บทท 2

ผลงานวจยและงานเขยนอนๆ ทเกยวของ

ในการศกษาครงนผวจยไดทาการทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ ทงทเปนหนงสอ บทความ เอกสารประกอบการประชมสมมนา และงานวจยตางๆ ดงน

1. พฒนาการของวยผสงอาย 2. ลกษณะของผสงอายทพงประสงค 3. แนวคดและทฤษฎการสงเสรมสขภาพ (Health Promotion) 4. ทฤษฎบทบาท 5. ทฤษฎความสามารถตนเอง (Self – Efficacy) 6. แนวคดทฤษฎการดแลตนเอง (Self care) 7. แนวคดทฤษฎแรงสนบสนนทางสงคม (Social support) 8. มาตรฐานสงแวดลอมสาหรบผสงอาย 9. งานวจยทเกยวของ

www.ssru.ac.th

7

1. พฒนาการของวยผสงอาย

ผสงอายคอบคคลทมอาย 60 ปขนไป (บรรล ศรพานช 2533 : 432) ซงบางคนอาจจะดยงไมแก และยงสามารถปฏบตงานตางๆ ไดดเชนเดยวกบวยกลางคน บางคนคงความเปนผสงอายทยงแขงแรงอยไดจนกระทงอาย 75 หรอ 80 ป หลงจากนนความสามารถในการชวยเหลอตนเองจะคอยๆ ลดลง จงมผนยมแบงวยสงอายออกเปน 2 ชวงวย คอ

1. วยสงอายระยะแรก (young old) คอผทมอาย 60-75 ป (หรอ 80 ป) เปนผสงอายทมความแขงแรง สามารถชวยเหลอตนเองและสงคมในกจการตางๆ ได

2. วยสงอายระยะหลง (old old) คอผสงอายทมการเปลยนแปลงของรางกายมากจนขาดความคลองแคลววองไวในการเดน ความสามารถในการชวยเหลอตนเองเกยวกบชวตประจาวนลดลง ตองมคน คอยดแลชวยเหลอ

ผทมโอกาสกาวเขาสวยสงอาย ควรไดรบการยกยองวาเปนผทมชยชนะในการประคบประคองสขภาพของตนเองเขาสเสนชย โดยสามารถฟนฝาอปสรรคแหงการเปลยนแปลงในวยผใหญตอนดน และผใหญตอนกลางมาได และการเปลยนแปลงนกาลงจะเกดขนอยางตอเนองกนไป กลาวคอการเปลยนแปลงทางดานรางกาย จตใจ อารมณ และการเปลยนแปลง ดงกลาวมดงตอ ไปนคอ

1.1 การเปลยนแปลงทางรางกาย

1.1.1 ระบบหอหมรางกาย ระบบหอหมรางกายทมการเปลยนแปลงทสาคญ ไดแก ผวหนง ตอมเหงอ ผม และเลบ ซงนอกจากเกดจากความชราแลวการเปลยนแปลงยงไดรบอทธพลจากกรรมพนธ สงแวดลอม อาหารและสขภาพทวๆ ไปมาก การเปลยนแปลงดงกลาวม ดงตอไปน คอ

1.1.1.1 ผวหนง ลกษณะผวหนงของผสงอาย แตกตางกนไปตามตาแหนงของรางกาย เชน บรเวณหนา จะมรอยตนกาบรเวณหางตา บรเวณคอมรอยยนมาก เพราะมไขมนใตผวหนงนอย ผวหนงมกซดไมมนามนวลเหมอนวยหนมสาว เนองจากหลอดเลอดฝอยบรเวณหนาลดลง ใบหนาของบางคนมตมนนแขงคลายหด ( seborhea Keratosis) เกดจากไขมนทรางกายขบออกมาถกอดตน บางคนหนาเปนฝามากขน บรเวณแขนขา หลงมอ มไขมนใตผวหนงนอยเชนเดยวกนทาใหมองเหนเปนรอยยนชดเจน ผวหนงมกบางมองเหนหลอดเลอดใตผวหนงไดชด และบางแหงอาจมพรายนา ( Senile purpura) เพราะหลอดเลอดฝอยเปราะแตกงาย ผวหนงมกแหงและลอกทาใหมอาการคน เนองจากตอมไขมนใตผวหนงขบไขมนไดนอยลง บางแหงมจด เหมอนขแมลงวน ( Senile lantigo) มากขน บางแหงมรอยดางและสไมสมาเสมอ เรยกวา ตกกระ (actinic keratosis) สวนบรเวณลาตว โดยเฉพาะบรเวณหนาทองและตะโพกจะมไขมนใตผวหนงมาก ทาใหมลกษณะพงพลย ผวหนงตามตาแหนงตางๆ ของรางกายเหลาน เมอเปนแผลแลวจะหายชามากเพราะเซลลแบงตวไดชาลง หลอดเลอดเปราะและแขงมากขน ทาใหการงอกใหมของหลอดเลอดฝอยลดลงและมกเปนแผลกดทบไดงายเพราะประสาทสมผสไมด

www.ssru.ac.th

8

1.1.2 ตอมเหงอขบเหงอไดนอยลง ขนาดของตอมเหงอเลกลงและจานวนเหลอนอยกวาวยหนมสาว จงระบายความรอนออกจากรางกายไดไมด ทาใหผสงอายรอนมาก เมออากาศรอนจนอาจเปนลมจากความรอนไดงาย สาเหตของการระบายความรอนไมดมสวนหนงเกดจากประสาทอตโนมตททาหนาทตอบสนองตอภาวะทรางกายมอณหภมสงขนไมด ทาใหการขยายของหลอดเลอดฝอยและการขบเหงอของตอมเหงอเปนไปคอนขางชา ( Collins and Exton-Smith, 1983 : 31 quoted in Holm -Pederson, and Loe 1986 : 49) นอกจากจะรสกรอนมากเมออากาศรอนแลวเมออากาศหนาวผสงอายจะรสกหนาวมากดวย และทนตอความหนาวเยนไมคอยได เนองจากไขมนใตผวหนงบรเวณแขนขาลดลง รางกายเกบความรอนไดไมดพอ จากความรสกรอนมากเมออากาศรอนและหนาวมากเมออากาศหนาว ทาใหผสงอายปรบตวตอการเปลยนแปลงของอากาศคอนขางลาบาก และการจดสงแวดลอมใหพอดกบความตองการของผสงอายกทาไดยาก จนทาใหผสงอายรสกวาตนเองเปนคนจจ เดยวรอนเดยวหนาว อาจสรางความราคาญแกญาตทดแลได เปนสภาวะวกฤตทตองการความเขาใจจากญาตดวย

1.1.1.3 ผมเปลยนเปนสขาวแหง และรวงงาย เนองจากเนอเยอผวหนงศรษะ เหยวยนการไหลเวยนของโลหตลดลง และเสนผมไดรบอาหารไมเพยงพอ เลบจะยาวชากวาปกต มลกษณะแขงและเปราะหกงาย

1.1.2 ระบบไหลเวยน การเปลยนแปลงของระบบไหลเวยนมผลทาใหระบบอนๆ ของรางกายไดรบออกซเจนและอาหารลดลง อนเปนตนเหตของการเสอมของอวยวะอนๆ ตามมา การเปลยนแปลงทสาคญไดแก

1.1.2.1 หวใจของผสงอายมกมรปรางและขนาดไมเปลยนแปลงนอกจากบางรายทมขนาดเลกลง ภายในเซลลกลามเนอหวใจมสารไขมนเรองแสงซงเชอวาเกดจากการเสอมของเซลล และกาลงถกกาจดใหสลายจงมกอยใกลกบ ไลโซโซม ( lysosome) สารนถอเปนสารสแหงความชรา ( aging pigment) เรยกวา ไลโปฟสซน ( lypofuscin) เยอบหวใจหนาขน ผนงหองหวใจลาง ( Ventricle) หนาขน และมไขมนแทรกซมอยในกลามเนอหวใจ ลนหวใจมกหนาและแขงเปนผลจากการมพงพด ( fibrosis) เกดขน ทาให การนากระแสประสาทไมด การทางานของหวใจลดลง อตราการเตนสงสดของหวใจ ( Maximum Heart Rate) จะตากวาวยหนมสาว ความจรงอตราเตนสงสดจะคอยๆ ลดลงเรอยๆ เมออายมากขน เชน อาย 17-18 ป อตราเตนสงสดของหวใจ เมอออกกาลงเตมทอาจสงถง 200-210 ครงตอนาท ซงหวใจของผสงอายไมสามารถทาได ปรมาณเลอดสงสดทถกบบออกจากหวใจ ( Maximun Stroke Volume) ลดลง ทาใหจานวนเลอดทออกจากหวใจใน 1 นาท (Cardiac Output) ลดลงถง 40% ระหวางอาย 25 ป และอาย 65 ป การตอบสนองของหวใจตอภาวะเครยดทาไดชา จะเหนไดจากชพจรไมคอยเปลยนแปลงเมอไขสงหรอตกใจและเมอเปลยนแปลงแลวกวาจะกลบคนสภาวะปกตตองใชเวลานาน (Eliopoulos, 1987 :53-55)

1.1.2.2 หลอดเลอดจะเสยความยดหยนทาใหมองเหนหลอดเลอดไดชดเจนตรงบรเวณศรษะ คอ แขน ขา การทผนงหลอดเลอดแขงและเสยความยดหยนนทาใหหวใจตองบบตวแรงขนทาใหคาความดนเลอดสงขนทงความดนซสโตลก และความดนไดแอสโตลก ซงอาจสงถง 170/95 ม.ม.ปรอท ผทอายเกน 80 ปอาจมคาความดนเลอดสงถง 195/105 ม.ม.ปรอท โดยไมจาเปนตองรกษา

www.ssru.ac.th

9

จากการเปลยนแปลงของระบบไหลเวยนดงกลาวแลว ทาใหผสงอายรสกเหนอยงายเมอออกกาลง บางรายอาจมอาการหนามดเปนลม เพราะการนากระแสไฟฟาหวใจไมดและการทางานชดเชยเมอเกดภาวะเครยดไมดพอ ทาใหผสงอายรสกวาตนเองไมสามารถปฏบตงานตางๆไดอยางมประสทธภาพเชนเดม เกด ความกลววตกกงวล ถาไมสามารถปรบตวยอมรบสภาพ การเปลยนแปลงของรางกายได

1.1.3 ระบบหายใจ มการเปลยนแปลงไปในทางเสอมลงเชนเดยวกบระบบไหลเวยน ซงมการเปลยนแปลงคอ

1.1.3.1 อวยวะชวยหายใจ ทรวงอกมรปรางคลายถงเบยร คอ มความหนาจากหนาไปหลงเพมขน กระดกซโครงและกระดกสนหลงมการเคลอนไหวขณะหายใจเขาหายใจออกลดลง เนองจากกลามเนอชวยในการหายใจออนแอลง การหายใจสวนใหญตองใชกระบงลมชวย กลองเสยงเสอมทาใหเสยงเปลยนเปนหาว แหบ และแหง

1.1.3.2 ปอด มแนวโนมทจะมขนาดโตขน เนองจากความยดหยนของเนอปอดไมดเยอหมปอดแหงทบ และมการคงของนาในชองเยอหมปอดไดงาย ขนกวด ( Cilia) มการโบกพดนอยครงลง (ปกต 10-11 ครงตอวนาท) ทาใหตดเชอในระบบทางเดนหายใจไดงาย ทอ หลอดลมแยก ( Broncheal Ducts) และทอถงลม (alveolar ducts) ขนาดโตขน ถงลม ( alveoli) มจานวนนอยลงแตขนาดโตขน ในคนอาย70 ป อาจมถงลมเสอมลงไปถง 30% เมอเทยบกบคนอาย 40 ป จากการทมถงลมลดลง ทาใหคาแรงดนออกซเจนในหลอดเลอดแดง ( P 02) ในผสงอาย ตากวาวยหนมสาว คอเหลอเพยง 75 ม.ม.ปรอท คาของอากาศคางในปอด ( residual capacity) เพมขนประมาณ 50% ในคนอาย 90 ป และคาความจชพของปอด (vital capacity) ลดลง ทาใหปรมาณอากาศ หายใจเขา หายใจออก ( tidal Volume) ลดลง (Eliopoulos, 1987 : 55)

การเปลยนแปลงเหลานมผลใหเกดโรคแทรกซอนทางปอดไดงาย เชน หลงผาตดหรอเมอรางกายมความตานทานลดลงจากเหตใดกตาม ทาใหเกดการตดเชอของระบบทางเดนหายใจไดงาย

1.1.4 ระบบกลามเนอ จากการศกษาพบวาปรมาณกลามเนอ ( lean body mass) ลดลงจาก 59 ก.ก. เมออาย 25 ป เหลอเพยง 47 ก.ก. เมออาย 65-70 ป ขณะเดยวกนไขมนจะเพมจาก 14 ก.ก. เมออาย 25 ป เปน 26 ก.ก. เมออาย 70 ป (ไกรสทธ ตนตศรนทร และอรวรรณ วลยพชรา 2533:14) ตวเลขนอาจแตกตางกนบางในการศกษาแตละครงแตไดขอสรปทเหมอนกน คอ ปรมาณกลามเนอลดลงและปรมาณไขมนเพมขน การเพมของไขมนเกดจากรางกายดงไปใชนอยลง ทาใหมองเหนผสงอายมลกษณะกลามเนอหยอนยาน ซงเหนชดเจนตรงบรเวณแขน และมลกษณะลงพง กลามเนอมเสนใยเลกลง ภายในเซลลกลามเนอมการสะสมของไกลโคเจน ( Glycogen) และเกลอแรทจาเปนในการทางานของกลามเนอนอยลง ไดแก โปตสเซยม และ ทาใหความตงตว ( tonus) ของกลามเนอลดลงและพลงกออนลง รสกเหมอนไมคอยมกาลงและยกของหนกไมไหว การสงเคราะหโปรตนของเซลลกลามเนอลดลง และหลอดเลอดฝอยภายในกลามเนอลดลง การทางานประสานกนระหวางประสาทและกลามเนอเสอมลง การตอบสนองของกลามเนอชากวาเดม ความเรวในการหดตวของกลามเนอลดลง ทาใหผสงอายขาดความคลองแคลววองไวในการเคลอนไหว ผสงอาย

www.ssru.ac.th

10

มกเดนกาวสนๆ ทาทางเดนไมคอยมนคง มไหลหอเนองจากกลามเนอตนแขน ( deltoid) เลกลง และ ปมกระดกอะโครเมยน (acromion process) เสอมลง

1.1.5 ระบบกระดก กระดกจะบางลงเพราะมการเกาะของแคลเซยมลดลง เนองจากการใชแรงงานในชวตประจาวนลดลง กระดกจงรบแรงทมากระทานอยตามไปดวย ซงแรงทมากระทาตอกระดกนจะสามารถกระตนการสรางกระดกใหหนาขนได สาเหตอกประการหนงเกดจากการขาดโปรตนและเกลอแร ไดแก แคลเซยม ฟอสฟอรส และวตามน หรอขาดฮอรโมนเอสโตเจนซงชวยในการดดซมแคลเซยมและมการจบของแคลเซยมในเนอกระดก จงมกพบภาวะกระดกพรน ( osteoporosis) ในเพศหญงหลงหมดประจาเดอนมากกวาผสงอายชาย การเกดกระดกพรน ทาใหผสงอายมกระดกเปราะและหกงาย นอกจากนยงทาใหเกดอาการปวดราว โดยเฉพาะจะปวดหลงบางรายอาจมหลงโกง ( Kyphosis) เนองจากกระดกสนหลงมการหกรวมกบการยบตวของหมอนรองกระดก ทาใหกระดกทหกมลกษณะเปนลม ซงการหกนอาจเกดขนโดยทผสงอายไมทราบสาเหตกได ผสงอายจะมความสงลดลง กระดกขากรรไกรลางจะเลกลง ประมาณครงหนงของวยหนมสาว ถาฟนหกหมดจะทาใหคางยนและรปหนาสนกวาวยหนมสาว ขอกระดกตางๆ กเสอมลงเชนกน เยอหมขอ เยอหมกระดกจะเสอมสภาพไป โดยเฉพาะอยางยง ถาไมมการใชงานจะยงเสอมมาก ขอใดทยงใชงานจะเสอมนอยกวา ตามปกตกระดกผวขอจะไมมเลอดหรอเสนประสาทมาเลยง การสกกรอนระยะแรกจงยงไมมอาการปวด ตอมาเมอเปนมากขนกระดกออนผวขอจะบางลง จนถงเนอกระดกทรองรบอยทาใหรสกปวดและไมสามารถรบนาหนกไดเหมอนปกต กระดกออนมการเสอมสลายจากการใชงานมานานและเกดพงผด เยอหมกระลกกมพงผดเกดขนเชนกน นาเลยงขอมลกษณะขนกวาวยหนมสาว การเกดพงผดทขอรวมกบนาเลยงขอขนขนทาใหผสงอายเคลอนไหวขอไมสะดวก การมปญหาเกยวกบการเคลอนไหวทาใหผสงอายตองจากดกจกรรมลง ไมกลาไปไหนคนเดยว หรอรสกลาบากใจถาตองอยในภาวะเรงรบ การเดนทางออกจากบานอาจจะนอยครงลงเพราะกลววาจะไมปลอดภย ทาใหผสงอายตองอยกบบานมากขน และถาการอยกบบาน เปนการจากดใหผสงอายใชแรงงานในชวตประจาวนนอยลงแลว จะยงทาใหเกดการเสอมของกระดกและขอมากขน

1.1.6 ระบบประสาท การเปลยนแปลงของสมองมกจะเปนไปอยางชาๆ และไมเฉพาะเจาะจง จะพบวาสมองของผสงอายมขนาดเลกลง เซลลประสาทลดลงจากวยหนมสาว ประมาณ 6.7% ทาใหผสงอายทมอาย 85 ป มนาหนกของสมองเพยง 1150 กรม ในขณะทคนหนมสาวอาย 25 ป มนาหนกสมอง 1400 กรม (บญสม มาตน 2533:73) ภายในเซลลประสาทมการสะสมของสารไขมนเรองแสงคอ ไลโปฟสซน เชนเดยวกบเซลลกลามเนอหวใจ ผสงอายบางรายมอาการสนของมอและศรษะ ( Senile Tremor) เชอวาเกดจากสารสอ ( Neurotransmitter) เชน โดปามน ( Dopamine) สญเสยการควบคมการทางานประสานกนของสมอง การนากระแสประสาท จะชาลงเนองจากมการทาลายของปลอกประสาท พบวาปลอกประสาทบางสวนหายไปเปนชวงๆ บางสวนมการงอกใหมซงอาจเหลอรองรอยไวทาใหขดขวางการนากระแสประสาท ซงมผลใหการนากระแสประสาทรบความรสกเขาสสมองชาลง ผสงอาย จงตอบสนองตอการกระตน และปฏกรยาสะทอนกลบชาลงกวาเดม ( Eliopoulos 1987:60-62) ซงพบวาการนาการรบรในระบบประสาทลดลง 15% เสนประสาททมาสงงานของกลามเนอกเสอมลงเชนกน ผสงอายจงมกทาอะไรไดชากวาปกต ความแมนยาจะเสยไปมาก เนองจากการทางานของสมองและอวยวะตางๆ ไมประสานกนเทาทควร รวมกบความออนแอของกลามเนอ และการเสอมของกระดกและขอทาใหผสงอายประสบกบอบตเหตจากการหกลมไดงายลกษณะการนอนหลบในผสงอายกเปลยนแปลงไป คอ หลบ-ตน คนละหลายๆ ครง คณภาพของการนอนกจะ

www.ssru.ac.th

11

ลดลงคอหลบยาก และหลบไมคอยสนทมกตนนอนกลางดก จากการศกษาพบวาการนอนหลบในระยะท 3 และท 4 ซงเชอวาเปนระยะทจาเปนสาหรบการฟนคน สภาพเดมของรางกายลดลง 50% (Colling, 1983:36-44) ระบบประสาทอตโนมต กทางานเสอมลงเชนกน มการตอบสนองชา มผลทาใหผสงอายหนามดเปนลมเมอเปลยนทาไดงาย เชนจากทานอน เปนทานง หรอจากทานงเปนทายน เพราะการตอบสนองของหลอดเลอดเมอแรงดนเปลยน ( baroreflex sensitivity) เปนไปคอน ขางชาจนทาใหความดนโลหตลดลงมากเมอเปลยนทาและเมอรางกายตองการออกซเจนมากขน หวใจกตอบสนองโดยการบบตวใหแรงและเรวขนไดชา จนทาใหรางกายขาดออกซเจนไดในบางครง หรอเมอกระตนใหหวใจบบตวเรวแลว กวาจะสงงานใหหวใจบบตวชาลงกตองใชเวลานานจนเปนเหตใหเกดภาวะหวใจวายได ( Gribbin and others 1971: 424-431 quoted in Holm-Pedersen, and Loe 1986 : 40)

1.1.7 ระบบประสาทสมผสพเศษ (Special Senses) ระบบประสาทสมผสพเศษ ประกอบดวย ตา ห จมก ลน และผวหนง ซงเมอยางเขาสวยสงอายกจะมการเปลยนแปลงกลาวคอ

1.1.7.1 ตา การเสอมของตาทาใหผสงอายมปญหาความปลอดภยในการปฏบตกจวตรประจาวนและความสขสบายอนๆ อยางมาก การเปลยนแปลงเรมตงแตหนงตาบน ซงปกตจะบางไมมไขมนใตผวหนง เมออายมากขนจงเกดหนงตาหยอนไดงาย หนงตาลางจะบวม ( Senile elastosis หรอ Puffy lids) เนองจากไขมนทอยใตลกตายนออกมาเพราะผนงกนไมแขงแรง ดวงตาผสงอายไมมประกายสดใสเพราะนาหลอเลยงตานอยลงเนองจากเซลลกลอบเลท ( globlet Cell) ทางานนอยลง ถาอยในทอากาศแหงจะรสกเคองตา บรเวณกระจกตามวงขาวเกดขนอาจเกดเพยง 1/4-1/2 หรอรองวงกลมถดจากขอบนอกของตาดา เรยกวาอารคสสซไนลส ( Arcus senilis) กลามเนอมานตา ( iris) หยอนทาใหรมานตาเลกกวาวยหนมสาว เรยกวา ซไนลไมโอซส ( Senile miosis) และรมานตาหดและขยายชา จงทาใหผสงอายปรบเปลยนการมองวตถซงอยในทมดแลวมองในทสวางหรอมองในทสวางแลวกลบไปมองทมด เชนการเปดปดไฟบอยๆ ทาให ไมสามารถปรบสายตาใหมองเหนชดไดภายในชวงเวลาสนๆ ผสงอายมกสายตายาว ในเพศหญงเรมมสายตายาวเมออาย 38 ป เพศชายเรมสายตายาวเมออาย 40 ป การปรบสายตาจากมองใกลเปนมองไกล หรอ มองไกลแลวมองใกลไดไมด เมอมองวตถทเคลอนไหวเรวๆ จะรสกเวยนศรษะเพราะการทรงตวในผสงอายนน สวนหนงตองอาศยการมองเหน เลนซตามกขนทาใหทบแสงมากขน และมสเหลองเพมขน เมอแสงผานเลนซตาลกษณะนจะถกกรองเกบแสงสนาเงนและสมวงไวมากขน ทาใหผสงอายมองเหนวตถทมสมวงและสนาเงนไมชดและไมสามารถแยกความแตกตางของส 2 สนไดอยางชดเจน แตผสง อายจะมองเหนวตถสแดงและ สเหลองไดชดเจนดมาก เนองจากเลนซตาทกลายเปนสเหลองมากขนนยอมใหแสงสเหลองและสแดงผานไดด ผลอกประการหนงจากการทเลนซตาขนคอ ตองใชแสงสวางมากขน เพอการมองทชดเจน และการมองเหนเกยวกบความลกลดลง เนองจากการตอบสนองของจอตาตอแสงทไปกระตนถกขดขวาง จงทาใหความสามารถในการเพงมอง ( light accumulation) ลดลง และถาเลนซตาขนมากจนมลกษณะทบแสงเรยกวา เปน ตอกระจก ลานสายตา แคบลง มองเหนสงรอบขางไดลดลง เกดจากเลอดไปเลยงจอตานอยลง ทาใหมการเสอมของจอตา เวลาเดนอาจชนสงของทอยขางทางเพราะมองไมเหน แตภาพทมองเหนวตถขางหนาคอนขางจะชดเจน แตถามการเสอมของแมกคลา ทาใหผสงอายรสกตามวลง อยางมาก อานหนงสอหรอใชสายตาไมไดแตยงสามารถเดนได ตาจะไมบอดสนท แตไมสามารถทางานทละเอยดได ทเปนเชนนเพราะจอตาสวน แมกคลามเลอดไปเลยงนอยลง

www.ssru.ac.th

12

1.1.7.2 ห การเปลยนแปลงของหชนนอก มขหมากขน หชนกลางมการเปลยนแปลงของแกวห คอมกจะแขงและฝอ สวนหชนในและหลงโฆเคลย มการตายของเซลลขนตรงบรเวณกนหอย ซงมกเกดจากการขาดเลอดไปเลยงรวมกบมของเหลว ( Endolymp) อยภายในกนหอยมากขน ทาใหผนงบวมกดดนเซลลขนจนในทสดเซลลขนตาย กอนตายอาจทาใหผสงอายรสกเหมอนมเสยงในห เวยนศรษะแบบบานหมน การไดยนลดลงซงจะสญเสยการไดยนเสยงทมความถสงมากกวาเสยงทมความถตา การสญเสยการไดยนทาใหผสงอายถกตดขาดจากสงแวดลอม เมออยากไดยนเสยงอาจตองขอรองใหผพดพดเสยงดง ซงอาจทาใหเขาใจผดวาเปนการพดตวาดกได หรอลกหลานอาจแสดงอาการหงดหงด ถาผสงอายฟงไมรเรอง

1.1.7.3 ลน จานวนปมรบรส ทยงทางานไดลดลงจากเดมถง 80% คอเหลอเพยงประมาณ 1/3 เทานน ทาใหการรบรสไดไมด โดยเฉพาะรสหวาน ซงมปมรบรสอยบรเวณปลายลนจะสญเสยกอนทาใหผสงอายตองรบประทานอาหารทหวานจดขนจงจะรสกวาหวานชนใจ ตอมาจะสญเสยการรบรสเคมกมสวนทาใหผสงอายชอบอาหารทมรสเคมจดขนเชนกน ปมรบรสทเสยชาทสด คอรสขมและรสเปรยว แตผสงอายกรบประทานอาหารทมรสขม เชน มะระไดด กวาวยหนมสาว จากการทปมรบรสเหลอนอยลงประกอบกบการมนาลายในปากนอยลง และ จมกรบกลนไดลดลง จงทาใหผสงอายเบออาหารไดงาย

1.1.7.4 จมก ความสามารถในการรบกลนของผสงอายลดลง เนองจากจานวนใยประสาทรบกลนมจานวนนอยลง ความสามารถในการรบกลนลดลงนทาใหผสงอายรสกไมปลอดภยเมอตองอยคนเดยวเพราะอาจไมวองไวตอกลน ซงเปนสญญาณอนตรายจากไฟไหม กลนแกสรว หรอกลนอนเกดจากไฟชอตกได นอกจากนผสงอายบางรายอาจจะรบประทานอาหารทบดโดยไมทราบเพราะทงจมกดมกลนและลนรบรสเสยไปกได

1.7.5 ผวหนง ความรสกจากการสมผสทผวหนงลดลง อาจทาใหเกดแผลกดทบไดงาย เพราะความรสกตอแรงกดและความเจบปวดลดลง

1.1.8 ระบบทางเดนอาหาร การเปลยนแปลงทสาคญไดแก

1.1.8.1 ฟน ฟนมกจะหกเหลอนอยซลง ทเหลออยมกจะโยกคลอนไมแขงแรง พอทจะขบเคยวอาหารแขง บางคนตองใสฟนปลอม ซงจะเปนอปสรรคตอการรบประทานอาหารทมลกษณะเหนยวและอาหารทมกางหรอกระดก ลกษณะของฟนทยงเหลออยกมลกษณะยาวขนเนองจากเหงอกรนลงประกอบกบรางกายสรางเคลอบรากฟน ( sementum) เพอตอรากฟนใหยาวขนเพอชดเชยกบการสกของ ปมฟนจากการใชบดเคยวอาหาร สของฟนในผสงอายมกจะเปนสเหลองกวาวยหนมสาว เกดจากเคลอบฟนบางลงทาใหเหนเนอฟน ( dentine) ซงมสเหลองชดเจนขน โพรงประสาทฟนในผสงอายเลกลง ประกอบกบเซลลประสาทในโพรงประสาทฟนมนอยลง จงมผลใหผสงอายรสกเสยวฟนนอยลงกวาวยหนมสาว อวยวะยดตวฟนอนประกอบดวยกระดกเบาฟน ( alveolar bone) สลายตวไปทาใหฟนไมแขงแรงเพราะฝงอยในกระดกเปนสวนนอย (Mjor, Ivar A.1986:94-100) ตอมนาลายขบนาลายนอยลง นาลายมลกษณะเหนยวมากขน ประกอบการกบการรบรสและกลนไมด ทาใหผสงอายมอาการเบออาหาร

www.ssru.ac.th

13

1.1.8.2 หลอดอาหาร การเคลอนไหวของหลอดอาหารลดลง จะรสกอาหารตดคอ ถารบประทานเรว หลอดอาหารมกขยายใหญออก หรดของหลอดอาหารคลายตว นายอยในกระเพาะไหลยอนขนไปในหลอดอาหาร ทาใหหลอดอาหารอกเสบไดงาย และผปวยจะรสกแสบหนาอก

1.1.8.3 กระเพาะอาหาร กระเพาะอาหารบบตวนอยลง ขบนายอยคอกรดเกลอ (HCI) ไดนอยลงกวาวยหนมสาวถง 35% ทาใหยอยโปรตนไดนอยลง และยงทาใหการดดซมเหลก แคลเซยมและวตามนบ 12 ลดลง ซงอาจเกดรวมกบการเปลยนแปลงของกรดดาง ปรมาณการไหลเวยนเลอด และ การเจรญเตบโตของบกเตรบางชนดดวย การทกระเพาะอาหารบบตวไดชาลงทาใหอาหารคางอยในกระเพาะนานขน

1.8.4 ลาไส ตลอดความยาวของลาไสมการฝอของเยอบเปนหยอมๆ ประกอบกบ นายอยจากกระเพาะลดลง เซลลททาหนาทดดชมมนอยลง และเลอดมาเลยงลาไสลดลง ทาใหการดดซมลดลง ผสงอายมกมอาการทองผกเนองจากการบบตวของลาไสใหญชาลง รวมกบการขบเมอกของลาไสใหญมนอยลง กากอาหารทผานมาถงลาไสใหญจะดดซมนากลบไปมาก จงทาใหอจจาระแหงมากขน ผสงอายจงทองผก ไดงาย (Eliopoulos, 1987 : 56-57)

1.1.9 ระบบทางเดนปสสาวะ มการเปลยนแปลงคอ

1.1.9.1 ไต ขนาดของไตเลกลง เพราะมการสญเสยเซลลประมาณ 0.6% ตอป ซงมผลใหการทางานลดลงถง 40-60% เมออาย 75 ป เลอดไหลผานไตลดลงถง 53% ทาใหประสทธกาพการกรองลดลง คาอตรากรอง ( Glomerulo Filtration Rate) ของคนอาย 90 ป ลดลงจากคนอาย 20 ป ถง 50% การดดซมนากลบของทวบล ( tubule) ของไตลดลงทาใหปสสาวะของผสงอายเขมขนนอยลงคอคาความถวงจาเพาะของปสสาวะของผสงอายประมาณ 1.024 ขณะทของคนหนมสาวสงถง 1.032 บางรายอาจมโปรตนในปสสาวะเทากบ 1+ โดยไมมโรคไต จากประสทธภาพการกรองของไตลดลงทาใหคา บ ย เอน (BUN=Blood Urea Nitrogen) ของคนอาย 70 ป เทากบ 21.2 ม.ก.% ในขณะทคนอาย 30-40 ป เทากบ 12.9 ม.ก.% (Eliopoulos, 1987 : 57-58)

1.1.9.2 กระเพาะปสสาวะ การเปลยนแปลงของกลามเนอกระเพาะปสสาวะ รวมกบภาวะหยอนยานของกระบงลม ทาใหมปสสาวะคางในกระเพาะหลงถายปสสาวะ ประกอบกบกระเพาะปสสาวะจ นาปสสาวะไดนอยลงจาก 500 ซซ. เหลอเพยง 250 ซซ. จงทาใหกระเพาะปสสาวะเตมงาย ทาใหปสสาวะบอย โดยเฉพาะเวลากลางคน ซงเปนเวลาทม เลอดไหลผานไตมาก หรดของกระเพาะปสสาวะหยอนยานโดยเฉพาะในหญงสงอายทผานการคลอดบตรหลายคน รวมกบการขาดฮอรโมนเอสโตรเจน ทาใหอวยวะภายในองเชงกรานออนแอเกดปสสาวะเลดขณะไอหรอจาม ( Stress Incontinence of Urine) ทาใหสญเสยภาพลกษณของตน

1.1.9.3 การขบถายปสสาวะ ในผชายทอายเกน 50 ป มกมตอมลกหมากโต ทาใหอดกนทางเดนปสสาวะ ถายปสสาวะลาบาก มปสสาวะคงคางในกระเพาะมาก ปสสาวะออกชาและ สายปสสาวะไมพงซงทาใหผสงอายรสกทรมานมากและกงวลเมอตองเดนทางไกล

www.ssru.ac.th

14

1.1.10 ระบบตอมไรทอ ตอมไรทอตางๆ จะเรมเสอมลงไดแก

1.1.10.1 ตอมใตสมองสวนหนา ( Anterior Pituitary Gland) มขนาดเลกลง มพงผดเกดขนทตอมเลอดมาเลยงตอมนอยลง

1.1.10.2 ตอมไทรอยด มการเปลยนแปลงเลกนอยคอ มพงผดและเซลลเมดเลอดขาวชนด ลมโฟไซท สอดแทรกอยในตอม ปรมาณฮอรโมนในเลอดคอ ท 4 (T4) และท 3 (T3) อยในเกณฑปกต แตคา ไอโอดน อฟเทค (Iodine Uptake) ลดลง ปรมาณไทโรแคลซโดนน (Thyrocalcitonin) ลดลง

1.1.10.3 ตอมพาราไทรอยด ระดบพาราไทรอยดฮอรโมนในเลอดเปลยนแปลง หรอไมยงไมทราบแตทราบวามความไวเพมขน อาจเนองจากเอสโตรเจนลดลง ซงมผลใหแคลเซยมหลดออกจากกระดกทาใหกระดกบางลง ( Greegerman and Bierman 1971 : 191-1212 quoted in Holem-Pen-dersen, and Loe, 1986 : 48)

1.1.10.4 ตอมหมวกไต ตอหมวกไตสวนเปลอกยงมการหลงคอรตซอลปกต การตอบสนองของฮอรโมน อลโดสเตอรโรน (aldosterone) โดยการจากดเกลอพบวาจะขบฮอรโมนนออกมาเพยง 30-40% ของคนอายนอย เรนน (Renin) มคาลดลงและไมตอบสนองตอการกระตน

1.1.10.5 ตบออน มขนาดเลกลง บางรายมไขมนสอดแทรกอยในตอมอนซลนในเลอดปกต แตการตอบสนองตอกลโคสในระยะแรก และระยะทาย ( Late Phase of Insulin) จะลดลงทาใหคานาตาลในเลอดหลงอาหารในชวโมงทหนงเพมขน 9.5 ม.ก. ตอเดซลตร ทก 10 ป ของอายทเพมขน ระดบนาตาลทสงขนนจะสะทอนใหเหนถงระดบทสงขนของไกลโคไซเรท ฮโมโกลบน ( Glycosyrate Hemoglobin) ซงเปนตวทมผลในปฏกรยาการเปลยนแปลงของโปรตนและทาใหเกดตอกระจกทตาได (ไกรสทธ ตนตศรนทร และ อรวรรณ วลยพชรา 2533 : 12)

1.10.6 ตอมเพศชาย ลกอณฑะจะฝอลงและมลกษณะแขงขน การสรางเชออสจนอยลงประมาณ 30% ใน คนอาย 60 ป เมอเทยบกบคนอาย 25-30 ป และลดลงรอยละ 20 ในคนอาย 80 ป เมอเทยบกบคนอาย 60 ป ระดบเทสโทสเตอรโรนในเลอดลดลง

1.1.10.7 ตอมเพศหญง พบวารงไขฝอ และหยดการตอบสนองตอ เอฟ เอส เอช ตอมใตสมอง ในคนอาย 80-90 ปจะเหนรงไขเหลอเพยงเศษเนอขนเลกๆ เทานน

1.1.11 ระบบสบพนธ การเปลยนแปลงของอวยวะสบพนธนนเปนผลจากระดบฮอรโมนเพศลดลงคอ เอสโตรเจนในเพศหญง และเทสโทสเตอรโรนในเพศชาย

1.1.11.1 อวยวะสบพนธเพศหญง พบวา เตานมจะหยอนยาน หวนมเลกลง และเนอเยอของเตานมมไขมนมากขน อวยวะเพศภายนอกเหยวลงเพราะมไขมนใตผวหนงลดลง ขนบรเวณอวยวะเพศมนอยลง แคมนอก (labia) แบนราบลง ชองคลอดมสชมพและแหง การ ยดขยายมนอยลง เซลลผวของชองคลอดบางและไมมเสนเลอด ภายในชองคลอดมสภาพเปนดางมากขนทาใหตดเชอไดงาย และชนดของบก

www.ssru.ac.th

15

เตรในชองคลอดแตกตางไปจากวยอนๆ (Elipoulos, C. 1987 : 57-59) ปากมดลกเหยวเลกลง มดลกมขนาดเลกลง เยอบมดลก(Endometrium) มกไวตอการถกกระตนดวยฮอรโมน ทาใหเลอดออกทางชองคลอดหลงวยหมดประจาเดอนไดงายและเนองจากฮอรโมนเอสโตรเจนลดลงทาใหอทธพลของฮอรโมนเอนโดรเจนมมากขน ทาใหผ สงอายหญงบางรายมขนบรเวณใบหนา การตอบสนองของอวยวะเพศหญงขณะมสมพนธทางเพศแตกตางไปจากวยสาว ซงเมอพจารณาตามระยะตางๆ ของวงจรการรวมเพศ จะไดรายละเอยดดงตอไปนคอ (Jones 1981 : 47-48)

1) ระยะตนเตน ( Excitement Phase) เปนระยะทเมอกหลงเขาส ชองคลอด ในผสงอายจะมเมอกหลงเขาสชองคลอดนอยลงและตองใชเวลานานมากขนกวาจะมเมอกหลงออกมา การขยายตวของชองคลอดลดลงปรมาณ 2/3 ทงดานกวางและดานลก ซงอาจเปนผลจากกลามเนอฝอ มเลอดมาคงทแคมนอย ( labia minora) นอยลง มดลกอาจจะแขงตวและยกสง ขนอยางชาๆ หรออาจไมแขงตวเลย ปกตระยะนใชเวลาภายใน 10 วนาท นานหลายๆ นาท จนหลายชวโมง

2) ระยะกาหนดสง ( Plateau Phase) เปนระยะทมเลอดมาคงมากขน ในผสงอายการคงของเลอดบรเวณอวยวะเพศลดลง ชองคลอดจะขยายตวเพมขน 1/3 ความตงตวของแคมนอยนอยกวาวยสาว ระดบมดลกสงขนเหมอนวยสาวแตการแขงตวนอยกวาและเลอดคงทอถลงค ( Clitoris) นอยลง ปกตระยะนใชเวลา 30 วนาทจนหลายๆ นาท

3) ระยะสดยอด (Orgasmic Phase) เปนระยะทมการบบรดตวของชองคลอดซงปกตประมาณ 3-12 ครง แตในผสงอายมการเปลยนแปลงคอ จานวนครงของการบบรดตวของชองคลอดนอยครงลง บางคนอาจรสกเจบขณะชองคลอดมการหดรดตว แตสวนใหญยงคงไดรบความพงพอใจจากการรวมเพศ ปกตระยะนมชวงเวลาสนเพยง 3-15 วนาท เทานน

4) ระยะคลายตว (Resolution Phase) เปนระยะทเลอดคอยๆ ไหลเวยนออกจากอวยวะเพศ โดยทวไประยะนอวยวะเพศจะคลายตวไดเรวกวาวยสาว โดยเฉพาะการคนสสภาพเดมของอถลงคกบชองคลอด ปกตระยะนนาน 2-6 ชวโมง

1.1.11.2 อวยวะสบพนธเพศชาย พบวาขนทอวยวะสบพนธภายนอกบางลง เนองจากระดบเทสโทสเตอรโรนลดลง หลอดเลอดแดงทมาเลยงลงค และหลอดเลอดดามลกษณะแขง ยดหยนไดนอยและมพงผดเกดขนในลงค นาอสจมความเขมขนลดลง และเชออสจ มจานวนลดลง การตอบสนองของอวยวะเพศชาย ขณะมสมพนธทางเพศคอ (Jones 1981 : 48- 50)

1) ระยะตนเตน ตองใชเวลานานกวาวยหนม 2-3 เทา ในการทาใหอวยวะเพศแขงตว แตแขงตวไดนานกวา อณฑะมเลอดคงและการตงตวนอยกวา ลกอณฑะไมสามารถยกสงขนได การขยายตวของลงคไมมากเทาวยหนมเพราะเลอดคงไมมาก

2) ระยะกาหนดสง ในระยะนลงคจะไมตงตรงจนกวาจะถงชวงทายๆ ของระยะน ระยะนอาจจะนานเพราะชายสามารถควบคมการหลงของนาอสจไดด ลกอณฑะยกสงไดนอยลงและ มเลอดคงทลกอณฑะลดลง หรอไมมการยกลกอณฑะสงเลยกได

www.ssru.ac.th

16

3) ระยะสดยอด จานวนครงและความแรงของการหดเกรงของลงคลดลง ทาใหแรงพงของนาอสจลดลงจาก 12-14 นว ในวยหนมเหลอเพยง 6-12 นวเทานน

4) ระยะคลายตว ถามการยกตวของลกอณฑะในระยะตนเตน กจะคลายตวกลบลงมาเรวกวาวยหนม แตสวนใหญจะไมมเพราะเลอดมาคงนอยลง และตองใชเวลานานจงจะทาใหแขงตวไดอก การเปลยนแปลงของระบบสบพนธเหลาน เรมมมากอนจะเขาสวยสงอายและเมอเขาสวยสงอาย การเปลยนแปลงตางๆ จะเหนชดเจนขน ผสงอายจงตองการความเขาใจ ซงกนและกนเกยวกบสมพนธทางเพศ เพอลดขอขดแยงและกลาวโทษซงกนและกนเมอมปญหาเกดขน

1.2. การเปลยนแปลงทางดานจตและอารมณ การเปลยนแปลงทางดานจตใจและอารมณทสาคญไดแก

1.2.1 บคลกภาพ จากการศกษาของแมคคอยและคณะ ( McCoy and others 1980 : 877-883 quoted in Murray, and Zentner 1985 : 580) พบวาไมมการเปลยนแปลงของบคลกภาพเกดขนแม มอายมากขน ลกษณะบคลกภาพจะยงคงเปนไปเชนเดยวกบวยทผานมา และจะยงมลกษณะทชดเจนยงขน เชน คนทเคยพดมากกจะยงคงเปนคนพดมากอยเหมอนเดม หรอ อาจจะคยมากขนสวนผทเงยบเฉยกจะยงคงเงยบเฉยเชนเดม ตราบเทาทรางกายยงมความแขงแรง ผสงอายยงคงเปนผทมบคลกภาพทเหมาะสม และคงเขารวมกจกรรมในสงคมเชนเดยวกบวยทผานมา ลกษณะดงกลาวจะเปนอยตอไปอยางราบรนตามสภาพของรางกายและสถานการณในชวตทประสบ แตเมอไรกตามทผสงอายรสกวาอยรวมกบผทออนวยกวาคอนขางลาบาก หรอผทออนวยกวารสกหนกใจทจะอยรวมกบผสงอาย บคลกภาพทมลกษณะแฝงกจะปรากฎออกมาชดเจนขน จนบคคลทวไปเขาใจวาบคลกภาพของผสงอาย คอเปนผทมความยดมน อนรกษนยม เอาแตใจตนเองเปนใหญและความคดเหนไมคอยลงรอยกบผอน ลกษณะการใชอานาจและพยายามบงคบขเขญผอนกพบไดบอยขน สงเหลานเปนลกษณะทพบเมอบคคลมอายมากขน แตไมใชเปนสงทเกดขนใหม เปนลกษณะทแฝงอยในบคคลนนๆ มากอน แตไมมโอกาสแสดงออก หรอแสดงออกมาโดยใชกลไกทางจตใจซง นวการเทน (Neugarten, 1973 : 356-366 Quoted in Murray, and Zentner, 1985 : 583) กลาววาลกษณะดงกลาวพบได ในผสงอายหญงมากกวาผสงอายชาย คอ ผสงอายหญง มกจะแสดงออกถงความกาวราว และเอาแตใจตนเองมากขน เพอใหผอนยอมรบในความมคณคาของตน สวนผสงอายชาย มกจะแสดงออกโดยการยอมรบทาตามขอชแนะของผอน ตองการพงพาผอน และตองการการดแลเอาใจใสจากผอน พฤตกรรมดงกลาวอาจเปนเพราะชายสงอาย สามารถทาใจกวางยอมรบความจรงเกยวกบตวเองวาไมไดอยในบทบาทของหวหนางาน และไมตองแขงขนในโลกของการทางานอกตอไปกได และ นวการเทน ( Neugarten, 1973 : 356- 366 Quoted in Murray, and Zentner, 1985 : 580-583) ไดแบงบคลกภาพของผสงอายออกเปน 4 แบบคอ

1.2.1.1 แบบผสมผสาน ( integrated personality) เปนลกษณะผสงอายทพบไดทวไปผสงอายเหลานสามารถอยในสงคมไดด สตปญญายงดอย เปนคนมความยดหยน สนใจสงแวดลอมรอบๆ มอารมณด สามารถปรบตวตอการสญเสยและอยกบโลกของความจรง มความรสกพงพอใจในชวต บคลกภาพในกลมน ยงแบงเปน 3 กลมยอย คอ

www.ssru.ac.th

17

1) แบบจดกจกรรม ( organizers) คอ ผทมกจกรรมทหลากหลาย เมอสญเสยบทบาทอยางหนงไปหรอขาดกจกรรมอยางหนงไป จะหากจกรรมใหมมาทาจนมกจกรรมเทากบกอนเกษยณ

2) แบบเลอกกจกรรม (focused) เปนผสงอายทเลอกทากจกรรมบางอยางทอยากทาเทานน และจะอทศแรงกายและแรงใจทงหมดกบกจกรรมใหมทเลอกและเหนวาสาคญ มากกวา จะนาไปรวมกจกรรมหลายๆ กจกรรม

3) แบบปลอยวาง ( disengaged) เปนคนทมความเปนตวของตวเองสง สนใจสงแวดลอมและโลกภายนอก แตสมครเปนผดมากกวาสนใจเขาไปปฏบตเอง เปนผทปลอยวางบทบาทและภาวะหนาทตางๆ โดยไมรสกวาเสยดายแตอยางใด เปนคนชอบสงบ และมความพงพอใจในชวต

1.2.1.2 แบบปกปองตนเอง (defensed personality) เปนบคลกของผทมองตนเองวาทางานประสบผลสาเรจมาโดยตลอด เปนคนทผลกดนตนเองใหกาวหนาอยตลอดเวลา และตองการจะเปนเชนนนอยเรอยๆ ผสงอายเหลานตองการจะปกปองตนเอง โดยตอสกบความวตกกงวล บคลกภาพแบบปกปองตนเองน ยงแบงออกเปน 2 กลม

1) แบบยดมนถอมน (holding) คอบคคลทยงพยายามคมอานาจของผอนไวโดยมปรชญาวา “ฉนจะทางานจนกวาชวตจะหาไม” ดงนนตราบเทาทผสงอายยงทาใหตนเองยงกบงานได ทานกจะยงคงควบคมความวตกกงวลไวไดและรสกวาตนเองยงมคา

2. แบบสงคมแคบ (constricted) คอ ผทหมกมนอยกบเรองของการสญเสยและขอจากดของตนจะไมเปดรบประสบการณใหม มสมพนธภาพกบสงคมนอย อยางไรกด ผสงอายกลมนยงคงเปนผทมความพงพอใจในชวต อาจเปนเพราะรสกวาไมมอะไรแตกตางกน ระหวางผสงอายกบไมสงอาย ผสงอายกลมนมสขภาพจตด

1.2.1.3 บคลกภาพแบบพงพาผอน (passive dependent personality) เปนผสงอายทไมอาจอยไดอยางอสระหรอตามลาพงตนเอง แบงเปน 2 กลมยอย คอ

1) แบบพงพาสงคม ( succorance seeking) เปนผสงอายทตองการพงพาผอนอยางมาก จะแสวงหาความชวยเหลอ และแรงสนบสนนจากคนอน ผสงอายกลมนจะยงคงอยในสงคมไดตราบเทาทยงมผอนใหพงพาหนงหรอสองคน เปนกลมผสงอายทมกจกรรมและพง พอใจในชวตปานกลาง

2) แบบทงสงคม ( apathetic) ผสงอายกลมนจะเขาไปยงเกยวกบสงคม นอยมากและรสกวาชวตดาเนนไปดวยความยากลาบาก มกเกดจากมความพงพอใจในชวตทผานมาคอนขางตา

1.2.1.4 บคลกภาพแบบขาดการผสมผสาน (disintegrated หรอ disorganized personality) เปนกลมผสงอายทไมสามารถปรบตวใหเขากบวยสงอายได ทาใหมอาการทางจต และประสาท ซงพบไดนอย ผสงอายกลมนยงไมจาเปนตองเขาไปอยในสถานสงเคราะห

www.ssru.ac.th

18

1.2.2 ลกษณะอารมณ ลกษณะทางอารมณของผสงอายจะเปนไปในรปใดขนอยกบพฒนาการในวยทผานมา ถาในวยทผานมานนผสงอายประสบความสาเรจในภาระงาน พฒนา การจะทาใหผสงอายมลกษณะอารมณทเหมาะสม โดยสามารถมองยอนไปถงอดตแลวประจกษในชวตของตนวามคาและนาพอใจ มผลใหผสงอายมสภาพจตใจทเปนสขสมหวง และพงพอใจ ในสภาพเปนอยปจจบน แตถาปฏบตภาระงานพฒนาการในวยทผานมาไมสาเรจ จะทาใหผสงอายรสกวาตนเองดาเนนชวตมาอยางผดพลาด หรอไมถกตอง ทาใหรสกขมขน รสกผดหวง หรอรสกบาป ทาใหเปนคนใจนอยและกระทบกระเทอนใจไดงาย รสกหมดอานาจ สงสารตวเอง ไรคณคา มปมดอยหรออาจแสดงออกมาในรปของความฉนเฉยว โกรธ หงดหงด จจจกจก กงวล ราคาญ หรอมทฐ ไมไวใจใคร แยกตนเองออกจากสงคม ประกอบกบสมรรถภาพทางกาย ทเสอมถอย การพลดพรากจากกนของเพอนวยเดยวกน การตายจากของคครอง การแยกครอบครวของบตรหลาน การเปลยนแปลงบทบาทและฐานะทางเศรษฐกจและสงคมทาใหผสงอายเปนคนทมความรสกเหงา วาเหว อางวาง สนหวง ทอแท หรอเศราใจไดงาย ความรสกดงกลาวจะยงรนแรงยงขน ถาผสงอายตองสญเสยการยอมรบนบถอตนเอง (self-esteem) อนเนองมาจากขาดความเปนอสระในการชวยเหลอตนเอง ตองพงพาผอน ตองทาใหผอนเดอดรอน การพงพาผอนเปนบอนทาลายการยอมรบนบถอตนเอง โดยเฉพาะในผสงอาย ทใหคณคาของการพงตนเอง ผสงอายมกจะขาดแรงจงใจในการทาสงตางๆ มกจะหลกเลยงสงทจะตองเสยง จะสนใจเฉพาะเรองทเกยวกบตนเอง มกจะสนใจในสงทผอนปฏบตตอตน และมกจะคดวาผอนไมใหความสนใจหรอไมใหเกยรต

1.3. การเปลยนแปลงทางดานสงคม เปนการเปลยนแปลงเกยวกบบทบาทในสงคม สถานภาพของผสงอายในสงคม และความสมพนธทางสงคม คอ

1.3.1 บทบาทในสงคม ผทมอาชพรบราชการ ลกจาง พนกงานรฐวสาหกจ หรอ ลกจางบรษทตางๆ ยอมตองมการเกษยณอายตามระเบยบของสถานทปฏบตงานนนๆ การเกษยณอายทาใหผสงอายตองสญเสยบทบาททเคยเปนอยในสงคม ซงการเปลยนแปลงทเกดขนนแบงไดเปน 3 ระยะคอ ( Atchley, 1976 531-538)

1.3.1.1. ระยะกอนเกษยณ (pre-retirement phase) แบงเปนระยะยอยคอ

1) ระยะไกลเกษยณ (remote phase) เปนระยะทบคคลมองการทางานวายงมโอกาสกาวหนาในหนาทการงานอกมาก ระยะนอาจเรมตงแตคนเรมเขาทางานและสนสดเมอเรมรสกวาการปลดเกษยณเรมใกลเขามา ในระยะนเปนระยะทเหมาะสมอยางยงสาหรบเตรยมตวเกษยณโดยเฉพาะ การเตรยมดานการเงน ตองมการวางแผนลวงหนาระยะยาว นอกจากน เปนเวลาทเหมาะสมในการเลอกงานอดเรกทตนสนใจทา ทกษะนอาจเรยนรหลงจากเกษยณก ได แตการฝกทกษะหลายๆ อยาง จะทาไดโดยงายเมออยในวยหนมสาว เพราะวยหนมสาวหาสถานทสาหรบเรยนไดงาย และลกษณะการเรยนของวยหนมสาว เปนแบบชอบแสวงหาทกษะใหมๆ การเขารวมกจกรรมตางๆ กทาไดงายกวาวยกลางคน การเตรยมอกอยางหนงกคอเตรยมสขภาพเพอใหตนมสถานภาพสขภาพดหลงเกษยณ ซงเปนลกษณะสาคญทจะทาใหผสงอาย ชวยเหลอตนเองได การปรบตวเขากบภาวะเกษยณอยางราบรนมความสมพนธกบการเงนและการปรบตว ของบคคลและการมสขภาพด ระยะไกลเกษยณนเปนระยะทจาเปนเพอความพรอมหลงเกษยณ แตมกจะเปนระยะทถกละเลยมากทสด

www.ssru.ac.th

19

2) ระยะใกลเกษยณ (near phase of retirement) เรมเมอบคคลคดวา อกไมชา ตนจะตองออกจากงานกลายเปนผอยในบทบาทเกษยณ ( retirement role) ระยะนในตางประเทศ บรษทจะจดใหลกจางไดเขาโปรแกรมการสอนกอนเกษยณซงเปนการเรมตนของระยะน หรอ อาจจะเรมโดยเพอนรนกอนไดเกษยณไป เจตคตของผทจะเกษยณมกมองการเกษยณในแงลบ วาเปนระยะททาใหตองออกจากงาน รายไดจะนอยลง ไมพอกบคาใชจาย ระยะนคนจะเรมหาแนวทางหรอวางแผนวาหลงจากวนเกษยณแลวจะไปทาอะไรบาง นายจางมกจะจดโปรแกรม กอนเกษยณใหลกจางไดรบทราบเกยวกบการใชเวลาวางและการวางแผนดานการเงน โดยมกจะลมเรองการดแลสขภาพ เปนโปรแกรมททาใหคนเกดความมนใจและคลายความวตกกงวล เกยวกบการเกษยณลง แตเปนระยะทอาจจะสายเกนไปสาหรบการเตรยมดานการเงน ในระยะใกลเกษยณนนบคคลจะปฏบตตนแตกตางไปจากคนทางานรายอนๆ และมกคดฝนถงระยะเกษยณ

1.3.1.2 ระยะเกษยณ คอวนทคนไมตองไปทางาน ซงเปนวนหลงจากเหตการณเกษยณ (retirement event) ระยะเกษยณ แบงเปน 4 ระยะยอย คอ

1) ระยะนาผงพระจนทร ( honeymoon phase) เปนระยะทผอยในบทบาทเกษยณรสกเปนอสระจากงาน เปนระยะทบคคลรอคอย เพอจะไดทาบางสงบางอยางทคดอยากจะทามานานแลวแตยงไมมโอกาส ระยะนเปนระยะทมกจกรรมมาก บคคลทอยในระยะนจะคลายกบเดกทเขาไปอยในหองซงเตมไปดวยของเลนใหมๆ ทอยากจะเลนทกอยางพรอมๆ กน แตผอยในบทบาทเกษยณไมไดอยในระยะนทกคน บางคนไมสามารถทจะทาไดเพราะขาดเงน ระยะนอาจจะสนมากหรอยาวเปนป แตสวนใหญ จะไมสามารถรกษาระยะนไวไดนาน งานหลงเกษยณควรจะเปนงานทสรางความพงพอใจในชวตของผสงอาย

2) ระยะปลงตก (disenchantment phase) อยางไรกตามคนสวนใหญ ไมสามารถปรบตวกบการเกษยณได หลงจากระยะนาผงพระจนทรสนสดลง คนสวนใหญจะรสกวาการอยในบทบาทผเกษยณไมใชเปนสงทงายนก ผทอยในระยะนจะรสกซมเศรา สงสารตวเอง และจะรสกวาระยะนาผงพระจนทรเปนระยะของการเพอฝน ซงสะทอนใหเหนถงความลมเหลวของการวางแผนเลอกกจกรรมระยะเกษยณ เมอเวลาผานไป คนสวนใหญจะผานระยะน เขาสระยะตอไปได แตมบางคนจะตดอยในระยะน ซงตองใหการชวยเหลอเพอเขาสระยะท 3

3) ระยะฝกใหม ( reorganization phase) ระยะนจาเปนสาหรบคนท ไมสามารถพฒนาความพงพอใจในระยะเกษยณไดเปนระยะทผอยในบทบาทเกษยณแสวงหาทางเลอกใหม เชน หางานใหม ลองงานเดมดวยวธใหม เพอใหสามารถทางานนไดอยางนาพอใจ

4) ระยะเขารปเขารอย ( stability phase) หลงจากไดลองฝกงานในระยะ ท 3 ใหมแลวระยะหนงรสกวามความพอใจในกจกรรมททา คนจานวนมากผานเขาสระยะนไดเลย หลงจากอยในระยะนาผงพระจนทร บางคนผานมาถงระยะนอยางผไดรบบทเรยนอนเจบปวด แตบางคนไมมโอกาส ผานมาถงระยะนเลย ผทอยในระยะนจะทราบวาตนจะตองทาตวตามทคนอนคาดหวงอยางไร จะทาตามไดมากนอยเพยงใด

1.3.1.3 ระยะสนสดบทบาทผเกษยณ ( Termination phase) เปนระยะทผสงอาย สญเสยบทบาทผเกษยณ ซงอาจจะเนองจากปวย พการ หรอไมมกจกรรมหลก เชน ทางานบาน ดแลตนเอง

www.ssru.ac.th

20

แสดงวาผสงอายนนไดออกจากบทบาทผเกษยณไปสบทบาทผปวย หรอผไรสมรรถภาพ การเปลยนแปลงนขนอยกบการสญเสยความสามารถทางกาย และความอสระในการชวยตนเองซงทง 2 อยางเปนสงจาเปน ในบทบาทผเกษยณ การสญเสยบทบาทผเกษยณอกอยางหนงคอการไดงานทาเตมเวลา ( full time) สงทเกดตามมาหลงเกษยณกคอ การสญเสยสถานภาพทางสงคม จากผทเคยมคนนบหนาถอตาใหการตอนรบ มผคอยตดตามดแลเอาใจใสเปนจานวนมาก ตองกลายเปนผสงอายทไมมคนรจก เปนสงทคนสวนใหญยงทาใจยอมรบไดยาก นอกจากนการเกษยณยงทาใหสญเสยเพอนรวมงาน ซงเคยไดสงสรรคหลงเลกงาน ไดพบปะพดคย ปรกษาหารอขณะทางาน เมอเกษยณไปแลวโอกาสจะมาพบปะเหมอนเดมมนอยลง เพราะไมสะดวกในการเดนทางไปพบ ทาใหรสกขาดเพอนทคนเคย มความแปลกใหมเขามาแทนท การออกจากงานยงทาใหรายไดลดลง ซงรายไดจากการเกษยณมกจะเปนรายไดทคงท แตคาของเงนนอยลงไปเรอยๆ ทาใหผสงอาย มปญหาทางการเงนตามมาได การเกษยณทาใหผเกษยณตองเปลยนรปแบบการดาเนนชวตใหมในวนแรกๆ อาจจะ ยงปรบตวไมไดวาจะใชเวลาวางทาอะไรด เวลาอาจจะผานไปอยางชาๆ ตามความรสกของผเกษยณ การเปลยนแปลงทางสงคม อาจทาใหเกดปญหาทางจตใจตามมาได บทบาทภายในครอบครวกเปลยนแปลงไปเมอยางเขาสวยสงอาย คอเปลยนจากการเปนหวหนาครอบครวมาเปนผพงพาอาศย ซงสงคมไทยเปนสงคมทถอระบบเครอญาตเปนสาคญ ผสงอายซงอยในครอบครวจงมกมบทบาทเปนผใหคาปรกษา ผสงอายมกจะเปนผใหคาปรกษาทดเพราะเปนผทผานประสบการณมามาก มความสขมใจเยน และเปนผฟงทด จงเปนทพงทางใจของลกหลานเมอประสบกบปญหาตางๆ จะคอยปลอบโยนและใหกาลงใจไดเปนอยางด สาม ภรรยามกจะอยดวยกนฉนเพอนมากกวาจะมความสมพนธทางเพศตอกน เปนเพอนคคดดแลเอาใจใสและคอยใหกาลงใจซงกนและกน บทบาทของผสงอายตอชมชนมกจะเปนผนาของชมชน ถายทอดความรและใหคาปรกษาเกยวกบการวดพธกรรมตางๆ โดยเฉพาะพธกรรมทางศาสนา การอนรกษสงเสรมศลปวฒนธรรมและยงเปนผเสยสละกาลงกาย กาลงทรพยเพอชวยเหลอชมชนไดเปนอยางด

1.3.2 ความสมพนธทางสงคม ผสงอายมวงสงคมทจากดลง เพราะไมไดออกไปประกอบอาชพ นอกบานจงมความสมพนธกบบตรหลานเปนสวนใหญ ความสมพนธกบบคคลในครอบครวจะแนนแฟนเพยงใดขนอยกบสมพนธภาพทเคยสรางไวกบลกหลานในสมยทลกหลานยงอยในวยเดก ถาสรางสมพนธภาพไวด ปญหาจะไมมากนก นอกจากบคคลในครอบครวแลว ผสงอายมกจะสรางสมพนธภาพกบบคคลอนนอกครอบครว ซงไดแกเพอนสนทสวนตวตงแตสมยหนมสาว หรอเพอนทรจกกนเพราะมความสนใจคลายๆ กน หรอบคคลในครอบครว ไดแก ลกหลาน สามภรรยากได สมพนธภาพกบเพอนรวมวยของผสงอาย มความสาคญเทยบไดกบระยะวยรน คนรวมวยเขาใจปญหาของกนและกน เหนอกเหนใจกนมากกวา รสกเปนกนเองและชดเชอกนมากกวา (ศรเรอน แกวกงวาล 2521 : 155) การมเพอนทาใหรสกวามกลมของตน ไมวาเหว โดดเดยวหรอไรความหมาย

1.3.3 สถานภาพทางสงคม ผสงอายถอเปนชนกลมนอยของสงคมทไดรบการปฏบตจากสงคมแตกตางไปจากบคลอน สงคมทมองวาผสงอายมสถานภาพสง มกจะเปนสงคมแบบดงเดม สงคมทใหการเคารพนบถอบชาบรรพบรษ สงคมทมผสงอายเปนสดสวนตอประชากรไมสงนก สงคมแบบเกษตรกรรม และสงคมทนยมครอบครวแบบขยาย (คณะอนกรรมการศกษา วฒนธรรมและกจกรรมเพอผสงอาย 2528 : 10-13) ผสงอายในสงคมไทย จงมสถานภาพสงในสงคม และไดรบความเคารพนบถอจากบตรหลานภาย ในครอบครวเปนอยางด มสถานภาพในครอบครวคอนขางสง (พรสทธ คานวณศลป , สน กมลนาวน และประเสรฐ รกไทยด 2523 : บทคดยอ)

www.ssru.ac.th

21

แตอยางไรกตาม การเปลยนแปลงทงทางดานรางกาย จตใจ อารมณและสงคม ทาใหผสงอาย ตองปรบตวอยางมากเพอใหสามารถใชชวตในวยสงอายไดอยางมความสข ( อางใน แสงจนทร ทองมาก)

2. มาตรฐานผสงอายมสขภาพอนามยทพงประสงค

งานสงเสรมสขภาพผสงอาย กรทรวงสาธารณสข กาหนดมาตรฐานผสงอายมสขภาพอนามยทพงประสงคไวดงน 2.1 มสขภาพดทงทางดานรางกาย และจตใจ 2.2 มฟนถาวรใชงานไดอยางนอย 20 ซ 2.3 มดชนมวลกายอยในเกณฑปกต 2.4 สามารถชวยเหลอตนเองและผอนไดตามอตภาพ

2.1 มสขภาพดทงทางดานรางกาย และจตใจดตามประสงค ดงน 2.1.1 มสขภาพกายทพงประสงค คอปราศจากประวตและอาการของโรคดงน 2.1.1.1 โรคทสามารถควบคมไดในระยะเวลา 1 ปทผานมา - หวใจขาดเลอด - โรคมะเรง - โรคเสนเลอดในสมองอดตน - โรคขอเสอม - โรคเอดส - วณโรค 2.1.1.2 โรคทสามารถควบคมไดในระยะเวลา 6 เดอนทผานมา - โรคความดนโลหตสงสามารถควบคมได ใหอยในเกณฑตากวา

150/90 mmHg - โรคเบาหวานสามารถควบคมระดบนาตาลไดใหอยในระดบตากวา 150 mg

2.1.2 สขภาพจต เกณฑสขภาพดานจตใจด 2.1.2.1 เขารวมกจกรรมกบครอบครว และ/หรอเพอนบานเปนประจา 2.1.2.2 ไมม หรอมปญหาดานอารมณทไมตองปรกษาแพทยหรอเจาหนาท

สาธารณสข 2.1.2.3 รสกวาตนเองมคา (รดวยตนเอง) 2.1.2.3 รสกวาตนเองไมไดถกทอดทง โดยตงเกณฑ (ไมจากดวาจะขาดขอใดขอหนงใน 4 ขอ) ดงน 4 ดมาก 3 ด 2 พอใช 1 ไมพอใช

www.ssru.ac.th

22

โดยถาผานเกณฑ 3 ขอ ถอวามสขภาพจตด 2.2 มฟนถาวรทใชงานไดอยางนอย 20 ซ ฟนถาวรทใชงานได คอฟนทอยในสภาพดสามารถใชงานได และไมเปนโรคจนไมสามารถ เกบรกษาได ไดแก 2.2.1 ตวฟนตองไมเหลอนอยจนไมสามารถบรณะใชการได 2.2.2 ฟนตองไมผลกลามทะลโพรงประสาทฟน จนไมสามารถรกษาคลองรากฟนได 2.2.3 ฟนตองไมผจนเหลอแตราก 2.2.4 ฟนตองไมโยกจากโรคปรทนตจนเกบรกษาไวไมได 2.3 ดชนมวลกาย เปนมาตรการทใชวดในผใหญ ตงแตอาย 20 ขนไป ทกคนสามารถกระทาไดดวยตนเองโดยการชงนาหนกตวเปนกโลกรมและวดสวนสงเปนเมตร และนามาคานวณหาดชนมวลกาย นาหนกตวเปนกโลกรม (สวนสงเปนเมตร)²

โดยพบวาผทมคาดชนมวลกายมากกวา 25.0 กก./ม² หรอตากวา 18.5 กก./ม² มอตราตาย สงกวาผทมคาดชนมวลกาย 18.5 – 24.9 กก./ม² ดงนนจงใชเกณฑดงน เพอประเมนภาวะพลงงานทสะสมไวในรางกายของผใหญทกอาย ทงเพศชายและเพศหญง ดงน

ผอม ระดบ 1 18.5 – 19.9 กก./ม² ระดบ 2 17.0 – 18.4 กก./ม² ระดบ 3 16.0 – 16.9 กก./ม² ระดบ 4 < 16.0 กก./ม² ปกต 18.5 – 24.9 กก./ม²

อวน ระดบ 1 25.0 – 29.9 กก./ม² ระดบ 2 30.0 – 39.9 กก./ม² ระดบ 3 > 40.0 กก./ม²

2.4 ผสงอายสามารถชวยเหลอตนเองและผอนไดตามอตภาพ 2.4.1 ปฏบตภารกจประจาวนได 2.4.2 สามารถเดนทางไปนอกบานดวยตนเองตามทตองการไดอยางถกตอง 2.4.3 สามารถชวยเหลอผอนไดตามอตภาพ

www.ssru.ac.th

23

3. ทฤษฎบทบาท ทฤษฎบทบาทเปนทฤษฎทนามาใชในการศกษาครอบครว มแนวคดพนฐานมาจากการศกษาปฏสมพนธของมนษย( Interaction perspective) (Mercer, 1989 ; Lum 1979) คาวาบทบาทมรากศพทมาจากบทบาททางการแสดงละครเวท และไดถกนามาใชในการศกษาทางพฤตกรรมศาสตรตงแตป ค.ศ. 1920 กลมนกสงคมศาสตรและจตวทยาทพฒนาทฤษฎบทบาทนอาจแบงออกเปน 3 กลม คอ กลมละครจตบาบด กลมสญลกษณปฏสมพนธ และกลมโครงสราง กลมท 1 ไดแก กลมละครจตบาบด ( Dramaturgical perspective) ซงม Moreno (1959) จตแพทยผรเรมนามาทากจกรรมจตบาบดในคนไขโรคจต โดยใชกระบวนการกลมและการแสดงบทบาท (Role playing) ในการรกษา การรกษาวธนใชหลกการทวาผบาบดเจาะจงใชละครเปนการสรางสถานการณทกาหนดใหผปวยแสดงบทบาทตางๆ เพอใหผปวยไดเรยนรเกยวกบการปรบตวกบบทบาทไดดยงขน ถงแมแนวคดของ Moreno เปนแนวคดทางจตบาบดใชในการรกษาผปวยในทางคลนกเฉพาะทาง เปนการดแลและตอบสนองตอปญหาผปวยโดยตรงแตความรทไดเปนประโยชนชวยในการพฒนาองคความรสาหรบทฤษฎบทบาทตอมา (Hardy and Hardy,1988) กลมท 2 ไดแก กลมสญลกษณปฏสมพนธ ( Symbolic interaction) แนวคดนพฒนาโดย George Herbert Mead ทใหความสาคญทความสามารถของความคดมนษยทควบคมการตอบสนองหรอเลอกทจะตอบสนอง โดยเปนผลจากการทมนษยแปลความหมายของสญลกษณและปฏกรยาทบทบาทในแงความหมายของ “ตน” (Self) จากการทบคคลมปฏสมพนธกบผอน ซงจะมผลทาใหผนนเลอกปฏบตทบคคลอนอยางไร กลมท 3 ไดแก กลมโครงสราง (Structural approach) โดย Park และ Linton ซงไดวเคราะหมโนมตของบทบาท โดยนามาสมพนธกบโครงสรางของสงคม มโนคตเหลานน ไดแก ตาแหนง สถานภาพ และความคาดหวงของสงคม ( Hardy and Hardy, 1988) ซงชใหเหนความแตกตางระหวางสถานภาพ ( Status) กบบทบาท (Role) สถานภาพนนเปนเสมอนภาพนงของบคคลทครองสทธและหนาทแตบทบาทเปนเสมอนภาพทมการเคลอนไหวหรอมพลวตรของสถานภาพนนเอง (Thomas and Biddle, 1979; Tuner, 1978)

ซงมขอแตกตางระหวางกลมของบทบาทในรปแบบของสญลกษณปฏสมพนธและรปแบบของโครงสรางกคอ การใหความหมายของบทบาทและพฤตกรรมทแสดงบทบาทนนๆ ทงนเพราะบทบาทในแงสญลกษณปฏสมพนธจะมอง “ความหมาย” ของปฏสมพนธทเกดขนของผแสดงบทบาทในขณะทบทบาทในแงโครงสรางจะใหความสาคญของ “ความคาดหวง” ของสงคมมากกวา “ความหมาย” ของบทบาท 3.1 ความหมายของบทบาท บทบาท หมายถง กลมของพฤตกรรมทแสดงออกตามบรรทดฐานและความคาดหวงของสงคมตามสถานภาพของบคคลนนๆ ( NYE, 1974) ตาแหนงหรอสถานะภาพทางสงคมของบคคลเปนตวกาหนดบทบาทหรอพฤตกรรมทบคคลจะแสดงออกตามบทบาท บคคลแตละคนมการแสดงออกตามบทบาทตางๆ เชน บทบาทสาม บทบาทภรรยา บทบาทผหญง ฯลฯ ในขณะเดยวกนบคคลเดยวอาจแสดงไดหลายบทบาท สวนบทบาทในแงของความคาดหวงนนเปนการมงทความตองการ เปนการใหคาอธบายและประเมนพฤตกรรมบทบาทหรอการปฏบตบทบาทของบคคล นอกจากนนบทบาทไดถกนามาใชเพอสงตางๆ ทถกตนและบคคลอนกระทา เปนการใหคาอธบายพฤตกรรมบทบาทนนเอง ( Thomas & Biddle, 1979) คานยามเฉพาะทเกยวของกบบทบาททนามาใชในการศกษาครอบครว ไดแก พฤตกรรมบทบาท ผครองบทบาท บทบาททคาดหวง คบทบาท ความสามารถในการแสดงบทบาท ดงน

www.ssru.ac.th

24

3.1.1. พฤตกรรมบทบาทหรอการแสดงบทบาท ( Role behavior, Role performance หรอ Role enactment) พฤตกรรมบทบาทเปนคาศพททใชอธบายถงสงทบคคลแสดงตามบทบาททสงคมคาดหวงไวพฤตกรรมหรอการแสดงบทบาทนเปนผลจากการทบคคลไดรบอทธพลจากสงคมแวดลอมทจะหลอหลอมพฤตกรรมตามทสงคมตองการ ซงกระบวนการททาใหเกดแสดงบทบาททเหมาะสมขนในทงครอบครว ชมชนและสงคมโดยรวม เปนการทบคคลทถกหลอหลอมพฤตกรรมบทบาทซงแสดงใหเหนกระบวนการทบคคลมการเหนแบบอยางการแสดงบทบาทเกดการยอมรบในบทบาท ซงไดเหนแบบอยางมาทาใหบคคลนนเกดการปฏบตหรอมพฤตกรรมเลยนแบบ

แผนภมท 2 การแสดงพฤตกรรมบทบาท (Friedman, 1986;15)

3.1.2. ผครองบทบาท (Role occupant) หมายถง บคคลทเปนผถอตาแหนงของบทบาทตามโครงสรางของสงคมดงเชน สตรผเปนผปกครองบทบาทเกยวกบการดแลครอบครวดานการจดการอาหาร การเลยงดบตร การดแลความสะอาดบานเรอนและในปจจบนรวมถงการหาเลยงครอบครวรวมกบสาม

3.1.3. บทบาททคาดหวง (Role expectation) หมายถง บรรทดฐานทสงคมกาหนดไววาผทอยในตาแหนงนนๆ ควรจะมบทบาทอยางไร

3.1.4. บทบาท หมายถง บคคลทมบทบาทตรงขามกบผครองบทบาทโดยแตละฝายตองพงพาซงกนและกน เชน คสามภรรยาตางเปนคบทบาทของซงกนและกน บดามารดาและบตรเปนคบทบาทซงกนและกน แตคาวาคบทบาทนอาจนามาใชระหวางบทบาทเดยวกนกได เชน พยาบาล 2 คน อาจเปนคบทบาทของกนและกนได เนองจากมพฤตกรรมบทบาททพงพาซงกนและกน คบทบาทอนของพยาบาลทชดเจนคอคนไข

บทบาททถกคาดหวงหรอถกกาหนดในสงคม

แบบอยางบทบาท

ยอมรบบทบาท

พฤตกรรมบทบาทหรอการแสดงบทบาท

บคลกภาพของบคคล -ความสามารถ -อารมณ -ทศนคต -ความสนใจ

www.ssru.ac.th

25

3.1.5. ความสามารถในการแสดงบทบาท ( Role competence) หมายถง ความสามารถของบคคลทจะแสดงบทบาทตนไดอยางเหมาะสมตามความคาดหวงของสงคม ผครองบทบาทและคบทบาทตามบทบาททสงคมคาดหวงวาทงคจะปฏบตอยางไร มการแสดงพฤตกรรมตอบสนองกนและกน ซงจะมความสามารถในการแสดงบทบาทเทาใดขนกบวามการแสดงบทบาททคาดหวงไวเหมาะสมเพยงไร ดงแผนภมท 3 แสดงถงความสมพนธระหวางคบทบาท

แผนภมท 3 แสดงความสมพนธระหวางคบทบาท (Hardy and Hardy,1988 : 168) 4. แนวคดและทฤษฎการสงเสรมสขภาพ (Health Promotion) การสงเสรมสขภาพเปนบทบาทอสระทสาคญของพยาบาลอกบทบาทหนง การสงเสรมสขภาพตองการองคความรในการนามาออกแบบกจกรรม หรอวางแผนใหบคคล ชมชนไดปรบเปลยนพฤตกรรม สการสงเสรมสขภาพตนเอง ทฤษฎการสงเสรมสขภาพของเพนเดอร (Pender et al.,2002) เปนทฤษฎ ทไดรบการนามาประยกตใชมาก โดยเฉพาะเกยวกบการสงเสรมการออกกาลงกาย การปรบเปลยนวถชวต ทฤษฎนใหความสาคญกบคณลกษณะของบคคล และประสบการณของบคคล ( Individual characteristics and experiences) การคดรและอารมณทจาเพาะตอพฤตกรรม (Behavioral specific cognitions and affect) และพฤตกรรมทได (Behavioral Outcome) การรตวแปรทเปนปจจยตอการเกดพฤตกรรมจะเปนประโยชนตอการออกแบบกจกรรมเพอสนบสนนใหเกดพฤตกรรม ผพฒนาทฤษฎนคอ ดร. โนลา เจ เพนเดอร (Pender,Nola J.) ทฤษฎนมฐานความคดจากทฤษฎการเรยนรทางสงคมของ Albert Bandura ซงสนใจในกระบวนการเรยนรในการเปลยนพฤตกรรม และจากทฤษฎ Fishbein’s theory ซงเปนทฤษฎ ทบอกการกระทาอยางมเหตผลและบรรทดฐานสงคม สรย ธรรมกบวร กลาววา ทฤษฎ Health Promotion Model ฉบบป ค .ศ. 1987 แบงสวนเปนการรบรเกยวกบองคประกอบ นามาสการประยกตตามบคคล สถานการณ การมปฏสมพนธ เกดเปนพฤตกรรมสงเสรมสขภาพ จากนน ฉบบ ป 1996 Health Promotion Model ไดมการทบทวนและเพม 3 ตวแปรทมอทธพลตอบคคลคอ activity – related affect commitment to a plan of action และ immediate competing demand and preferences ดงมแนวคดหลกและคาจากดความดงน

ผครองบทบาท -บทบาททคาดหวง -พฤตกรรมบทบาท -ความสามารถในบทบาท

คบทบาท -บทบาททคาดหวง -พฤตกรรมบทบาท -ความสามารถในบทบาท

www.ssru.ac.th

26

4.1 แนวคดหลกและค าจ ากดความ (Major concepts and definition) 4.1.1. การเหนความสาคญของสขภาพ (Importance of health) คอ การทบคคลมองวา

สขภาพคอสงทมคณคาทควรแสวงหา 4.1.2. รบรวาสขภาพสามารถควบคมได (Perceived control of health) บคคลรบรและ

เชอวาสามารถเปลยนแปลงสขภาพไดตามตองการ 4.1.3. รบรความสามารถของตน (Perceive self – efficacy) บคคลมความเชออยางมาก วา

พฤตกรรมสามารถเกดไดตามทบคคลกาหนด 4.1.4. คาจากดความของสขภาพ มตงแตการไมมโรคจนถงสขภาพสงสดทาใหบคคลมการ

เปลยนแปลงพฤตกรรม 4.1.5. การรบรสภาวะสขภาพ (Perceived health status) สภาวะทรสกด หรอรสกปวย

สามารถแยกไดจากพฤตกรรมสขภาพ 4.1.6. การรบรประโยชนของพฤตกรรม (Perceived benefits of behaviors) บคคลจะม

ความโนมเอยงสงทจะเรมหรอทาตอเนองในพฤตกรรมนน ๆ ถารบรวามประโยชนตอสขภาพ 4.1.7. การรบรถงอปสรรคของพฤตกรรม (Perceived barriers to health promoting

behaviors) ถาบคคลรบรวาพฤตกรรมนนยากลาบากจะทาใหมความตงใจลดลงในการปฏบตตาม สาหรบองคประกอบอน เชน อาย เพศสภาพ การศกษา รายได นาหนก แบบแผนสขภาพของ

ครอบครว การคาดการณ เปนเพยงผลโดยออมในกระบวนการคด และป ค.ศ.1996 Health Promotion Model ไดปรบปรงใหม และมกรอบแนวคดเพมคอ

1. พฤตกรรมเดม (Prior related behavior) คอ พฤตกรรมทเปนองคประกอบทมผลโดยตรงและโดยออม และมความเชอมโยงกบการรบรถงความสามารถของตน พฤตกรรมในอนาคตจะไดรบอทธพลจากความสาเรจหรอความลมเหลวของการกระทาทคลายคลงในอดต

2. กจกรรมทเกยวเนองกบผล (Activity-related affect) ความรสกทงดานบวกและดานลบในพฤตกรรมบางอยาง มอทธพลตอพฤตกรรม และมอทธพลโดยออมถงการรบรในความสามารถของตน

3. การยดมนตอแผนปฏบต (Commitment to a plan of action) รวมถงแนวคดทตงใจเปนแผนกลยทธทเปนเหตนามาซงความตงใจทจะเปนแผนในการปฏบตซงเกดขนเองหรอบคคลอนมสวนรบร

4. ความตองการ ความชอบทเกดขนแทรกทนท (Immediate competing demands and preferences) ในการทบคคลจะเลอกปฏบต ความตองการทจะปฏบตอาจไมสาเรจเพราะไมสามารถจดการกบสงแวดลอมได ความชอบเปนสงทมพลงสาคญตอการเลอกปฏบต เชน บางครงตงใจจะไปออกกาลงกาย แตกลบแวะเดนเทยวซอของในศนยการคา เปนตน ดงแสดงตามแบบจาลองสงเสรมสขภาพของเพนเดอร ดงน

4.2 รายละเอยดทฤษฎ

4.2.1 คณลกษณะของบคคล และประสบการณของบคคล ( Individual characteristics and experiences) เปนสวนทตองใหความสาคญและประเมนในเบองตนเพอวเคราะหหาปจจยทจะนามาสการออกแบบกจกรรมสงเสรมสขภาพ ม 2 สวนดงน

4.2.1.1 พฤตกรรมเดมทเกยวของ (Prior related behavior) พฤตกรรมเดมเปนผลทงโดยตรงและโดยออม ในการปฏบตพฤตกรรมสขภาพ ผลโดยตรงจากพฤตกรรมสขภาพเดม ทาใหเกด

www.ssru.ac.th

27

เปนลกษณะนสย จนทาเปนอตโนมต และเพมพนการกระทา ชา ๆ กลายเปนพฤตกรรมถาวร อธบายเชนเดยวกบทฤษฎการเรยนรทางสงคม พฤตกรรมเดมมผลโดยออมตอพฤตกรรมสงเสรมสขภาพโดยผาน การรบรถงความสามารถของตน ประโยชน อปสรรค และกจกรรมทเกยวเนองกบผล Bandura ได บอกวา การปฏบตจรงและการใหขอมลยอนกลบเปนสวนสาคญของทกษะหรอความสามารถ สงใดทเคยเรยนรวามอปสรรค จะเกดความตองการทจะเอาชนะ พฤตกรรมจะเกยวของกบอารมณ ความรสก เมอมเหตการณท ชาเดมบคคลจะดงประสบการณมาใช พยาบาลมสวนชวยเสรมใหบคคลมองเหนประโยชนของพฤตกรรม สอน ใหรถงวธการเอาชนะความยากลาบาก

4.2.1.2 ปจจยสวนบคคล (Personal factors) ปจจยสวนบคคลเปนองคประกอบหนงในการคาดหมายพฤตกรรม มการจดกลมดงน ชววทยา สงคม วฒนธรรม จตวทยา ดานชววทยา ไดแก เพศ อาย ลกษณะรปราง สภาวะวยรน วยหมดประจาเดอน ความแขงแรง ความสามารถออกกาลง ดานจตวทยาประกอบดวย แรงจงใจ ความสามารถสวนบคคล การรบรสภาวะสขภาพ การใหคาจากดความของสขภาพ ดานสงคมวฒนธรรมไดแก ตวแปรดานเชอชาต การศกษา ฐานะทางเศรษฐกจ เปนตนแตอยางไรกตามลกษณะบางอยางของบคคลเปลยนไมได ดงนนจงไมไดนามาเปนสวนทจะกระทาเพอเพมพฤตกรรมสงเสรมสขภาพ

4.2.2 การคดรและอารมณทจาเพาะตอพฤตกรรม (Behavioral specific cognitions and affect) เปนปจจยสาคญทตองคนหาและพฒนาใหเปนแรงเสรมตอการเกดความมงมนในการกระทา ปฏบตพฤตกรรมสงเสรมสขภาพ

4.2.2.1 การรบรถงประโยชนของการกระทา (Perceived benefits of action) การรบรถงประโยชนทาใหเกดพฤตกรรม ทงในดาน intrinsic และ extrinsic เชน ดาน intrinsic ไดแก เพมความตนตว ลดความรสกออนลา ดาน extrinsic ไดแก การมปฏสมพนธทางสงคม ทาใหเกดแรงจงใจทสาคญขณะท intrinsic ทาใหเกดการปฏบตอยางตอเนอง

4.2.2.2 การรบรอปสรรคของการกระทา (Perceived barriers to action) การรบรถงอปสรรคซงรวมทงจนตนาการ หรอความจรง เชน หาไดยาก ไมสะดวกใชแพง ทายาก หรอใชเวลามาก อปสรรคดงกลาวมองเปนตวกนเปนเครองกดขวาง เชน การสบบหร การกนอาหารทมไขมนสง

www.ssru.ac.th

28

4.2.2.3 การรบรความสามารถของตน (Perceived Self – Efficacy) แบนดรา ใหคาจากดความ Self – efficacy วาคอการตดสนความสามารถของบคคลในการจดการใหสาเรจ การทบคคลรบรวาตนเองมทกษะ และสามารถจดการไดจะทาใหมความตองการปฏบตซงตดสนอยบนฐานของขอมล 4 ประการ

1) การทจะบรรลสพฤตกรรมเกยวของกบมาตรฐานของตนเอง หรอการประเมนจากบคคลอน

2) การมประสบการณจากการสงเกต การปฏบตของบคคลอน และการประเมนตนเองและไดรบขอมลยอนกลบ

3) การไดรบคาพดสนบสนนวาสามารถทาได 4) สภาวะรางกาย เชน ความวตกกงวล กลว งมงาม ความสงบ

4.2.3 กจกรรมและความเกยวเนองผลทได (Activity – related affect)

สภาวะความรสก กอน ระหวาง หรอภายหลง กจกรรม ขนกบคณสมบตสงทมากระตนความรสกอาจมากหรอนอย อยทระดบความร ความทรงจา และเกยวกบความคด พฤตกรรม ซงม 3 องคประกอบคอ สงเรา การปฏบต และสงแวดลอมมงานวจยทพบวา ถามความรสกสนก ราเรง มแนวโนมทจะปฏบต แตถารสกไมนายนด มความรสกอดอด กจะไมปฏบตแตอยางไรกตามในบางงานวจยพบวา ทง 2 ความรสกอาจทาใหเกดพฤตกรรมได โดยสมพนธกบความสมดลระหวาง 2 ความรสกกอนระหวางและหลงการปฏบต

4.2.4 อทธพลความสมพนธระหวางบคคล (Interpersonal influences) ความสมพนธระหวางบคคลเปนอทธพลสาคญ ซงครอบครว เพอน และผใหบรการ

ทางดานสาธารณสขคอแหลงแรกของอทธพลดงกลาว การสนบสนนทางสงคม แบบสาหรบปฏบตและบรรทดฐานของสงคม (การคาดหวงของคนอน) จะทาใหบคคลตดสนวาจะปฏบตกจกรรมนน ๆ หรอไม

4.2.5 อทธพลของสถานการณ (Situational influences) การรบรบรบทของสถานการณ รวมถงการรบรวามสงทเออตอการปฏบต จากงานของ

Kaplan และ Kaplan ทพยายามรกษาสภาพธรรมชาตสงแวดลอม มาจากการตระหนกวาสงแวดลอมมผลตอสขภาพและพฤตกรรมสขภาพ ความรสกเปนหนงเดยวกบสถานการณไมรสกแปลกแยก ความรสกมนใจปลอดภย สภาวะแวดลอมทนาสนใจ จะทาใหเกดพฤตกรรม ยกตวอยางเชน สงแวดลอมไมสบบหร จะสงผลใหบคคลไมสบบหร

4.2.6 ผลลพธของพฤตกรรม (Behavioral Outcome) เปนผลจากความเกยวเนองจาก 2

สวนคอ คณลกษณะของบคคล และประสบการณของบคคล การคดรและอารมณทจาเพาะตอพฤตกรรม โดยจะทาใหเกดความมงมน และพฤตกรรมสงเสรมสขภาพ และเกยวของกบความตองการ ความชอบของบคคลดงรายละเอยดตอไปน

4.2.6.1 ความยดมนตอแผนปฏบต ประกอบดวย 1) การยดมนทจะดาเนนตามการกระทาเฉพาะในเวลา สถานท และบคคล 2) แยกแยะกลยทธในการทจะปฏบต การปฏบตบนขอตกลง ดวยความ

เขาใจ มรางวลทเหนชดเจนกลยทธในการปฏบตสามารถเลอกไดโดยปฏบตตามความชอบหรอตามท

www.ssru.ac.th

29

บคคลนนถนด หรอปฏบตไดงาย การยอมรบทจะทาแตไมมกลยทธสนบสนน สวนมากมกจะลมเหลวในการสรางพฤตกรรม

4.2.6.2 ความตองการ ความชอบทเกดขนขณะนน (Immediate Competing Demands and Preferences) การทจะเลอกพฤตกรรมใดปฏบต ม 2 ประเดนคอ Competing demands หมายถง ประเดนท 1 บคคลสามารถเอาชนะไดบาง เชน จากสภาพแวดลอม เชน ในงาน ครอบครว ลมเหลวทจะตอบสนองความตองการมผลตอตนเองและผอน และ ประเดนท 2 Competing preferences หมายถง บคคลมพลงอานาจในการทจะควบคมเลกนอย ทงนขนอยกบความสามารถ การจดการ เชน ความชอบในการทจะกนอาหารไขมนสง แทนทจะเลอกไขมนตา ตองการพลงและความสามารถในการจดการสง แตละบคคล มความแตกตางในความสามารถทจะดารงไว หรอหลกเลยง บคคลบางคนอาจจะสามารถโนมนาวงาย การทจะตอสกบความชอบ ตองการการจดการทด และมความสามารถในการควบคม

4.2.7 พฤตกรรมสงเสรมสขภาพ (Health promoting behavior) พฤตกรรมสงเสรมสขภาพ เปนเปาหมายทตองการไดรบสงสด โดยบรณาการเปนวถสขภาพในการดารงอย ผลคอทาใหเกดสขภาพทดในแตละแนวคดมความเชอมโยงกนดงภาพท 1 ดงนนการนามาประยกตใชตามกระบวนการพยาบาลจะเรมดวยการประเมนเพอระบปญหา ปจจยทเออตอการออกแบบกจกรรมเพอการสงเสรมสขภาพตอไป และการจะใชทฤษฎใดนนความเขาใจเกยวกบขอตกลงเบองตนของทฤษฎ และขอความทเปนจรงของทฤษฎ เพอนามาเปนหลกคดในการออกแบบกจกรรมการพยาบาลเพอการสงเสรมสขภาพตอไป

4.3 ขอตกลงเบองตนของทฤษฎ (Assumtions of Health Promotion Model) เปนความเชอพนฐานเกยวกบการสงเสรมสขภาพของทฤษฎ

4.3.1 บคคลจะสรางเงอนไขของการดารงอย ซงสามารถแสดงศกยภาพสงสดของสขภาพของมนษย นนคอมนษยทกคนมเปาหมายสขภาพทด

4.3.2 บคคลมความสามารถสะทอนการตระหนกร และการประเมนความสามารถของตนนนคอบคคลสามารถทาความเขาใจจดออน จดแขงเกยวกบความสามารถของตน

4.3.3 บคคลมองคณคาของการเตบโต ในทางบวกและพยายามทจะไปใหถงเปาหมาย คอความสมดลระหวางการเปลยนแปลง และความคงท นนคอบคคลจะพยายามรกษาสมดลของตนกบการเปลยนแปลงของบรบท และสงทเปนตวแปรทงหลาย

www.ssru.ac.th

30

4.3.4 บคคลหาวธการทจะทาใหพฤตกรรมดาเนนไปอยางด นนคอเชอวาบคคลตองการหา

วธการนาพาตนเองใหมสขภาพทด 4.3.5 บคคลมความซบซอนในลกษณะรางกาย อารมณ สงคม ซบซอนในการทจะม

ปฏสมพนธกบสงแวดลอม การเปลยนแปลงอยางรวดเรวของสงแวดลอม และมการปรบตวตลอดเวลา นนคอ บคคลจะมตวแปรทงภายใน และภายนอกตน ตอการทจะเกดพฤตกรรมใด ๆ

4.3.6 บคลากรทางสขภาพ เปนองคประกอบสวนหนงของสงแวดลอม ซงมอทธพลตอบคคลทกชวงชวต นนคอ พยาบาลหรอบคคลากรทางสขภาพเปนปจจยภายนอกทสาคญตอการเกดพฤตกรรม

4.3.7 การปรบเปลยนมมมองตอตนเองระหวางบคคลกบสงแวดลอม คอความจาเปนในการเปลยนแปลงพฤตกรรม นนคอ การจะปรบเปลยนพฤตกรรมไดนนตองเปนการรเรม ตงตนโดยตวบคคลนน ๆ

จากขอตกลงเบองตนดงกลาวในขนตอนการประเมนเพอออกแบบกจกรรมการพยาบาล สงทประเมนมดงน วถชวตของบคคล ความสมพนธของบคคลกบสงแวดลอม ความคด ความเชอ การตระหนกรของบคคล

4.4 ขอความทเปนจรงของทฤษฎ (Propositions of Health Promotion Model) เปนขอความทเปนจรงผานการพสจนสามารถนามาเปนหลกคดในการออกแบบกจกรรมกระบวนการ

ในการปรบเปลยนพฤตกรรมได ขอความทฤษฎ นามาซงฐานคดของการทางานในเรองพฤตกรรมสขภาพมดงน 4.4.1 พฤตกรรมกอนหนาน และยงคงอย มผลทาใหเกดคณลกษณะทมอทธพลตอความเชอ

ความรสก และการกระทาของพฤตกรรมสงเสรมสขภาพ ดงนนจากความจรงนการคนหาสงทบคคลรบร พงพอใจเพอนามาเปนตวกระตนใหตองการปฏบต

4.4.2 ความยดมนของบคคล สามารถนามาสความยดมนในการปฏบตถอวาเปนตวกลางสาคญของพฤตกรรม ดงนนการคนหาสงทบคคลยดมนเพอนามาเปนตวกระตนในการทาใหเกดพฤตกรรม

4.4.3 การรบรถงความสามารถของตน นามาซงความสาเรจในการปฏบตโดยเสรมกบความยดมนตอการปฏบตตามความเปนจรงของพฤตกรรม

4.4.4 การรบรถงความสามารถของตนมาก ทาใหการรบรถงอปสรรคลดลง 4.4.5 ผลในทางบวกตอพฤตกรรม ทาใหรบรในความสามารถของตนยงขน ทาใหเกดผล

ยอนกลบในทางบวกเพมมากขน 4.4.6 เมออารมณในทางบวกหรอความรสกในทางบวก เกยวของกบพฤตกรรมความนาจะ

เปนตอความยดมนและกระทาจะเพมขน

www.ssru.ac.th

31

4.4.7 บคคลชอบทจะผกพนและนามาซงพฤตกรรมสขภาพเมอเหนความสาคญของรปแบบ

พฤตกรรม การคาดการณถงการเกดขนของพฤตกรรม และความชวยเหลอ สนบสนนตอพฤตกรรม 4.4.8 ครอบครว กลมเพอน และผใหบรการดานสขภาพคอแหลงประโยชนสาคญของอทธพล

ระหวางบคคล ซงมผลทงเพมหรอลดความยดมนตอการปฏบตพฤตกรรมสงเสรมสขภาพ 4.4.9 สถานการณทมอทธพลในสงแวดลอมภายนอก สามารถเพมหรอลดความยดมนหรอ

การเขารวมในพฤตกรรมสงเสรมสขภาพ 4.4.10 ความยดมนตอแผนการปฏบตทมาก นามาซงพฤตกรรมสงเสรมสขภาพทคงอยเปน

เวลานาน 4.4.11 ความยดมนตอการปฏบตจะลดลง เมอพฤตกรรมทตองการของบคคล สามารถ

ควบคมไดลดลง 4.4.12 ความยดมนตอแผนการปฏบตลดลงเมอการปฏบตอน นาสนใจมากกวา หรอชอบ

มากกวา 4.4.13 บคคลสามารถประยกตการเรยนร ความรสก และสมพนธภาพระหวางบคคลและ

สภาพแวดลอมทางกายภาพตอการสรางสรรคแรงจงใจในการปฏบต

จากขอความทเปนจรงของทฤษฎจะเหนวาปจจยทตองแสวงหาเพอนามาเปนแหลงประโยชนในการสงเสรมสขภาพ คอ การประเมนสงทผปวยใหความสาคญ ชอบตวบคคลทผปวยยอมรบหรอใหความสาคญ การทาใหเหนประโยชน การรบรตอสมรรถนะของตน อทธพลภายนอกทจะมผลตอพฤตกรรม และการใหกจกรรมทสงเสรมตอการคดรเพอสรางแรงจงใจเปนตน ทงนการทาความเขาใจขอความทเปนจรงของทฤษฎ จะทาใหมองเหนแนวทางการใชทฤษฎเพอการสงเสรมสขภาพมากขน

4.5 นยามสขภาพของเพนเดอร ความเขาใจตอการใหนยามสขภาพของนกทฤษฎ จะทาใหเขาใจเปาหมายชดเจนมากขน

จากนยามสขภาพของเพนเดอร ทนยามวา “สขภาพ หมายถง ความตองการสงสดของมนษย และตองใชความพยายามในการสรางพฤตกรรม การมความสามารถดแลตนเอง และสมพนธภาพทนาพงพอใจกบบคคลอน ขณะทมการปรบตวเพอใหการคงอยของโครงสรางและความกลมกลนกบสงแวดลอมทสมพนธ ” จะเหนวาสขภาพเปนสงทบคคลตองสรางดวยตนเอง และสงแวดลอมมความสาคญ สมพนธใกลชดกบการเกดสขภาพด สาหรบนยามของ บคคล การพยาบาล และสงแวดลอม เพนเดอรมไดระบโดยตรง แตจากการวเคราะหทฤษฎสงเสรมสขภาพของเพนเดอร สามารถสรปไดวา เพนเดอร เชอวาบคคลมพฤตกรรมจากการคดร ภายใตประสบการณ พนฐานทเปนคณลกษณะของแตละบคคล และผลลพธทเกดทงโดยตรงและโดยออม โดยมสงแวดลอมทงดานกายภาพ สงแวดลอมทเกดจากสมพนธภาพ ระหวางบคคลเปนปจจยกาหนด และการพยาบาลคอการคนหาปจจย เงอนไข อปสรรค ของ พฤตกรรมทเปนเปาหมายทตองการเพอนามากาหนดกจกรรมในการสงเสรมการคดร การ ปรบเปลยนบรบท สงแวดลอมทเออตอการเกดพฤตกรรม โดยเพนเดอรไดใหสจพจนเปนแนว ทางการออกแบบกจกรรมพยาบาลไวขางตน ดงนนกจกรรมการพยาบาลคอการคนหาปจจย เงอนไข อปสรรค ของพฤตกรรมทเปนเปาหมายทตองการเพอนามากาหนดกจกรรมการสงเสรม สขภาพตอไป

www.ssru.ac.th

32

4.6 การประยกตใชทฤษฎสงเสรมสขภาพของเพนเดอร แนวคดของทฤษฎ สามารถนามาออกแบบกจกรรมการพยาบาลไดโดยเฉพาะการสงเสรมสขภาพ

เพนเดอร (Pender, N.J., 2004) เสนอวาควรมงใหความสาคญกบการสงเสรมสงแวดลอมใหมากยงขน เพราะสงแวดลอมคอปจจยสาคญตอสขภาพของบคคล แนวทางการประยกตใชในการสงเสรมพฤตกรรมสขภาพ สามารถนาปจจยทกาหนดในแบบจาลองสงเสรมสขภาพของเพนเดอรเปนกรอบในการประเมน สารวจ พฤตกรรมสขภาพของบคคล หรอการพฒนาโปรแกรมสงเสรมสขภาพโดยใชกรอบดงกลาวมาศกษาหาปจจยทมผลตอการสงเสรมสขภาพ เชนการสารวจพฤตกรรมสงเสรมสขภาพของผสงอายในชมชนเขตความรบผดชอบสถานอนามยเสาหน (วภาพร สทธสาสตร และสชาดา สวนนม, 2550) การศกษาเพอกาหนดปจจยในแตละประเดน แตละกลม เปนขนตอนประเมนทสาคญ ในกรณประยกตใชเพอการสงเสรมสขภาพบคคลมแนวทางทเพนเดอรใหแนวปฏบต 9 องคประกอบในการประเมนไดแก (Pender et al., 2002,p.119)

1. การประเมนแบบแผนสขภาพ 2. การประเมนความพรอมดานรางกาย 3. การประเมนดานอาหาร 4. การประเมนพฤตกรรมเสยง 5. การทบทวนความเครยดในวถชวต 6. การประเมนสขภาพในมตจตวญญาณ 7. การทบทวนระบบสนบสนนทางสงคม 8. การทบทวนความเชอดานสขภาพ 9. การประเมนวถชวต

เพนเดอร Pender (1987) ไดกลาววา การดแลตนเองเปนการปฏบตทบคคลรเรม และกระทาในวถทางของตนเองเพอดารงรกษาชวตสงเสรมสขภาพ และความเปนอยทดของตน 4.7 การประเมนพฤตกรรมการสงเสรมสขภาพ เพนเดอร (Pender, 1982 cited by Walker, Sechrist & Pender, 1987:76) กลาววาพฤตกรรมการสงเสรมสขภาพ ( Health – Promoting Behaviors) อธบายถงความสามารถของบคคลในการคงไว หรอยกระดบของภาวะสขภาพเพอความผาสก ( well being) และความมคณคาในตนเองโดยประเมนไดจากแบบแผนการดาเนนชวตทสงเสรมสขภาพจากการวดแบบแผนการดาเนนชวตและนสยสขภาพ ( The lifestyle and health habits assessment: LHHA) ซงวอลคเกอร ซครสต และเพนเดอร ( Walker, Sechrist & Pender, 1987:76-81; 1996:134) ไดพฒนารปแบบของแผนการดาเนนชวตทสงเสรมสขภาพ (Health Promoting Lifestyle Profile) โดยมพนฐานมาจากแบบวกแผนการดาเนนชวตและนสยสขภาพ 6 ดาน ดงน

1. ดานโภชนากร (Nutrition) ประกอบดวยขอคาถามทเกยวกบการรบประทานอาหาร การเลอกรบประทานอาหารเพอใหไดรบสารอาหารครบ 5 หม มคณคาทางโภชนาการในปรมาณทเพยงพอแกความตองการของรางกาย

2. ดานการออกกาลงกาย (Exercise and Physical activity) เปนการประเมนแบบแผนวธการและความสมาเสมอของการออกกาลงกาย รวมไปถงการคงไวซงความสมดลของรางกายขณะนงหรอยนและการปรบเปลยนอรยาบถตางๆ

www.ssru.ac.th

33

3. ดานความรบผดชอบตอสขภาพ (Health responsibility) เปนการรวมกนของการประเมนเกยวกบการดแลตนเองทวไป และการใชระบบบรการสขภาพ เชน การประเมนเกยวกบการเอาใจใสดแล และรบผดชอบตอสขภาพตนเอง การหาความรดานสขภาพ และแสวงหาความชวยเหลอจากบคลากรดานสขภาพเมอจาเปน

4. ดานความสมพนธระหวางบคคล (Interpersonal Relation or Interpersonal Support) เปนการประเมนเกยวกบการมปฏสมพนธกบบคคลอนๆ ซงจะทาใหบคคลไดรบประโยชนในดานการสนบสนนตางๆ เชน ชวยใหความตงเครยดลดลง หรอชวยในการแกปญหาตางๆ ได

5. ดานการจดการกบความเครยด (Stress management) เปนการประเมนเกยวกบกจกรรมทบคคลกระทาเพอผอนคลายความตงเครยด และการแสดงออกทางอารมณทเหมาะสมและแบบแผนการนอนหลบ

6. ดานความสาเรจในชวตแหงตน หรอพฒนาการดานจตวญญาณ (Self actualization or spiritual growth) เปนการประเมนเกยวกบความกระตอรอรนในการปฏบตกจกรรมตางๆ ความตระหนกในการใหความสาคญกบชวต การกาหนดจดมงหมายในชวตระยะสนและระยะยาว ความพงพอใจในชวตและความรสกมคณคาในตนเอง

5. ทฤษฎความสามารถตนเอง (Self-Efficacy Theory)

ผศกษาคนควาและพฒนาทฤษฎความสามารถตนเอง คอ อลเบรต แบนดรา (Albert Bandura) นกจตวทยาชาวแคนนาดา ทไดศกษาวจยเกยวกบพฤตกรรมมนษยตามแนวทฤษฎของสกนเนอร ( Skinner) ในระยะแรกจากนนพฒนาเปนทฤษฎการเรยนรทางสงคม (Socail Cognitive Theory) ในป ค.ศ.1962 ตอมาในป ค.ศ. 1986 แบนดราไดขยายเปนทฤษฎใหม คอ ทฤษฎการรบรความสามารถตนเอง ( Self-Efficacy Theory) (สมโภชน เอยมสภาษต 2536 หนา 46)

ตามแนวคดพนฐานของทฤษฎการเรยนรทางสงคมนนแบนดรามความเชอวาพฤตกรรมของคนเราไมไดเกดขนและเปลยนแปลง เนองจากปจจยทางสภาพแวดลอมแตเพยงอยางเดยวแตตองมปจจยสวนบคคล (ปญญา ชววทยา และสงภายในอนๆ) รวมดวยและการรวมกนของปจจยสวนบคคลนนจะรวมกนในลกษณะ ทกาหนดการพงพาซงกนและกน ( Reciprocal Determinism) กบปจจยดานพฤตกรรมและสภาพแวดลอม อธบายไดดงแผนภมท 4

www.ssru.ac.th

34

แผนภมท 4 แสดงโครงสรางความสมพนธระหวาง 3 องคประกอบ ซงเปนตวก าหนดทมอทธพลเชงเหตผลซงกนและกน

P

B E

ทมา : Bandura 1986 อางใน สมโภชน เอยมสภาษต 2536 หนา 48

การทปจจยทง 3 ทาหนาทกาหนดซงกนและกนกไมไดหมายความวาทง 3 ปจจยนนจะมอทธพลในการกาหนดกนและกนอยางเทาเทยมกน บางปจจยอาจมอทธพลมากกวาอกบางปจจยและอทธพลจากปจจยทง 3 นนไมไดเกดขนพรอมๆ กน หากแตตองอาศยเวลาในการทปจจยใดปจจยหนงจะสงผลตอการกาหนดปจจยอนๆ (Bandura 1986 อางใน สมโภชน เอยมสภาษต 2536 หนา 49) จากแนวคดทกลาวมา แบนดราไดพฒนามาเปนทฤษฎความสามารถตนเอง ( Self-Efficacy Theory) แบนดรามความเชอวาการรบรความสามารถตนเองนนมผลตอการกระทาของบคคล บคคลอาจมความสามารถไมแตกตางกนแตอาจมพฤตกรรมทมคณภาพทแตกตางกนแมแตในบคคลเดยวกนหากรบรความสามารถตนเองในสภาพการณทแตกตางกนกอาจแสดงพฤตกรรมออกมาแตกตางกนไดเชนกน แบนดราเหนวาความสามารถของคนเปนเรองไมตายตวแตจะยดหยนตามสภาพการณ ดงนนสงทกาหนดประสทธภาพของการแสดงออกจงขนอยกบการรบรความสามารถตนเอง (Perceived Self-Efficacy) โดยใหความหมายของการรบรความสามารถของตนเองวาคอการทบคคลตดสนใจเกยวกบความสามารถตนเองทจะจดการและดาเนนการกระทาพฤตกรรมใหบรรลเปาหมายทกาหนดไว ดงนนถาบคคลเชอวาตนเองมความสามารถอยางไรกจะแสดงออกถงความสามารถนน คนทมความเชอวาตนเองมความสามารถจะมความอดทน อตสาหะไมทอถอยและจะประสบความสาเรจ จากแนวคดดงกลาวน แบนดราไดพฒนาและทดสอบทฤษฎความสามารถตนเอง ( Self-Efficacy Theory) โดยมสมมตฐานของทฤษฎ คอ ถาบคคลสามารถมความคาดหวงหรอมความเชอในความสามารถตนเอง โดยทราบวาตองทาอะไรบางและเมอทาแลวไดผลลพธทคาดหวงไว บคคลนนกจะปฏบตตาม ( Evans, 1989 อางใน สมโภชน เอยมสภต 2536 หนา 58) ดงกรอบโครงสรางทฤษฎตอไปน

www.ssru.ac.th

35

แผนภมท 5 โครงสรางของพฤตกรรมระหวางการรบรความสามารถตนเองและความคาดหวง ในผลลพธ

บคคล พฤตกรรม ผลทเกด

(Person) (Behavior) (Outcome)

ทมา : Bandura 1977:79 อางในวภากร สอนสนาม 2543

การรบรความสามารถตนเองเปนการตดสนความสามารถของตนเองวาจะสามารถทางานไดในระดบใด ในขณะทความคาดหวงเกยวกบผลทเกดขนเปนการตดสนวาผลกรรมใดจะเกดขนจากการกระทาพฤตกรรมดงกลาว การรบรความสามารถของตนเองและความคาดหวงในผลลพธนนมความสมพนธกนมากโดยทความสมพนธระหวางตวแปรทงสองนมผลตอการตดสนใจทจะกระทาพฤตกรรมของบคคลนนๆ

แผนทภมท 6 แผนภมแสดงความสมพนธระหวางการรบรความสามารถตนเอง และความคาดหวง ในผลลพธ

ความคาดหวงในผลลพธ

สง ตา การรบรความสามารถตนเอง สง

ตา

ทมา : Bandura 1987:241 อางในวภากร สอนสนาม 2543

จากแผนภมจะเหนความสมพนธระหวางการรบรความสามารถตนเองกบความคาดหวงผลลพธไดวาถาบคคลมการรบรความสามารถของตนเองสงและมความคาดหวงในผลลพธสงดวยเชนกน บคคลกมแนวโนมทจะตดสนใจกระทาพฤตกรรมนนแนนอน ในทางตรงขามถาบคคลมการรบรความสามารถตนเองตาและมความคาดหวงในผลลพธตาดวยบคคลกจะมแนวโนมทจะตดสนใจไมกระทาพฤตกรรมนนหรอถาบคคลมการรบรความสามารถตนเองตาหรอความคาดหวงในผลลพธตาบคคลจะตดสนใจไมกระทาพฤตกรรมนนนนไดอกเชนกน

มแนวโนมทจะทา แนนอน

มแนวโนมทจะไมทา

มแนวโนมทจะไมทา

มแนวโนมทจะไมทา แนนอน

การรบรความสามารถตนเอง Perceived Self-Efficacy

ความคาดหวงในผลลพธ Outcome Expectation

www.ssru.ac.th

36

โดยสรปทฤษฎความสามารถตนเองมหลกการมาจากทฤษฎการเรยนรทางสงคมเมอบคคลมทกษะทจะปฏบตตวอยางเหมาะสมและมกาลงเพยงพอ การรบรความสามารถตนเองจงเปนสงสาคญทจะทานายหรอตดสนใจวาบคคลจะเปลยนแปลงพฤตกรรมและปฏบตตามคาแนะนาอยางตอเนองตอไป

ปจจยททาใหบคคลรบรความสามารถของตน แบนดราไดอธบายถงพฤตกรรมของบคคลเกดจากการมปฏสมพนธทเปนเหตเปนผลกน (Reciprocal

determinism ) ระหวางปจจย 3 ประการไดแก ปจจยภายในตวบคคล ( Internal personal factors ) ปจจยดานพฤตกรรม ( Behavioral factor )และปจจยดานสงแวดลอม ( Environment factors ) เบนดรา (1977 : 191-215 ) กลาววา “ มนษยจะรบพฤตกรรมใดยอมขนอยกบปจจย 2 ประการ คอการรบรความสามารถของตน ( Efficacy expectation ) หมายถง ความมนใจของบคคลวาจะสามารถแสดงพฤตกรรมเพอนาไปสผลลพธทตองการ เปนความคาดหวงทเกดขนกอนการกระทาพฤตกรรม และความคาดหวงในผลลพธ ( outcome expectations ) หมายถงการคาดคะเนของบคคลถาทาพฤตกรรมนนแลวจะนาไปสผลลพธตามทตนคาดหวง ” เปนการคาดหวงผลทจะเกดจากการกระทาพฤตกรรม ( Bandura,1977: 22 ) บคคลจะกระทาพฤตกรรมหรอไมขนอยกบการรบรวาตนเองมความสามารถ พอทจะกระทาพฤตกรรมนน และเมอกระทาพฤตกรรมนนแลวจะไดผลตามทตนเองตองการหรอไมโดย ความคาดหวงวาตนเองมความสามารถพอทจะกระทาพฤตกรรม

มตของการรบรความสามารถของตนเอง มตของการรบรความสามารถของตนเองของบคคลจะมความแตกตางกนในมต 3 มตไดแก

( Bandura, 1977 ) มตท 1 ระดบความยากงายของพฤตกรรม (Magnitude or level ) คอการตดสน

ความสามารถในการกระทาพฤตกรรมของบคคลดวยระดบความยากงายของกจกรรม บคคลทเชอวาสามารถกระทากจกรรมจะเลอกกระทาและมพฤตกรรมตามสถานการณนน

มตท 2 ระดบความมนใจ หรอระดบความเขมแขง ( strength ) หมายถงความเชอมนวาตนมความสามารถทจะกระทาพฤตกรรมนนไดสาเรจ เมอบคคลมความเชอวาตนเองจะกระทากจการไดสาเรจบคคลจะมความอตสาหะถงแมอาจจะมความยงยากหรอมอปสรรค

มตท 3 ความเปนสากล ( Generality ) หมายถงบคคลมความสามารในการนาประสบการณทเคยปฏบตหรอกจกรรมทคลายคลงกนแลวประสบความสาเรจของตนเองมาเผชญสถานการณใหม ซงบคคลจะตดสนความสามารถของตนเองบางสถานการณหรอบางกจกรรมเทานน

www.ssru.ac.th

37

วธการพฒนาการรบรความสามารถของตนเอง การพฒนาการรบรความสามารถในบคคลมกระบวนการดงน

1. รปแบบทแสดงออกถงความสามารถของบคคลคอพฤตกรรมการปฏบต ความร ความเขาใจ ความรสก แบนดรา ( Bandura, 1977 : 80-82,1986 : 399-401, 1997 : 79-101 ) ระบไว คนเราจะสรางการรบรความสามารถของตนเองตอเรองใดนนเกดจากการเรยนรขอมลทไดจากแหลงตางๆไดแก

1.1 การกระทาเพอผลสาเรจของตนเอง ( Enactive mastery experience ) กจกรรมทบคคลกระทาไดสาเรจจะสงผลใหบคคลมการรบรความสามารถของตนเองสง ยงถาสามารถกระทาสาเรจไดหลายๆครงจะยงสรางความเชอมนในความสามารถของตนเองซงจะกอใหเกดความพยายามในการกระทากจกรรมทกาหนด แมจะมอปสรรคกไมยอทอ

1.2 การสงเกตจากตวแบบ ( modal ) หรอการสงเกตประสบการณของผอน ( vicarious experience ) ทประสบความสาเรจจะมผลตอการรบรความสามารถของผสงเกต โดยเฉพาะตวแบบ และสถานการณคลายคลงกบเหตการณหรอสถานการณผสงเกต เนองจากจะทาใหเขามความพยายามโดยไมยอทอ กระบวนการสงเกตตวแบบม 4 กระบวนการคอ

ก. กระบวนการตดสนใจ ( attentional process ) บคคลสามารถเรยนรจากการสงเกตอยางแมนยาถาเขาตงใจ องคประกอบทมผลตอความตงใจสงเกตจากตวแบบ ตวแบบตองมลกษณะเดนชดพฤตกรรมทแสดงออกไมซบซอน เขาใจงาย มคณคานาไปใชประโยชน จะทาใหผสงเกตเกดความพงพอใจ นอกจากนนความสามารถของผสงเกตยงตองมความสามารถรบรดวยประสาทสมผสรวมถงการเหน การไดยน การรบรรส กลนและสมผส รวมทงระดบของการรบรความสามารถทางปญญา ระดบของการตนตวและความพงพอใจ ข. กระบวนการเกบจา ( retention process ) บคคลจะจดจาลกษณะตวแบบแลวแปลงขอมลจากตวแบบในรปของสญลกษณและจดโครงสรางเพอใหจดจางาย บคคลทมการเกบจาจะสามารถมพฤตกรรมเลยนแบบภายหลงการสงเกตพฤตกรรมของตวแบบผานไประยะเวลาหนง ค. กระบวนการทา (production process ) เปนพฤตกรรมหรอการกระทาทเกดจากการแปลงสญลกษณจากการเกบจา และไดขอมลยอนกลบจาการเปรยบเทยบการกระทากบภาพทจดจาจากตวแบบทาใหบคคลมการปรบปรงแกไขพฤตกรรมเลยนแบบของตนจนเปนทพอใจ ง. กระบวนการจงใจ ( motivational process ) พฤตกรรมเรยนรจาการสงเกตตวแบบจะขนอยกบสงลอใจ ถาผลลพธทเกดจากการกระทาตามตวแบบเปนทพอใจ สามารถหลกเลยงสงทไมพงพอใจจะเกดการเลยนแบบไดในระดบสง เนองจากบคคลเกดความคาดหวงในผลลพธทนาพอใจ

ตวแบบ แบงออกเปน 2 ประเภท (Bandura, 1977 : 80-81) ไดแกตวแบบทเปนบคคลจรง

( live modeling ) เปนตวแบบทบคคลมโอกาสสงกตและมปฎสมพนธไดดวยและตวแบบทเปนสญลกษณ ( symbolic modeling ) เปนตวแบบผานสอ วทย โทรทศน หนงสอ การตนภาพพลก ( สมโภชน เอยมสภาษต , 2541 : 51 ) ตวแบบทจะนามาจะตองมลกษณะเดน พฤตกรรมทแสดงออกไมซบซอนมคณคาในการนามาใชประโยชนมความเปนไปไดในการนาไปปฏบต (Bandura, 1977 : 89 )

1.3 การไดรบคาแนะนาหรอพดชกจงดวยคาพด ( verbal persuation ) เปนการ

ใชวธการพดชกจงจากบคคลทมความสาคญ หรอเปนทเคารพนบถอของบคคลอน ( significant persuasion )

www.ssru.ac.th

38

โดยทบคคลทมความสาคญกลาวถงความเชอมนในความสามารถของบคคลทตองการใหปรบเปลยนพฤตกรรมวาเขาสามารถกระทาพฤตกรรมทกาหนดนนได เปนการพดชกจงใหเขามความเชอในความสามารถของตนเอง เกดกาลงใจและมความพยายามทจะกระทาใหสาเรจ

1.4 สภาวะทางสรระและอารมณ ( physiological and affective states ) การตดสนความสามารถของบคคลจะขนอยกบสภาวะทางกายและอารมณเมอเผชญกบความเครยดหรอสถานการณทคกคามจะมผลตอความรสกในทางลบ มความกลว ความวตกกงวลทาใหการรบรความสามารถของตนเองลดลง นอกจากนนยงเชอวาความเมอยลาตงเครยดเปนผลมาจากความเชอวาตนเองไมมความสามารถ

การประเมนการรบรความสามารถของตนเอง จากความหมายการรบรความสามารถของตนเองเปนการตความเฉพาะเจาะจงตอพฤตกรรม

ภายใตสถานการณหนง มวธการวด 2 ประการคอ 1. วธวดโดยประเมนความเชอมนในความสามารถของบคคลในการกระทาหรอปฏบต

พฤตกรรมเฉพาะอยางไดสาเรจหรอไม 2. การวดโดยการประเมนระดบความเชอมนในความสามารถทจะกระทาหรอปฏบตพฤตกรรม

นน ในการจดการรบรความสามารถของตนควรสะทอนใหเหนทง 3 มตไดแกการวดระดบความยาก

งายของพฤตกรรม ( magnitude ) มตความเขมแขงหรอความมนใจ ( strength ) และความคาดหวงในความสามารถของตนทจะนาไปใชในสถานการณอน ( generality ) จะเหนไดวา บคคลจะรบเอาพฤตกรรมใดไวขนอยกบการรบรความสามารถของตนเอง ( efficacy expectations ) และความคาดหวงของผลลพธทคาดวาจะไดรบ ( outcome expectation ) ซงอธบายไดวาความมนใจทจะสามารถแสดงพฤตกรรมของบคคลจะนาไปสผลลพธทตนเองคาดหวง ซงเปนการคาดหวงกอนการมพฤตกรรม ระยะวยรนจะมความตองการอยากรอยากเหนตองการทจะฝกทกษะใหมๆ เรยนรความสมพนธระหวางเพศ ในรปแบบซงแตกตางไปจากเดก เรยนรการมครก เรยนรความรบผดชอบสามารถใชความคดและประเมนคาสงตางๆได ซงพฒนาการสงตางๆเหลานสามารถนาไปสการสะสมประสบการณชวต และประสบการณทประสบความสาเรจกอใหเกดความเชอมนในตนเองและรบรความสามารถของตนเองตดตามมา

6. แนวคดละทฤษฎการดแลตนเอง (Self care)

6.1 ค าจ ากดความของ “การดแลตนเอง”

การดแลตนเอง ประกอบดวยคาวา “ดแล”กบ “ตนเอง” ตามพจนานกรมฉบบบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525 ใหความหมาย คาวา“ดแล” คอ เอาใจใส ปกปกรกษา ปกครอง ตน คอ ตว (ตวคน) เมอรวมคาวา “ดแลตนเอง” หมายถง เอาใจใสในตวคนนนเอง หรอปกปก ปกครองตนเอง การดแลตนเองถกอธบายในลกษณะของมโนทศนกรอบแนวคดรปแบบทฤษฎกระบวนการการเคลอนไหว หรอปรากฏการณ (Gantz ; 1990 อางในอรสา พนธภกด 2542)

www.ssru.ac.th

39

เลวน Levine Cited in Hill & Smith (1985) ไดกลาววา การดแลตนเองเปนกระบวนการทบคคลหนงๆทาหนาทโดยตวเอง และเพอตวเอง ในการปองกนและสงเสรมสขภาพตลอดจนการสบคนหาโรค และการรกษาขนตนดวยตนเอง

นรส พมพวลย ปรดาสวสด ; อางองจาก Noris (2530) ไดกลาววา การดแลสขภาพตนเอง คอ กระบวนการทประชาชนและครอบครวมโอกาสทจะชวยเหลอตนเองและรบผดชอบตนเองดานสขภาพอนามย โดยพฒนาศกยภาพความสามารถเพอการดแลสขภาพอนามยของตนเอง

สมจต หนเจรญกล (2536) ไดกลาววา การดแลตนเองหมายถงการปฏบตในกจกรรมทบคคลรเรม และ

กระทาเพอทจะรกษาไวซงชวตสขภาพและสวสดภาพของตน การดแลตนเองเปนการกระทาทจงใจ และมเปาหมาย (Deliberate Action) และเมอกระทาอยางมประสทธภาพจะมสวนชวยใหโครงสรางหนาท และพฒนาการของแตละ บคคลดาเนนไปถงขดสงสด

6.2 ทฤษฎทางการพยาบาลของโอเรม (Self care Theory) ทฤษฎการดแลตนเองของโอเรม เปนแนวคดทสรางขนหรอคนพบจากความเปนจรงเกยวของกบการ

พยาบาล มวตถประสงคเพอบรรยาย อธบาย ทานาย หรอ กาหนดวธการพยาบาล เปนทฤษฎทางการพยาบาล ทรจกแพรหลายในวชาชพพยาบาล และมการนาไปใชเปนแนวทางในการปฏบตการพยาบาล เปนพนฐานของการสรางหลกสตรในโรงพยาบาลบางแหง และเปนกรอบแนวคดในการวจยทางการพยาบาล โอเรม อธบายมโนทศนของการดแลไววา “การดแลตนเองเปนการปฏบตกจกรรมทบคคลรเรมและกระทาเพอใหเกดประโยชนแกตนเองในการดารงไวซงชวต สขภาพ และความเปนอยอนด การสรางทฤษฎการดแลตนเอง โอเรมใชพนฐานความเชอ ทนามาอธบายมโนทศนหลกของทฤษฎ ไดแก

1. บคคล เปนผมความรบผดชอบตอการกระทาของตนเอง 2. บคคลเปนผทมความสามารถและเตมใจทจะดแลตนเองหรอผทอยในความปกครองของตนเอง 3. การดแลตนเองเปนสงสาคญ และเปนความจาเปนในชวตของบคคลเพอดารงรกษาสขภาพชวต

การพฒนาการ และความเปนปกตสขของชวต (Well bing) 4. การดแลตนเองเปนกจกรรมทเรยนรและจดจาไวไดจากสงคม สงแวดลอมและการตดตอสอสารท

ใหกนและกน 5. การศกษาและวฒนธรรมมอทธพลตอบคคล 6. การดแลตนเองหรอการดแลผอยในความปกครองหรอผอนเปนสงทมคาควรแกการยกยองสงเสรม 7. ผปวย คนชรา คนพการ หรอทารกตองไดรบการชวยเหลอดแลจากบคคลอน เพอสามารถทจะ

กลบ มารบผดชอบดแลตนเองได ตามความสามารถทมอยขณะนน 8. การพยาบาลเปนการบรการเพอนมนษย ซงกระทาโดยมเจตนาทจะชวยเหลอสนบสนนบคคลทม

ความตองการทดารงความมสขภาพดในชวงระยะเวลาหนง

www.ssru.ac.th

40

แนวคดของโอเรม การดแลตนเองเปนรปแบบหนงของการกระทาอยางจงใจและมเปาหมาย ซงเกดขนอยางเปนกระบวนการประกอบดวย 2 ระยะสมพนธกน คอ

ระยะท 1 เปนระยะของการประเมนและตดสนใจ ระยะนบคคลจะตองหาความรและขอมลเกยวกบสถานการณทเกดขน และสะทอนความคด ความเขาใจในสถานการณ และพจารณาวาสถานการณนนจะสามารถเปลยนแปลงไดหรอไม อยางไร มทางเลอกอะไรบาง ผลทไดรบแตละทางเลอกเปนอยางไร แลวจง ตดสนใจทจะกระทา

ระยะท 2 เปนระยะของการกระทาและประเมนผลของการกระทา ซงในระยะนจะมการแสวงหาเปาหมายของการกระทา ซงเปาหมายมความสาคญเพราะจะชวยกาหนดทางเลอกกจกรรมทตองกระทาและเปนเกณฑทจะใชในการตดตามผลของการปฏบตกจกรรม วตถประสงคหรอเหตผลของการกระทาการดแลตนเองนน โอเรม เรยกวา การดแลตนเองทจาเปน (Self-care requisites) ซงเปนความตงใจหรอเปนผลทเกดไดทนทหลงการกระทา การดแลตนเองทจาเปนม 3 อยาง คอ การดแลตนเองทจาเปนโดยทวไป ตามระยะพฒนาการ และเมอมภาวะเบยงเบนทางดานสขภาพ (Orem, 2001 : 47-49) ดงน

6.2.1. การดแลตนเองทจ าเปนโดยทวไป (Universal self-care requisites) เปนการดแล

ตนเอง ทเกยวของกบการสงเสรม และรกษาไวซงสขภาพและสวสดภาพของบคคล และการดแลตนเองเหลานจาเปนสาหรบบคคลทกคน ทกวย แตจะตองปรบใหเหมาะสมกบระยะพฒนาการ จดประสงค และกจกรรมการดแลตนเองทจาเปนโดยทวไปมดงน

6.2.1.1 คงไวซงอากาศ นา และอาหารทเพยงพอ 1) บรโภคอาหาร นา อากาศ ใหเพยงพอกบหนาทของรางกายทผดปกต และ

คอยปรบตวตามความเปลยนแปลงทงภายในและภายนอก 2) รกษาไวซงความคงทนของโครงสรางและหนาทของอวยวะทเกยวของ 3) หาความเพลดเพลนจากการหายใจ การดม และรบประทานอาหาร โดยไม

ทาใหเกดโทษ 6.2.1.2 คงไวซงการขบถายและการระบายใหเปนไปตามปกต

1) จดการใหมการขบถายตามปกตทงจดการกบตนเองและสงแวดลอม 2) จดการเกยวกบกระบวนการในการขบถายซงรวมถงการรกษาโครงสราง

และหนาทใหเปนไปตามปกตและการระบายสงปฏกลจาการขบถาย 3) ดแลสขวทยาสวนบคคล 4) ดแลสงแวดลอมใหสะอาดถกสขลกษณะ

6.2.1.3 คงไวซงความสมดลระหวางการมกจกรรมและการพกผอน 1) เลอกกจกรรมใหรางกายไดเคลอนไหวออกกาลงกายการตอบสนองทาง

อารมณ ทางสตปญญา และมปฏสมพนธกบบคคลอนอยางเหมาะสม 2) รบรและสนใจถงความตองการการพกผอนและการออกกาลงกายของ

ตนเอง 3) ใชความสามารถ ความสนใจ คานยม และกฎเกณฑจากขนบธรรมเนยม

ประเพณเปนพนฐานในการสรางแบบแผนการพกผอน และการมกจกรรมของตนเอง

www.ssru.ac.th

41

6.2.1.4 คงไวซงความสมดลระหวางการอยคนเดยวกบการมปฏสมพนธกบผอน 1) คงไวซงคณภาพและความสมดลทจา เปนในการพฒนาเพอเปนทพง

ของตนเอง และสรางสมพนธภาพ กบบคคลอนเพอทจะชวยใหตนเองทาหนาทได อยางมประสทธภาพรจกตดตอของความ ชวยเหลอจากบคคลอนในเครอขายสงคมเมอจาเปน

2) ปฏบตตนเพอสรางมตร ใหความรก ความผกพนกบบคคลรอบขาง เพอจะไดพงพาซงกนและกน

3) สงเสรมความเปนตวของตวเอง และการเปนสมาชกในกลม 6.2.1.5 ปองกนอนตรายตางๆ ตอชวต หนาท และสวสดภาพ

1) สนใจและรบรตอชนดของอนตรายทอาจจะเกดขน 2) จดการปองกนไมใหเกดเหตการณทอาจจะเปนอนตราย 3) หลกเลยงหรอปกปองตนเองจากอนตรายตาง ๆ 4) ควบคมหรอขจดเหตการณทเปนอนตรายตอชวต และสวสดภาพ

6.2.1.6 สงเสรมการทาหนาทและพฒนาการใหถงขดสงสด ภายใตระบบสงคมและความสามารถของตนเอง (Promotion of normalcy)

1) พฒนาและรกษาไวซงอตมโนทศนทเปนจรงของตนเอง 2) ปฏบตในกจกรรมทสงเสรมพฒนาการของตนเอง 3) ปฏบตกจกรรมทสงเสรมและรกษาไวซงโครงสรางและหนาทของบคคล

(Health promotion & preventions) 4) คนหาและสนใจในความผดปกตของโครงสราง และหนาทแตกตางไป

จากปกตของตนเอง (Early detection)

6.2.2 การดแลตนเองทจ าเปนตามระยะพฒนาการ (Developmental self-care requisites)

เปนการดแลตนเองทเกดขนจากกระบวนการพฒนาการของชวตมนษยในระยะตางๆ เชน การตงครรภ การคลอดบตร การเจรญเตบโต เขาสวยตางๆ ของชวต และเหตการณทมผลเสยหรอเปนอปสรรคตอพฒนาการ เชน การสญเสยคชวต หรอบดามารดา หรออาจเปนการดแลตนเองทจาเปนโดยทวไปทปรบใหสอดคลอง เพอการสงเสรมพฒนาการ การดแลตนเองทจาเปนสาหรบกระบวนการพฒนาการแบงออกเปน 2 อยางคอ

6.2.1 พฒนาและคงไวซงภาวะความเปนอยทชวยสนบสนนกระบวนการของชวตและพฒนาการของชวตและพฒนาการทชวยใหบคคลเจรญเขาสวฒภาวะในระหวางท

6.2.1.1 อยในครรภมารดา และการคลอด 6.2.1.2 ในวยทารก วยเดก วยรน วยผใหญ วยชรา และในระยะตงครรภ

6.2.2 ดแลเพอปองกนการเกดผลเสยตอพฒนาการโดยจดการเพอบรรเทาเบาบางอารมณ เครยดหรอเอาชนะตอผลทเกดจาก

6.2.2.1 การขาดการศกษา 6.2.2.2 ปญหาการปรบตวทางสงคม

6.2.2.3 การสญเสยญาตมตร

www.ssru.ac.th

42

6.2.2.4 ความเจบปวย การบาดเจบ และการพการ 6.2.2.5 การเปลยนแปลงเนองจากเหตการณตาง ๆ ในชวต 6.2.2.6 ความเจบปวยในขนสดทายและการทจะตองตาย

6.2.3. การดแลตนเองทจ าเปนในภาวะเบยงเบนทางดานสขภาพ (Health deviation self

care requisites) เปนการดแลตนเองทเกดขนเนองจากความพการตงแตกาเนด โครงสรางหรอหนาท

ของรางกายผดปกต เชน เกดโรคหรอความเจบปวย จากการวนจฉย และการรกษาของแพทย การดแลตนเองทจาเปนในภาวะนม 6 อยางคอ

6.2.3.1 แสวงหาและคงไวซงความชวยเหลอจากบคคลทเชอถอได เชน เจาหนาทสขภาพอนามย

6.2.3.2 รบร สนใจ และดแลผลของพยาธสภาพ ซงรวมถงผลทกระทบตอพฒนาการของตนเอง

6.2.3.3 ปฏบตตามแผนการรกษา การวนจฉย การฟนฟ และการปองกนพยาธสภาพทเกดขนอยางมประสทธภาพ

6.2.3.4 รบร สนใจทจะปรบและปองกนความไมสขสบายจากผลขางเคยงของการรกษาหรอโรค

6.2.3.5 ดดแปลงอตมโนทศนและภาพลกษณในการทจะยอมรบภาวะสขภาพของตนเอง ตลอดจนความจาเปนทตนเองตองการความชวยเหลอเฉพาะจากระบบบรการสขภาพ รวมทงการปรบบทบาทหนาทและการพงพาบคคลอน การพฒนาและคงไวซงความมคณคาของตนเอง

6.2.3.6 เรยนรทจะมชวตอยกบผลของพยาธสภาพหรอภาวะทเปนอย รวมทงผลการวนจฉยและการรกษา ในรปแบบแผนการดาเนนชวตทสงเสรมพฒนาการของตนเองใหดทสดตามความสามารถทเหลออย ตงเปาหมายทเปนจรง ซงจะเหนวาการสนองตอบตอความตองการการดแลตนเองในประเดนน จะตองมความสามารถในการผสมผสานความตองการดแลตนเองในประเดนอนๆ เขาดวยกน เพอจดระบบการดแลทจะชวยปองกน อปสรรคหรอบรรเทาเบาบาง ผลทเกดจากพยาธสภาพ การวนจฉย และ การรกษาตอพฒนาการของตนเอง

การเขาใจถงการดแลทจาเปน พจารณาวา จากการดแลทจาเปนประกอบดวย 2 สวนคอ

วตถประสงค กบ วธการ วตถประสงคมความเปนสากลคอ เปนของทกคน แตวธการทจะบรรลวตถประสงคแตกตางกนตามขนบธรรมเนยมประเพณวฒนธรรม ครอบครว และประสบการณ เชน วตถประสงคของการออกกาลงกาย เพอใหรางกายแขงแรงเปนของจาเปนสาหรบทกคน แตวธการออกกาลงกายจะแตกตางกน ในแตละบคคล บางคนทตองทางานใชแรงมาก การออกกาลงกายไดสอดแทรกอยแลวในกจวตรประจาวน แตคนททางานนงโตะตองวางแผนกาหนดวนและเวลาดวยความตงใจหรอการเลอกรบประทานอาหารใหเพยงพอกบความตองการของรางกายเปนสงจาเปนสาหรบทกคน แตอาหารทเลอกจะแตกตางกนในแตละบคคล ถาจะเปรยบการดแลทจาเปนกบความตองการขนพนฐานของมนษยอาจจะชวยใหเขาใจการดแลทจาเปนมากขน เชน อาหารเปนความตองการขนพนฐานของมนษยเพอรกษาไวซงชวต แตการดแลตนเองทจาเปนเนนทการกระทาของบคคล เพอทจะตอบสนองความตองการดานอาหาร เพราะทฤษฎการดแลตนเอง

www.ssru.ac.th

43

เปนทฤษฏของการกร ะทาสวนประกอบของการดแลตนเองคอ ความตองการการดแลตนเองทงหมด กบความสามารถในการดแลตนเอง ความตองการดแลตนเองทงหมด (Therapeutic self-care demand) ความตองการดแลตนเองทงหมดเปนสวนประกอบแรกของการดแลตนเอง ซงหมายถงกจกรรมดแลตนเองทงหมด ทบคคลควรจะตองกระ ทาในระยะเวลาใดเวลาหนง เพอตอบสนองความตองการการดแลทจาเปนของตนในสถานการณหนงๆ หรอเปนงานทงหมดทตองกระทาเพอรกษาไวซงสขภาพและงานทงหมดนจะทราบไดจากการพจารณา การดแลทจาเปนทเฉพาะ การทจะเขาใจกระบวนการพจารณากาหนดการดแลตนเองทจาเปนนนจะตองเขาใจปจจยเงอนไขพนฐาน (Basic conditioning factor) ซงเปนปจจยทมผลตอความสามารถในการดแลตนเอง (Self-care agency) และความตองการการดแลตนเองทงหมด ไดแก อาย เพศ ระยะพฒนาการ ภาวะสขภาพ สงคมวฒนธรรม ระบบครอบครว วถชวต สงแวดลอม แหลงประโยชนและระบบบรการสขภาพ กลาวโดยสรป ความตองการการดแลตนเองทงหมด คองานทงหมดทตองกระทา ความสามารถในการดแลตนเอง (Self-care agency) ความสามารถในการดแลตนเองเปนมโนมตทกลาวถงคณภาพอนสลบซบซอนของมนษย ซงบคคลทมคณภาพดงกลาวจะสราง หรอพฒนาการดแลตนเองได โครงสรางของความสามารถในการดแลตนเองม 3 ระดบ คอ (Orem, 2001 : 258-265)

1. ความสามารถในการปฏบตการเพอการดแลตนเอง (Capabilities for self-care

operations) (Orem, 2001 : 258-260) เปนความสามารถทจาเปน และจะตองใชในการดแลตนเองในขณะนนทนท ซง ประกอบดวยความสามารถ 3 ประการ คอ

1.1 การคาดการณ (Estimative) ความสามารถในการตรวจสอบสถานการณ องคประกอบในตนเองและสงแวดลอมทสาคญสาหรบการดแลตนเอง ความหมาย และความตองการในการปรบการดแลตนเอง

1.2 การปรบเปลยน (Transitional) เปนความสามารถในการตดสนใจเกยวกบสงทสามารถควร และจะกระทาเพอสนองตอบตอความตองการในการดแลตนเองทจาเปน

1.3 การลงมอปฏบต (Productive operation) เปนความสามารถในการปฏบตกจกรรมตางๆ เพอสนองตอบตอความตองการดแลตนเองทจาเปน

2. พลงความสามารถในการดแลตนเอง (Power components:enabling capabilities for self-care) (Orem, 2001 : 264-265) โอเรม มองพลงความสามารถทง 10 ประการ ในลกษณะของตวกลาง เชอมการรบรและการกระทา ของมนษย แตเฉพาะเจาะจงสาหรบการกระทาอยางจงใจเพอการดแลตนเอง ไมใชการกระทาโดยทวไป พลงความสามารถ 10 ประการน ไดแก

2.1 ความสนใจและเอาใจใสในตนเอง ในฐานะทตนเปนผรบผดชอบในตนเอง รวมทงสนใจและเอาใจใสในตนเอง ในฐานะทตนเปนผรบผดชอบในตนเอง รวมทงสนใจและเอาใจใสภาวะแวดลอมใน -ภายนอกตนเอง ตลอดจนปจจยทสาคญสาหรบการดแลตนเอง

2.2 ความสามารถทจะควบคมพลงงานทางดานรางกายของตนเองใหเพยงพอสาหรบการรเรม และการปฏบตการดแลตนเองอยางตอเนอง

2.3 ความสามารถทจะควบคมสวนตางๆ ของรางกายเพอการเคลอนไหวทจาเปนในการรเรม หรอปฏบตการเพอดแลตนเองใหเสรจสมบรณ และตอเนอง

2.4 ความสามารถทจะใชเหตใชผลเพอการดแลตนเอง

www.ssru.ac.th

44

2.5 มแรงจงใจทจะกระทาการดแลตนเอง เชน มเปาหมายของการดแลตนเองทสอดคลองกบคณลกษณะและความหมายของชวต สขภาพ และสวสดภาพ

2.6 มทกษะในการตดสนใจเกยวกบการดแลตนเองและปฏบตตามทไดตดสนใจ 2.7 มความสามารถในการเสาะแสวงหาความรเกยวกบการดแลตนเองจากผทเหมาะสม

และเชอถอได สามารถจะจดจาและนาความรไปใชในการปฏบตได 2.8 มทกษะในการใชกระบวนการทางความคดและสตปญญา การรบร การจดกระทา

การตดตอ และการสรางสมพนธภาพกบบคคลอน เพอปรบการปฏบตการดแลตนเอง 2.9 มความสามารถในการจดระบบการดแลตนเอง 2.10 มความสามารถทจะปฏบตการดแลตนเองอยางตอเนอง และสอดแทรกการดแล

ตนเองเขาไป เปนสวนหนงในแบบแผนการดาเนนชวตในฐานะบคคลซงมบทบาทเปนสวนหนงของครอบครวและชมชน

3. ความสามารถและคณสมบตขนพนฐาน (Foundational capabilities and disposition) (Orem, 2001 : 264-265) เปนความสามารถขนพนฐานของมนษยทจาเปนสาหรบการกระทาอยางจงใจ (Deliberate action) โดยทวๆ ไป ซงแบงออกเปน

3.1 ความสามารถทจะร (Knowing) กบความสามารถทจะกระทา (Doing) (ทางสรระและจตวทยาแบง เปนการรบความรสก การรบร ความจา และการวางตนใหเหมาะสม เปนตน)

3.2 คณสมบตหรอปจจยทมผลตอการแสวงหาเปาหมายของการกระทา ความสามารถและคณสมบตขนพนฐาน ประกอบดวย

3.2.1 ความสามารถและทกษะในการเรยนร ไดแก ความจา ความสามารถในการอาน เขยนนบเลข รวมทงความสามารถในการหาเหตผลและการใชเหตผล

3.2.2 หนาทของประสาทรบความรสก (Sensation) ทงสมผส มองเหน ไดยน ไดกลน และการรบรส

3.2.3 การรบรในเหตการณตาง ๆ ทงภายในและภายนอกตนเอง 3.2.4 การเหนคณคาในตนเอง 3.2.5 นสยประจาตว 3.2.6 ความตงใจ 3.2.7 ความเขาใจในตนเอง 3.2.8 ความหวงใยในตนเอง 3.2.9 การยอมรบตนเอง 3.2.10 ระบบการจดลาดบความสาคญ รจกจดแบงเวลาในการกระทากจกรรมตาง ๆ 3.2.11. ความสามารถทจะจดการเกยวกบตนเอง เปนตนหากบคคลขาดความสามารถ

และคณสมบตพนฐาน เชน ผปวยไมรสกตว ยอมขาดความสามารถในการกระทากจกรรมทจงใจ มเปาหมายโดยทวไป และไมสามารถจะพฒนาความสามารถเพอสนองตอบตอความตองการดแลตนเองได ขาดทงพลงความสามารถ 10 ประการ เพอสนองตอบตอความตองการการดแลตนเองได และความสามารถในการปฏบตการเพอดแลตนเอง การประเมนความ สามารถในการดแลตนเอง โดยประเมนวาบคคลสามารถกระทาการดแลตนเอง เพอสนองตอบตอความตองการการดแลตนเองทจาเปนในแตละขอทใชแจกแจงไว นอกจากโครงสรางของความสามารถในการดแลตนเองของบคคลยงตองคานงถงปจจยพนฐานซงมอทธพลตอความสามารถในการดแล

www.ssru.ac.th

45

ตนเอง กลาวโดยสรปทฤษฏการดแลตนเองประกอบดวย การดแลตนเองทบคคลจาเปนตองกระทา ความสามารถของบคคลทจะกระทาและการกระทาดแลตนเอง

6.3 การดแลตนเองเมอเจบปวย การดแลสขภาพตนเองของแตละบคคลเมอเจบปวย หมายถง พฤตกรรมของบคคลทเกดขน

ตงแตบคคลตระหนกและประเมนเกยวกบอาการผดปกต ตลอดจนตดสนใจทจะกระทาใด ๆ ลงไปเพอตอบสนองอาการผดปกต สวนการกระทานนมตงแตการรกษาอาการผดปกตดวยตนเองหรอแสวงหาคาแนะนาหรอการรกษาจากผอนและครอบครว เครอขายสงคม ตลอดจนบคลากรสาธารณสข (พมพวลย ปรดาสวสด : 2530) ดงนนเมอบคคลตระหนกและรบรความรนแรงของการเจบปวย บคคลจะมพฤตกรรมการดแลการเจบปวยอย 4 แบบ คอ

6.3.1 การตดสนใจไมทาอะไรเลยเกยวกบอาการผดปกต 6.3.2 การใชยารกษาตนเอง ซงอาจเปนการซอยากนเอง การใชยากลางบาน 6.3.3 การรกษาตนเองโดยวธตาง ๆ ทไมใชการใชยา เชนการนอนพก และดมนาอนเมอ

เรมรสกตวเปนหวด การลดการสบบหร เมอรสกเจบหนาอก 6.3.4. การตดสนใจไปหาบคลากรสาธารณสข ในกระบวนการของการตดสนใจทจะเขารบ

การรกษา แมวาผปวยจะใหการยอมรบในบทบาทผปวยโดยใหแพทยเปนผวนจฉยและทาการรกษาตลอดจนแนะนาวธการปฏบตตวตาง ๆ แตบคคลเปนผตดสนใจทจะเลอกทาตามคาแนะนาของแพทยหรอเปลยนแปลงการดแลรกษาได นอกจากนนผปวยยงเปนผประเมนการรกษาของแพทยวาทาใหตนหายปวยแลวหรอไม และควรหยดการรกษาเมอใด 7. แนวคดทฤษฎแรงสนบสนนทางสงคม (Social support)

แรงสนบสนนทางสงคมเปนปจจยทางจตวทยาทมความสมพนธกบสขภาพ พฤตกรรมและเปน

สงทจะกอใหเกดผลดตอภาวะสขภาพ ซงมผศกษาไดใหความหมายแรงสนบสนนทางสงคมไวหลายรปแบบ ดงน

9.1 ความหมายของแรงสนบสนนทางสงคม คอสงทผรบไดรบแรงสนบสนนทางสงคมในดานความชวยเหลอทางดานขอมล ขาวสาร

วตถสงของ หรอการสนบสนนทางดานจตใจจากผใหการสนบสนน ซงอาจเปนบคคลหรอกลมคน และเปนผลใหผรบไดปฏบตหรอแสดงออกทางพฤตกรรมไปในทางทผรบตองการ ในทนหมายถงการมสขภาพดแรงสนบสนน ทางสงคมอาจมาจากบคคลในครอบครว เชน พอแม พนอง เพอนบาน ผนาชมชน เพอนรวมงาน เพอนนกเรยน คร เจาหนาทสาธารณสขหรออาสาสมครสาธารณสขประจาหมบาน (อสม.) กฤตกาพร ใยโนนตาด (2542, อางถงใน กนกทอง สวรรณบลย , 2545) ไดใหความหมายไววา การทบคคลไดรบการชวยเหลอจากการมปฏสมพนธกบบคคลอนในสงคมทงทางดานอารมณ ดานขอมลขาวสาร ดานการเงน แรงงาน หรอวตถสงของตาง ๆ ซงบคคลอนในสงคมนน คอ สมาชกในครอบครว ญาตพนอง เพอน หรอบคลากรทางการแพทย ทาใหผไดรบแรงสนบสนน เกดความรสกผกพน เชอวา มคนรก มองเหนคณคา และรสกวาตนเองเปนสวนหนงของสงคม สามารถเผชญและตอบสนองตอความเครยดและความเจบปวยไดสงผลใหบคคลนนมพฤตกรรมทเหมาะสมในการรกษาสขภาพอนามยและมสขภาพทด แคพแพลน (Caplan, 1976

www.ssru.ac.th

46

อางถงใน กองเวชกรรมปองกน กรมแพทยทหารเรอ , 2548) ไดใหคาจากดความแรงสนบสนนทางสงคมหมายถง สงทบคคลไดรบโดยตรงจากบคคลหรอกล มบคคล อาจเปนทางขาวสาร เงน กาลงงาน หรอทางอารมณ ซงอาจเปนแรงผลกดนใหผรบไปสเปาหมายทผใหตองการ

ฟลชก (Pilisuk, 1982 อางถงใน กองเวชกรรมปองกน กรมแพทยทหารเรอ , 2548) กลาววา แรงสนบสนนทางสงคม หมายถง ความสมพนธระหวางคนไมเฉพาะแตความชวยเหลอทางดานวตถ ความมนคง ทางอารมณเทานน แตยงรวมไปถงการทบคคลรสกวาตนเองไดรบการยอมรบเปนสวนหนงของผอนดวย ดงนนจากความหมายแรงสนบสนนทางสงคมทกลาวมาขางตน แรงสนบสนนทางสงคม หมายถงการทบคคลไดรบการชวยเหลอจากบคคลและกลมบคคลทปฏสมพนธดวยทางดานอารมณ สงคม วตถ สงของรวมทงขอมลขาวสาร ผลของแรงสนบสนนทาใหบคคลเกดความตระหนก สามารถตอบสนองตอสงเราตาง ๆ ไดตามความตองการ สงผลใหบคคลสามารถดาเนนชวตไดอยางมความสข ซงในการศกษาครงนไดสรปความหมายของแรงสนบสนนทางสงคมเกยวกบการปองกนโรคไขเลอดออก วาหมายถง ความตระหนกของชมชน ตอการทาลายแหลงเพาะพนธยงลาย การยกยองชมเชย ชมชนเหนความสาคญ ครอบครวใหความสาคญ และใหความรวมมอในการรณรงค ทองถนใหการสนบสนน ชมชนเอาจรงจงกบขอบงคบ กฎระเบยบของชมชน ทแสดงออกใหชมชนเหนเปนรปธรรม ชดเจน

7.2. แหลงของแรงสนบสนนทางสงคม โดยปกตกลมสงคมจดแบงออก ได 2 ประเภท คอ

7.2.1 กลมปฐมภม เปนกลมทมความสนทสนมและมสมพนธภาพระหวางสมาชกเปนการสวนตวสง กลมนไดแก ครอบครว ญาตพนองและเพอนบาน ดงนน แรงสนบสนนจากแหลงปฐมภม ไดแก ครอบครว ญาตพนอง ซงมความสาคญตอการเจบปวยและพฤตกรรมอนามยของบคคลเปน อยางยง โดยเฉพาะแรงสนบสนนทางอารมณ จากคสมรส (กองเวชกรรมปองกน กรมแพทยทหารเรอ, 2548) 7.2.2 กลมทตยภม เปนกลมสงคมทมความสมพนธตามแผนและกฎเกณฑทวางไว มอทธพลเปนตวกาหนดบรรทดฐานของบคคลในสงคมกลมน ไดแก เพอนรวมงาน กลมวชาชพและกลมสงคมอนๆ ซงในระบบแรงสนบสนนทางสงคมถอวา มการเปลยนแปลงอยตลอดเวลา ดงนนแรงสนบสนนทางสงคมจาก แหลงทตยภมถอวาเปนผใหบรการทางสขภาพ ไดแก แพทยพยาบาล เจาหนาทสาธารณสข และบคลากรอน ๆ เชน ครพระ ผนาชมชน อาสาสมครสาธารณสขประจาหมบาน (อสม.) ซงมความสาคญในการสนบสนนขอมล ขาวสาร และความรทเกยวของกบสขภาพ (กองเวชกรรมปองกน กรมแพทยทหารเรอ, 2548)

7.3 องคประกอบของแรงสนบสนนทางสงคม หลกการทสาคญของแรงสนบสนนทางสงคม ประกอบดวย

7.3.1 ตองมการตดตอสอสารระหวางผใหและผรบแรงสนบสนน 7.3.2 ลกษณะของการตดตอสมพนธนน จะตองประกอบดวย

7.3.2.1 ขอมลขาวสารททาใหผรบเชอวามความเอาใจใส และมความรก ความหวง ดในสงคมอยางจรงใจ

7.3.2.2 ขอมลขาวสารทมลกษณะทาใหผรบรสกวาตนเองมคา และเปนทยอมรบใน สงคม

7.3.2.3 ขอมลขาวสารทมลกษณะ ทาใหผรบเชอวาเขาเปนสวนหนงของสงคมและ มประโยชนแกสงคม

www.ssru.ac.th

47

7.3.3 ปจจยนาเขาของแรงสนบสนนทางสงคมอาจอยในรปของขอมล ขาวสาร วสด สงของ หรอดานจตใจ จะตองชวยใหผรบไดบรรลถงจดหมายทเขาตองการ (กองเวชกรรมปองกน กรมแพทยทหารเรอ, 2548)

7.4 ประเภทของแรงสนบสนนทางสงคม ( เฮาส อางใน กองเวชกรรมปองกน กรมแพทยทหารเรอ , 2548) ไดแบงประเภทของพฤตกรรมในการใหแรงสนบสนนทางสงคม เปน 4 ประเภท คอ

7.4.1 แรงสนบสนนทางอารมณ(Emotional Support) เชน การใหความพอใจ การยอมรบ นบถอ การแสดงถงความหวงใย

7.4.2 แรงสนบสนนดานการใหการประเมนผล (Appraisal Support) เชน การใหขอมลปอนกลบ (Feed Back) การเหนพองหรอใหรบรอง (Affirmation) ผลการปฏบตหรอการบอกใหทราบผลถงผลดทผรบไดปฏบตพฤตกรรมนน

7.4.3 การใหแรงสนบสนนทางดานขอมลขาวสาร (Information Support) เชน การให คาแนะนา (Suggestion) การตกเตอน การใหคาปรกษา (Advice) และการใหขาวสารรปแบบตาง ๆ

7.4.4 การใหแรงสนบสนนทางดานเครองมอ (Instrumental Support) เชน แรงงาน เงน เวลา เปนตน

7.5 ระดบของแรงสนบสนนทางสงคม โดยนกพฤตกรรมศาสตรชอ กอทตลบ ไดแบงระดบ แรงสนบสนนทางสงคมออกเปน 3 ระดบ คอ (Gottlieb, 1985 อางถงใน กองเวชกรรมปองกน กรมแพทยทหารเรอ, 2548)

7.5.1 ระดบกวาง (Macro Level) เปนการพจารณาถงการเขารวม หรอการมสวนรวม ในสงคม อาจวดไดจากความสมพนธกบสถาบนในสงคม การเขารวมกบกลมตาง ๆ ดวยความสมครใจและการดาเนนวถชวตอยางไมเปนทางการในสงคม เชน การเขารวมกลมกจกรรมตาง ๆ ในสงคม ชมชนทเขาอาศยอย อาท กลมแมบานเลยงลกดวยนมแม กลมหนมสาวพฒนาหมบาน กลมตานภยเอดส กลมเลยงสตวปก กลมจกสาน กลมแมบานเกษตรกร เปนตน

7.5.2 ระดบกลมเครอขาย (Mezzo Level) เปนการมองทโครงสราง และหนาทของ เครอขายสงคม ดวยการพจารณาจากกลมบคคลทมสมพนธภาพอยางสมาเสมอ เชน กลมเพอน กลมบคคลใกลชดในสงคมเสมอนญาต ชนดของการสนบสนนในระดบน ไดแก การใหคาแนะนา การชวยเหลอดานวสดสงของ ความเปนมตรแรงสนบสนนทางอารมณ และการยกยอง

7.5.3 ระดบแคบ หรอระดบลก (Micro Level) เปนการพจารณาความสมพนธของบคคลทมความใกลชดสนทสนมกนมากทสด ทงนมความเชอกนวาคณภาพของความสมพนธมความสมพนธมากในเชงปรมาณ คอ ขนาด จานวน และความถของความสมพนธ หรอโครงสรางของเครอขาย ในการสนบสนนในระดบนไดแก สาม ภรรยา และสมาชกในครอบครวซงมความใกลชดทางอารมณ การสนบสนนทางจตใจ และแสดงความรกและหวงใย (Affective Support)

7.6 ผลของแรงสนบสนนทางสงคมทมตอสขภาพ มรายงานการศกษาวจยมากมายทบงบอก

ถงความสมพนธระหวางแรงสนบสนนทางสงคม ทมตอสขภาพอนามย พอสรปไดเปน 2 กลมใหญ คอ 7.6.1 ผลตอสขภาพกาย แบงออกเปน

7.6.1.1 ผลโดยตรง จากรายงานผลการศกษาของ เบอรกแมน และไซม (Berkman

www.ssru.ac.th

48

and Syme, 1979 อางถงใน กองเวชกรรมปองกน กรมแพทยทหารเรอ, 2548) ซงตดตามผลในวย ผใหญจานวน 700 คน ทอาศยอยในเมอง อามดา รฐแคลฟอรเนย เปนเวลานาน 9 ป โดยรวบรวมขอมลเกยวกบความเปนอยทวไปของสขภาพอนามย และสถตชพทสาคญ รวมทงแรงสนบสนนทางสงคมนอย มอตราปวยและตายมากกวาผไดรบแรงสนบสนนทางสงคมมากถง 2.5 เทาความสมพนธทเกดขนในทกเพศ ทกเชอชาต และทกระดบเศรษฐกจ การศกษาของ คอบบและแคสเซล (Cobb, 1976 and Cassel, 1961 อางถงใน กองเวชกรรมปองกน กรมแพทยทหารเรอ , 2548) พบวาผปวยเปนวณโรค ความดนโลหตสง อบตเหตสวนใหญเปนผทขาดแรงสนบสนนทางสงคม หรอถกตดขาดจากเครอขายแรงสนบสนนทางสงคม นอกจากนการศกษาทางระบาดวทยาสงคมยงพบวา คนทขาดแรงสนบสนนทางสงคม จะเปนผทอยในภาวะของการตดโรคไดงาย เนองจากเกดการเปลยนแปลงระบบตอมไรทอ และมผลทาใหภมคมกนโรคลดลงอกดวย

7.6.1.2 ผลตอพฤตกรรมการปฏบตตามคาแนะนาในการรกษาพยาบาล (Compliance to Regismens) มรายงานผลการศกษาเปนจานวนมากทบงบอกถงผลของแรงสนบสนนทางสงคมทมตอพฤตกรรม การปฏบตตามคาแนะนาของคนไข ซงเบอรกเลอร (Burgler อางถงใน กองเวชกรรมปองกน กรมแพทยทหารเรอ , 2548) พบวาผปวยทปฏบตตามคาแนะนาของแพทย สวนใหญเปนผทมครอบครวคอยใหการสนบสนนในการควบคมพฤตกรรม และผปวยทมแรงสนบสนนทางสงคมมาก จะเปนผทปฏบตตามคาแนะนามากกวาผทมแรงสนบสนนทางสงคมนอย

7.6.1.3 ผลตอพฤตกรรมการปองกนโรค คอบป (1976) และแลงกล (1977) (อางถงในกองเวชกรรมปองกน กรมแพทยทหารเรอ , 2548) ไดรายงานผลการศกษาถงพฤตกรรมการปองกนโรคและสงเสรมสขภาพ เชน การตรวจสขภาพรางกายประจาการออกกาลงกาย การบรโภคอาหาร พบวาผทมแรงสนบสนนทางสงคมจะมพฤตกรรมการปองกนโรค และสงเสรมสขภาพดกวาผทมแรงสนบสนนทางสงคมนอย

7.6.2 ผลตอสขภาพจต ผลของแรงสนบสนนทางสงคมทมตอสขภาพจต มลกษณะ เชนเดยวกบสขภาพกาย คอ พบวาแรงสนบสนนทางสงคมเปนสงทชวยเพมความสามารถในการตอสกบปญหาทเกดขนในชวตบคคล ชวยลดความเจบปวยอนเนองมาจากความเครยดและชวยลดความเครยด ซงจะมผลตอการเพมความตานทานโรคของบคคลไดอกดวย กอร (Gore, 1977 อางถงใน กองเวชกรรมปองกน กรมแพทยทหารเรอ , 2548) ศกษาในผชายวางงานจานวน 110 คนพบวาผทไดรบแรงสนบสนนทางสงคมในระดบสง มปญหาทางดานรางกายและจตใจนอยกวาผไดรบแรงสนบสนนทางสงคมในระดบตา และแคพแลน (Caplan, 1974 อางถงใน กองเวชกรรมปองกนกรมแพทยทหารเรอ , 2548) กลาววา แรงสนบสนนทางอารมณเปนสงทชวยลดผลของความเครยดทมผลตอการเกดโรคความดนโลหตสงและโรคหวใจในผททางาน ซงพบวา มความเครยดมากและยงพบอกวา ผทมแรงสนบสนนทางสงคมตามโอกาสเสยงตอการเปนโรคความดนโลหต สง และโรคหวใจมากกวาผทมแรงสนบสนนทางสงคมสง สาหรบการศกษาครงน ผศกษาไดใชแนวคด แรงสนบสนนทางสงคมของชมชน โดยผทมแรงสนบสนนทางสงคมมากจะมพฤตกรรมการปองกนโรคและสงเสรมสขภาพดกวาผทมแรงสนบสนนทางสงคมนอย เพราะเมอพจารณาแลวเหนวาการทประชาชนจะมพฤตกรรมการปองกนโรคไขเลอดออกในหมบานหรอชมชนนน แรงสนบสนนทางสงคมทสาคญจากบคคลหรอกลมคนบคคลอนในสงคมนน คอ สมาชกในครอบครว ญาตพนอง เพอน หรอเจาหนาทสาธารณสข ทาให ผไดรบแรงสนบสนนเกดความรสกผกพน เชอวา มคนรก มองเหนคณคา และรสกวาตนเองเปนสวนหนงของสงคม สามารถเผชญและตอบสนองตอความเครยดและ สงผลใหบคคลนนมพฤตกรรมทใสใจจะดแลและจดการแหลงเพาะพนธลกนายงลาย และยงลาย

www.ssru.ac.th

49

8. มาตรฐานสงแวดลอมส าหรบผสงอาย

หากพจารณาภาวะสขภาพของผสงอายแลว ประเดนเรองความ เปนเมองจดเปนตวบงชทมผลตอสขภาพของผสงอายเชนกน เพราะสภาพทางรางกายของผสงอายเขาสวยเสอมถอย โดยเฉพาะในการเคลอนไหวรางกาย การเปลยนอรยาบทตางๆ ไมวาจะเปนการลกนง การเดน การลงนอน การยกของหรอหยบจบสงของตางๆ ทเรมมความยากลาบากมากขน โดยเฉพาะผสงอายทมปญหาสขภาพ จงทาใหมผลตอการดาเนนชวตของผสงอาย ดงนน การดาเนนการดานสงแวดลอมทางกายภาพของเมองนน ตองคานงถงสภาวะสขภาพผสงอายดวย ททาอยางไรจงจะจดสงแวดลอมทเหมาะสมใหกบผสงอายดวย เพอใหผสงอายสามารถดาเนนชวตอยในสงคมไดอยางสะดวกสบายมากขน จะชวยทาใหผสงอายมสขภาพด และ/ หรอมความสขในบนปลายของ ตามแนวคดการปรบสงแวดลอมทเออตอสขภาพของ Burton (Burton , 2012 อางในสมโภช รตโอฬาร)

8.1 การจดสงแวดลอมทสงเสรมใหผสงอายออกกาลง ไดแก การจดใหมพนทสเขยว การจด มมพกผอนตามถนนทางเชอมและทางเดนตางๆ การสรางทางเดนทราบเรยบสะดวกสบาย การจดบรการ สงอานวยความสะดวกตางๆในชมชน จะกระตนใหผสงอายออกมาพบปะพดคยแลกเปลยน ความคดเหน การออกมาทากจกรรมกลมรวมกนกบเพอนบานมากขน เปนตน 8.2 การจดสงแวดลอมในทอยอาศยใหเหมาะสมกบผสงอายในการดาเนนชวตผสงอาย สวนใหญจะใชชวตอยกบบานมากกวาการออกไปนอกบาน การจดสงแวดลอมทางกายภาพของบานตองคานงถงสภาพรางกายและการใชชวตประจาวนของผสงอายดวย เชน การสรางบานจะตองสรางตามมาตรฐานทอยอาศยในแตละชวงชวต ( Lifetime Homes Standard) โดยสาหรบผสงอายนน ควรมการทาทางลาด ราวบนได ราวจบในหองนาเพอปองกนการลนลม เปนตน การดแลใหผสงอายมความอบอน โดยปองกนไมใหสมผสกบอากาศทเยนหรอรอนเกนไป สงนเปนประเดนรอนทางสขภาพ เพราะพบวามรายงานจานวนการเสยชวตเพมขนจากการอยในทเยน และผสงอายเปนสวนหนงของภาวะเสยงน สงทควรดาเนนการ คอ การปรบปรงใหมฉนวนกนความรอนและการเพมพลงงานทมคณภาพภายในบานเรอนจะเปนผลลพธทางบวกใหแกสขภาพสาหรบผสงอายในกลมอาการสมองเสอม อาการหลงลม สบสน และนอนหลบยาก การจดสงแวดลอมในบานเปนสงจาเปนทควรคานงถง เชน พนบานควรหลกเลยงรปแบบหรอลวดลายทมากเกนไป การเลอกสทาผนงและพนหองควรเลอกสทแตกตางกน เพอใหสามารถมองเหนความแตกตางระหวางพนและผนงหอง การเพมประสทธภาพของแสงธรรมชาตและ ระดบแสงจากแสงประดษฐใหเพยงพอ เปนตน 8.3 การจดสงแวดลอมในทสาธารณะใหเออตอสขภาพผสงอาย เชน การทาทางเดนทราบเรยบ ทางลาด ลฟทขนอาคารสถานทตางๆ ราวจบบนได หองนาสาธารณะ ทนงพกผอน และอปกรณชวยเหลออนๆ เปนตน อยางเพยงพอ นอกจากนการสรางสงแวดลอมทเออตอสขภาพของผสงอายโดยการคานงถงความแปรเปลยนของสงแวดลอมและสภาวะของผสงอายเอง ดงน

8.3.1 การปองกนสภาวะทสงผลตอการเจบปวยในทางเดนหายใจและภมแพตางๆ เพราะมหลกฐานทแสดงใหเหนวาปจจยตางๆ เหลานมอทธพลตอสขภาพ ไดแก ระดบความเปนเมอง ปญหาการจราจร ความหนาแนนของยวดยานพาหนะ ความหนาแนนของทอยอาศย การระบายอากาศทไมด 8.3.2 การลดปจจยทกอใหเกดอบตเหตทงในบานและนอกบาน ความเสยงและผลจากการพลดตกหกลมในผสงอาย เกดจากการออกแบบทางเดนทขาดความใสใจในความปลอดภย เชน การมพนผวทขรขระ ความแคบของถนน บนไดไมมทเกาะมความแคบและชน เปนตน

www.ssru.ac.th

50

8.3.3 การปรบแนวคดจากการเพมระยะเวลาของการมชวตอย เปนการมชวตอยอยาง มคณภาพ เนองจากคนเราควรจะตองใหความสนใจวา “ทาอยางไรทจะทาใหผสงอายอยเยนเปนสข มสขภาวะหรอมคณภาพชวต ” ซงสงเหลานสามารถเกดขนไดโดยสวนหนง คอ การสรางสงแวดลอม โดยเปาหมายทสาคญ คอ การสงเสรมใหเกดปฏสมพนธทางสงคม อนเปนหนทางหนงในการปองกนความโดดเดยว การแยกตวรวมทงความเหงา การตบแตงทอยอาศยหรอการออกแบบจาเปนตองคานงถงประตทางเขาควรเปดออกสถนนได การจดใหมพนทระหวางหนาบานกบถนน และตองมนใจไดวามพนททเปนจดเชอมโยงใหมการปฏสมพนธกนได เชน รวบานโปรง ไมเปนรวปด หรอมรวทสงเกนไป การสรางสงแวดลอมสามารถออกแบบใหลดภาวะเครยดหรอสรางโอกาสใหหายจากภาวะเครยดได เชน การจดสรรพนทสเขยว การสรางภมทศน ทสวยงาม การเพมแสงธรรมชาตในเวลากลางวน และมความเพยงพอ การมฉนวน หรอกนชนดวยวตถ วสด หรอตนไม เพอกนเสยงดงระหวางภายนอกกบภายในบานเรอน การเพมความอยดมสขของผสงอายโดยคานงถงความปลอดภย โดยเฉพาะอาชญากรรม โดยการออกแบบตองคานงถงอยางมาก คอ ความระมดระวงตอพนทสาธารณะและพนทสวนบคคล หนาตาง ประตทเปดออกสถนน รวมทงการมไฟสองสวางทเพยงพอในถนนตางๆ

9. งานวจยทเกยวของ

จนทณา วงคะออม ( 2540 ) ทาการศกษาวจยเรองผลของโปรแกรมสงเสรมการออกกาลงกายโดยประยกตทฤษฎความสามารถของตนเองตอพฤตกรรมการออกกาลงกายของผสงอาย ชมรมผสงอาย ตาบลบางทราย อาเภอเมอง จงหวดชลบร กลมตวอยางคอผสงอายชายและหญง จานวน 31 คน พบวา ผสงอายมความคาดหวง ความสามารถตนเองในพฤตกรรมการออกกาลงกายและความคาดหวงในผลดของการออกกาลงกาย เพมมากกวากอนศกษาอยางมนยสาคญทางสถตทระดบตากวา 0.001 และ 0.05 ตามลาดบ และมการเพมพฤตกรรมการออกกาลงกายในระดบปานกลาง สงผลใหภาวะสขภาพและความสมบรณทางกายของผสงอายเพมขนอยางมนยสาคญทางสถตทระดบ 0.003 และทระดบตากวา 0.00001 หลงการทดลอง 1 เดอน พบวาความคาดหวงความสามารถของตนเองในพฤตกรรมการออกกาลงกายเพมสงขนกวาหลงการทดลองทนทอยางมนยสาคญทระดบ 0.014 ความคาดหวงในผลดของการออกกาลงกาย ระยะตดตามหลงการทดลอง 1 เดอน ไมมความแตกตางกบหลงทดลองทนท ภาวะสขภาพหลงทดลอง 1 เดอนอยในระดบสงและเพมขนอยางมนยสาคญทางสถตทระดบ 0.001

แสงสรย ทศนพนชย ( 2540 ) ไดทาการศกษาเรองประสทธผลของการอบรมเพอพฒนาการรบรความสามารถของตนเองในการปองกนโรคเอดสของหญงตงครรภ กลมตวอยางคอหญงตงครรภ จานวน 122 คน ผลการวจยพบวา กอนการทดลอง กลมทดลองและกลมควบคมมคะแนนเฉลยการรบรความสามารถของตนเอง ในการปองกนโรคเอดสไดไมแตกตางกน ( p-value =0.407 ) หลงการคลอด 1 และ 4 สปดาหกลมทดลองมคะแนนเฉลยการรบรความสามารถของตนเองในการปองกนโรคเอดสสงกวากอนการทดลอง และสงกวากลมควบคมอยางมนยสาคญทางสถต ( p-value < 0.0001 เทากน ) และมคะแนนเฉลยหลงการทดลอง 4 สปดาหกวา 1 สปดาหอยางมนยสาคญทางสถต ( p-value < 0.01 ) สวนในกลมควบคม มคะแนนเฉลยหลงการคลอด 1 และ 4 สปดาหไมแตกตางจากการกอนทดลอง p-value = 0.880 และ 0.82 ตามลาดบ

www.ssru.ac.th

51

สถานการณการพฤตกรรมการดแลตนเองดานสขภาพและการใชบรการสขภาพ ทผานมาภาครฐ มองการดแลตนเองเปนในดานการใชบรการเมอเจบปวยของประชาชนโดยจากการสารวจมการเปลยนแปลงไป ในภาพรวมทงประเทศประชาชนใชบรการรกษาพยาบาลจากสถานบรการสาธารณสขของรฐมากขนจาก รอยละ 15.5 ใน พ.ศ.2513 เปนรอยละ 53.9 ใน พ.ศ. 2539 และซอยากนเองนอยลงจากรอยละ 51.54 ใน พ.ศ.2513 เหลอเพยงรอยละ 17.1 ใน พ.ศ. 2539 และหลงวกฤตเศรษฐกจประชาชนหนมาซอยากนเองมากขนจากรอยละ 17.1 ในพ.ศ.2513 เปนรอยละ 20.2 และ 24.2 ใน พ.ศ. 2542 และ 2544 ตามลาดบ แต ในภาวะปจจบนคนเราเรมเหนความสาคญของการมสขภาพดรางกายแขงแรง จตใจทเปนสขสงบ แนวการดแลสขภาพแบบองครวมคอดแลกาย ใจ จตวญญาณ ไดเขามามสวนรวมในการดาเนนชวตใหมความสขสมบรณ การดแลสขภาพทเนนใหความสาคญในการสงเสรม ฟนฟ ปองกนโรคมากกวาการรกษา ซงจะเหนไดวาการมสขภาพดเชอมโยงกบการดแลสขภาพแบบองครวม เปนแนวคดสมยใหมขององคการอนามยโลก (WHO) ถอวาเปนการตนตวของการรกษาสขภาพของคนยคใหม

อมาวส อมพนศรรตน (2539) ความสามารถในการดแลตนเองกบภาวะสขภาพของผสงอายเขตชนบท อาเภอพล จงหวดขอนแกน กลมตวอยางเปนผทมอายตงแต 60 ปขนไป จานวน 213 คน เกบรวบรวมขอมลโดย แบบสมภาษณขอมลทวไป แบบประเมนความสามารถในการดแลตนเองและแบบประเมนภาวะสขภาพ ผลการวจยสรปไดดงน 1. ความสามารถในการดแลตนเอง มความสมพนธทางบวกกบภาวะสขภาพของผสงอาย อยางมนยสาคญทางสถต โดยมคาสมประสทธสหสมพนธเทากบ 0.5939 (p < 0.001) 2. เปรยบเทยบความสามารถในการดแลตนเองของผสงอาย ตามปจจยพนฐาน 2.1 ผสงอายมความสามารถในการดแลตนเองแตกตางกนตามปจจยพนฐานอยางมนยสาคญทางสถต ทระดบ 0.01 ไดแก ระดบการศกษา และลกษณะการพกอาศย และทระดบ 0.05 ไดแก บทบาทหนาทของผสงอายในครอบครว 2.2 ผสงอายมความสามารถในการดแลตนเองไมแตกตางกนตามปจจยพนฐาน ไดแก รายได สถานภาพสมรส การเปนเจาของบาน และจานวนสมาชกในครอบครว 3. เปรยบเทยบภาวะสขภาพของผสงอาย ตามปจจยพนฐาน 3.1 ผสงอายมภาวะสขภาพแตกตางกนตามปจจยพนฐานอยางมนยสาคญทางสถตทระดบ 0.01 ไดแก ระดบการศกษา การเปนเจาของบาน และบทบาทหนาทของผสงอายในครอบครว และทระดบ 0.05 ไดแก รายได สถานภาพสมรส 3.2 ผสงอายมภาวะสขภาพไมแตกตางกนตามปจจยพนฐาน ไดแก ลกษณะการพกอาศย และจานวนสมาชกในครอบครว ผวจยไดมขอเสนอแนะใหพยาบาลควรมบทบาทในการใหความร กระตนใหผดแลผสงอาย ใหความสาคญในการสงเสรมความสามารถในการดแลตนเองของผสงอาย โดยการสรางสงแวดลอมทสงเสรมการพฒนาและคงไวซงความสามารถในการดแลตนเอง สงเสรมใหผสงอายไดรบขอมลขาวสาร รวมทงคาแนะนาวธการปองกน และรกษาสขภาพอนามยของตนเอง คสมรส และบตรหลาน ควรใหการสนบสนน ชวยเหลอ ใหความรก ความอบอนแกผสงอาย เปดโอกาสใหผสงอายมสวนรวมในกจกรรมของครอบครวตามศกยภาพของตน เพอสงผลใหผสงอายมความภาคภมใจในตนเอง และเหนคณคาของการดารงชวตอยางมคณคาตอไป

ขวญใจ ตนตวฒนเสถยร (2535) ปจจยทสมพนธกบพฤตกรรมการดแลตนเองดานสขภาพ มตวอยางเปนผปวยทแพทยวนจฉยวาเปนโรคประสาท ในโรงพยาบาลชมชน จงหวดอบลราชธาน จานวน 360 คน ซงไดจากการสมตวอยางแบบงายและแบบสารวจความเครยดของ HOS ตอบแบบวดความเชอเกยวกบศาสนา การสนบสนนของครอบครว การสนบสนนของชมชน และพฤตกรรมการดแลตนเองดานสขภาพจต ผลการวจย

www.ssru.ac.th

52

ทสาคญมดงน 1. พฤตกรรมการดแลตนเองดานสขภาพจตของผปวยโรคประสาท ในโรงพยาบาลชมชน จงหวดอบลราชธาน มคาเฉลยโดยรวมอยในระดบปานกลาง และมคาเฉลยของพฤตกรรมการดแลตนเองดานสขภาพจตเปนรายดาน ดงน ดานการดแลตนเองโดยทวไปดานการปฏบตกจกรรมทางศาสนา ดานการพฒนาการรจกตนเอง ดานการเตรยมการเผชญปญหา ดานการพฒนาระบบสนบสนนทางสงคม และดานการใชเวลาอยางมประสทธภาพ อยในระดบปานกลาง สวนดานการตดตอสอสารอยางมประสทธภาพ อยในระดบตา 2. พฤตกรรมการดแลตนเองดานสขภาพจตของผปวยโรคประสาท มความสมพนธทางบวกในระดบปานกลาง กบการสนบสนนของชมชน การสนบสนนของครอบครว และความเชอเกยวกบศาสนา อยางมนยสาคญทางสถตทระดบ .01 3. พฤตกรรมการดแลตนเองดานสขภาพจตของผปวยโรคประสาท ไมมความสมพนธกบปจจยดานภมหลง คอ เพศ อาย ระดบการศกษา อาชพ และรายไดของครอบครว 4. ตวแปรทสามารถพยากรณพฤตกรรมการดแลตนเองดานสขภาพของผปวยโรคประสาท ในโรงพยาบาลชมชน จงหวดอบลราชธานอยางมนยสาคญทางสถตทระดบ .01 ตามลาดบความสาคญมากนอย คอ การสนบสนนของชมชน ความเชอเกยวกบศาสนา การสนบสนนของครอบครว และระดบการศกษาโดยสามารถรวมกนพยากรณไดรอยละ 33.2 ในทายทสดนการดแลสขภาพตนเอง มความสาคญอยางยงทจะชวยสงเสรมและปองกนการเกดโรคทางพฤตกรรมตางๆทจะคกคามประชาชนทงทางรางกายและจตใจ การใหบรการปรบเปลยนพฤตกรรมสขภาพแกประชาชนกลมเสยงจงเปนอกแนวทางหนงใหสขภาพเปนเรองของทกคนทควรใสใจและดแลอยางตอเนอง สรปการทบทวนวรรณกรรม

ผสงอายคอบคคลทมอาย 60 ปขนไป (บรรล ศรพานช 2533 : 432) ซงบางคนอาจจะดยงไมแก และยงสามารถปฏบตงานตางๆ ไดดเชนเดยวกบวยกลางคน บางคนคงความเปนผสงอายทยงแขงแรงอยไดจนกระทงอาย 75 หรอ 80 ป หลงจากนนความสามารถในการชวยเหลอตนเองจะคอยๆ ลดลง จงมผนยมแบงวยสงอายออกเปน 2 ชวงวย คอ วยสงอายระยะแรก (young old) คอผทมอาย 60-75 ป (หรอ 80 ป) เปนผสงอายทมความแขงแรง สามารถชวยเหลอตนเองและสงคมในกจการตางๆ ได และวยสงอายระยะหลง (old old) คอผสงอายทมการเปลยนแปลงของรางกายมากจนขาดความคลองแคลววองไวในการเดน ความสามารถในการชวยเหลอตนเองเกยวกบชวตประจาวนลดลง ตองมคน คอยดแลชวยเหลอ วยผสงอายเปนวยทตองประสบกบการเปลยนแปลงในทกๆ ทงดานรางกาย อารมณ จตใจ และสงคมเปนอยางมาก โดยดานรางกายเปนวยทมความเสอมของระบบตางๆ ของรางกายสงผลใหผสงอายมขอจากดของอวยวะตางๆ ของรางกาย ซงขอจากดเหลานนเองมผลตอการทางานของผสงอาย ตลอดจนการมโรคแทรกซอนตางๆ เชน ความดนโลหตสง เบาหวาน โรคกระดกและขอ โดยโรคเหลานยงเพมขอจากดทางดานรางกายของผสงอายมากขน ( อางใน แสงจนทร ทองมาก ) ดงนนองคประกอบดานการเปลยนแปลงทางดานรางกาย จงเปนขอจากดหนงในการประกอบอาชพของผสงอาย โดยผสงอายบางกลมไมสามารถประกอบอาชพตอได ตลอดจนพระราชบญญตคมครองแรงงาน และพระราชบญญตการเกษยณอายราชการเองเปนอกสวนหนงทสงผลใหสถานภาพการทางานของผสงลดลง ดงนนจงมผสงอายบางสวนไดรบผลกระทบดานเศรษฐกจจากการไมไดประกอบอาชพ จากการทผสงอายยไมไดประกอบอาชพ หรอมความจากดดานรางกายทาใหผสงอายมสงคมภายนอกลดนอยลง ดงนนผสงอายสวนใหญจงใชชวตอยกบสงแวดลอมภายในบาน

www.ssru.ac.th

53

แนวโนมประชากรของสงคมไทยในอนาคต จะมโครงสรางประชากรเปน ประมดผสงอายโดย คาดวาประชากรผสงอายทมอาย 75 ป ขนไป จะเพมเปน 1,400,000 คน ในราวป พ.ศ. 2553 และคาดวาจะเพมเปนกวา 2 ลานคนในป พ.ศ. 2563 (วทยาลยประชากรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย อางใน กรมอนามย กระทรวงสาธารณสข (www.hp.anamai.moph.go.th สบคนเมอ 6 กนยายน 2556) นอกจากนโครงสรางของครอบครวในสงคมไทยปจจบนเปลยนจากครอบครวขยายมาเปนครอบเดยวมากขน ดงนนวถชวตของคนในครอบครวสวนใหญจงสงผลใหผสงอายตองใชชวตอยกนตามลาพงในบาน สภาพแวดลอมทดและปลอดภยสาหรบผสงอายนนเปนสงทตองใหความสาคญอยางมากและไมควรละเลย เพราะ ทาใหผสงอายสามารถ ใชชวตอยางดมสขและปลอดภย

กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย ไดใหความสาคญกบ “ความมนคงของมนษย” ซงไดใหความหมายของ “ความมนคงของมนษย” ไววา เปนการทประชาชนไดรบหลกประกนดานสทธ ความปลอดภย การสนองตอบตอความจาเปนพนฐาน สามารถดารงชวตอยในสงคมไดอยางมศกดศร ตลอกจนไดรบโอกาสอยางเทาเทยมกนในการพฒนาตนเอง” ซงมตวชวดประกอบดวย 10 มต คอ มตทอยอาศยและสงแวดลอมทางกายภาพ มตสขภาพอนามย มตการศกษา มตการมงานทาและรายได มตครอบครว มตความมนคงสวนบคคล มตการสนบสนนทางสงคม มตสงคมวฒนธรรม มตสทธและความเปนธรรม และมตการเมองและธรรม

ดงนนการทประชาชนจะมความมนคงในชวตซงถอวาประชาชนไปสการมคณภาพชวตทดในอนาคตเปนเปาหมายสงสดของสงคมไทยได ดงดชนชทง 10 มตตองไดรบการตอบสนอง ผสงอายซงปจจบนถอเปนกลมเลกแตในอนาคตจะเปนคนกลมมากของสงคม ดงนนจงมความจาเปนอยางยงทจะตองมการศกษาเพอเตรยมความพรอมของสงคมไทยเพอกาวเขาสการเปนสงคมผสงอายอยางมนคง การดแลสขภาพตนเองและการเสรมสรางสขภาพตนเองของผสงอาย และแรงสนบสนนทางสงคม โดยเฉพาะภายนอกครอบครวจงมความสาคญยง ทงนเพราะนนคอสงทจะกอใหผสงอายมคณภาพชวตทดตอไป ภายใตสงคมทมโครงสรางครอบครวทเปลยนไปทาใหมผสงอายจานวนไมนอยทมสถานภาพสมรสหมาย หรอหมายและไมมบตร หรอแมกระทงโสดและไมญาตพนองทาใหตองดารงชวตแตเพยงลาพง ดงนนผสงอายกลมนตองดแลตนเองและในอนาคตสงคมไทยยงนบวนเขาสวงจรดงกลาว

www.ssru.ac.th