ความรูเร่ืองโรคหนอนพยาธิ

โรคหนอนพยาธิเปนโรคติดตอเร้ือรังซ่ึงปญหาสาธารณสุขท่ีสําคัญของประเทศไทย โดยเฉพาะอยางยิ่งในกลุมเด็กนกัเรียนและเยาวชนในพ้ืนท่ีชนบทหางไกลและถ่ินทุรกันดาร ซ่ึงเปนปญหาตอสุขภาพในวัยท่ีกําลังเจริญเติบโตท้ังทางรางกายและสติปญญา สาเหตุสวนใหญเปนเพราะการกินอยูไมถูกสุขลักษณะ สุขาภิบาลส่ิงแวดลอมไมดี ไมถายอุจจาระลงในสวม ไมสวมรองเทาเม่ือเดินบนพืน้ดิน มือสกปรก กนิอาหารไมสะอาด ปรุงไมสุก กินเนื้อสัตวสุกๆ ดิบๆ สงผลใหมีการแพรกระจายของโรคพยาธิ หากเปนมากจนเร้ือรังมีโอกาสเปนมะเร็งและตายได อยางไรก็ด ีกระบวนการสุขศึกษาท่ีมีประสิทธิภาพ ใหประชาชนเกิดการเรียนรูเกี่ยวกับโรคหนอนพยาธิ มีทักษะท่ีจะปองกันไมใหเปนโรคหนอนพยาธิ มีการพัฒนาพฤติกรรมสุขภาพท่ีถูกตอง สงผลใหมีคุณภาพชีวิตท่ีดแีบบยั่งยืนอันเปนท่ีพึ่งของตนเองและของชุมชนไดอนาคต โรคหนอนพยาธิท่ียังคงเปนปญหาในการกอโรค และตรวจพบไดบอยๆ ท่ีควรรูจัก ตามกลุมชนิดของพยาธิ คือ 1. กลุมพยาธิตัวกลม ไดแก พยาธิปากขอ พยาธิสตรองจิลอยดิส พยาธิไสเดือน พยาธิแสมา และ พยาธิเข็มหมุด 2. กลุมพยาธิตัวแบน ไดแก พยาธิใบไมตับ พยาธิใบไมลําไส พยาธิตืดหมู และ พยาธิตืดวัว

วิธีการท่ีหนอนพยาธิเขาสูคน มี 3 ทาง ดังนี ้1. ทางการกินโดยปนเปอนกับอาหาร ผัก เชน พยาธิไสเดอืน พยาธิแสมา พยาธิใบไมตับ

พยาธิตืด 2. ทางผิวหนัง โดยการไชเทา เชน พยาธิปากขอ พยาธิสตรองจิลอยดิส พยาธิตัวจีด๊ 3. ทางหายใจหรือกินไขพยาธิเขาไปหรืออาจทางเพศสัมพนัธ ไดแก พยาธิเข็มหมุด

พยาธิปากขอ เช้ือกอโรค : พยาธิปากขอ (Hook worms)

พยาธิปากขอเปนพยาธิตัวกลมในลําไส มีลักษณะสีครีมปนเทา สวนหัวของพยาธิจะโคงงอขึ้นไป

ดานหลังเล็กนอย ทําใหเห็นมีลักษณะคลายตะขอ (hook) ซึ่งมีแหลงรังโรคอยูในคน ตัวเต็มวัยหรือตัวแกของพยาธิ

ปากขออาศัยอยูในลําไสเล็กของคน พบมากในทุกภาคของประเทศไทย แตการติดโรคสูงในภาคใต ตลอดจนพื้นที่

ทุรกันดาร และชาวเขา โดยเฉพาะในกลุมเด็กนักเรียน

ปจจัยท่ีทําใหติดโรคพยาธิปากขอ : คนที่ติดโรคพยาธิปากขอ โดยการเดินเทาเปลาไปตามพื้นดินที่ช้ืนแฉะ ซึ่งมีตัวออนระยะติดตอ

ของพยาธิปากขออาศัยอยู และจะไชเขาสูผิวหนังของคน ซึ่งในท่ีพื้นดินช้ืนแฉะนั้น จะมีปริมาณอาหารอุดมสมบูรณ ซึ่ง

มักเปนพวกซากเนาเปอยของพืชผัก จะทําใหตัวออนของพยาธิปากขอเจริญ และมีชีวิตอยูไดนาน จึงทําใหเกิดการติด

สูคนไดงาย

วัฏจักรชีวิตพยาธิปากขอ

พยาธิตัวออน เมื่อไชเขาผิวหนังแลวจะเขาไปตามกระแสเลือดสูปอด และเจริญเติบโตลอกคราบ

แลวคลานเขาสูหลอดลม เมื่อคนไอตัวออนพยาธิจะขึ้นมาที่หลอดคอ แลวถูกกลืนลงสูกระเพาะอาหาร ตัวออนพยาธิ

เมื่อเขาสูลําไสเล็กเจริญเติบโตเปนตัวเต็มวัย พยาธิตัวผูและตัวเมียเมื่อมีการผสมพันธุกันแลว ตัวเมียออกไขปน

ออกมาในอุจจาระ เมื่ออุจจาระตกลงสูพื้นดิน พยาธิจะออกจากไขไปเปนตัวออนระยะติดตออยูตามพื้นดิน

อาการแสดง : ผิวหนังบริเวณที่พยาธิตัวออนไชเขาไป จะมีอาการคันมาก พยาธิตัวออนขณะท่ีอยูในปอดจะทําให

ปอดอักเสบ หลอดลมอักเสบ มีอาการไอ สวนพยาธิตัวเต็มวัยซึ่งอยูในลําไสเล็กจะเกาะและดูดเลือดจากผนังลําไส

ทําใหคนสูญเสียเลือด ออนเพลีย โลหิตจาง ในเด็กจะทําใหการเจริญเติบโตทั้งรางกายและสติปญญาไมดี

พัฒนาการเรียนรูของเด็กชากวาปกติ การตั้งใจเรียนและการเรียนรูต่ํา

การวินิจฉัย :

การตรวจอุจจาระหาไขพยาธิปากขอ โดยใชกลองจุลทรรศน ลักษณะของไขพยาธิปากขอ :

ไขพยาธิปากขอมีรูปรางกลมรี คลายรูปไข เปลือกบางใส

เมื่อตรวจพบในอุจจาระท่ีถายใหมๆ ภายในมีเซลลไขที่แบงตัว 4–6

เซลล

ลักษณะตัวออนระยะติดตอของพยาธิปากขอ :

การรักษา :

ใชยาอัลเบนดาโซล (Albendazole) ขนาดยา 400 มิลลิกรัม

รับประทาน 2 เม็ด หลังอาหารคร้ังเดียว สําหรับผูปวยที่อายุเกิน 2 ป ขอหามใช - หามใชยาในหญิงตั้งครรภ

- หามใชในเด็กอายุต่ํากวา 2 ป

การปองกันและควบคุมโรค :

ไมเดินเทาเปลาขณะออกนอกบานหรือบนพืน้ดนิ

(การสวมรองเทาหุมสนจะปองกนัโรคไดดี)

1.

ถายอุจจาระในสวมที่ถูกสุขลักษณะทุกครั้ง 2. มีสุขอนามัยสวนบุคคลท่ีดี ลางมือกอนรับประทานอาหารและหลังจากถายอุจจาระ 3. รับประทานอาหารและด่ืมน้ําที่สุกและสะอาด 4. เผยแพรความรูแกประชาชนในชุมชน เกี่ยวกับการติดตอและอันตราย

จากโรคพยาธิปากขอ

5.

พยาธิสตรองจิลอยดิสหรือพยาธิเสนดาย

เช้ือกอโรค : พยาธิสตรองจิลอยดิส (Strongyloides stercoralis)

พบมากในเขตรอน ที่มีฝนตกชุกในแหลงเดียวกับท่ีมีการระบาดของพยาธิปากขอ เปนพยาธิตัว

กลมเพียงชนิดเดียวที่สามารถเจริญเปนพยาธิตัวเต็มวัยไดทั้งในรางกายและนอกรางกาย พยาธิตัวเต็มวัยฝงตัวอยู

ในเย่ือบุผนังลําไสเล็กเปนสวนใหญ โดยมีแหลงรังโรคอยูที่คน สุนัข แมว ลิง ชะนี เปนตน

ปจจัยท่ีทําใหติดพยาธิ : การเดินเทาเปลา ทําใหพยาธิตวัออนที่อยูในพื้นดินไชผิวหนังได และโดยการกินตัวออนระยะติดตอ ซึ่งปนเปอน

มากับอาหารและน้ําดื่มท่ีไมสะอาด

วัฏจักรชีวิตพยาธิสตรองจิลอยดิส หรือพยาธิเสนดาย

เมื่อตัวออนพยาธิไชเขาผิวหนังแลวเขาสูกระแสเลือดดําไปยังปอด ลอกคราบแลวคลานสู

หลอดลม เมื่อคนไอตัวออนพยาธิจะขึ้นมายังหลอดคอแลวถกูกลืนลงไปสูลําไสเล็ก เจริญเติบโตเปนตัวแก พยาธิตัว

ผูและตัวเมียผสมพันธุกัน ตัวเมยีออกไขและฟกเปนตัวออนในลาํไส แลวปนออกมากับอุจจาระ เมื่อถึงพื้นดนิพยาธิ

ตัวออนจะเจริญเปนระยะติดตอ พรอมท่ีจะไชเขาผิวหนังตอไป

ถาในพ้ืนดนิมีความช้ืนแฉะและสารอาหารท่ีเหมาะสม พยาธิตัวออนจะเจริญตอจนเปนตัวแกใน

พื้นดิน แลวผสมพันธุออกลูกเปนตัวออน ซึ่งการเจริญเติบโตในดินเปนแบบอิสระไมตองอาศัยอยูในตัวคนหรือสัตว

ผูปวยหลายรายท่ีมีตัวออนระยะติดตอไชผานผิวหนังบริเวณทวารหนักเขาไปในรางกายอีก ทําใหจํานวนพยาธิเพิม่ขึ้น

ทําใหพยาธิตดิเช้ืออยูในรางกายไดเปนเวลาหลายป

อาการแสดง :

คันตามงามนิ้วเทาหรือบริเวณทีต่ัวออนพยาธิไชเขาไป มีอาการปวดทอง ทองรวง

มีการทําลายเย่ือบุลําไส ซึ่งอาจทําใหเกดิลําไสอักเสบรุนแรง และการดดูซึมอาหารของลําไสไมดี จึงมีอาการขาด

สารอาหาร

การวนิิจฉัย :

ตรวจหาตัวออนในอุจจาระทางหองปฏิบัติการ

ลักษณะของตัวออนระยะติดตอของสตรองจิลอยดิส หรือพยาธิเสนดาย:

การรักษา :

ใชยาอัลเบนดาโซล (Albendazole) ขนาดยา 400 มิลลิกรัม

ใหรับประทานยา 2 เม็ด วันละ 2 ครั้ง เชา-เย็น ติดตอกนั 3 วัน พัก 1 สัปดาห จากนั้นใหยาขนาดเดียวกันซ้ําอีก

ครั้ง, จํานวนยาที่ตองรับประทานทั้งส้ิน 24 เม็ด

การปองกันและควบคุมโรค :

ไมเดินเทาเปลาบนพ้ืนดินที่ช้ืนแฉะ หรือเมื่อออกนอกบาน 1. ถายอุจจาระลงสวมที่ถูกสุขลักษณะ 2. ใหความรูเกี่ยวกับโรคพยาธิเสนดายหรือสตรองจิลอยดิส เพื่อปองกันการติดโรค 3. ผูปวยที่เปนโรคพยาธิตองรักษาใหหายขาด ดวยการรับประทานยาใหครบตามจํานวนที่

กําหนดไว

4.

พยาธิไสเดือน เช้ือกอโรค : พยาธิไสเดือน (Ascaris lumbricoides)

เปนพยาธิตัวกลมในลําไสที่มีขนาดใหญที่สุด พยาธิตัวเต็มวัยอาศัยอยูในลําไสเล็กของคน รูปรางทรงกระบอก

ยาว ตัวและหางเรียวเล็ก มีแหลงรังโรคอยูในคน พบมากในเขตรอนและอบอุน ที่มีความช้ืนสูง หรือในแหลงชุมชน

แออัด โดยเฉพาะในพืน้ทีถ่ิ่นทุรกนัดาร และกลุมชาวเขา

ปจจัยท่ีทําใหติดพยาธิไสเดือน :

จากการกนิผักสดที่ไมไดลางใหสะอาด หรือดื่มน้ําที่มีการปนเปอนของไขพยาธไิสเดือนระยะตดิตอเขาไป หรือใน

เด็กเลก็ๆ อาจติดโดยการเลนดนิรอบๆ บาน ที่มีการปนเปอนของไขพยาธิไสเดือนระยะติดตอ ซึ่งการติดตอโรค

พยาธิไสเดือนพบไดทุกเพศทุกวัย โดยเฉพาะในเด็กจะติดโรคนีม้ากกวาผูใหญ เนื่องจากอนามัยสวนบุคคลท่ีไม

ถูกตอง เชน การไมลางมือใหสะอาดกอนรับประทานอาหารและหลังเขาหองสวม รวมถึงภูมิคุมกันตอโรคที่ต่ํา

กวาในผูใหญ

วัฏจักรชีวิตพยาธิไสเดือน

ตัวเต็มวัยหรือตัวแกอาศัยอยูในลําไสเล็ก ตัวเมียและตัวผูผสมพันธกันแลวตัวเมียออกไขปน

ออกมากับอุจจาระ เมื่อคนกินไขพยาธิโดยปนเปอนไปกับอาหารและนํ้าดื่ม ไขพยาธิลงสูกระเพาะอาหาร ตัวออนฟก

ออกจากไขแลวไชผานผนังลําไสไปยังตับ แลวไปตามกระแสเลือดสูปอด แลวเดินทางมายังหลอดลม เมื่อคนไอตัว

ออนพยาธิจะขึ้นมายังหลอดคอแลวถูกกลืนลงสูกระเพาะอาหารไปเจริญเติบโตเปนพยาธิตัวแกอยูในลําไสเล็ก

อาการแสดง :

• ทําใหหงุดหงิด ออนเพลีย ปวดทอง คล่ืนไส ในเด็กพยาธิอาจออกมาพรอมกับอาเจียนทางปาก

บางครั้งอาจออกมาทางจมูกดวย พยาธิตัวแกในลําไสจะแยงอาหาร ทําใหเกิดภาวะทุพ

โภชนาการ ถาตัวแกเขาไปในทอลําไส หรือทอตับออน อาจทําใหปวดทองอยางรุนแรง

• อาการอ่ืนๆ เชน อาการไอ ในระหวางท่ีพยาธิเคลื่อนที่ไปที่ปอด

การวินิจฉัย :

โดยการตรวจอุจจาระหาไขพยาธิไสเดือน โดยใชกลองจุลทรรศน

ลักษณะของไขพยาธิไสเดือน ท่ีตรวจพบในอุจจาระมี 3 ชนิด

1. ไขท่ีผสมพันธุแลว (Fertilized egg) เปนไขที่พบทั่วไปในอุจจาระ รูปรางเปนรูปไข

คอนขางกลม เปลือกไขช้ันนอกหนา ขรุขระ มีสี

น้ําตาลทอง เปลือกไขช้ันกลางเรียบหนาและไมมีสี

เปลือกไขช้ันในสุดบางเรียบ ภายในไขเปนเซลลไข

(Yolk cell)

2. ไขท่ีไมไดผสมพันธุ (Unfertilized egg) รูปรางยาวกวาไขที่ผสมพันธแลว รูปรางไมคงท่ี มี

เปลือกเพียง 2 ช้ัน เปลือกช้ันนอกบางและขรุขระ

มีสีเหลืองทอง เปลือกช้ันในบาง ภายในไขมี

แกรนูลลที่เปนสารเลซิธิน (Lecithin granules)

ขนาดใหญ-เล็กปนกัน

ไขท่ีเปลือกช้ันนอกหลุด (Decorticated egg) เปนไขชนิดที่ผสมพันธุแลว และที่ยังไมไดผสม

พันธุ ที่สูญเสียเปลือกช้ันนอกที่ขรุขระไป ทําให

เห็นเปลือกไขหนาเรียบใส ไมมีสี มีขอบหนา

มองเห็น 2 ช้ันชัดเจน

3.

การรักษา : ใชยาอัลเบนดาโซล (Albendazole) ขนาดยา 400 มิลลิกรัม

ใหรับประทานยา 2 เม็ด หลังอาหารคร้ังเดียว สําหรับผูปวยที่อายุเกิน 2 ป ขอหามใช - หามใชยาในหญิงตั้งครรภ

- หามใชในเด็กอายุต่ํากวา 2 ป

การปองกันและควบคุมโรค :

1. ลางมือใหสะอาดกอนรับประทานอาหารและหลังเขาหองสวม

2. รับประทานอาหารและด่ืมน้ําที่สะอาด โดยเฉพาะผักสดตองลางน้ําทําความสะอาดกอนนําไป

รับประทาน

3. ถายอุจจาระลงสวมที่ถูกสุขลกัษณะ

4. ปรับปรุงระบบสุขาภิบาลและการสาธารณูปโภค เชน แหลงน้ําท้ิง ขยะมูลฝอย เปนตน

5. อุจจาระสดท่ีนํามาทําปุยตองผานขั้นตอนที่สามารถฆาตัวออนในไขพยาธ ิ

กอนนํามาใช เชน ตากแหงในแสงแดดนานกวา 25 วัน

พยาธิแสมา เช้ือกอโรค : พยาธิแสมา (Trichuris trichiura)

เปนพยาธิแสมาตัวเต็มวัยมีลําตัวแบงเปน 2 สวนชัดเจน สวนหนาเรียวเล็กยาวคลายปลายแส

สวนทายมีขนาดใหญกวามีลักษณะคลายดามแส พบในเขตรอนและอบอุน ปจจุบันพบไดทุกภาคของประเทศไทย แต

พบการติดโรคสูงในภาคใต และถิ่นทุรกันดารหรือกลุมชาวเขา มีแหลงโรคอยูในคน พยาธิตัวเต็มวัยอาศัยอยูบริเวณ

ลําไสใหญตอนปลาย

ปจจัยท่ีทําใหติดพยาธิแสมา :

จากการรับประทานอาหารและดื่มน้ําที่มีการปนเปอนของไขพยาธิแสมาระยะติดตอ โดยเฉพาะ

ผักสดที่ไมไดลางน้ําทําความสะอาดกอนนํามารับประทาน

วัฏจักรชีวิตพยาธิแสมา

เมื่อคนกนิไขพยาธิแสมา ลงสูกระเพาะอาหาร พยาธิตัวออนจะออกจากไขเจรญิเติบโต เปนพยาธิตัวเต็มวัยฝง

หัวอยูในลําไสใหญสวนตน พยาธิตัวผูและตัวเมียผสมพันธุกัน ตัวเมียจะออกไขปนออกมากับอุจจาระ เมื่อ

อุจจาระท่ีมีไขพยาธิลงสูพื้นดนิ กลายเปนตัวออนระยะติดตอเจริญอยูในไขและปนเปอนเขามาในอาหารและน้ําดื่ม

ได

อาการแสดง :

ถามีพยาธิจํานวนนอยมักไมมีอาการหรืออาจมีอาการปวดทอง ถามีพยาธิเปนจํานวนมาก ทําให

เกิดอาการทองรวงอยางเรื้อรัง ปวดเบงและมีเลือดออกมาในอุจจาระ ผูใหญน้ําหนักลดลง เด็กไมเจริญเติบโตหรือมี

อาการของลําไสกลืนกัน ในบางกรณีเปนรุนแรงมาก จะมีลําไสสวนปลายปลิ้นออกมา ดังแสดงในภาพขางลางนี้

การวินิจฉัย :

โดยการตรวจอุจจาระหาไขพยาธิโดยใชกลองจุลทรรศน

ลักษณะไขพยาธิแสมา :

ไขของพยาธิแสมามีรูปรางคลายถังเบียร

มีจุกหรือปล๊ักอยูที่ขั้วไขทั้ง 2 ปลาย เปลือกม ี2 ช้ัน

ช้ันนอกเรียบหนา สีน้ําตาลหรือน้ําตาลปนดํา

การรักษา :

ใชยาอัลเบนดาโซล (Albendazole) ขนาดยา 400 มิลลิกรัม

ใหรับประทานยา 2 เม็ด หลังอาหารคร้ังเดียว สําหรับผูปวยที่อายุเกิน 2 ป

ขอหามใช - หามใชยาในหญิงตั้งครรภ

- หามใชในเด็กอายุต่ํากวา 2 ป

การปองกันและควบคุมโรค :

1. ลางมือใหสะอาดกอนรับประทานอาหาร

2. รับประทานอาหารและด่ืมน้ําที่สะอาด โดยเฉพาะผักสดตองลางน้ําทําความสะอาดกอน

นํามารับประทาน

3. ถายอุจจาระลงสวมที่ถูกสุขลกัษณะ

4. ปรับปรุงระบบสาธารณูปโภค เชน แหลงน้ําทิ้ง ขยะมูลฝอย

5. ถาใชอุจจาระสดทําปุย ตองผานขั้นตอนการฆาตวัออนในไขพยาธิเสียกอน

พยาธิเข็มหมุด

เช้ือกอโรค : พยาธิเข็มหมุด (Enterobius vermicularis)

พยาธิเข็มหมุดตัวเต็มวัยหรือตัวแกมีรูปรางคลายกระสวยเรียวยาวคอนขางใส เมื่อมองดวยตา

เปลาคลายเสนดายส้ันๆ สวนหัวตอนปลายมีการแผย่ืนของสวนผิวหนังที่ตายแลว (cuticle) ออกมาทางดานหนาและ

ดานหลัง มีลักษณะเปนครีบบางๆ คลายใบมีดดานละ 1 ครีบ ทําใหมองดูคลายหัวเข็มหมุด ตัวเต็มวัยอาศัยอยู

บริเวณกระพุงลําไสใหญสวนตน จนถึงลําไสใหญสวนปลาย (rectum) สวนมากจะพบวาอัตราการเปนโรคในเด็กสูง

กวาผูใหญ

ปจจัยท่ีทําใหติดพยาธิเข็มหมุด : พยาธิเข็มหมุดติดตอเขาสูคนโดยการกินไขระยะติดตอเขาไป โดยเฉพาะในเด็กเล็กๆ เมื่อเกิด

อาการคันรอบทวารหนักเด็กก็จะใชมือเกาบริเวณทวารหนักทําใหไขติดอยูในนิ้วมือและเล็บ และเมื่อเด็กเอามือเขา

ปากหรืออมนิ้วจึงไดรับไขพยาธิระยะติดตอเขาไป พยาธิเข็มหมุดนี้ติดกันงาย จากการใชเส้ือผารวมกัน ถึงแมวาเปน

แคเพียงคนเดียวก็ตองใหการรักษาทั้งครอบครัว พบบอยในสถานท่ีคนอยูรวมกันเปนกลุม เชน โรงเรียน สถานเลี้ยง

เด็กกําพรา เปนตน

วัฏจักรชีวิตพยาธิเข็มหมุด

พยาธิตัวเต็มวัย หรือตัวแกอยูในลําไสใหญและทวารหนัก ตัวผูและตัวเมียผสมพันธุกัน พยาธิตัว

เมียจะคลานออกมาวางไขที่ผิวหนังรอบทวารหนักในตอนกลางคืน แลวคลานกลับเขาไป ไขจะติดไปตามนิ้วมือและ

เล็บจากการเกาบริเวณทวารหนักในระหวางนอนหลับ อาจพบไขติดอยูตามเส้ือผาหรือผาปูที่นอน แลวติดมาสูมือคน

เมื่อไขถูกกินเขาไปจะเจริญเติบโตเปนพยาธิตัวแกในลําไสใหญ

อาการแสดง :

มีอาการคันกนบริเวณใกลทวารหนัก ทําใหเด็กนอนไมหลับ บางคนเกาจนผิวหนังบริเวณกนเปน

แผล หงุดหงิด เบ่ืออาหาร

การวนิิจฉัย : ใชเทปใสแตะที่ทวารหนัก เมื่อตื่นนอนตอนเชา แลวนําไปแปะลงบนแผนกระจกสไลด ตรวจดูดวย

กลองจุลทรรศนจึงจะพบไขพยาธิ

ลักษณะของไขพยาธิเข็มหมุด :

ดานหนึ่งโคง อีกดานหนึ่งเรียบ ดูคลายตัวอักษรตัว “D” เปลือกไขเรียบใสไมมีสีและหนา ภายใน

มีตัวออน และเปนไขพยาธิระยะติดตอ

การรักษา :

ใชยาอัลเบนดาโซล (Albendazole) ขนาดยา 400 มิลลิกรัม

ใหรับประทานยา 2 เม็ด หลังอาหารคร้ังเดียวในผูปวยอายุเกิน 2 ป

การปองกันและควบคุมโรคพยาธิเข็มหมุด :

1. ลางมือใหสะอาดหลังเขาสวมและกอนรับประทานอาหารทุกครัง้

2. ตัดเล็บใหสัน้อยูเสมอ

3. สวมเส้ือผาที่สะอาดและใชผาปูนอน ที่นอน หมอน ผาหม นําออกผ่ึงแดดอยูเสมอ

4. ทําความสะอาดภายในบานทุกวัน

พยาธิใบไมตับ เช้ือกอโรค : พยาธิใบไมตับ (Opisthorchis viverrini)

พยาธิตัวเต็มวัยรูปรางคลายใบไมแบนยาว สวนทายปานกวาสวนหนา ขณะมีชีวิตมีสีเนื้อบางใส พบอยูในทางเดินน้ําดี และทอน้ําดีของตับในคน พบไดทุกภาคของประเทศแตพบสูงที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ (ภาคอีสาน) และภาคเหนือ

ปจจัยท่ีทําใหเกิดโรค :

คนติดโรคจากการกินปลาน้ําจืดชนิดมีเกล็ดขาว ตระกูลปลาตะเพียนและท่ีคลายกัน เชน ปลาแมสะแดง ปลาขาวนา เปนตน ที่มีถุงซีสตตัวออนระยะติดตอของพยาธิ (Metacercaria) อยูในเนื้อปลา โดยไมปรุงใหสุกเสียกอน เชน กอยปลา ลาบปลาดิบ สมปลา ปลาราดิบหรือหมักไมถึง 6 เดือน

เปนตน

วัฏจักรชีวิตพยาธิใบไมตับ

คนกนิตัวออนเมตาเซอรคาเรียของพยาธิที่อยูในเนื้อปลา เมื่อลงสูกระเพาะอาหาร ตัวออนจะออกจากซีสต เคลื่อนตัวเขาสูทอน้ําดี ไปเจริญเปนตัวพยาธิตัวเต็มวัยในทอน้ําดีที่อยูในตับ พยาธิชนิดนี้มีอวัยวะเพศผูและเพศเมียอยูในตัวเดียวกัน เมื่อพยาธิออกไข ไขจะปนออกมากับน้ําดี ลงสูลําไสเล็กและปนออกมากับอุจจาระ ไขเมื่อลงสูแหลงน้ําจะถูกกินโดยบิไทเนียหรือหอยไซ ซึ่งเปนพาหะกึ่งกลางตัวที่หนึ่ง ตัวออนของพยาธิจะเจริญเปนระยะเซอรคาเรียในหอย แลวออกจากหอยวายน้ําไปหาปลา ซึ่งเปนพาหะกึ่งกลางของพยาธิตัวที่สอง จากนั้นไชเขาปลาผานทางใตเกล็ดไปอยูในเนื้อปลา เจริญตอไปเปนตัวออนระยะติดตอเมตาเซอรคาเรีย

อาการแสดง :

- เบ่ืออาหาร ทองอืด ทองเฟอ อาหารไมยอย ปวดทอง - พยาธิตัวเต็มวัยจะระคายเคืองผนังทอน้ําดี ทําใหทอน้ําดีอักเสบ และเกิดการอุดตันของทอ

น้ําดี จึงทําใหเกิดอาการดีซาน คือ ตัวเหลือง ตาเหลือง มีอาการไข และเจ็บใตชายโครงขวาบริเวณตับ

- ถาติดโรคพยาธิใบไมตับนานๆ จะเกิดอาการตับโต ทองมาน และบวมตามขา - มีโอกาสเปนมะเร็งทอน้ําดีของตับ และเสียชีวิตได

การวนิิจฉัย :

โดยการตรวจหาไขพยาธิใบไมตับในอุจจาระ โดยใชกลองจุลทรรศน

ลักษณะของไขพยาธิใบไมตับ :

รูปรางรี สีน้ําตาลปนเหลือง เมื่อหลุดออกปนมากับอุจจาระใหมๆ มีตัวออนเจริญเต็มท่ีอยูภายใน มีฝาปด มีไหลและติ่งอยูดานตรงขามฝา

ลักษณะของตัวออนของพยาธิใบไมตับ :

เซอรคาเรีย ในหอย

เมตาเซอรคาเรยี ในปลานํ้าจืด

พาหะก่ึงกลางของพยาธิใบไมตับ :

หอยบิไทเนีย หรือหอยไซไซ ปลานํ้าจืดเกล็ดขาว

การรักษา :

ใชยาปราซิควอนเทล (Praziquantel)

ขนาดยา 40 มิลลกิรัม ตอน้าํหนักตัว 1 กิโลกรัม

รับประทานครั้งเดียว หลังอาหารเย็นหรือกอนนอน

การปองกันและควบคุมโรค

1. รับประทานอาหารท่ีทําจากปลาน้ําจืดชนิดมีเกล็ด โดยปรุงใหสุกดีดวยความรอน 2. ถายอุจจาระในสวมที่ถูกสุขลักษณะ 3. ไมควรใหเศษอาหารดิบแกสุนัข และแมว ซึ่งเปนสัตวรังโรค 4. รบัการตรวจอุจจาระและทําการรักษาผูที่เปนโรคพยาธิใบไมตับทุกคนอยางนอย ปละครั้ง

พยาธิใบไมลําไส เช้ือกอโรค : พยาธิใบไมลําไส (Intestinal fluke)

ตัวเต็มวัยอาศัยอยูในลําไสเล็กหรือลําไสใหญ พยาธิใบไมลําไสมีหลายฃนิด โดยแบงตามขนาดของตัวเต็มวัย คือ

- พยาธิใบไมลําไสขนาดใหญ - พยาธิใบไมลําไสขนาดกลาง - พยาธิใบไมลําไสเล็ก

พยาธิใบไมลําไสที่มีความสําคัญและตรวจพบไดบอยๆ คือ 1. Fasciolopsis buski เปนพยาธิใบไมลําไสขนาดใหญ 2. Echinostoma spp. เปนพยาธิใบไมลําไสขนาดกลาง 3. Heterophyes spp. เปนพยาธิใบไมลําไสขนาดเลก็

ตัวเต็มวัย

ลักษณะไข

พยาธิใบไมลําไสขนาดใหญใหญ พยาธิใบไมลําไสขนาดกลาง พยาธิใบไมลําไสขนาดเล็ก

พยาธิใบไมลําไสขนาดใหญ : Fasciolopsis buski

ตัวเต็มวัยเกาะอยูที่ผนังลําไสเล็กสวนตน

และสวนกลาง ลักษณะลําตัวแบน เมื่อยังมีชีวิตอยูจะมีสีคลายเนื้อสด

พบในลําไสของคนและหนู

ปจจัยท่ีทําใหเกิดโรค :

กินตัวออนระยะติดตอเมตาเซอรคาเรีย (Metacercaria) ที่เกาะอยูทีผิ่วของพืชน้ํา เชน กระจับ แหว ผักบุง สายบัว

วัฏจักรชีวิต :

ไขออกมากับอุจจาระลงนํ้า

หอยนํ้าจืดกินตัวออนเซอรคาเรีย

ตัวออนระยะติดตอ (เมตาเซอรคาเรีย) เกาะอยุบนผิวหรือเปลือกของพืชนํ้า เชน กระจับ แหว

ตัวออนเซอรคาเรียวายอยูในนํ้า

คนกินพืชนํ้าที่มี ตัวออนระยะติดตอ

ตัวเต็มวัยอาศยัอยูในลําไสเล็กของคน

เมื่อคน หมู หรือสุนัข ที่เปนโฮสทจําเพาะกินตัวออนเมตาเซอรคาเรียของพยาธิเขาไป พยาธิจะไปเจริญเติบโตเปนตัวเต็มวัยอยูในลําไสเล็กสวนตน พยาธิออกไขปนมากับอุจจาระ เมื่อลงสูแหลงน้ําจืด ตัวออนออกจากไขไปเขาสูหอยน้ําจืดคลายหอยทาก แลวเจริญพันธุแบงตัวมากมาย แลวออกจากหอยไปเปนตัวออนระยะติดตอ เกาะติดอยูกับพืชน้ํา เชน กระจับ แหว เปนตน

อาการแสดง : พยาธิตัวเต็มวัย อาจทําใหเปนแผลที่ผนังลําไส อาการทองรวง สลับกับทองผูก อาเจียน เบ่ือ

อาหาร บางครั้งอาจพบตัวพยาธิในอาเจียนของผูปวย ถามีพยาธมิากอาจเกิดลําไสอุดตัน การวนิิจฉัย :

ตรวจหาไขพยาธิในอุจจาระ โดยใชกลองจุลทรรศน

ลักษณะของไข :

รูปยาวรี เปลือกสีเหลืองปนน้ําตาล ปลายขางหนึ่งมีฝาเล็กๆ เห็นไมชัดเจน

การรักษา :

ใชยาปราซิควอนเทลขนาดยา 15 มิลลิกรัม ตอน้ําหนกัตัว 1 กิโลกรัม รับประทานครั้งเดียวกอนนอน

การปองกันและควบคุมโรค : 1. ไมรับประทานพชืน้ํา เชน กระจับ แหว หรือผักสด ดิบๆ 2. ถายอุจจาระลงสวมที่ถูกสุขลกัษณะ 3. ใหการศกึษาเรื่องวงจรชีวิต และการติดตอของพยาธิชนิดนี้แกประชาชน 4. ใหยาฆาพยาธิแกผูที่เปนโรคเพือ่ตัดวงจร แพรโรค

พยาธิใบไมลําไสขนาดกลาง : Echinostoma spp.

ตัวเต็มวัยอาศัยอยูที่ผนังลําไสเล็กของสัตวปก

เชน เปด หาน และสัตวเลี้ยงลกูดวยนม เชน คน หน ูสุนัข แมว

ลักษณะลําตัวแบน สวนหัวเปนรูปเกือกมามหีนามที่แผงคอ

ปจจัยท่ีทําใหเกิดโรค :

กินหอยน้ําจืด เชนหอยโขง ที่มตีัวออนระยะติดตอ (เมตาเซอรคาเรีย) ของพยาธิชนิดนี้อยู โดยไมปรุงใหสุกเสียกอน

วัฏจักรชีวิต :

เมื่อคน หนู หรือสุนัขกินตัวออนระยะติดตอ (เมตาเซอรคาเรีย) ของพยาธิชนิดนี้ที่อยูในหอยน้ําจืด เชนหอยขม หอยโขง หอยลิมาเนีย เปนตัน พยาธิจะไปเจริญเติบโตเปนตัวเต็มวัยอยูในลําไสเล็กสวนตน พยาธิออกไขปนมากับอุจจาระ เมื่อลงสูแหลงน้ําจืด ตัวออนออกจากไขไปเขาสูหอยน้ําจืดชนิดเล็กคลายหอยทาก เจริญพันธแบงตัวมากมาย แลวออกจากหอยไปเปนตัวออนระยะติดตอ

ไขออกมากับอุจจาระลงนํ้า

หอยนํ้าจืดกินตัวออนเซอรคาเรีย

ตัวออนระยะติดตอ (เมตาเซอรคาเรีย) อยุในหอยน้ําจืด เชน หอยโขง

ตัวออนเซอรคาเรียวายอยูในนํ้า

คนกินหอยโขงดิบๆ ที่มีตัวออนระยะติดตอ

ตัวเต็มวัยอาศัยอยูในลําไสเล็กของคน

อาการแสดง : พยาธิตัวเต็มวัย มีโอกาสทําใหเปนแผลที่ผนังลาํไส อาการทองรวง สลับกับทองผูก อาเจียน

เบ่ืออาหาร บางครั้งอาจพบตัวพยาธิในอาเจียนของผูปวย ถามีพยาธิมากอาจทําใหเกิดลําไสอุดตัน การวนิิจฉัย :

ตรวจหาไขพยาธิในอุจจาระ โดยใชกลองจุลทรรศน

ลักษณะของไข :

รูปยาวรี เปลือกสีเหลืองปนน้ําตาล ปลายขางหนึ่งมีฝาเล็กๆ เห็นไมชัดเจน

การรักษา :

ใชยาปราซิควอนเทลขนาดยา 15 มิลลิกรัม ตอน้ําหนกัตัว 1 กิโลกรัม รับประทานครั้งเดียวกอนนอน

การปองกันและควบคุมโรค : 1. ไมรับประทานหอยน้ําจืด เชน หอยขม หอยโขง ที่ปรุงไมสุก หรอืดิบๆ 2. ถายอุจจาระลงสวมที่ถูกสุขลกัษณะ 3. ใหการศกึษาเรื่องวงจรชีวิต และการติดตอของพยาธิชนิดนีแ้กประชาชน 4. กําจัดหอยที่เปนโฮสทตัวกลาง 5. ใหยาฆาพยาธิแกผูที่เปนโรคนี้ เพื่อตัดวงจรแพรโรค

พยาธิใบไมลําไสขนาดเล็ก : Heterophyes spp.

ตัวเต็มวัยอาศัยอยูที่ผนังลําไสเล็กของสัตวปก เชน

เปด หาน และสัตวเลี้ยงลูกดวยนม เชน คน หน ู สุนัข แมว

ลักษณะลําตัวแบน สวนหัวเปนรูปเกือกมามหีนามที่แผงคอ

ปจจัยท่ีทําใหเกิดโรค :

กินปลาน้ําจืดที่มีตัวออนระยะติดตอ (เมตาเซอรคาเรีย) ของพยาธิชนิดนี้ โดยไมไดปรุงใหสุกเสียกอน

วัฏจักรชีวิต :

คน หนู หรือสุนัข กินตัวออนระยะติดตอ (เมตาเซอรคาเรีย) ของพยาธิที่อยูในปลาน้ําจืดเกล็ดขาวเขาไป พยาธิจะไปเจริญเติบโตเปนตัวเต็มวัย อยูในลําไสเล็กสวนตน พยาธิออกไขปนมากับอุจจาระ เมื่อลงสูแหลงน้ําจืด ตัวออนออกจากไขไปเขาสูหอยน้ําจืดแลวเจริญพันธุแบงตัวมากมาย แลวออกจากหอยไชเขาใตเกล็ดปลานํ้าจืดไปเปนตัวออนระยะติดตอ

ตัวเต็มวัยอาศัยอยูในลําไสเล็กของคน

หอยนํ้าจืดกินตัวออนเซอรคาเรีย

ตัวออนระยะติดตอ (เมตาเซอรคาเรีย) อยุในปลาน้ําจืดเกล็ดขาว

ตัวออนเซอรคาเรียวายอยูในนํ้า

ไขออกมากับอุจจาระลงนํ้า

คนกินปลานํ้าจืดเกล็ดขาวดิบๆ ที่มีตัวออนระยะติดตอ

อาการแสดง : พยาธิตัวเต็มวัย มีโอกาสทําใหเปนแผลที่ผนังลาํไส อาการทองรวง สลับกับทองผูก อาเจียน

เบ่ืออาหาร บางครั้งอาจพบตัวพยาธิในอาเจียนของผูปวย การวนิิจฉัย :

ตรวจหาไขพยาธิในอุจจาระ โดยใชกลองจุลทรรศน

ลักษณะของไข :

รูปยาวรี เปลือกสีเหลืองปนน้ําตาล ปลายขางหนึ่ง

มีฝาเล็กๆ เห็นไมชัดเจน ซึ่งมีลักษณะและขนาดคลายกับไขพยาธิใบไมตับ

การรักษา :

ใชยาปราซิควอนเทลขนาดยา 15 มิลลิกรัม ตอน้ําหนกัตัว 1 กิโลกรัม รับประทานครั้งเดียวกอนนอน

การปองกันและควบคุมโรค : 1. ไมรับประทานปลาน้ําจืดเกล็ดขาวที่ปรุงไมสุก หรือดิบๆ 2. ถายอุจจาระลงสวมที่ถูกสุขลกัษณะ 3. ใหการศกึษาเรื่องวงจรชีวิต และการติดตอของพยาธิชนิดนีแ้กประชาชน 4. ใหยาถายพยาธแิกผูที่เปนโรคนี ้

พยาธิตืดหมู เช้ือกอโรค : พยาธิตืดหม ู(Taenia solium)

เปนพยาธิตัวแบนที่พบไดในภาคกลาง ภาคเหนอื และในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ พบคนใน

กลุมท่ีชอบกนิอาหารที่ปรุงดวยเนื้อหมูดิบๆ สุกๆ เปนอาหาร

ปจจัยท่ีทําใหเกิดโรค :

เกิดจากการรับประทานเนื้อหม ูที่มีเม็ดสาค ูซึ่งเปนที่อยูของตัวออนพยาธิตัวตดืเขาไปโดยไมปรุงอาหารใหสุกกอน หรือปรุงสุกๆ ดิบๆ เชน ลาบ หมูดิบ พลาหมูดิบ หลู สา หรือรับประทานผักสดท่ีลางไมสะอาด และมีไขพยาธิอยู ทําใหติดโรคพยาธิตืดหมูได ตัวออนระยะติดตอ

(cysticercus cellulosae)

ื ็ ส ใ ื้

วัฏจักรชีวิตพยาธิตืดหมู

พยาธิตัวเต็มวัยหรือตัวแกอยูในลําไสเล็กของคน เมื่อปลองแกของพยาธิหลุดออกมากับอุจจาระลงสูพื้นดิน หมูกินไขพยาธิเขาไปในกระเพาะอาหาร ตวัออนออกจากไขเขาไปตามกระแสเลือด ไปฝงตัวเปนถุงซีสตเล็กๆ เปนตัวออนระยะติดตอ (cysticercus cellulosae) อยูตามอวัยวะตางๆ เมื่อคนกินเนื้อหมูปรุงไมสุกที่มีถุงซีสตลักษณะคลายเม็ดสาคูเขาไป พยาธิตัวออนจะไปเจริญเปนตัวแกในลําไส

ถาคนบังเอิญไปกินไขของพยาธิตืดหมู หรือไขออกจากปลองแกในลําไสของตนเอง ตัวออนจะออกจากไข เขาสูกระแสเลือดไปยังอวัยวะสวนตางๆ ของรางกาย เกิดเปนถุงซีสตเล็กๆ คลายกับที่เกิดในหมู ซึ่งจะกอใหเกิดอาการรายแรงมากกวาตัวแกในลําไสเล็ก

อาการแสดง :

คลื่นไส อาเจียน น้ําหนกัลด บางครั้งพยาธิรวมตัวกันเปนกอนอุดลําไส ถามีถุงซีสตอยูในอวัยวะสําคัญ เชน สมอง ตา จะเปนอันตรายมาก อาจเกิดอาการปวดศีรษะอยางรุนแรง ชัก หมดสติได

การตรวจวินิจฉัย :

โดยการตรวจหาไขพยาธิตืดหมดูวยกลองจุลทรรศน

ลักษณะไขของพยาธิตืดหมู :

มีรูปรางกลมภายในไขมีตัวออนอยูภายใน มีขอ (hooks) เปนรัศมีลอมรอบ

การรักษา :

ใชยาปราซิคคอนเทล (Praziquantel) ขนาดยา 10-20 มิลลิกรัม

ตอน้ําหนกัตัว 1 กิโลกรัม ใหรับประทานครั้งเดียว กอนนอน

การปองกันและควบคุมโรค :

โรคพยาธิตืดหม ู(Taeniasis solium) ปองกันไดโดย

1. รับประทานอาหารที่ปรุงดวยเน้ือหมูที่สุก หรือเนื้อหมูที่ผานการทําลายตัวออนระยะติดตอ (Cysticercus) แลว เชน การฉายรังสี หรือเก็บเนื้อหมูไวในตูเย็น –20๐ซ. นาน 12 ช่ัวโมง

2. ถายอุจจาระลงในสวมที่ถูกสุขลักษณะ 3. อนามัยสวนบุคคล ลางมือใหสะอาดกอนรับประทานอาหาร 4. เลี้ยงหมูในคอกท่ีสะอาดและถูกอนามัย 5. จัดการโรงฆาสัตวใหสะอาดถูกอนามัยโดยแยกเนื้อหมูที่ดีไมควรจะปนเปอนกับเศษเนื้อหมู

พยาธิตืดวัว เช้ือกอโรค : พยาธิตืดวัว (Taenia Saginata)

ตัวเต็มวัยมีรูปรางคลายแถบริบบ้ินยาวประมาณ 5-10 เมตร พบตัวเต็มวัยอาศัยอยูในลําไสเล็กของคน พบมากทางภาคเหนือ ภาคกลาง และภาคตะวันออกเฉียงเหนือ

ปจจัยท่ีทําใหเกิดโรคพยาธิตืดวัว :

ติดตอโดยการรับประทานเนื้อวัว ที่มีตัวออนระยะติดตอหรือเมด็สาคู (cysticercus bovis) เขาไป โดยไมปรุงอาหารใหสุกกอนหรือปรุงสุกๆ ดบิๆ เชน ลาบ เนื้อดิบ หลู สา เปนตน หรือรับประทานผักสดท่ีลางไมสะอาด และมีไขพยาธิอยู ทําใหเกดิการติดโรคพยาธิตืดวัว

ตัวออนระยะติดตอ

(cysticercus bovis) หรือเม็ดสาคูในเน้ือวัว

วัฏจักรชีวิตพยาธิตืดวัว

คนรับประทานเนื้อวัวที่มีถุงซีสตตัวออนระยะติดตอหรือเม็ดสาค ู(cysticercus bovis) เมื่อไปถึงลําไสเล็ก ตัวออนออกจากซีสตเจริญเติบโตเปนตัวเต็มวัย พยาธิตืดวัวมีอวัยวะเพศผูและเพศเมียอยูในตัวเดยีวกัน จึงผสมพันธุในตัวเอง เมื่อปลองแกสุกจะหลุดปนออกมากับอุจจาระ ไขจะถูกกินโดยวัว ตัวออนฟกออกจากไขในลําไส แลวเขาสูในกระแสเลือดไปฝงตัวเปนถุงซีสต ที่มีตัวออนระยะตดิตออยูในกลามเนื้อของวัว

อาการแสดง :

คลื่นไส อาเจียน น้ําหนกัลด ปวดทอง

การวนิิจฉัย :

โดยการตรวจอุจจาระหาไขพยาธิตืดวัว โดยใชกลองจุลทรรศน

การรักษา :

ใชยาปราซิควอนเทลขนาดยา 10–20 มิลลกิรัม ตอน้ําหนกัตัว 1 กิโลกรมั

ใหรับประทานครั้งเดียวกอนนอน

การปองกันและควบคุมโรค :

1. การรับประทานอาหารท่ีปรุงดวยเนื้อวัว ควรทําใหสุกเสียกอน 2. ถายอุจจาระลงสวมที่ถูกสุขลักษณะ 3. ใหความรูเกี่ยวกับพยาธิตืดแกประชาชน 4. คนที่เปนโรคควรเขารับการรักษาทุกคน