรากฏอยในประวตศาสตรของชาตไทยอกเหมอนกน คอ ใน พ.ศ. ๒๓๑๗ พวกมอญ เปนกบฏตอพมาไดพากนอพยพเขามาทางดานพระเจดยสามองค พมาไดยกกองทพตดตามครวมอญเขามาทางดาน

9

พระเจดยสามองค ทพพมาตกองทพไทยทต ,งรบอยทตำาบลทาดนแดง แขวงเมองกาญจนบร จนแตกถอยรนลงมา สมเดจพระเจากรงธนบรจงใหกองทพทยกลงมาจากเชยงใหมมาต,งรบทพพมาทบางแกว (พระราชพงศาวดารฉบบพระ

ราชหตถเลขาวา บานนางแกว) แขวงเมองราชบรกองทพไทยไดปะทะกบกองทพของงยอคงหวน ซงต ,งคายอยท บางแกวน,นอยางเขมแขงจบเชลยไดเปนอนมาก แลวยงบกโจมตทพพมาซงหนนเนองเขามาแตกถอยไปอกดวย

สวนครวมอญทอพยพเขามาน,น สมเดจพระเจากรงธนบร มรบสงใหไปต,งภมลำาเนาอยทปากเกรด แขวง เมองนนทบรบาง ทสามโคกแขวงเมองปทมธานบาง

สมยกรงรตนโกสนทร ในสมยน , เมองกาญจนบร เปนท ,งเมองหนาดานและสมรภมสำาคญในการทำาสงครามระหวางไทยกบพมา

สงครามคร,งสำาคญๆ ไดแก สงครามลาดหญา และสงครามทาดนแดง

สงครามลาดหญา หรอสงคราม ๙ ทพ เกดข,นใน พ.ศ. ๒๓๒๘ หลงจากสมเดจพระพทธ-ยอดฟาจฬา โลกมหาราช เสดจข,นครองราชสมบตไดประมาณ ๓ ป พระเจาปะดงกษตรยพมาไดเกณฑทพเขามาตไทยหลายทาง คอ

ทางใดทพมาเคยยกกองทพเขามาตไทย กใหกองทพยกเขามาคราวน,พรอมกนหมดทกทางท,งทางเหนอ ทางใต และทาง

ตะวนตกโดยเกณฑไพรพลมาถง ๙ กองทพ มจำานวนพล ๑๔๔, ๐๐๐ คน ท,งน,ดวยมงหวงจะตเมองไทยใหได เพอ

ตองการเกยรตยศเปน "มหาราช" และตองการจะเปน "บเรงนอง" คนท ๒ จงระดมกำาลงกองทพมาอยาง มากมาย โดยเฉพาะกองทพทยกเขามาทางดานตะวนตกน,น เขามาทางดานพระเจดยสามองคมจำานวนถง ๕ กองทพ ซง

รวมท,งทพหลวงดวยรวมเปนพลถง ๕๕, ๐๐๐ คน

ฝายกองทพไทย เมอไดขาวศกกเกณฑกำาลงไพรพลไดเพยง ๗๐, ๐๐๐ คนเทาน,นนอยกวาพมาต,งครง จงตองวางแผนตอสกบพมาอยางรอบคอบ โดยใหสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาทยกกองทพใหญมจำานวน

ประมาณ ๓๐, ๐๐๐ คน ไปต,งรบกองทพพมาททงลาดหญา กองทพไทยกบกองทพพมาไดรบพงกนอยประมาณสอง เดอนเศษ ในทสดกองทพพมากแตกพายไป

สงครามทาดนแดง๑ เกดข,นใน พ.ศ. ๒๓๒๙ พมาไดยกกองทพใหญเขามาต ,งคายอยท ทาดนแดงและสามสบโดยมการเตรยมการไวลวงหนา ดงคำากลอนเพลงยาวพระราชนพนธของพระบาทสมเดจพระพทธ

ยอดฟาจฬาโลกมหาราช ทรงพรรณนาไวในนราศทาดนแดงวา

"ทพพมาอยยงทาดนแดง แตงคายรายไวเปนถวนถท,งเสบยงอาหารสารพนม ดงสรางสรรคธานทกประการมท ,งพอคามาขาย รานรายกระทอมพลทกสถานดานหลงทำาทางวางตะพาน ตามลหานหวยนำ,าทกตำาบล

รอยเสนมฉางระหวางคาย ถายเสบยงมาไวทกแหงหนแลวแตงกองรอยอยคอยคน จนตำาบลสามสบครบครนอนคายคประตหอรบ ตกแตงสารพดเปนทมนท,งขวากหนามเขอนคปองกน เปนช,นช,นอนดบมากมาย"๒

กองทพไทยไดยกออกไปตคายพมาททาดนแดงและสามสบ พมาเปนฝายแพไปอยางยบเยน

เหตการณสงครามระหวางไทยกบพมาในอดต ทำาใหเหนอยางชดเจนวา เมองกาญจนบรเปนเมองหนา ดานปองกนประเทศชาตทางดานตะวนตก ผทจะมาดำารงตำาแหนงเจาเมองจะตองคดเลอกผทมฝมอในทางรบทพจบศก

เปนเยยม มความซอสตยสจรต กลาหาญชาญชย เพราะเปนตำาแหนง แมทพดวย นอกจากน,ยงปรากฏชอหมบาน ตำาบล อำาเภอตางๆ ของจงหวดกาญจนบร ทเคยเปนสนามรบและเปนทต ,ง

คายคประตรบมาแลวในอดต มชอปรากฏอยในประวตศาสตรมาจนทกวนน, เชน ปากแพรก ดงรง หนองขาว ตระพงตร ลาดหญา เมองสงห ทาตะกว ทากระดาน ดานกรามชาง ชองแคบ พไคร สามสบ ทาดนแดง บานทวน ดานพระเจดย

สามองค เมองลมสม ลกแก โคกกระออม และดานบองต , เปนตน ตวเมองกาญจนบร ซงแตเดมอยทบรเวณทงลาดหญาใกลๆ กบเขาชนไกน ,น ตอมาใน

๑ ทาดนแดง ต,งอยในตำาบลวงปะโต อำาเภอสงขละบร ปจจบนถกนำ,าทวมในเขอนเขาแหลม๒ พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก, กลอนเพลงยาวนราศ เรองรบพมาททาดนแดง (พระนคร : โรงพมพโสภณนพรรฒธนากร, ๒๔๖๔) หนา ๒๓-๒๕.

10

รชกาลท ๑ มสงครามบอยๆ แผนการสงครามกเปลยนแปลงไป คอ กองทพพมาไมยกเขามาทางดานพระเจดยสามองค โดยผานทางเมองสงขละบรและเมองศรสวสดทางเดยว แตกลบยกเขามาทางเรอโดยมาทางเมองไทรโยค (เกา) ซง

อยทบานทาทงนา ลองลงมาตามลำานำ,าแควนอยมาข,นบกทปากแพรกอกทางหนง ดวยเหตน,พระบวรราชเจามหาสร สงหนาทซงทรงเปนแมทพรบกบพมาทางดานน,บอยๆ ทรงเหนวาการยทธศาสตรเปลยนไปคงจะไดเลอนทต ,งฐานทพ

จากเมองกาญจนบรเกา มาต,งทปากแพรกทางฝงซายแมนำ,าแมกลอง ในระหวาง พ.ศ. ๒๓๓๐- ๒๓๖๐ ในระยะแรกๆ กปกแตเสาระเนยดแลวถมดนเปนเชงเทนเทาน ,น

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว โปรดเกลาฯ พระราชทานอธบายไววา "ทจรงภมฐานเมองปาก แพรกดกวาเมองเขาชนไก เพราะเปนทต ,งอยในทรวมแมนำ,าท,ง ๒ แมนำ,าผนแผนดนท

ต,งเมองกสงและเหนแมนำ,านอยไดไกล ปอมกลางยานต,งอยตรงกลางลำานำ,าทเดยว แมในรชกาลท ๒ เมอเสดจออกมา

ขดตาทพกำาแพงเมองกคงเปนไมระเนยดอย"๓

" ตอมา พ.ศ. ๒๓๗๔ รชกาลพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ได โปรดเกลาฯ ใหกอกำาแพงเมองปอมปราการ ขดคเมอง ต,งศาลหลกเมอง เปนลกษณะเมองอนมนคงถาวรโดยมพระ

ประสงคเพอใหตดตอคาขายกบเมองราชบร เมอพระยากาญจนบร (พระยาประสทธสงคราม) เขาเฝาทรงโปรดเกลาฯ รบสงวา " เมองกาญจนบรเปนทางทองกฤษ พมา รามญ ไปมา ใหสรางเมองกอกำาแพงเมองข,นไว จะไดเปนชาน

พระนครเขอนเพชรเขอนขนธมนคงไวแหงหนง แลวจะไดปองกนสมณชพราหมณอาณาประชาราฎรพระพทธศาสนาจะ

ไดถาวรตลอดไปชวนรนดร"๔

ตวเมองเมอแรกสรางในคร ,งน,นมขนาดไมใหญโตนก กวาง ๕ เสน ยาว ๑๐ เสน ๑๘ วา มปอมมม ๔ ปอม ปอมยานกลางดานยาวตรงหนาเมองทศตะวนตกเฉยงใตมปอมใหญอยตรงเนนดานหลงมปอมเลก

ตรงกบปอมใหญ ๑ ปอม มประตรวมท ,งหมด ๘ ประต กำาแพงสง ๘ ศอก ดงปรากฏในพระราชนพนธเสดจประพาสไทรโยควา

" ดวยเขาชนไกเมองเดมน,นข,นไปต,งเหนอมาก มแกงถงสองแกง ลกคาจะไปมาลำาบากจงมาต,งอยเสยท

ปากแพรกน, เปนทางไปมาแตเมองราชบรงาย"๕

และอกตอนหนงในพระราชนพนธตามเสดจประพาสไทรโยควา

" อนเมองกาญจนบรน,สรางใหม เมองเขาชนไกเปนทต ,ง พมาลาดกวาดคนไปหลายคร ,งอกท,งยากแคน แสนกนดาร พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาพภพ ทรงปรารภสรางใหมใหไพศาล จงยายมาปากแพรกแปลกโบราณ

ประสงคการคาขายฝายราชบร"๖

ในการสรางเมองกาญจนบรทปากแพรกคร ,งน,น ไดจดใหมพธการตางๆ อยางสมบรณตามหลกฐานท

ปรากฏอยในหลกศลาจารกหลกเมอง เมอพ.ศ. ๒๓๗๔ เมองกาญจนบรเปนเมองกษตรยสราง ชาวกาญจนบรควรจะภาคภมใจ

ในดานเกรดตำานานจากหนงสอวรรณคดเรองขนชาง ขนแผน เมองกาญจนบร ปรากฏวามชออยใน วรรณคดดงกลาวมา ซงมเคาความจรงในแผนดนสมเดจพระพนวษาคอ สมเดจพระรามาธบดท ๒ แหงกรงศรอยธยา

ระหวาง พ.ศ. ๒๐๓๔- ๒๐๗๒ ในนามขนแผน เปนตำาแหนงปลดซายในกรมตำารวจภบาล กาญจนบร (เกา) เปน ภมลำาเนาของมารดาและขนแผนคออยบานเขาชนไก ตำาบลลาดหญามเจดยเกาอยบนเขาองคหนง แตเวลาน,ทรดโทรม

๓ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชนพนธเสดจประพาสไทรโยค, ( พระนคร : โรงพมพรงเรองธรรม,๒๕๐๒)๔ กรมศลปากร, พทธสาสนคตและรวมเรองเมองกาญจนบร ( พระนคร : โรงพมพมกฎราชวทยาลย, ๒๕๑๑) หนา๘๓-๘๔๕ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชนพนธเสดจประพาสไทรโยค ( พระนคร : โรงพมพรงเรองธรรม, ๒๕๐๒) หนา ๗๑-๗๒๖ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาอยหว, กลอนไดเอรซมทราบกบตามเสดจไทรโยค ( พระนคร : โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร, ๒๔๗๐), หนา ๑๐๖-๑๐๗

11

มาก มคนข,นไปขดเจาะเจดยไดพระไปมาก โดยเฉพาะมพระขนแผนอมไกอยดวย บรเวณเมองกาญจนบรเกายงมซากวด ตางๆ หลายวด

ตามเกรดตำานานเมองกาญจนบรน,นกลาววา เมอขนแผนเปนแมทพไปทำาสงครามมชยชนะกลบมาโปรด

เกลาฯ ใหเลอนยศถาบรรดาศกดเปนเจาเมองกาญจนบร เมองหนาดานมบรรดาศกดวา "พระสรนทรฤาชย" (จนทร ตงคสวสด) ไดเปนผวาราชการจงหวดกาญจนบร เมอป พ.ศ. ๒๔๕๘- ๒๔๖๕ นบวาเปนราชทนนามสบเนองมาจาก

วรรณคดเรองขนชาง-ขนแผนในคร,งโบราณสมยอยธยาสมยสงครามมหาเอเชยบรพา

คร,งสงครามมหาเอเชยบรพาหรอสงครามโลกคร ,งทสอง ทางดานเอเชย กองทพญปนไดยกพลข,น

ประเทศไทย เมอตอนเชาตรวนท ๘ ธนวาคม พ.ศ. ๒๔๘๔ และไดยนคำาขาดขอเดนทพผานไปยงมลายและพมา ซงเวลา น,นอยในความปกครองขององกฤษ รฐบาลไทยภายใตการนำาของ

จอมพล ป. พบลสงคราม นายกรฐมนตรยนยอมตามขอเสนอของกองทพญปน

จอมพล ป. พบลสงคราม ไดช,แจงแกประชาชนไทยทางวทยกระจายเสยงวา นบต,งแตเชาตรวนท ๘ ธนวาคม ๒๔๘๔ กองทพญปนไดยกพลข,นทจงหวดสงขลา จงหวดปตตาน

จงหวดประจวบครขนธ จงหวดนครศรธรรมราช จงหวดสราษฎรธาน ฯลฯ ไดมการสรบอยางรนแรงระหวางทหารไทย กบทหารญปน ในเวลาเดยวกนเอกอครราชทตญปนประจำาประเทศไทยไดเจรจากบรฐบาลขอใหกองทพญปนเดนทพ

ผานดนแดนประเทศไทย โดยญปนรบรองจะเคารพเอกราชและอธปไตยของไทย รฐบาลไดพจารณาแลวโดยถถวนเหน วา ไมมทางเลอกทดกวาน , จงสมควร

ยนยอมตามคำาขอของญปน ทานนายกรฐมนตรวงวอนขอใหประชาชนชาวไทยเหนใจ และเขาใจการตดสนใจของรฐบาลในคร,งน,

การตดสนใจคร,งน, นบเปนข,นตอนแรกในอกหลายๆ ข,นตอนทรฐบาลสมยน,นไดดำาเนนการไปและในทสด

รฐบาลไทยไดประกาศสงครามกบองกฤษและสหรฐอเมรกา เมอวนท ๒๕ มกราคม พ.ศ. ๒๔๘๕ ญปนยงคงต,งฐานทพ

อยในประเทศไทยจนสงครามสงบโดยญปนเปนฝายประกาศยอมแพในวนท ๑๕ สงหาคม พ.ศ. ๒๔๘๘

ในชวงเวลาต,งแตวนท ๘ ธนวาคม พ.ศ. ๒๔๘๔ จนถงวนท ๑๕ สงหาคม พ.ศ. ๒๔๘๘ ในชวงเวลาดงกลาว ทกองทหารญปนเขามาพำานกอยในประเทศไทยน,น มผลกระทบตอประเทศไทย

ท,งในทางการเมอง เศรษฐกจและสงคม อยางแรงและเหนไดชดเจน แตประเทศไทยเปนประเทศเดยวในเอเชยตะวน ออกเฉยงใตทคงความเปนเอกราช และสามารถรกษาอธปไตยของชาตไวไดตราบเทาทก

วนน, จงหวดกาญจนบรกเรมมบทบาทในสงครามคร ,งน,ข,นมาทนท โดยกองทพญปนไดนำาเชลยศกรวมท,ง

กรรมกรเกณฑแรงงานซงกวาดตอนเขามาในประเทศไทย เพอสรางทางรถไฟไปพมาโดยแยกจากทางรถไฟทสถาน

หนองปลาดกไปเมองกาญจนบร ขามแมนำ,าแควใหญเรยกกนวา "สะพานขามแมนำ,าแคว" แลวตดขามหบเขา ขนเขา ปาดงจนถงชายแดนพมา เพอขนสงกำาลงพลและยทธสมภาระจากประเทศไทยไปพมา ทำาใหจงหวดกาญจนบรตองตก

เปนเปาหมายของฝายสมพนธมตรทมาท,งระเบดทำาลายสะพาน ทางรถไฟเพอตดเสนทางลำาเลยงขนสง ประชาชนชาว เมองกาญจนบร ไดรบเคราะหกรรมจากสงครามอนทารณคร ,งน,อยหลายป ทำาใหตองเสยชวตและทรพยสนไปเปน

จำานวนมาก ซงชาวกาญจนบรยงจำาไดดและทางราชการไดจดงาน "สปดาหสะพานขามแมนำ,าแคว" เปนงานประจำาป ของจงหวด ซงเรมต,งแต พ.ศ. ๒๕๒๓ เปนตนมา

อนสรณแหงสงครามคร,งน,นยงปรากฏจนทกวนน , ไดแก

๑. สะพานขามแมนำ,าแคว๒. ทางรถไฟสายมรณะ

๓. สสานทหารสหประชาชาต ขอใหเปนเรองราวแหงสงครามบทสดทายในประวตศาสตร เหนอฝงแมนำ,าแควของกาญจนบรเทาน,เถด

ขอสนตสขจงมแกเพอนมนษยดวยกนตลอดไปชวนรนดร จากประวตความเปนมาของจงหวดกาญจนบรดงกลาวมาแลว จะเหนวาเมองกาญจนบรเปนเมองหนาดาน

และเปนสมรภมทบรรพบรษในอดตไดเคยหลงเลอดตอสกบขาศกศตรเพอปกปองผนแผนดนไทยไวนบคร ,งไมถวน และดานพระเจดยสามองคกเปนดานสำาคญของประเทศไทยทางดานทศตะวนตกเพราะเปนทางเดนทใกลสดระหวางไทยกบ

12

พมา ไทยกบพมาไดทำาสงครามขบเคยวกนมาตลอดสามกรง ( กรงศรอยธยา กรงธนบร และกรงรตนโกสนทร) ไมวา พมาจะยกกองทพมารบกบไทยกดหรอกองทพไทยจะยกไปตเมองพมากด จะตองยกกองทพผานดานพระเจดยสาม

องคน,ดวยกนท,งสองฝาย ซงถานบแลวกไมนอยกวา ๑๕ คร ,ง จงนบไดวาดานพระเจดยสามองคเปนดานทสำาคญมาก ดวยเหตน,เองจงหวดกาญจนบรจงไดใชรปพระเจดยสามองคเปนเครองหมายประจำาจงหวด และเทศบาลเมอง

กาญจนบรกใชรปพระเจดยสามองคเปนเครองหมายของเทศบาลดวย นอกจากน,รปพระเจดยสามองคยงนำาไปเปน

สญลกษณผาผกคอของลกเสอของจงหวดกาญจนบร และคายลกเสอของจงหวดกาญจนบรกใชชอวา "คายลกเสอเจดยสามองค" อกดวย

ตวเมองกาญจนบร ต,งอยทปากแพรก ต,งแต พ.ศ. ๒๓๗๔ เรอยมาจนถง พ.ศ. ๒๔๙๘ จงไดยาย

อาคารสถานทราชการและศาลากลางจงหวดมาปลกสรางใหมท "บานบอ" ตำาบลปากแพรก รมถนนแสงชโต หางจาก ศาลากลางจงหวดเดม ประมาณ ๓ กโลเมตร

การจดรปการปกครองเมองตามระบอบมณฑลเทศาภบาล

เดมหนวยราชการบรหารสวนกลาง มกระทรวงมหาดไทยในฐานะเปนสวนราชการทเปนศนยกลางอำานวย การปกครองประเทศและควบคมหวเมองทวประเทศแลว การจดระเบยบการปกครองตอมากมการจดต ,งหนวยราชการ

บรหารสวนภมภาค ซงมสภาพและฐานะเปนตวแทนหรอหนวยงานประจำาทองถนทของกระทรวงมหาดไทยข,น อนไดแก

การจดรปการปกครอง "แบบเทศาภบาล" ซงถอไดวาเปนระบบการปกครองทรวมอำานาจเขามาไวในสวนกลางอยางม ระเบยบเรยบรอย และเปนการเปลยนระบบการปกครองจากประเพณการปกครองด,งเดมของไทย คอ "ระบบกน

เมอง" ใหหมดไป การปกครองหวเมองกอนวนท ๑ เมษายน ๒๔๓๕ น,น อำานาจปกครองบงคบบญชามความหมายแตกตาง

กนออกไปตามความใกลไกลของทองถน หวเมองหรอประเทศราชยงหางไกลออกไปจากกรงเทพฯ เทาใด กยงมอสระใน การปกครองตนเองมากข,นเทาน,น ท,งน , เนองมาจากทางคมนาคมไป

มาลำาบากมาก หวเมองทรฐบาลปกครองบงคบบญชาไดโดยตรงกมแตหวเมองจตวาใกลๆ สวนหวเมองอนๆ มเจาเมอง เปนผปกครอง แบบกนเมอง และมอำานาจอยางกวางขวางในสมยทสมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระยาดำารงราชาน

ภาพดำารงตำาแหนงเสนาบดกระทรวงมหาดไทย พระองคไดจดใหอำานาจการปกครองเขามารวมอยยงจดเดยวกนโดย การจดต,ง มณฑลเทศาภบาลข,น มขาหลวงเทศาภบาลเปนผปกครองบงคบบญชาหวเมองท ,งปวงซงหมายความวา

รฐบาลมใหการบงคบบญชาหวเมองไปอยทเจาเมอง ระบบการปกครองแบบเทศาภบาลเรมต,งแต พ.ศ. ๒๔๓๗ จนถง พ.ศ. ๒๔๕๘จงจะสำาเรจ

"การเทศาภบาล" คอการปกครองโดยลกษณะทจดใหมหนวยบรหารราชการอนประกอบดวยตำาแหนง " ขาหลวงตางพระเนตรพระกรรณของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว และเปนทไววางใจของรฐบาลของพระองค รบแบง

ภาระของรฐบาลกลาง ซงประจำาแตเฉพาะในราชธานน,นออกไปดำาเนนงานในสวนภมภาค อนเปนการใกลชดตดตออาณา ประชากร เพอใหไดรบความรมเยนเปนสขและความเจรญทวถงกน โดยมระเบยบแบบแผนอนเปนคณประโยชนแกราช

อาณาจกรดวย ฯลฯ" จงไดแบงสวนการปกครองโดยขนาดลดหลนกนเปนข,นอนดบดงน,คอ๑. เปนมณฑล๒. ถดลงไปเปนเมอง คอจงหวด

๓. อำาเภอ๔. ตำาบล๕. หมบาน

จดแบงหนาทราชการเปนสวนสดแผนกงานใหสอดคลองกบทำานองการของกระทรวง ทบวงกรมใน ราชธาน และจดสรรขาราชการทมความร ความสามารถ และมความประพฤตดใหไปประจำาทำางานตามตำาแหนงหนาท ม

ใหมหนาทการกาวกายสบสนกนดงทเปนมาแตกอน เพอนำามาซงความเจรญเรยบรอยรวดเรว แกราชการและธรกจของ ประชาชน ซงตองอาศยทางราชการเปนทพงดวย

สรป เพอความเขาใจบางประการเกยวกบการจดระเบยบการปกครองแบบเทศาภบาล ดงน,

13

การเทศาภบาล น,นหมายความรวมวา เปน "ระบบ" การปกครองอาณาเขตชนดหนงซง เรยกวา "การปกครองสวนภมภาค" สวน "มณฑลเทศาภบาล" คอ สวนหนงของการปกครองชนดน,และยง

หมายความอกวา ระบบเทศาภบาลเปนระบบทรฐบาลกลางจดสงขาราชการสวนกลางไปบรหารราชการในทองทตางๆ แทนทสวนภมภาคจะจดปกครองกนเอง เชน ทเคยปฏบตมาแตเดมอนเปนระบบ

กนเมอง ระบบการปกครองแบบเทศาภบาล จงเปนระบบการปกครองซงรวมอำานาจเขามาไวในสวนกลางและรดรอนอำานาจของเจาเมองตามระบบกนเมองลงอยางส,นเชง

กอนการจดระเบยบการปกครองแบบเทศาภบาลน ,น ในสมยรชกาลท ๕ แหงกรงรตน- โกสนทร กอนปฏรป การปกครองกมการรวมหวเมองเขาเปนมณฑลเหมอนกน แตมณฑลน,นหาใชมณฑลเทศาภบาลไม ดงจะไดอธบายโดย

ยอดงน, เมอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว พระปยมหาราช ทรงพระราชดำารจะจดการปกครองพระราช

อาณาเขตใหมนคงและเปนอนหนงอนเดยวกน ทรงเหนวาหวเมองอนมมาแตเดมแยกกนข,นอยในกระทรวงมหาดไทย บาง กระทรวงกลาโหมบาง และกรมทาบาง การบงคบบญชาหวเมองในสมยน ,นแยกกนอย ๓ แหง ยากทจะจดระเบยบ

ปกครองใหเปนระเบยบเรยบรอยเหมอนกนไดทวราชอาณาจกร ทรงพระราชดำารวา ควรจะรวมการบงคบบญชาหวเมอง ท,งปวงใหข,นอยในกระทรวงมหาดไทยเพยงกระทรวงเดยว จงไดมพระบรมราชโองการแบงหนาทระหวางกระทรวง

มหาดไทยกบกระทรวงกลาโหมเสยใหมเมอวนท ๒๓ ธนวาคม พ.ศ. ๒๔๓๕ เมอไดมอบหมายใหกระทรวงมหาดไทย ปกครองหวเมองท,งปวงแลวจงไดรวบรวมหวเมองเขาเปนมณฑลมขาหลวงใหญเปนผปกครอง การจดต ,งมณฑลข,น ๖

มณฑล คอ

๑. มณฑลลาวเฉยงหรอมณฑลพายพ๒. มณฑลลาวพวนหรอมณฑลอดร๓. มณฑลลาวกาวหรอมณฑลอสาน๔. มณฑลเขมรหรอมณฑลบรพา๕. มณฑลลาวกลางหรอมณฑลนครราชสมา๖. หวเมองฝายทะเลตะวนตกหรอมณฑลภเกต

การจดรวบรวมหวเมองเขาเปน ๖ มณฑลดงกลาวมาน , ยงมไดมฐานะเหมอนมณฑลเทศาภบาล การจด

ระบบการปกครองมณฑลเทศาภบาลไดเรมอยางแทจรงเมอ พ.ศ. ๒๔๓๗ เปนตนมาแตมไดดำาเนนการจดต,งพรอมกน ทเดยวทวราชอาณาจกร ไดจดต,งเปนลำาดบดงน,

พ.ศ. ๒๔๓๗ เปนปแรกทจดระเบยบการมณฑลแบบใหม ไดจดต ,งมณฑลเทศาภบาลข,น ๓ มณฑล คอ มณฑลพษณโลก มณฑลปราจนบร มณฑลนครราชสมา และตอมาไดรวมหวเมองจดเปนมณฑลราชบรอกมณฑลหนง

ซงกาญจนบรเปนเมองรวมอยในมณฑลราชบรดวย

พ.ศ. ๒๔๓๘ ไดจดเปนมณฑลเทศาภบาลข,นอก ๓ มณพล คอ มณฑลนครชยศร มณฑลนครสวรรคและ มณฑลกรงเกา และไดแกไขระเบยบการจดมณฑลฝายทะเลตะวนตก ต,งเปนมณฑลภเกตใหเขารปลกษณะของมณฑล

เทศาภบาลอกมณฑลหนง

พ.ศ. ๒๔๓๙ ไดจดต,งมณฑลเทศาภบาลข,นอก ๒ มณฑล คอ มณฑลนครศรธรรมราชและมณฑลชมพร และเปลยนแปลงการปกครองมณฑลเขมร ใหเปนแบบมณฑลเทศาภบาลใหชอวามณฑลบรพา

พ.ศ. ๒๔๔๐ ไดรวมหวเมองมะลายตะวนออกเปนมณฑลไทรบร

พ.ศ. ๒๔๔๒ ไดต,งมณฑลเพชรบรณข,นอกมณฑลหนง

พ.ศ. ๒๔๔๓ ไดเปลยนแปลงสภาพของมณฑลเกา ทเหลออก ๓ มณฑล คอ มณฑลพายพ มณฑลอดร และมณฑลอสาน ใหเปนมณฑลเทศาภบาล

พ.ศ. ๒๔๔๗ ใหยบมณฑลเพชรบรณ

พ.ศ. ๒๔๔๙ จดต,งมณฑลปตตาน มณฑลจนทบร

พ.ศ. ๒๔๕๐ จดต,งมณฑลเพชรบรณข,นอกคร,งหนง

14

พ.ศ. ๒๔๕๑ จำานวนมณฑลลดลง เพราะไทยตองยกมณฑลไทรบรใหแกองกฤษ เพอแลกเปลยนกบการ แกไขสญญาคาขาย และเพอจะกยมเงนองกฤษสรางทางรถไฟสายใต

พ.ศ. ๒๔๕๕ ไดแยกมณฑลอสานออกเปน ๒ มณฑล ต,งชอใหมวา มณฑลอบล และมณฑลรอยเอด

พ.ศ. ๒๔๕๘ จดต,งมณฑลมหาราษฎรข,น โดยแยกออกจากมณฑลพายพ

การจดรปการปกครองในสมยปจจบน เมอมการเปลยนแปลงการปกครองประเทศมาเปนระบบประชาธปไตยน ,น ปรากฏตามพระราชบญญต

ระเบยบราชการบรหารแหงราชอาณาจกรสยาม พทธศกราช ๒๔๗๖ จดระเบยบราชการบรหารสวนภมภาคออกเปน จงหวดและอำาเภอ จงหวดมฐานะเปนหนวยบรหารราชการแผนดน มขาหลวงประจำาจงหวดและกรมการจงหวดเปนผ

บรหาร เมอกอนเปลยนแปลงการปกครอง นอกจากจะแบงเขตการปกครองออกเปนจงหวดและอำาเภอแลวยง

แบงเขตการปกครองออกเปนมณฑลอกดวย เมอไดมการประกาศใชพระราชบญญตระเบยบราชการบรหารแหงราช อาณาจกรสยาม พทธศกราช ๒๔๗๖ จงไดยกเลกมณฑลเสย เหตทยกเลกมณฑลนาจะเนองจาก

๑. การคมนาคม การสอสารสะดวกและรวดเรวข,นกวาแตกอน สามารถสงการและตรวจตราสอดสองไดทวถง

๒. เพอประหยดคาใชจายของประเทศใหนอยลง๓. เหนวาหนวยงานมณฑลซอนกบหนวยจงหวด จงหวดรายงานกจการตอมณฑล มณฑลรายงานตอ

กระทรวง เปนการชกชาโดยไมจำาเปน

๔. รฐบาลในสมยเปลยนแปลงการปกครองใหมๆ มนโยบายทจะใหอำานาจแกสวนภมภาค ยงข,น และการทยบมณฑลกเพอใหจงหวดมอำานาจนนเอง

ตอมาในป พ.ศ. ๒๔๙๕ รฐบาลไดออกพระราชบญญตระเบยบบรหารราชการแผนดนอกฉบบหนง แบง สวนราชการบรหารสวนภมภาคเปนภาค จงหวด และอำาเภอ ในสวนทเกยวกบจงหวด

มหลกการเปลยนแปลงไปจากเดม ดงน,

๑. จงหวดมฐานะเปนนตบคคล แตเดมหามฐานะเปนนตบคคลไม

๒. อำานาจบรหารในจงหวด ซงแตเดมตกอยแกคณะบคคลไดแก คณะกรรมการจงหวดน ,นได เปลยนแปลงมาอยกบบคคลคนเดยว คอ ผวาราชการจงหวด

๓. ในฐานะของคณะกรรมการจงหวด ซงแตเดมเปนผมอำานาจหนาทบรหารราชการแผนดนในจงหวด ไดกลายเปนคณะเจาหนาททปรกษาของผวาราชการจงหวด

ตอมาไดมการแกไขปรบปรงกฎหมายวาดวยระเบยบบรหารราชการแผนดนตามนยประกาศของคณะ ปฏวต ฉบบท ๒๑๘ ลงวนท ๒๙ กนยายน ๒๕๑๕ โดยจดระเบยบบรหารราชการสวนภมภาคเปน

๑. จงหวด๒. อำาเภอ

จงหวดน,นใหรวมทองทหลายๆ อำาเภอข,นเปนจงหวด มฐานะเปนนตบคคล การต,ง ยบ และเปลยนแปลง เขตจงหวดใหตราเปนพระราชบญญต และใหมคณะกรรมการจงหวดเปนทปรกษาของ

ผวาราชการจงหวด ในการบรหารราชการแผนดนในจงหวดน ,น

ทมา : ประวตมหาดไทยสวนภมภาค จงหวดกาญจนบร . กรงเทพมหานคร : ประยรวงศ , ๒๕๓๐.

15

16