a. Postulaty wobec diagnostyki

Leopold ParitakWroclaw

O potrzebie badania osiqgni^c uczniow,szkot i nauczycieli

Sprawdzanie osi4gni?c uczniow, nauczycieli i szkol jest stafcfc potrzebzii obowiqzkiem wynikajqcym z podstawowych zasad dydaktyki. Proces dydakty-czny wymaga cz?stego, wlasciwie nieustannego sprawdzania, czy i w jalcimzakresie uczniowie opanowali przekazywane im tresci nauczania, jak zrozumielifakty, zwi^zki i zaleznosci, jalcie napotkali trudnosci i jakie wyst^pily zakloceniaw tralccie ksztalcenia i uczenia si?. Jak zauwazyl przed laty W. Okon: „Uczenjest w?zlowym ogniwem procesu dydaktycznego, stqd badania mechanizmowuczenia si? w zaleznosci od pracy nauczyciela, tresci ksztalcenia i srodowiskadydaktycznego wymagajq w przyszlosci duzego wysilku badawczego, a z koleiwielu prac wdrozeniowych” 1.

Nauczycielskie badania osi<|gni?c ucznidw - cz?sto rozumiane tylko jakokontrola i ocena - w niewielkim zakresie spelniajq swoje zadanie. Badanieosiqgni?c nie moze bye fragmentaryezne i przypadkowe, lecz musi wl^czac si?jako „stale i niezb?dne ogniwo, jako moment orientuj^cy nauczyciela i uczniowo wydajnosci ich wspolnej pracy, a nie s;*, jak to cz?sto bywa w praktyce, jakimszlem konieeznym /.../. Kontrola i samokontrola nie powinny w zadnym wypadkulconczyc si? na ujawnieniu brakow, lecz musz<|zmierzac do ich usuni?cia” 2.

1 W. Okon, System dydaktyezny, Warszawa 1966, s.262.2 W. Okotf , Proces nauczania, Warszawa 1969, s.236.

.

133

Do stafego aktualizowania orientacji w sytuacji dydaktycznej potrzebne sqodpowiednie narz?dzia pomiaru, Niestety, dotychczasowe raetody badaniaosiqgni?c uczniow -ograniczajqce si? wlasciwie tylko do kontroli - stosowanew tradycyjnie organizowanym procesie dydaktycznym, takie jak: odpytywanie,.kartkowka, test nauczycielski pisany z piatku na poniedzialek (a wi?c przypad-kowy i niereprezentatywny w stosunku do „przerobionego” materialu naucza-nia), informujq w niewiellcim stopniu o aktualnej sytuacji dydaktycznej i stwa-rzajq niewielkq mozliwosc korekty procesu dydaktycznego oraz modelowaniai odpowiedniego sterowania dalszymi jego fazarai. Jak sfusznie zauwazaR. Thorndike: ,jesli nauczyciel w pytaniu ustnym, kartkowce czy przez siebiespreparowanym tescie pyta jedynie o nazwiska, daty, miejscowosci i fragmentypodr?cznikow i lektur, wlasnie to b?dq opanowywac jego uczniowie” .

Do sprawdzania.osiqgni?c uczniow, nauczycieli i szkol potrzebne sq wi?codpowiednie, wystandaryzowane, profesjonalne narz?dzia pomiaru oraz zor-ganizowany system produkcji tych narz?dzi, przeprowadzania badari, ich analizyi wdrazania wynikow do codziennej praktyki szkolnej.

Wtedy szkola polska nie tylko wydob?dzie si? z niewiedzy o poziomiedokonywanego ksztalcenia, ale „idqc, jak inne formy zycia spolecznego, doEuropy” , stanie si? europejska. Jak pisze B. Niemierko: „pomiar dydalctyczny,jako uscislone sprawdzanie i ocenianie osiqgni?c uczniow, jest skladnikiem war-sztatu zawodowego kazdego nowoczesnie pracujqcego nauczyciela” 4.

T? funkcj? mogq spelniac testy osiqgni?c szkolnych powszechnie i masowostosowane w codziennej praktyce szkolnej, co nie jest nowosciq ani w swiecie,ani w Polsce. W tym zakresie Polska miala w minionym 20-leciu znaczqceosiqgni?cia, ktore - niestety - zostaly w duzej mierze zahamowane lub zaprze-paszczone, talc ze wlasciwie wiele prac trzeba zaczynac na nowo. O tym wlasnienizej. Najpierw troch? o dorobku, nast?pnie o potrzebach biezqcych dzialari.

W 1970 roku z inicjatywy dzisiejszego profesora Uniwersytetu Gdanskiego,wowczas adiunkta w Instytucie Badan Pedagogicznych, dra Bolestawa Niemier-ki, powstalo Ogonopolskie Seminarium Pomiaru Osiqgni?c Szkolnych, w skro-cie zwane Seminarium Testowym. Sam inicjator doskonale zapoznany z teoriqi praktykq testowego badania osiqgni?c szkolnych, po wojazach naukowych poEuropie i stypendialnym pobycie naukowym w Stanach Zjednoczonych (w tymu Wielkiego B.S. Blooma), skupil wokol siebie poczqtkowo okolo 15 osob,pozniej osob ciqgle przybywalo. Byli to glownie nauczyciele praktycy, pracow-3 R. Thorndike, Measurement and Evaluation in Psychology and Education, NY 1955, s.27.4 B. Niemierko, Zasady oceny testow osiqgnigc szkolnych /.../, w: Sprawozdanie z pilotazu

ogolnopolskich badan osiqgniqc uczniow, nauczycieli i szkot, t. 2, IKN, Warszawa 1984,s.237.

134

nicy okr?gowych osrodkow metodycznych, COM i IBP. Poczqtlcowo z Warsza-wy, Opola i Wroclawia. Z biegiem lat Seminarium Testowe rozrastalo si?, byw koricu lat osiemdziesiqtych liczyc okolo 120 stalych czlonkow oraz kilkasetosob wspolpracujqcych w prowadzonych badaniach i przeszkolonych na kursachtestowych. Serainaria (2-4 dniowe) odbywaly si? poczgtkowo 5 razy w roku,a nast?pnie 4 lub 3 razy. Ich celem bylo lcsztalcenie teoretyczne z zakresu po-miaru osiqgni?c szkolnych i nauk pokrewnych oraz rozwiazywanie praktycz-nych problemdw konstrukcji testow z roznych przedmiotow nauczania na po-ziomie szkoly podstawowej i sredniej (talcze zawodowej), a talcze organizacjabadan testowych, opracowywanie wynikow itd. W czasie 20 lat istnienia (1970—1990) odbylo si? ponad 50 seminariow, zawsze z bogatym programem nauko-wym, Referaty na Seminarium wyglaszali znalcomici uczeni ze wszystlcich zna-czgcych wyzszych uczelni w Polsce, a talcze z Czechoslowacji, W?gier, USA,a w 1988 r. takze z ZSRR. Obowigzkiem czlonkow Seminarium bylo intensyw-ne ksztalcenie i samoksztalcenie, pisanie referatow, doniesien z wlasnych badarioraz budowanie testow - narz?dzi pomiaru, nast?pnie upowszechnianych w kraju.

Czlonkowie Seminarium byli grupa wyznawcow idei pomiaru testowego,nawiedzonych misjg jego upowszechniania w Polsce. O tym, ze byla to grupaludzi bardzo zaangazowanych, moze swiadczyc np. fakt, ze kilkakrotnie zawlasne pieniqdze organizowali oni dla siebie kilkutygodniowe kursy szkolenio-we. Dla rownowagi warto takze dodac, ze 3 kursy szkoleniowe zorganizowatInstytut Ksztalcenia Nauczycieli i Ministerstwo Oswiaty.

W ciqgu 20 lat dzi?ki dzialaniu Seminarium wyksztalcila si? kilkusetoso-bowa lcadra specjalistow testowego pomiaru osiqgni?c szkolnych, opracowano,wydano drukiem i upowszechniono lcillca tysi?cy testow do wszystlcich przed-miotow nauczania. Tylko we Wroclawiu zespol olcolo 20 osaob opracowal i wy-dal olcolo 40 zeszytow zbiorow testow i przeprowadzil dziesiatlci badan w szko-lach podstawowych i srednich. Warto talcze wspomniec, ze w latach 1970-1973w wielkim wojewodztwie wroclawskim przeprowadzano egzaminy wst?pnez j?zylca polskiego i matematyki do szkol srednich za pomocq testow. O wiel-kosci przedsi?wzi?cia moze swiadczyc fakt, ze roczna populacja ubiegajgcychsi? o przyj?cie wynosila 50— 52 tysiqce uczniow, a na drulc testow, instrulccjii dolcumentow pomocniczych zuzywano co roku 2,5 tony papieru.

Poczgtlcowe Seminarium killcunastu zapalencow przerodzilo si? w Ruch Po-miaru Dydaktycznego, w niektorych latach dzialajgcy wbrew intencjom wladzoswiatowych, wlasciwie bez wydatkow fmansowych paristwa (jesli nie liczyczwrotu kosztow podrozy), bez pomocy, ale talcze bez natr?tnego wtr^cania si?wladz oswiatowych.

Pomimo ze istnial zapis jednego ze Zjazdow WKP/b/, ktory obowigzywaltalcze w tzw. krajach socjalistycznych, ze testowe badania wynikow nauczania

135

to burzuazyjny wymysl imperialistycznej nauki godny pot?pienia, ruch testowyzyl, dzialal i rozwijal si? jakby w cieniu tego anachronicznego zapisu. W kr?gutego Ruchu powstaio kilkanaScie duzych prac naukowych, napisano wiele ksiq-zek, kilkadziesiqt artykulow, powstaio tysiqce testow. Czlonkowie Seminariumobronili na kilku uniwersytetach w kraju kilkanascie doktoratow z problematykitestowej, wzbogacajqc teori? i praktyk? testowq o nowe, oryginalne rozwiqzania.Inicjator tego Ruchu-Boleslaw Niemierko-habilitowal si? z tej problematyki,napisal kilka ksiqzek, uzyskal pierwszy w Polsce z tego zakresu tytul profesorawyzszej uczelni. Zaiste, ogromny jest dorobek tego Ruchu, dokonany samorzut-nie i niezaleznie od dzialan wladz oSwiatowych, wlasciwie bez pieni?dzy.

Ukoronowaniem dzialan tego Ruchu bylo przeprowadzenie badari ogolno-polskich w ramach badan mi?dzynarodowych (IEA) w 1984 roku. W tym celunakloniono Instytut Ksztalcenia Nauczycieli do powolania Mi?dzyoddziatowegoZespolu Pomiaru Dydaktycznego (wi?kszosc tego zespolu stanowili bowiemnauczyciele-pracownicy IKN i BO). Przygotowywano si? do tych badan wielelat, konstruujqc testy i tworzqc siec organizacyjnq, zgodnie z wymaganiamii standardami mi?dzynarodowymi. Byly to po raz pierwszy w Polsce przepro-wadzone badania na tak wielkq slcal?, przygotowane naukowo i organizacyjniezgodnie z wymaganiami obowiqzujqcymi w nauce swiatowej.

Badaniami w calym kraju obj?to wylosowanq prob? reprezentatywnq w kla-sach IV i Vm szkoly podstawowej oraz w ramach badan krajowych klas? IVliceura ogolnoksztalcqcego (okolo 15 tys. osob). Przedmiotami uj?tymi w bada-niach byly: czytanie ze zrozumieniem, j?zyk ojczysty, literatura, przedmiotyprzyrodnicze i matematyka. Badania przeprowadzono w jednym czasie w calymkraju. Przeprowadzali je czlonkowie Seminarium i okolo 700 specjalnie prze-szkolnych nauczycieli.

Wielkq liczb? zebranych wynikow (okolo 2 tys. informacji o kazdym ucz-niu) opracowali czlonkowie Ruchu Testowego na specjalnych roboczych semi-nariach i w ramach „zadan domowych” . Zebrane wyniki przeslano na dyskiet-kach komputerowych do swiatowego centrum badan w Australii. Szczegolowewydruki komputerowe opracowywano w kraju. Dorobek tych badan to rozpo-znanie sytuacji dydaktycznej w szkole polskiej (na wsi, w malym miasteczku,w duzym miescie) na tie osiqgni?c w innych krajach (bralo udzial 29 panstw),zamkni?tych w kilkunatu grubych tomach. Ogolny raport z badan i kilkanasciereferatow szczegolowych przedstawiono na specjalnym mi?dzynarodowym se-minarium w Opolu w 1988 roku.

I ciekawostka. Nilct z owczesnego Ministerstwa Oswiaty i Wychowania,mimo zaproszenia, nie przyjechal na t§ jakze waznq dla polskiej szkoly konfe-rencj?. Owczesnych wladz oswiatowych nie interesowaly wyniki osiqgni?c pol-skich uczniow, szkol i nauczycieli w kontekscie innych panstw. Nawet to, ze

136

polskie dzieci z klas IV szkol podstawowych od 16 lat (wczesniejsze badania)nadal pozostawaly na koricu tabeli osiqgni?c czytania ze zrozumieniem, niemialo dla wladz oswiatowych znaczenia. Tak zresztq jak weryfikacja propagan-dowej tezy o rownym starcie dzieci i mlodziezy ze wsi i maiych miast w sto-sunku do mlodziezy z miast duzych, Badania rozbily zresztq mit o osiqgni?ciachzbiorczych szkol gminnych (np. z matematyki). Ale o tym nikt-poza biorqcymiudzial w badaniach - nie chcial wiedziec (takze prasa).

Podsumowujqc badania ogolnopolskie w roku 1984, kierujqcy nimiprof, dr hab. B. Niemierko napisal:

Instytut Ksztalcenia Nauczycieli powolal Mi?dzyoddzialowy Zespol Po-

miaru Dydaktycznego, udostepnil mu niezb?dny czas etatowy i osrodki kur-sowe, zezwolil - z niewielkimi ograniczeniami - czlonkom zespolu na udzialw seminariach i badaniach, stworzy! ramy dzialalnosci i to bylo wszystko, cozmiesciio si? w jego statucie i tradycjach, nie obejmujqcych prawdziwychprzedsi?wzi?c badawczych w skali kraju. Reszt? zdzialala grupa entuzjastow,najzupelniej dobrowolnie podejmujqca wieloletnie trudne zadania, czcsto ko-lidujqce - pod wzglfdem czasu i wykorzystania energii - z podstawowymiobowiqzkami etatowymi5.

Niewqtpliwymi osiqgnieciami tych badan bylo:• uzyskanie wielkiej panoramicznej orientacji w aktualnej sytuacji dydaktycz-

nej w szkole polskiej,• dopracowanie si? metodologii naukowej wielkich badari dydaktycznych

w standardach swiatowych,• przeszkolenie setek ludzi do badan osiqgni?c szkolnych,• zdobycie doswiadczenia organizacyjnego niezb?dnego do badan masowych,» skonstruowanie odpowiedniej ilosci wzorcowych narzedzi pomiaru osiagni?c

szkolnych w standardach mi?dzynarodowych,• wpisanie Polski na map? mi?dzynarodowych badan osiqgni?c szkolnych.

Posiewem badan mi?dzynarodowych byly w nast?pnych latach liczne ba-dania lokalne i regionalne przeprowadzane na skal? masowq. Te badania prze-prowadzane tamtymi lub opracowywanymi na ich wzor narz?dziami pomiamtrwajq w niektorych wojewodztwach do dzis. Ostatnio takze we Wroclawiu(marzec - maj 1994 roku).

Przyszedt rok 1990. Wraz z przeobrazeniami w pahstwie zachodzily zmianyw oswiacie. Niektore instytuty zlikwidowano, inne przeksztalcono. Terenoweoddzialy IICN-Centrum Doskonalenia Nauczycieli zlikwidowano i na ich miej-

5 B. Niemierko, Uwagi kierownika naukowego badan, w: Przebieg ogolnopolskich badanosiqgnigc ucznidw, nauczycieli i szkol 19S4, t. 3, IKN, Warszawa 1985, s. 10.

V

137

see powolano wojewodzkie osrodki rnetodyczne (WOM) o zmniejszonej lcom-peteneji, ograniezono fundusze na naukowe wspomaganie oswiaty, dokonanoduzyeh zmian kadrowych (czasami wedlug zasady: jest fachowcem, zrobil coswigeej ponad miarg, ale w minionej epoce, wige musi odejsc). Takze RuchTestowy, lctoiy stal si? pewnq formq zinstytucjonalizowanq, przestal istniec.Po 20 latach jakze oryginalne Seminariura Pomiaru Osiqgnigc Uczniow, Na-uczycieli i Szkol przestalo pracowac. Pozwolono, by rozpadly si? zespoly ba-dawcze i zamrozony zostal ogromny dorobek naukowy i praktyezny, mogqcysluzyc konieeznym przeksztafceniom polslciej oswiaty, jej reformie. I nie zastq-piq tego Ruchu prowadzone tu i owdzie w wojewodztwach (np. Bydgoszcz,Bialystok, Krakow, Zielona Gora czy wreszeie Wroclaw) czgsciowe badania,z ktorych, na ogol, wynild nie sq wystarczajqco opracowywane, a wnioski i dy-rektywy dydaktyczne z nich wyplywajjjce nie sq systematyeznie wdrazane docodziennej praktyki szkolnej. Ich realizaeji nie mial i nadal nie ma kto lcontro-lowac. Fundamentalne wniosld z ogolnopolskich badari z 1984 roku do dzis nie„splyngly w dol” - do szkol i nauczycieli i nie sq uwzglgdniane w programachnauezania i dzialaniach dydaktycznych nauczycieli. Polscy uezniowie klasczwartych jak nie umieli czytac tekstu ze zrozumieniem, tak nie umiejq; poslu-gujq si? niepoprawnie ojezystym jgzykiem, nie umiejq wytworzyc podstawo-wych form pism uzytkowych (podanie, zyciorys, zawiadomienie).

Uezniowie nie umiejq tez zdawac egzaminow testowych (brak umiejgtnoscioperacyjnych, Igk, stres). Niestety: „Pomiar dydalctyczny jako uscislone spraw-dzanie i ocenianie osiqgnigc uczniow” 6-nadal nie jest narzgdziem powszechnieznanym i stosowanym w polskiej szkole i nie sluzy unowoczesnianiu w niejprocesu dydaktyeznego. Wynild badan i diagnozy z nich wynikajqce nie sqwykorzystywane. Pomimo olbrzymiej dwudziestoletniej pracy Ruchu Testowe-go nie tylko nie poszlismy w ostatnich czterech latach naprzod, ale sig cofamy.Obecne doradztwo pedagogiezne nie bierze pod uwagg wynikow badari w in-struktazu dydalctycznym nauczycieli. Nie znajdujq talcze odzwierciedlenia w pla-nach pracy nauczycieli, w planach hospitacyjnych dyrektorow szkol, bgdqcychpierwszym stopniem nadzoru pedagogieznego. Wynikajqcych z badari dyrektywdydaktycznych dyrektorzy szkol po prostu nie znajq. W zwiqzku z tym nie sqone przelozone na zoperacjonalizowane czynnosci nauczycieli i uczniow w pra-cy codziennej na lekcjach.

Raport z badari 1984 roku w formie killcunastu tomow opracowari lezy niewykorzystany. A jest tarn sporo do wyezytania. Chociazby problem niskichosiqgnigc uczniow z regionu najbardziej ekologicznie zagrozonego (Szopienice,

6 Tamie, s. 4.

138

Siemianowice, Zabrze itd.). Ekologia i dydaktyka spotykajq si$ tutaj bardzowyraznie, ale nic lub prawie nic (poza „zielonymi szkolami” ) si? nie robi, bydzialania dydalctyczne maksymalnie tarn wspomoc i przyst^pic do rozwiqzywa-nia problernu.

Coz wi^c czynic? Zapowiadana jest kolejna reforma oswiaty. To dobrazapowiedz. Reforma obejmie - co cz?sto si§ podkresla - zmiany w polityceoswiatowej i jej organizacji, zwi^kszenie nakladow fmansowych dla szlcol (obynie dla biurokracji oswiatowej), opracowanie i wdrozenie nowych programownauczania, ksztalcenie nauczycieli. Potrzebne srt talcze zmiany w dydaktyce,w metodach nauczania. Jest tu talcze miejsce na powszechne ksztalcenie nauczy-cieli jalco uzytkownikow i konstruktorow testow stosowanych w codziennej pra-ktyce szkolnej, nauczycieli umiejacych wylcorzystac praktycznie wynilci badariositigni§c uczniow.

Wydaje si? celowe utworzenie w Ministerstwie Edukacji Narodowej De-partamentu Nadzoru (pedagogicznego), Kontroli (funkcjonowania systemu i je-go organizacji) i Badari Osiggni^c Szkolnych. Departament ten koordynowalbyi nadzorowal realizacje zadari okreslonych w zalcresie jego kompetencji. Jednalcforma organizacyjno-administracyjna nie zalatwia sprawy.

Do masowego upowszechnienia i stosowania testow w procesie dydaktycz-nym na wszystkich poziomach ksztalcenia potrzebne jest stworzenie Centralne-go Osrodka Badania Osiqgni^c Szkolnych (uczniow, nauczycieli, szlcol i syste-mu). Zastosowanie w codziennej praktyce szkolnej testow stuzyloby biezqcejorientacji w alctualnej sytuacji dydalctycznej, modyfilcowaniu i ulepszaniu pro-cesu dydaktycznego i osiqganiu coraz lepszych wynilcow, a talcze ocenie pozio-mu nauczania poszczegolnych przedmiotow, typow szlcol i kondycji calego sy-stemu oswiatowego. Umozliwialoby to podejmowanie odpowiednio wczesniedecyzji programowych, merytorycznych i organizacyjnych, co sluzyloby stale-mu ulepszaniu systemu oswiatowego stosunlcowo najnizszym lcosztem i zapo-biegalo jego slcostnieniu i deformacjom.

Badanie osicjgniec szkolnych nie moze bye dokonywane marginalnie, obokinnych dzialari oswiatowych, jalc to dotychczas bywalo. Musi to bye dzialanietalc wazne jalc ksztalcenie, bo mu sluzy. Musi to bye dzialanie organizacyjneinstytucjonalne i profesjonalne merytoryeznie, odpowiednio finansowane.

Zadania Centralnego Osrodka Badari Oxiagniec Szkolnych (COBOSz) obej-mowalyby:° organizacji i merytoryezne opracowywanie testow,° ich drulc i upowszechnianie w szlcolach,

° przeprowadzanie badari ogolnopolslcich i regionalnych,° ich opracowywanie i upowszechnianie wynilcow,

139

• formufowanie dyrektyw dydaktycznych dla poszczegolnych przedmiotowi typow szkol,

• sporzqdzanie prognoz oswiatowych, prowadzenie dzialalnosci naulcoweji szkoleniowej z zakresu pomiaru (seminaria, kursy, konferencje),

0 prowadzenie banku informacji kornputerowej o osiqgnipciach szkolnych,• wspolpracp i kontakty z osrodkami zagranicznymi.

Kontrolq organizacji badan i ich realizacji zajmowalby si? DepartamentNadzoru, Kontroli i Badari, wspolpracujqc z odpowiednimi strukturami nadzorupedagogicznego.

Zaplecze naukowe dla COBOSz stanowiliby specjalisci z roznych dziedzinnauki, pracujqcy w wyzszych uczelniach i instytutach PAN oraz IBP, a takzeczlonkowie reaktywowanego Seminarium Pomiaru Osiqgnipc Szkolnych. Obe-cnie umiejetnosci organizacyjne, doswiadczenie i mozliwosci naukowe ponadstu jego bylych czlonkow sq nie wykorzystane, lub wykorzystane lokalnie tyllcow niewielkim stopniu. Polski nie stac na marnotrawienie posiadanej przez nichwiedzy i do^wiadczenia badawczego.

Celowe byloby takze powolanie do zycia specjalistycznego pisma dla na-uczycieli, poswipconego problematyce testowej (teoria i praktyka), np. pod ty-tulem „Pro-Test” , jak to kiedys juz projektowali czlonkowie Seminarium Po-miaru.

Nowe dzialania organizacyjne i merytoryczne w zakresie pomiaru osiqgnipcszkolnych mogq wydatnie wspomoc polskq oswiatp w czasie jej przemiani wzbogacic jej przysztosc. Obysmy - zajpci rzucaniem drobnych kamykow -znow czasu koniecznych przemian i ulepszen nie przespali.