121

บทท 5 การควบคมสตวพาหะน าโรค

สตวพาหะทม ความส าคญตอการสขาภบาลโรงงานอตสาหกรรมอาหาร ไดแก แมลงวน แมลงสาบ มด หน นก สนขและแมว สตวทกอใหเกดความร าคาญในโรงงานอตสาหกรรมอาหาร เหลานท าใหเกดความเสยหายกบอาหาร วตถดบ และเครองใชตางๆ สาเหตมาจากการสขาภบาลโรงงานทไมถกตองเรมตงแตสถานทตงโรงงานและสงแวดลอมรอบบรเวณโรงงานทไมเหมาะสม ไมมการดแลใหเปนระเบยบเรยบรอยจงอาจเปนแหลงทสะสมของสตวพาหะน าเชอโรครวมทงแพรพนธเพมปรมาณมากขนเปนปญหาในการควบคมปองกน ไมใหเขาไปสบรเวณโรงงานอตสาหกรรมอาหารได ท าใหเกดการสญเสยทางเศรษฐกจและชอเสยงของโรงงานแหงนน โดยหากมชนสวนของสตวเหลานเชน ขนหน ขาแมลง ปกแมลง ปนอยในอาหารทเปนวตถดบหรอผลตภณฑส าเรจรปท าใหอาหารนนไมเหมาะแกการบรโภคและไมเปนทยอมรบ นอกจากนยงกอใหเกดปญหาทางดานสาธารณสขเนองจากเปนพาหะน าโรคมาสคน ท าใหเกดการเจบปวย ดงนน หลกเกณฑวธการทดในการผลตอาหารใหความส าคญกบสตวพาหะน าโรคโดยระบถงลกษณะทางชววทยา ความเปนอย และสงแวดลอมเพอหาทางปองกน แกไขหรอควบคม การเกบรกษา และการท าความสะอาดเพอก าจดแหลงทอยอาศยของสตวรบกวนและแมลงตางๆภายในอาคารผลต ดงมรายละเอยดตอไปน 5.1 แมลงวน แมลงวนทพบในโรงงานอตสาหกรรมอาหารแตกตางกนออกไป ขนกบสถานทตงโรงงานอตสาหกรรมอาหารและประเภทของวตถดบอาหารทแปรรป การควบคมแมลงไมใหเขามาอาศยในบรเวณโรงงานอตสาหกรรมอาหารเปนสงทจ าเปนเพอปองกนไมใหเกดการปนเปอนในอาหาร ท าใหคณภาพอาหารลดลง ผบรโภคไมยอมรบ นอกจากนนสยของแมลงวนชอบถายรดบนอาหารและกอใหเกดการแพรเชอโรคทตดมากบขนหรอขาทรวงบนอาหาร พยาธทพบวาแมลงวนเปนพาหะไดแก พยาธปากขอและพยาธไสเดอน นอกจากนยงน าเชอบด ไทฟอยด อหวาตกโรค ทองรวง เปนตน ดงนนการพบแมลงวนเปนจ านวนมากในโรงงานอตสาหกรรมอาหารนนเปนดชนทช ใหทราบวา โรงงานนนมการสขาภบาลทไมด ชนดของแมลงวนทพบไดแก

122

5.1.1 แมลงวนบาน แมลงวนบาน (Musca domestica) เปนแมลงวนทพบมากทสด มสเทาๆและมรว

ขาวๆอยทหลง การกนอาหารของแมลงวนนนแมลงวนส ารอกน าลายหรอน ายอยจากกระเพาะมาชวยยอยอาหารทเปนของแขงแลวจงดดกลบเขาไปใหม ลกษณะการเจรญโดยทวไปของแมลงวน มดงน

5.1.1.1 ระยะตวเตมวย (adult) แมลงวนบานมความยาว 6 - 9 มลลเมตร มขนเลกๆตลอดล าตว ระยะ

ระหวางปกทงสองยาวประมาณ 1.3-1.5 มลลเมตร ตวผเลกมขนาดกวาตวเมย รปรางแบงเปนสามตอนคอ หว ล าตว และทอง มสออกเทา และมรวขาวๆอยดานหลง (ภาพท 5.1) ตวเตมวยของแมลงวนออกจากดกแดโดยเจาะรทปลายดานหนงของดกแด เมอออกมาไดประมาณ 15 นาทจงบนได เมอตวเตมวยมอายประมาณ 18–30 ชวโมงเรมผสมพนธ ตวเมยผสมพนธ เพยงครงเดยวแตสามารถวางไขไดถง 10 ครง ดงนนไขทตวเมยวางไดตลอดอาย ประมาณ 200-1,000 ฟอง สภาพสงแวดลอมทแมลงวนชอบวางไข ฟกตวออน หรอตวหนอนคอ ทอากาศอบอน มความชน มของเสยเนาเปอย ปราศจากแสงแดด

ภาพท 5.1 แมลงวนบาน ทมา (บรษท ท. ซ. เพรสคอนโทรล เซอรวส จ ากด, 2554)

5.1.1.2 ระยะไข (egg) ไขแมลงวนมสขาวขน หรอสครม รปรางยาวร ปลายสองขางกลม ยาว

ประมาณ 1 มลลเมตร 5.1.1.3 ระยะตวหนอนหรอตวออน (larval)

ตวหนอนหรอตวออนมสขาว รปรางเรยวยาว ปลายดานทองใหญ ปากเลกเรยวแหลมและแขง ม 13 ปลอง ไมมตา ขา หนวดและระยางค เคลอนไหวหาอาหารได

123

5.1.1.4 ระยะตวโมงหรอดกแด (pupa) ตวโมงหรอดกแดมความยาว 6 มลลเมตรรปรางคลายถงเบยร เปลอกนอก

มเกราะแขง สน าตาลไหม ไมกนอาหาร ไมเคลอน ไหว วงจรชว ตของแมลงวน วงจรชว ตเปลยนแปลงแบบสมบรณ (complete metamorphosis) ภายในระยะเวลา 9-20 วน วงจรชวตคอ แมลงวนไข (โดยเฉลย120 ฟอง) ภายใน 6-12 ชวโมงไขฟกและเปลยนเปนตวหนอนหรอตวออนจากน นเปลยนเปนตวดกแดภายใน 6-7 วน และตวเตมวย 3 - 4วน โดยวงจรชวตของแมลงวนขนกบอาหาร อณหภมและความชน (จฬาภรณ เลศบวรวงศ, 2551, หนา 204-206) 5.1.2 แมลงวนผลไม

แมลงวนผลไม (Drosophila melanogaster) มขนาดเลกกวาแมลงวนบานและม เฉพาะบางฤดกาล ตวเตมวยมขนาด 2 - 3 มลลเมตร ตาสแดง ล าตวสน าตาลออน (ภาพท 5.2) ชอบผลไมเนาเปอย แพรพนธไดอยางรวดเรว มชวงชวตนานประมาณ 1 เดอน ความเสยหายของแมลงวนผลไมมกเกดขนเมอ เพศเมยใชอวยวะวางไข (ovipositor) แทงเขาไปในผลไม ตวหนอนทฟกจากไขอาศยและชอนไชอยภายใน ท าใหผลเนาเสยและรวงหลนลงพน ตวหนอนออกมาเพอเขาดกแดในดนแลวจงออกเปนตวเตมวย แมลงวนผลไมวางไขในผลไมทใกลสกและมเปลอกบาง ในระยะเรมแรกสงเกตไดยากอาจพบอาการช าบรเวณใตผวเปลอกเมอหนอนโตขนเรอย ๆ ท าใหผลเนาเละและมน าไหลเยมออกทางรทหนอนเจาะออกมาเพอเขาดกแด ผลไมทถกท าลายนมกมโรคและแมลงชนดอน ๆ เขาท าลายซ าท าใหวตถดบผลไมไมเหมาะสมแกการน าไปแปรรป (Marriott, & Gravani, 2006, pp. 132-133)

ภาพท 5.2 แมลงวนผลไม ทมา (บรษท ท. ซ. เพรสคอนโทรล เซอรวส จ ากด, 2554, หนา 1)

124

วธการควบคม ปองกนและก าจดแมลงวนทมความปลอดภยกบกระบวนการผลตอาหารท าไดโดย

1. ท าลายแหลงอาหารของแมลงวนและปองกนไมใหแมลงวนเขามาในบรเวณผลตโดยจดใหมตหรอหองทกรมงลวดส าหรบเกบวตถดบและผลตภณฑอาหารทแปรรปเสรจเรยบรอย หองแปรรปอาหารควรมหนาตางมงลวดหรอหนาหองแปรรปอาจมมานเชอกหรอแผนพลาสตกเปนรวๆสเหลองเพอปองกนแมลงวนบนเขามา (ภาพท 5.3) ควรใสเศษวตถดบหรอขยะตางๆในภาชนะทมฝาปดและหมนท าความสะอาดโรงงานอตสาหกรรมอาหารอยางถกวธ

2. ใชกบดกแมลงวน โดยอาศยหลกการทวา แมลงวนมนสยชอบแสงสวางจงท ากบดกลอแมลงวนใหกนอาหารและบนเขาหาแสงสวางซงอยในสวนทเปนกบดกออกมาไมได โดยจดทเหมาะสมทสดในการตดตงไมควรสงเกนจากพน 5 ฟตและควรตดตงใกลกบประตทางเขา 12 -15 ฟต นอกจากนควรมการดแลท าความสะอาดโคมไฟ เปลยนหลอดไฟตามอายการใชงาน (ภาพท 5.4)

ภาพท 5.3 มานพลาสตกกนแมลง ภาพท 5.4 หลอดไฟดกแมลง ทมา (บรษท ท. ซ. เพรสคอนโทรล เซอรวส จ ากด, 2554, หนา 1)

3. ใชกาวดกแมลงวน อาศยหลกการทวาแมลงวนมนสยชอบเกาะสงของทมลกษณะเปนเสน

หรอทมปลายแหลม โดยการใชกาวทาตามเสนเชอกหรอเสนลวดทปลายแหลมของลวดหนาม

5.2 แมลงสาบ แมลงสาบชอบกดกนและท าลายวตถดบและผลตภณฑอาหารตางๆ โดยเฉพาะอาหารทม คารโบไฮเดรตจ าพวกแปงและน าตาล แมลงสาบเขาไปแพรพนธกระจดกระจายซกซอกอยทวทกซอกทกมมของโรงงานอตสาหกรรมอาหาร ตามชองทางเลกๆ รอยแตกของอาหาร ชองเปดของผนง

125

ททอหรอสายไฟผาน กดกนและท าลายวตถดบและผลตภณฑอาหารตางๆ และส ารอกออกมา ขณะเดยวกนปลอยน ามนและมกซงมกลนไมด เมอแมลงสาบมาเกาะหรอกนอาหารชนสวนของแมลงสาบ มกหรอน ามนของแมลงสาบทปนเปอนในอาหารท าใหเกดปญหาการปนเปอนของเชอโรคและเกดกลนไมดข นดวย แมลงสาบมความส าคญตอการสขาภบาลอาหารมากเพราะเปนพาหะแพรโรคจากจลนทรยตางๆทตดมาตามขา ล าตวหรอปกของแมลงสาบ แมลงสาบชอบอาศยในทอบชน โดยเฉพาะหองอาบน า หองสขา ทอระบายน าหรอในทหมกหมม ในหองเกบของและกองขยะหรอของเกาตางๆ

แมลงสาบเปนสตวทม การเจรญเตบโตแบบเปลยนแปลงทละนอย แบงการเจรญเตบโตออกเปน 3 ระยะคอระยะไข (egg) ตวออน (nymph) และตวเตมวย (adult) (ภาพท 5.5) ตวเมยวางไขเปนฝก (egg case) เรยกวา ootheca ในฝกมไขเรยงอยภายใน 2 แถว ลกษณะฝกไขของแมลงสาบแตละชนดไมเหมอนกนจงสามารถใช ในการแยกชนดของแมลงสาบ อายของไขแตกตางกนตามอณหภมและความชน ตวออน ฟกออกจากไขทางแนวตะเขบดานบนของฝกไข ตวออนทออกมาระยะแรกมสขาวครม ลกษณะโดยทวไปเหมอนตวเตมวยแตยงไมมปก ตวออนเจรญเตบโตโดยการลอกคราบหลายครงกอนเจรญเปนตวเตมวย เมอเจรญเขาใกลระยะตวเตมวยมตมปก (wing pad) เกดขนและมขนาดใหญจนลอกคราบครงสดทายเปนตวเตมวยและมปกเหนไดชด

ภาพท 5.5 วงจรชวตแมลงสาบ ทมา (บรษท เพาเวอรเพสท กรป จ ากด, 2554) แมลงสาบทโรงงานอตสาหกรรมอาหารตองควบคมและปองกนไดแก

5.2.1 แมลงสาบอเมรกน แมล งสาบ อ เม รกน (American cockroach : Periplanet americana) (ภ าพ ท

5.6(1)) แมลงสาบอเมรกนตวเมยสามารถผลตแคปซลออกมาประมาณ 12 - 24 แคปซล ภายใน

126

เวลา 1 สปดาห ในแคปซลประกอบดวยไขประมาณ 14 - 16 ฟอง ตวออนออกมาในเวลา 1 - 2 เดอนและเกดการลอกคราบ13 ครงภายในระยะเวลา 6 - 12 เดอนกอนเขาสระยะเตมวย 5.2.2 แมลงสาบตะวนออก

แมลงสาบตะวนออก (Oriantal cockroach : Blatta orientals) (ภาพท 5.6(2)) มสด าหรอน าตาลปนด า เลอมมน ตวยาวประมาณ 20 - 27 มลลเมตร ตวผมปกสนมาก ตวเมยไมมปก และมอายนาน 5 - 6 เดอน สามารถผลต 1 แคปซลตอเดอน ใหลกแมลงสาบถง 80 ตว ตวออนมสน าตาลออน ชอบอาศยอยในทช นแฉะเชนทอระบายน า โสโครก

(1) แมลงสาบอเมรกน (2) แมลงสาบตะวนออก

(3) แมลงสาบเยอรมน (2) แมลงสาบสน าตาล ภาพท 5.6 แมลงสาบทโรงงานอตสาหกรรมอาหารตองปองกน ทมา (goldcitypestservice, 2011, p.1)

127

5.2.3 แมลงสาบเยอรมน แมลงสาบเยอรมน (German cockroach : Blatella germanica) (ภาพท 5.6(3)) ท

แพรกระจายทวโลกมแหลงก าเนดอยทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอของอฟรกา มขนาดเลกล าตวยาวประมาณ 13 - 20 มลลเมตร มสเหลองอมน าตาล มแถบสน าตาลบนหว ตวเตมวยอายประมาณ 100 วน เมอเจรญเปนตวเตมวยประมาณ 7 - 10 วน มการผสมพนธเกดขนหลงจากผสมพนธแลววางไข ไขแตละใบมไขประมาณ 30 - 40 ฟอง ตวเมยหนงตววางไขไดประมาณ 4 - 8 ชด เมอผลตไขแลวพาไขตดตวไปดวยนานประมาณ 3 สปดาหจงวางไขในทซอน ตวออน ลอกคราบ 6 – 7 ครง ใชเวลานานประมาณ 60 วนจนเกด เปนตวเตมวยทม ปกสมบรณและพรอมผสมพนธ แมลงสาบเยอรมนชอบอาศยในทมดมความชนสงโดยเฉพาะในบรเวณ หองน า ทอระบายน า มอากาศถายเทเลกนอย 5.2.4 แมลงสาบสน าตาล

แมลงสาบสน าตาล (large brown cockroach : Periplaneta brunnea) (ภาพท 5.6(4)) มแหลงก าเนดอยทประเทศอาฟรกามลกษณะคลายแมลงสาบอเมรกนแตมขนาดเลกกวา ขนาดล าตวยาวประมาณ 31 - 34 มลลเมตร ฝกไขยาวประมาณ 12 – 16 มลลเมตร ในแตละฝกมไขประมาณ 24 ฟองซงฟกเปนตวออนไดประมาณ 20 ฟอง ตวเมย 1 ตวสามารถวางไขได 30 ฝก ไขมอายประมาณ 35 - 59 วน ตวออนใชเวลาในการเจรญเตบโตประมาณ 182 - 192 วน ตวเตมวยอายประมาณ 219 - 244 วน ชอบอาศยทอากาศอบอนมความชนพอเหมาะ ตามทอและสถานทตางๆทม อาหารอยดวย (จฬาภรณ เลศบวรวงศ, 2551, หนา 212-214)

วธการควบคม ปองกนและก าจดแมลงสาบทมความปลอดภยกบอาหารท าไดโดย 1. ท าลายแหลงอาหารของแมลงสาบ การก าจดเศษอาหารหรอขยะโดยการทงไวในถงทปดสนทหรออาจเผาหรอฝงทง วตถดบตางๆควรจดเกบใหเปนระเบยบมภาชนะบรรจใหเรยบรอย ผลตภณฑอาหารควรเกบในภาชนะทปดมดชด ควรท าความสะอาดโรงงานบอยๆโดยเฉพาะอยางยงหองอาบน า หองสขา ทอระบายน า ถงขยะและบรเวณทงขยะ เพอไมใหเปนทอยอาศยของแมลงสาบ 2. ขจดรอยแตก รอยแยกตางๆ ท าการขจดรอยแยก รอยแตกตางๆของโรงงานดวยไมหรอซเมนตเพอไมใหเปนทอยอาศยของแมลงสาบ ทอระบายน าควรมตะแกรงปดเพอปองกนไมใหแมลงสาบเขามาในโรงงานอตสาหกรรมอาหาร 3. ใชกบดก โดยใชเหยอลอแมลงสาบเขาไปกนแลวถกดกหรอจบไวไมใหออกมา ขาหรอปกของแมลงสาบอาจโดนยดตดไวจงออกมาไมได 4. ตรวจสอบท าความสะอาดเครองจกรและอปกรณอยางทวถง ไมใหเศษอาหารและวตถดบในการผลตหมกหมม 5. การใชสารดดความชน สารดดความชนเมอสมผสตวแมลงสาบโดยตรงไปท าลายชนไขทเคลอบตวแมลงสาบ ดดน าออกจากตวแมลงสาบท าใหตวแมลงสาบแหงและตายในทสด สารดดความชนทนยมใชไดแก diatomaceous earth และ silica aerogel มขอดคอไมเปนอนตรายตอผใช

128

5.3 มด มดกนอาหารทกชนดทงแปง โปรตน ผก ผลไม น า โดยเฉพาะน าตาลหรอน าหวาน มดเปนสตวทเดนไปทกแหงไมวาสะอาดหรอสกปรกจงเปนโอกาสทเชอจลนทรยตางๆปนเปอนลงไปในอาหาร โดยปกตมดท ารงบรเวณใตดนหรอภายในซอกอาคารโรงงานอตสาหกรรมอาหาร วธการควบคม ปองกนและก าจดมดทมความปลอดภยกบอาหารท าไดโดยก าจดรงมดรอบบรเวณอาคารโรงงานทงภายในและภายนอกและใชน าหลอชนวางวตถดบหรอผลตภณฑอาหารเพอปองกนมดไตตามขาชนวางวตถดบ การวางชนวตถดบตองไมตดฝาผนงหรอสงของอนทอาจเปนทางเดนของมดมาทเกบอาหาร นอกจากนมการก าจดอาหารและทอยอาศยของมด ภาพท 5.7 โรงงานอตสาหกรรมอาหารตองปองกนมด ทมา (goldcitypestservice, 2011, p.1) 5. 4 หน หนพบอยทวไปตามทอยอาศย บานเรอน โรงงานอตสาหกรรมอาหารและโกดงเกบของ ชอบกนผก ผลไม เมลดพช หนเปนพาหะของเชอโรคมากกวา 20 ชนดทตดตอไปสคน เปนตน โรคตดตอทเกดจากหนเปนพาหะมหลายชนด ทงโรคตดเชอแบคทเรย (กาฬโรค โรคไขหนกด โรคเลปโทสไปโรซส โรคซลโมเนลโลซส) โรคพยาธทรคเนลโลซส โรคพษสนขบา โรคตดเชอรกเคกเซย (โรคไทฟส โรคสครบไทฟส) จงถอไดวาหนเปนปญหาส าคญทางดานสาธารณสข โรคตดตอจากหนทส าคญคอ

129

1. กาฬโรค กาฬโรคระบาดในประเทศไทยนาน 49 ป (พ.ศ. 2447 - 2496) หลงจาก

นนไมมโรคนเกดขนอกเปนเวลานาน 47 ป สาเหตเกดจากเชอแบคทเรย Yersinia pestis (ภาพท 5.8) แพรระบาดโดยหมดหนทไดรบเชอจากการดดเลอดหน คนตดเชอจากการถกหมด หนกด ผปวยแพรเชอโดยทางน ามก เสมหะขณะไอ จาม หรอการสมผสฝหนอง อาการของโรค ม 2 แบบ คอ

1.1 กาฬโรคตอมน าเหลอง ไขสงทนท หนาวสน ปวดศรษะ ปวดกลามเนอ อาเจยน

ออนเพลย เจบคอ ตอมน าเหลองอกเสบ บวมแดงและเจบ ตอมาจะกลายเปนฝหนอง มอาการทางระบบประสาทและอาการระบบทางเดนอาหารรวมดวย ถาไมรกษาเกดโลหตเปนพษ ชอก และมโอกาสเสยชวตสงถงรอยละ 50 - 60

1.2 กาฬโรคปอดบวม ไขสงทนท หนาวสน ออนเพลย ปวดศรษะ ไอ เสมหะม

หนองและเลอดปน สญเสยการทรงตว ถารกษาไมทนโอกาสเสยชวตจากหวใจวายรอยละ 60 - 90 ภาพท 5.8 เชอกาฬโรค ทมา (Britanica, 2011, p. 3) 2. โรคเลปโตสไปโรซส (Leptospirosis) หรอ ไขฉหน

จ ล น ท รย ท เ ป น ส า เห ต ค อ Leptospira spp. ต ว อ ย า ง เช น Leptospira interrogans (ภาพท 5.9) มลกษณะเปนเกลยวทสวนปลายขางหนงหรอทงสองขางมลกษณะเปนตะขอ จงสามารถท าลายเนอเยอได เคลอนไหวไดดและอยในน า ดน และโคลนไดระยะหนง ระยะฟกตวของโรคเฉลย 10 วน แพรระบาดโดยเชอจลนทรยในปสสาวะหน คนไดรบเชอ โดย

130

สมผสน า ดน ทราย หรออาหารทปนเปอนปสสาวะสตวหรอสมผสโดยตรงกบปสสาวะ เชอเขาสรางกายทางผวหนงทมแผล ทางเยอบของปาก ตา จมกหรอทางผวหนงชมน าจากการแชน านานๆ อาการของโรคคอไขสงเฉยบพลน ปวดศรษะมาก หนาวสน ปวด กลามเนอโดยเฉพาะทนอง เหนอย ออนเพลย อาจมอาการตาแดงมจด เลอดออกตามผวหนงหรอตามเยอบของปาก ตา จมก เยอหมสมองอกเสบ ซม สบสน อาการโรคแทรกซอนเชนดซาน (ตวเหลอง ตาเหลอง) ปสสาวะนอยตบหรอไตวายมโอกาสเสยชวตถงรอยละ10 - 20 บางรายไอเปนเลอด มเลอดออกทกระเพาะ และล าไส ถามเลอดออกทปอดอาการทรดเรวและโอกาสเสยชวตสงถงรอยละ 50 ภาพท 5.9 เชอเลปโตสไปโรซส (Leptospira interrogans) ทมา (Britanica, 2011, p.7)

หนทองถนกอใหเกดปญหาการสขาภบาลอาหารมากทสด (ภาพท 5.10) หนในกลมนทส าคญและพบมากไดแก

5.4.1 หนนอรเวย (Norway rats) หนนอรเวย หรอหนทอ มชอทางวทยาศาสตรวา Rattus norvegicus พบทวไป ม

ขนาดล าตวปานกลาง ยาว 15-20 เซนตเมตร มขนสน าตาลแดง สวนหางดานบนมสด าและดานลางจางกวา หนชนดนสายตาสนแตมความสามารถในการรบรสและกลนไดดมาก มกอาศยอยตามร ทอน า ใตถนอาคาร ขดรอยหรอพบบรเวณกองขยะ

5.4.2 หนทองขาว (roof rat) หนทองขาว หรอหนหลงคา มชอทางวทยาศาสตรวา Rattus rattus หนชนดนปน

ปายเกงมาก ชอบอาศยบนเพดานหรอหลงคา กนอาหารทกประเภทรวมทง ผกผลไมและธญพชตางๆ หนชนดนยาวประมาณ 14-19 เซนตเมตร

131

5.4.3 หนหรง (house mouse) หนหรง หรอหนผ มชอทางวทยาศาสตรวา Rattus musculus หนชนดนมขนาดเลก

มากประมาณ 6-9 เซนตเมตร มขนและหางสเทา สามารถมดเขาตามซอกทแตกของผนงอาคารหรอซอกประต หนาตางหรอรเลกๆหรอชองโหวตางๆไปกดกนหรอท าลายวตถดบหรอผลตภณฑอาหารตางๆได

ภาพท 5.10 ลกษณะรอยเทาหน มลหนและหนชนดตางๆ ทมา (ศวาพร ศวเวชช, 2542, หนา 218)

132

5.4.4 หนจด หนจด มชอทางวทยาศาสตรวา Rattus exulans หนชนดน ปนปายเกง ชอบอยตาม

ซอก เพดาน เวลาตอนกลางคนมกไดยนเสยงรอง มขนาดประมาณ 10-12 เซนตเมตร ขนดานหลงเปนสน าตาล ดานทองสเทา หางสด า กนอาหารทกอยางและท าลายกระดาษเพอไปท ารง กดโตะ ตและภาชนะบรรจตางๆดวย หนมประสาทความรสกในดานการสมผสการดมกลน การไดยนดมาก ยกเวนการมองเหนไดไมคอยไกลและตาบอดส เหนในเวลากลางคนไดดกวากลางวน หนมกออกหากนในเวลากลางคนโดยการปนปายและกระโดดผนงไดอยางรวดเรว นอกจากนหนวายน าและด าน าสะอาดหรอสกปรกได หนจงอาจเขามาภายในอาคารโรงงานอตสาหกรรมอาหารไดโดยการวายน าเขามาตามรางหรอทอระบายน าของโรงงาน

วธการส ารวจลกษณะทแสดงใหทราบวามหนเขามาอาศยอยในอาคารโรงงานพจารณาไดจากสงตอไปน 1. รอยแทะ ควรส ารวจรอยแทะทบรเวณประต หนาตาง พน ฝาผนง สายไฟหรอภาชนะบรรจอาหาร หากพบรอยแทะใหมๆ แสดงวามหนเขามาอยอาศย 2. รอยถหรอรอยเทา ปกตหนเดนหรอวงบนพนราบเรยบ แตถาหากจ าเปนมนไตข นตามฝาผนงหรอทอน าได ซงกอใหเกดรอยคราบสกปรกตดอยทฝาผนงหรอทอน า เพราะสงสกปรกและน ามนจากตวหนทเปรอะเปอนเวลาทหนปนผานมนแกวงหางและล าตวเพอชวยใหผานไดสะดวก จงเกดการถไถบรเวณทผานและหนชอบใชเสนทางเดมบอยๆ ทงนสงสกปรกสะสมมากขนท าใหสงเกตเหนไดงายวามหนผานบรเวณน รอยเทาของหนมกสงเกตเหนไดชดถาบรเวณนนมฝ นอยมาก 3. รหรอโพรง มกพบรหรอโพรงตามใตถนอาคารหรอบรเวณใกลๆทเกบขยะ 4. มลหน ทใหมมลกษณะเลอมชนและมสด าแตหลงจากผานไป 2 -3 วนแลวมลกษณะแหงและแขง มลของหนนอรเวยมลกษณะคลายแคปซลและมขนาด 3/4 นว หนทองขาวมลกษณะคลายกระสวยมความยาวประมาณ 1/2 นว สวนมลของหนหรงเปนทอนมความยาวประมาณ 1/8 นว

16 การประเมนจ านวนประชากรของหนเปนสงจ าเปนเพอไดวางแผนควบคมและก าจดได

ถกตอง ท าไดหลายวธ เชน 1. การประเมนจากรองรอยการท าลาย การกดแทะสงของตางๆ กลองกระดาษ ภาชนะ

บรรจ ซากอาหารทกน รอยกดแทะทขอบประต หนาตาง 2. การประเมนจากการดรอยเทาบนแผนกระเบองยาง ประเมนโดยใชแผนกระเบอง

ยางสขาวขนาดประมาณ 13 x 22 เซนตเมตรททาดวยหมกพมพสด าครงแผนน าไปวางไวบรเวณทางเดนของหน ตรวจนบรอยเทาของหนบนแผนกระเบอง ยาง เชดรอยเทาออกใหหมดและทาหมกใหม น าไปวางคร งตอไป ประเมนประชากรหนโดย

133

รอยเทาหน 0 มดชนประชากรหน 0 รอยเทาหน 1-5 มดชนประชากรหน 1 รอยเทาหน 6-10 มดชนประชากรหน 2 รอยเทาหน 11-15 มดชนประชากรหน 3 รอยเทาหน 16-20 มดชนประชากรหน 4 รอยเทาหน มากกวา 20 มดชนประชากรหน 5

3. การตรวจนบจ านวนรหน การอดรหนทงหมดแลวนบจ านวน นบจ านวนรหนทเปดในวนตอมาแตละรถอวาเปนจ านวนหน 1 ตว

4. การวางกบดกหรอกรงดก หนทด กไดสามารถใชเปนเครองบงชปรมาณหนอยางคราวๆทางออม

5. รอยเทาของหน ขนาดยาว 3 - 19 มลลเมตร เสนผานศนยกลางไมเกน 6 มลลเมตร 6. มลหน กลนหรอรอยปสสาวะ ตรวจดวยแสงอลตราไวโอเลตใหแสงฟลออเรสเซนตส

เหลองบนถงผาและสน าเงนออกขาวบนกระดาษ 7. การไดยนเสยง พบตวหรอซากหน

การควบคม ปองกนและก าจดหนทมความปลอดภยกบอาหารท าไดโดย 1. การก าจดแหลงอาหารของหน โดยการหมนปดกวาดพนฝาผนง เพดานและตวอาคาร

ของโรงงานอตสาหกรรมอาหารใหสะอาดอยเสมอ ตรวจสอบวตถดบทน าเขามาในบรเวณผลตอาหารเพอใหแนใจวาไมมหนปนเขามา อยาใหมเศษอาหารหรอวตถดบหรอผลตภณฑอาหารตางๆตกหลนอยตามพนหรอตามซอกตางๆซงเปนอาหารหนไดเปนอยางด เศษขยะมลฝอยตองก าจดใหถกตองตามหลกสขาภบาล เชน ถงขยะตองมฝาปดมดชด ไมหมกหมมขยะในบรเวณผลต เพอปองกนหนเขาไปคยเขยและไมกอใหเกดกลน เมอน าขยะไปทงแลวควรท า ความสะอาดถงหรอภาชนะบรรจนนทกครง การเกบวตถดบหรอผลตภณฑอาหารควรเกบไวสงจากพน อยาใหชดฝาผนงและอยาใหตดเพดาน

2. การใชกบดก วธนนยมใชกบตและกบกรง สวนเหยอทใชลอนนอาจเปนเนอหรอปลา ซงควรเปลยนบอยๆเพอปองกนไมใหหนเกดความคนเคยกบเหยอ กอใหเกดความเขดหรอกลวไมกลากนเหยอ ผดกควรใชมอจบกบดกหนใหนอยทสดเพราะหนมจมกไวมาก ถามนไดกลนคนมนไมกนเหยอ การวางกบดกหนควรวางใหชดฝาผนงหรอในมมมดหรอหลงกองอาหารหรอบรเวณใดกตามทเปนทางผานของหน การวางกบดกใหต ากวาระดบพนเลกนอยหรอเอากบดกหนใสไวในทราบและไมลกนกและทผวหนามข เลอยหรอเมลดธญพชวางทบอยชวยใหการดกหนดวยกบดกมประสทธภาพดข น ถาหนเขามาอาศยหรอเพนพานในบรเวณโรงงานอตสาหกรรมอาหารเปนจ านวนมากควรใชกบดกจ านวนมากชวยเพอแกปญหาหนทหลดรอดไปได (ภาพท 5.11)

134

ภาพท 5.11 การใชกบดกหน ทมา (Britanica, 2011, p.2)

3. การใชกาวดกหน วธนนยมใชกนมากโดยเอาเหยอวางบนแผนโลหะหรอจานแบนๆแลว

เอากาวปายเปนวงรอบเหยอ วธนไดผลกบหนทมขนาดเลก โดยวางภาชนะททากาว เชน บรเวณทมรอยกดแทะ มอจจาระ ปสสาวะหรอรอบทางเดนของหน ไมควรวางในบรเวณทมฝ นทมอากาศรอนและเยนเกนไปเพราะกาวอาจหมดประสทธภาพ เมอหนมากนเหยอก เหยยบกาวและถกกาวยดเอาไว ไมสามารถหนไปไดจงน าหนไปทงไดทนท ไมมปญหากลนเหมนของหนทตาย

4. การปดทางเขาออกของหน โดยการออกแบบโรงงานอตสาหกรรมอาหารใหปองกนไมใหหนเขาไป โดยใชวสดทสามารถปองกนการกดแทะของหนได เชนคอนกรต อฐ กระเบองชนดหนาหรอเหลก เปนตน แตถาเปนไม เชน ประตไมขอบลางตองหมดวยโลหะเพอปองกนไมใหหนแทะ หนาตางควรบตาขายดวยเพอปองกนหนเขาไป สวนทเปดของทอระบายน ากเชนกนควรมตะแกรงเหลกปดเพอปองกนไมใหหนเขามาในโรงงานอตสาหกรรมอาหาร

5. การทาส หองเกบอาหารแหงควรทาบรเวณโดยรอบทตดกบก าแพงดวยสขาว ความหนา 6 นวเพอปองกนไมใหหนเขามาท ารงอาศย การวางอาหารแหงควรสงจากพนหองไมต ากวา 12 นว 5.5 นก

นกกอใหเกดปญหาสขาภบาลเพราะกลนจากมลนกทหมกหมม ฝ นทเกดจากการกระพอปก นอกจากนในรงนกมกมแมลงตางๆเขาไปอาศยอยดวย มลนกเปนพาหะของเชอซลโมเนลลา การปองกนและก าจดนกควรใชกบดกหรอท าลายไขและรงนกซงตองท าบอยๆและการปองกนโรงงานอตสาหกรรม

135

อาหารโดยการท ามงลวดตาขายตามหนาตางหรอชองลม เพอปองกนไมใหนกบนเขาไปบรเวณโรงงานอตสาหกรรมอาหารได ประตในบรเวณหองเกบวตถดบ หองเกบเครองปรงรสอาหาร หองเกบผลตภณฑและหองเกบกลองและบรรจภณฑทมขนาดใหญตองปดทกครงหลงการใชงาน ในบรเวณหองเหลานควรตดตงประตบานเลกเพอใชเปนชองทางเขาออกของพนกงานขณะปฏบตงานและเพอปองกนนกเขาไปขางในสถานทดงกลาว (Marriott,1997, pp. 143-144)

5.6 สนขและแมว

สนขและแมวทไมมเจาของทเดนเพนพานหลงเขามาในโรงงานอตสาหกรรมอาหารหรอถายมลไวในโรงงานอตสาหกรรมอาหาร สตวเหลานมโอกาสสมผสหรอกดกนวตถดบหรอผลตภณฑอาหารหรอสมผสกบอปกรณเครองมอ เครองใชตางๆกอใหเกดการแพรเชอโรคไดด โดยเฉพาะอยางยงโรคเกยวกบระบบทางเดนอาหารและพยาธตางๆ แมวและสนขทเปนโรคพษสนขบาอาจท ารายพนกงานในโรงงานอตสาหกรรมอาหารได ดงนนจงหามน าแมวและสนขเขามาภายในบรเวณโรงงานอตสาหกรรมอาหารโดยเดดขาด (ศวาพร ศวเวชช , 2542, หนา 175-191 และ 211 -229 ; Chesworth, 1999, pp. 128-141)

5.7 แผนการควบคมสตวพาหะน าโรค โรงงานอตสาหกรรมอาหารควรมการจดท าแผนการควบคมสตวพาหะน าโรคทเปนแผนการด าเนนการทชดเจนไมวาจะเปนการด าเนนการโดยโรงงานอตสาหกรรมอาหารเองหรอโดยการจางบรษทภายนอกและควรระบถงผรบผดชอบ กรณทโรงงานอตสาหกรรมอาหารด าเนนการเองระบบรษททรบผดชอบถามการจางบรษทภายนอก นอกจากนควรมรายละเอยดในเรองวธการ ความถในการส ารวจและตรวจสอบ วธการก าจด ชนดของสารเคมทใช ปรมาณทใช รายละเอยดวธใช รวมทงขอควรระวง แผนผงแสดงต าแหนงทวางกบดก เหยอพษในโรงงานและวธการทบทวนประสทธภาพของแผนควบคมสตวน าเชอ การก าจดสตวพาหะน าโรคมหลายวธ มทงการใชสารเคมและไมใชสารเคม เชน การวางกบดกบรเวณทตรวจพบวามรองรอยของสตวพาหะนนๆ การใชอลตราไวโอเลตก าจดแมลงในบรเวณการผลตทเหมาะสม หางจากประตทางเขาประมาณ 12 -15 ฟต การใชตาขายดกนก ทงนแลวแตความเหมาะสมกบชนดของสตวพาหะนนๆ การใชสารเคมโดยการใชเหยอพษ การฉดสารก าจดแมลงและการรมควน การใชสารเคมตองระมดระวงและไมควรใชในบรเวณผลตอาหารและใชอยางระมดระวง ปรกษาผมความร การเลอกใชสารเคม ควรเลอกใชสารเคมทมความปลอดภยทไดรบการรบรองจากหนวยงานทเปนทเชอถอหรอไดรบการรบรองจากหนวยงานทมอ านาจภายในประเทศและตางประเทศ ในกรณ

136

ทมการสงออกจะไดเปนทยอมรบ การปฏบตควรปฏบตโดยผมความร ความช านายและผานการอบรม วธการ ด าเนนการอยางถกวธ ซงไมกอใหเกดอนตรายตอผลตภณฑอาหารและผปฏบตงาน การก าจดสตวพาหะน าโรค ปจจบนมบรษทรบบรการดานน มากมายและโรงงานอตสาหกรรมอาหารสวนใหญจะเลอกใชบรการของบรษทเหลาน เนองจากเปนหนวยงานทมผม ความช านาญในดานนโดยเฉพาะ หลกเกณฑในการเลอกจางบรษทก าจดสตวพาหะน าโรค มดงน 5.7.1 ความสามารถของบรษทในการใหบรการครอบคลมปญหาของผประกอบการ 5.7.2 ประสบการณของบรษท 5.7.3 รายละเอยดแผนการด าเนนการ 5.7.4 ความถของการใหบรการ 5.7.5 ขนตอนการด าเนน 5.7.6 ประเภทสารเคมทใช 5.7.7 ความร ความสามารถของพนกงาน 5.7.8 การรายงานผล 5.7.9 การใหค าแนะน าและการใหบรการในกรณเรงดวนฉกเฉน ตวอยางแผนการควบคมสตวพาหะน าเชอในตารางท 5.1 ตารางท 5.1 แผนการควบคมหนของแผนกคลงสนคา สตวพาหะน าโรค วธการตรวจสอบ/ควบคม/ก าจด ความถ ผรบผดชอบ

หน

1.วาง เหย อพ ษ เป ลยนใหม และตรวจสอบรองรอย

2 ครง/เดอน จางบรษทภายนอก

2. วางกรงดกละตรวจสอบ ทกวน พนกงานคลงสนคา 3. ตรวจสอบรองรอย ทกสปดาห ฝายควบคมคณภาพ 4.สรปทบทวนขอมล/ ทบทวนบรษทภายนอก

ทก 3 เดอน ผจ ดการฝายควบคมคณภาพ

ทมา (ส านกงานมาตรฐานผลตภณฑอตสาหกรรม, 2541) บทสรป สตวพาหะน าโรคเปนประเดนส าคญทโรงงานอตสาหกรรมอาหารตองจด ใหมมาตรการปองกนเพราะอาจกอใหเกดการปนเปอนในผลตภณฑจนกอใหเกดโรคทมอาหารเปนสอถงผบรโภค สตวพาหะน าโรคทตองพจารณาไดแก แมลงวน แมลงสาบ มด หน นก สนขและแมว ทงนแมลงวนมวธการควบคมโดย การท าลายแหลงอาหาร ใชกาวดกแมลงวน มมานพลาสตกสเหลองกนไมใหแมลงวนเขาไปในบรเวณผลตอาหารหรอใชกาวดกแมลงวน แมลงสาบ ควบคมโดยท าลายแหลง

137

อาหาร ขจดรอยแตกทอาจเปนทอยแมลงสาบ ใชกกดกและสารดดความชน มดใชวธก าจดรงมด ไมวางวตถดบตดผนง ก าจดแหลงอาหารทเปนแหลงทอยของมด หนเปนพาหะของเลปโตสไปโรซสและกาฬโรคและตองมการส ารวจวามหนเขามาอาศยอยในโรงงานหรอไมโดยสงเกตจากรอยแทะ รอยถ รอยเทา มลหน นอกจากนมการก าจดแหลงอาหาร การใชกกดก การวางกาว การปดทางเขาออก เปนตน สวนนกตองมการใชมงตาขายปดตามหนาตางชองลม หองตางๆกนนกบนเขามาในโรงงานอตสาหกรรมอาหาร จ าเปนตองปดประตปองกนนก สวนแมวและสนขหามปลอยเขามาในบรเวณโรงงานอตสาหกรรมอาหารโดยเดดขาด ทงนผปฏบตงานในฝายทเกยวของกบการเกบรกษา การผลตอาหารตองมแผนการปองกนสตวพาหะน าโรคและปฏบตตามอยางเครงครด ค าถามทายบท 1. จงบอกผลเสยจากการทโรงงานอตสาหกรรมอาหารไมมการควบคมสตวพาหะ

2. จงอธบายลกษณะ นสยและแหลงทอยของแมลงวน 3. จงอธบายวธการควบคม ปองกนและก าจดแมลงวนทมความปลอดภยกบกระบวนการผลต

อาหาร 4. จงอธบายลกษณะนสยและแหลงทอยของแมลงสาบ 5. จงอธบายวธการควบคม ปองกนและก าจดแมลงสาบทมความปลอดภยกบกระบวนการผลต

อาหาร 6. จงอธบายพฤตกรรมของมดและวธการควบคมและปองกนมดท าลายอาหาร 7. โรคตดตอทเกดจากหนเปนพาหะมาสคนมอะไรบาง 8. จงอธบายพฤตกรรม นสยและแหลงทอยของหน 9. วธการควบคม ปองกนและก าจดหนทม ความปลอดภยกบกระบวนการผลตอาหารม

อะไรบาง 10. วธการปองกนนก สนขและแมวไมใหเกดการปนเปอนในโรงานอตสาหกรรมอาหาร มกวธ

อะไรบาง 11.โรงงานอตสาหกรรมท าขนมไทยแชเยอกแขงตองควบคมสตวพาหะอะไรบางทกอใหเกด

การปนเปอน 12. สตวพาหะชนดใดทกอใหเกดการปนเปอนในโรงงานอตสาหกรรมท าลกชนและตองม

มาตรการควบคมสตวพาหะอยางไร

เอกสารอางอง จฬาภรณ เลศบวรวงศ. (2551). สขาภบาลส าหรบโรงงานอตสาหกรรมอาหาร. กรงเทพมหานคร :

ส านกพมพมหาวทยาลยรามค าแหง.

138

บรษท ท. ซ. เพรสคอนโทรล เซอรวส จ ากด. (2554). การปองกนแมลง. สบคนวนท 15 มนาคม 2554, จาก http://www.tc-pestcontrol.com

บรษท เพาเวอร เพสท กรป จ ากด. (2554). วงจรชวตแมลงสาบ. สบคนวนท 15 มนาคม 2554, จาก http://www.powerpestgroup.com

ศวาพ ร ศว เวชช. (2542). การสข าภบาล โรงงาน อ ตสาหก รรมอ าหาร. พมพครงท 5 . กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

ส านกงานมาตรฐานผลตภณฑอตสาหกรรม. (2541). การจดการสขลกษณะและ ระบบ HACCP ในโรงงานอตสาหกรรมอาหาร. กรงเทพมหานคร : ผแตง.

Britannica. (2011). Rodents. Retrieved March 15, 2011, from http://www.britanica.com Chesworth, N. (1999). Food hygiene auditing. Maryland : Aspen Publishers, Inc. Goldcitypestservices. (2011). Pest control. Retrieved March 15, 2011,

from http://www.goldcityservices.com Marriott, N. G. (1997). Essentials of food sanitation. New York : Chapman & Hall. Marriott, N. G. & Gravani, R. B. (2006). Principle of food sanitation. (5th ed). New York :

Springer Science+Business Media, Inc.