2000 SONRASI eo e e e V e e e
TURKIVE IKTISADININ DEGI IMI
Copyright© TO (stanbul Ticaret Odas)
Tüm haklar sakldr. Bu yaynn hiçbir bölümü, yazarn ve TO 'nun
önceden yazl izni olmakszn mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya
herhangi bir ekilde çoaltlamaz. Eserin baz bölümleri veya
paragraflar, sadece aratrma veya özel çalmalar amacyla, yazann ad
ve TO belirtilmek suretiyle kullanlabilir.
ISBN: 978-605-137-004-0 (Basl) ISBN: 978-605-13 7-005-7
(Elektronik)
TO ÇAGRI MERKEZi Tel: (212) 444 O 486
TO yaynlar için ayrntl bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi ubesi
Dokümantasyon Servisi 'nden alnabilir.
Tel : (212) 455 63 29 Faks : (212) 512 06 41 E-posta :
[email protected] nternet : www.ito.org.tr
Odamz yaynianna tam metin ve ücretsiz olarak internetten
ulaabilirsiniz.
YAYINA HAZlRLlK, BASKI, CLT stanbul Matbaachk Prodüksiyon Yay. San.
Tic. Ltd. ti.
Tel: (212) 521 91 13 Fax: (212) 521 90 86
2000 SONRASI •• • • • w. • •
Yrd. Doç. Dr. Elife AKi 1999 ylnda stanbul Üniversitesi ktisat
Bölümü'nden mezun oldu. 2000 ylnda s tanbul Üniversitesi'nde
ktisat Fakültesi, ktisat Bölümü, ktisat Politikas Anabilim Dal'nda
Aratrma Görevlisi olarak çalmaya balad. stanbul Üniversitesi ktisat
Po litikas Yüksek Lisans Program'ndan 2002 ylnda mezun oldu.
stanbul Üniversitesi ktisat Ana Bilim Dal'nda "Küreselleme
Sürecinde Türkiye'nin Uluslararas Rekabet Gücü: Türk Beyaz Eya
Sanayii çin Bir Uygulama" konulu tez çalmas ile 2008 ylnda
doktorasn tamamlad. Halen stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi
ktisat Bölümü'nde
. öretim üyesi olarak çalmalarna devam etmektedir.
Yusuf ALPAYDIN Lisans eitimini 2003 ylnda Boaziçi Üniversitesi
Eitim Fakültesi Rehberlik ve Psi kolojik Danmanlk Bölümü'nde yapt.
2006 ylnda Boaziçi Üniversitesi Sosyal Bi limler Enstitüsü'nde
"Yerel Yönetimlerin Yetikin Eitimine Katks: smek Örnei" balkl
teziyle yüksek lisansn bitirdi. Halihazrda stanbul Üniversitesi
Çalma Eko nomisi ve Endüstri likileri Bölümü'nde doktora tez
çalmasn yürütmektedir. Eitim politikalar, eitim-istihdam ilikileri
ve aile eitimi konularnda aratrma ve yayn ça lmalarn
sürdürmektedir.
Bahar BAYSAL Lisans eitimini 2006 ylnda Uluda Üniversitesi ktisadi
ve dari Bilimler Fakültesi k tisat Bölümü'nde tamamlad. Yüksek
lisansn 2009 ylnda Uluda Üniversitesi ktisat Bölümü ktisat Teorisi
Anabilim Dal 'nda "BölgeselNerel Kalknmada Kurumsal Dönü üm: Yeni
Sanayi Bölgeleri" balkl teziyle tamamlad. Doktoras ise ayn
üniversitede "Kurumlar ve ktisadi Performans: Türkiye çin
Mukayeseli Kurumsal Bir Analiz" ba lkl tezi ile devam etmektedir.
Ayrca, Uluda Üniversitesi ktisat Bölümü'nde öretim eleman olarak
çalmaktadr.
Dr. Cengiz CEYLAN 1990 ylnda stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi
ktisat Bölümü'nden mezun oldu. 1992 ylnda .T.Ü. Sakarya Mühendislik
Fakültesi Endüstri Mühendislii, 1993'de ise Sakarya Üniversitesi
..B.F. ktisat Bölümü'nde Aratrma Görevlisi olarak çalt. s tanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Siyaset Program'nda
"Yeni Türk Cumiuriyetlerinin Ekonomik Yaps ve Türkiye le likileri"
balkl tezle "1994 ylnda yüksek lisansn tamamladktan sonra 1999
ylnda stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü ktisat Program'nda "Para Politikasnn Etkinlii ve 1980
Sonras Türkiye'de Para Politikalar" adl tezle doktorasn tamamlad.
2000 ylndan bu yan~ Kadir Has Üniversitesi'nde çalan Ceylan'n
Ekonomi Teorisi ve Politikas konulannda ulusal ve uluslararas
kitap, kitap bölümü ve makaleleri bulunmaktadr.
Doç. Dr. Ünal ÇAGlAR 1982 ylnda Ankara'daki Hacettepe
Üniversitesi'nin Ekonomi bölümünü bitirdi. 1985 ylnda stanbul
Üniversitesi'nde, ktisat Bölümü'nde asistan oldu ve mastera balad.
Master tezini yazarken alt ay Amerika'da bulundu. 1989
ylndaAmerika'da City Uni versity of New York'ta Ekonomi bölümünde
doktoraya balad. ki yl sonra stanbul Üniversitesine geçi yaparak
doktorasn 1996 ylnda burada bitirdi. 1998 ylnda stan bul
Üniversitesi ktisat Bölümü'nde yardmc doçent oldu. 2005-2008 yllan
arasnda Krgzistan- Türkiye Manas Üniversitesi 'nde öretim üyelii
yapt. 201 O ylnda doçent oldu. Uzmanlk alanlan makroiktisat, para
teorisi ve uluslar aras iktisattr.
Doç. Dr. uoyyip ÇAll 1991 ylnda Ankara Üniversitesi Siyasal
Bilgiler Fakültesi Çalma Ekonomisi ve Endüstri likileri Bölümü'nden
mezun oldu. Yüksek lisansn 1995 ylnda War wick Üniversitesi'nde
Endüstri likileri alannda, doktorasn 2009 ylnda Sakarya
Üniversitesi'nde Çalma Ekonomisi ve Endüstri likileri alannda
tamamlad. 2011 ylnda doçent oldu. Halen Sakarya Üniversitesi letme
Fakültesi nsan Kaynaklan Yö netimi bölümü öretim üyesidir. Dr.
Çal'n endüstri ilikileri alannda yaynlanm n gilizce ve Türkçe
makaleleri bulunmaktadr.
Yrd. Doç. Dr. Cüneyt DiNÇ Lisans eitimini 2000 ylnda Almanya
Mannheim Üniversitesi Sosyal Bilimler Bölümü'ndetamamlad. Yüksek
lisansn2003 ylnda yine Mannheim Üniversitesi Sos yal Bilimler
Bölümü 'nde Sosyoloji Ana Bilim Dal 'nda "S ta te and Religion in
Turkey: A Critica! Application of David Martin's Secularization
Thesis" balkl teziyle tamamlad. Doktorasm ise 2009 ylnda Mannheim
Üniversitesi Sosyoloji Bölümü'nde "Welfare State as a Product of
State Elites: The Turkish Welfare Regime ina South European
Comparisi on" balkl teziyle tamamlad. 20 ll ylnda ise yardmc doçent
ünvan ald. Sosyal politika, siyaset sosyolojisi ve din sosyolojisi
alanlannda çalmalarda bulunan Cüneyt Dinç Süleyman ah Üniversitesi
Sosyoloji Bölümü'nde yardmc doçent olarak çalmaktadr.
Taho EGRi 2008 ylnda Boaziçi Üniversitesi Ekonomi Bölümü lisans
programn tamamlayan Taha Eri, 2009 ylnda Krklareli Üniversitesi
ktisat Bölümü'nde Aratrma Görevlisi olarak çalmaya ve ayn yl
içerisinde stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ktisat
Politikas Bilim Dal'nda yüksek lisansna balad. 2011 ylnda "2000
Sonras Türk Tanm Politikalannn Deiimi ve Bir Alan Çalmas: Krklareli
li Örnei" ba lkl tezi ile yüksek lisansn tamamlad. Halen
görevtendirildii stanbul Üniversitesi ktisat Bölümü'nde Aratrma
Görevlisi olarak çalmaktadr.
Dr. Bilge GÜRSOY 1999 ylnda Marmara Üniversitesi ktisat Bölümü'nden
mezun oldu. 1999 ylnda T.C. Kadir Has Üniversitesi'nde ktisadi ve
dari Bilimler Fakültesi, ktisat Bölümü Ara trma Görevlisi olarak
çalmaya balad. T.C. Kadir Has Üniversitesi Bankaclk ve Finans
Yüksek Lisans Program'ndan 2002 ylnda mezun oldu. stanbul
Üniversitesi ktisat Politikas Ana Bilim Dal'nda "Cari lem Açklannn
Sürdürülebilirlii ve Kriz le ilikisi" konulu tez çalmas ile 2009
ylnda doktorasn tamamlad. Halen Kadir Has Üniversitesi Uygulamal
Bilimler Yüksek Okulu Gayrimenkul ve Varlk Deerleme Program Bakan
olarak çalmalanna devam etmektedir.
Semanur Soyyiit KAYA 2006 ylnda stanbul Üniversitesi ktisat
Fakültesi Ekonometri Bölümü'nden mezun oldu. Ayn yl stanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ktisat Politikas Yüksek
Lisans Program'na balayan Semanur Soyyiit Kaya, .Ü. ktisat
Fakültesi ktisat Po litikas Anabilim Dal'nda Aratrma Görevlisi
olarak çalmaya balad. 2009 ylnda "hracata Dayal Sanayileme
Stratejisi ve Türk imalat Sanayi Kapsamnda Etkinlii Üzerine Bir
Uygulama" konulu tezi ile yüksek lisansn tamamlad. 2009 ylnda stan
bul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ktisat Doktora
Program'na balad. Halen stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi
ktisat Politikas Anabilim Dal' ndaAratrma Gö revlisi olarak
çalmaktadr.
Yrd. Doç. Dr. Yunus KAYA Lisans eitimini 2001 ylnda Koç
Üniversitesi Sosyoloji ve Uluslararas likiler Bölümleri'nde
tamamlad. Doktorasn 2007 ylnda "Gelimekte Olan Ülkelerde Kü
reselleme, Endüstrileme ve Toplumsal Snf' balkl teziyle Duke
Üniversitesi 'nde tamamlad. Halen, North Carolina Üniversitesi
Wilmington' da Sosyoloji ve Kriminoloji Bölümü'nde öretim üyesi
olarak çalmaktadr. Küreselleme, kalknma ve toplumsal eitsizlik
konulannda çalmalanna devam etmektedir.
Yusuf KAYA 1999 ylnda Bilkent Üniversitesi letme Bölümü'nden mezun
olmutur. Ayn yl Ser maye Piyasas Kurulu'nda uzman yardmcs olarak
çalmaya balayan Yusuf Kaya halen Sermaye Piyasas Denetleme
Dairesi'nde uzman olarak çalmaktadr. Duke Üni versitesi- Fugua
letme Okulu'nda iletme alanndaki yüksek lisansn 2010 ylnda
tamamlamtr. Halen stanbul Üniversitesi ktisat Ana Bilim Dal 'nda
doktora eitimine devam etmektedir.
Yrd. Doç. Dr. Holil TUNAU 1998 ylnda stanbul Üniversitesi ktisat
Fakültesi ngilizce ktisat Bölümü'nden mezun oldu. 2002 ylnda yüksek
lisansn ve 2007 ylnda "Kasm 2000 ve ubat 2001 Krizleri Sonrasnda
Türk Bankaclk Sektörünün Yeniden Yaplandrlmas" balkl çalmasyla
doktorasn stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi'nde tamamlad.
ngilizc'e ve Franszca bilen Tunal'nn Politik ktisat ve Finansal
ktisat alanlannda çalmalan vardr. Halil Tunal halen ayn fakültede
ktisat Bölüm Bakan Yardmcl görevini yürütmektedir.
Furkon YILDIZ Lisans eitimini 2008 ylnda Marmara Üniversitesi
ktisat Bölümü'nde tamamlad. 2009 ylnda Marmara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü'nde yüksek lisans eitimi ne balayan Yldz,
"Türkiye'nin Jeopolitik Konumu Balamnda Avrupa Birlii Enerji
Politikalar" adl tez çalmasn hala yürütmektedir. 2009 ylnda
Krklareli Üniversitesi ktisat Bölümü'nde ksa bir süre aratrma
görevlisi olarak görev yaptktan sonra misafir
olarak Marmara Üniversitesi ktisat Bölümü'nde aratrma görevlilii
yapmaya balayan Yldz; halen bu görevine devam etmektedir.
iCiNDEKiLER '
Sunu
.................................................................................................................
17
Önsöz
................................................................................................................
19
Küreselleme ve ktisadi'Entegrasyon Balamnda 2000 Sonrasnda Türkiye
Ekonomisi
Yunus Kaya
...................................................................................................
· .......... 25
Türkiye' de 2000 Sonras Uygulanan Maliye Politikalar
Elife Aki, Semanur Soyyiit Kaya, Ünal Çalar
...................................................................
105
Bankaclk ve Finans Politikalar Yusuf Kaya
............................................................................................................
151
2000 Sonras Türkiye'nin D Ticaret Politikas
Cengiz Ceylan & Bilge Gürsoy
.......................................................................................
209
2000 'li Yllarda Türkiye' de Ekonomik Büyümenin Kaynaklan
Halil Tunal.
...........................................................................................................
23 7
Furkon Yldz
.........................................................................
; ............................... 257
2000'li Yllarda Türk Sosyal Devletindeki Deiimler
Cüneyt Dinç
...........................................................................................................
323
Sonuç ve Deerlendirme:
Kaynakça ............... ~
........................................................................................
369
TABLOLAR LiSTESi Türkiye'de Dorudan Yabanc Yatrm ve D Ticaret
(1975-2009) ..................................... 33
Türkiye' de stihdamn Tarm, Sanayi ve Hizmet Sektörleri Arasndaki
Dalm (1980-2008) (%)
..................................................................................
37
Türkiye'de Fakirlik ve Gelir Dalm, 1985-2006
...............................................................
40
Ödemeler Dengesi (1999-2001, milyon TL)
.........................................................................
55
ithalatnAna Mal Gruplarna Göre Dalm (1999-2000, MilyonABD Dolar)
................. 56
Ortalama Bileik Hazine Faizi, 12 Aylk TÜFE ve TEFE Enflasyonu ve
Beklenen TEFE Enflasyonu (1999-2000, %)
.................................... 57
Faiz Oranlan (Arlkl Ortalama Bileik Faiz Oranlar)(%)
............................................... 63
Döviz Kuru Sepeti Art Oran.
.............................................................................................
7 6
Parasal Tabana likin Gösterge Niteliindeki Tavanlar
....................................................... 79
2002 Ylna likin Performans Kriterleri, Gösterge Deerler ve
Gerçeklemeleri .............. 83
2003 Ylna likin Performans Kriterleri, Gösterge Deerler ve
Gerçeklemeleri .............. 84
2004 Ylna likin Performans Kriterleri, Gösterge Deerleri ve
Gerçeklemeleri ............. 85
Özel Kapsaml TÜFE Göstergeleri
.......................................................................................
93
2006 Yl Sonu ile Tutarl Enflasyon Patikas ve Belirsizlik Aral
..................................... 94
2007 Ylnda Hedefle Uyumlu Patika ve BelirsizlikAral
................................................. 95
2008 Ylnda Hedefle Uyumlu Patika ve Belirsizlik Aral.
................................................ 96
2009 Ylnda Hedefle Uyumlu Patika ve Belirsizlik Aral..
............................................... 97
2000 Yl Maliye Politikas Hedefleri (Kümülatif, Trilyon TL)
......................................... 114
Temel Makro Ekonomik Hedefler
.......................................................................................
118
Gelir, Kurumlar ve Katma Deer Vergisinin Genel Bütçe Vergi
Gelirleri çindeki Pay (2000-2009) (Bin TL)
...........................................................
l22
Fonksiyonel Smflandrmaya Göre Bütçe Giderleri Balangç Ödeneklerinin
GSYH ve Bütçe çindeki Paylan (%)
......................................................... 135
Genel Devlet Toplam Gelir ve Harcamalan (1999-2005)
.................................................. 140
Genel Devlet Toplam Gelir ve Harcamalan (2006-2011)
................................................... 141
Merkezi Yönetim Bütçe Büyüklükleri (2000-20 ll)
...........................................................
143
Merkezi Yönetim Bütçe Büyüklüklerinin GSYH'ye Oran (%) (2000-20 ll)
.................... 146
Kamu Net Borç Stoku
.........................................................................................................
l48
Kamu Net Borç Stokunun GSYH'deki Pay (%)
................................................................
149
MKB' de Gerçekleen lem Hacmi ve irket Deerleri
................................................... 156
Finansal Kurumlarm GSYH'ye Oranlar
...........................................................................
157
Kamu Bankalarna Görev Zararlar Karl ihraç Edilen Senetler (Milyon
TL) ............. 161
Kamu BankalarnaAktarlan Kaynaklar (Milyon TL)
........................................................ 164
Faaliyet izni Kaldrlan ve TMSF'ye Devredilen Bankalar
............................................... 165
TMSF'ye Devredilen Bankalarn Çözümü
........................................................................
167
Üçlü Denetimim Sonuçlar
.................................................................................................
70
Bankaclk Sektöründeki Birleme lemleri
......................................................................
173
Bankaclk Sektöründeki Devir lemleri
............................................................................
74
Banka Sah~pliine Göre Kredilerin Dalm
.....................................................................
176
Katlm BankalarnnAktif ve Fon Tutarlar
.......................................................................
78
Katlm Bankalarnn ube ve Personel Saylar
.................................................................
179
2000-2007 Döneminde MKB' de Gerçekleen lem Hacmi ve Piyasa Deerleri
.......... 81
SPK Kaydna Alnan Menkul Kynet lraçlar (Milyon $)
................................................ 81
MKB Tahvil ve Bono Piyasas lem Hacimleri
................................................................
183
Emeklilik Yatrm Fonlarna likin Bilgiler
.......................................................................
84
Yabanc Yatrmclarn Saklama Tutarlar
...........................................................................
186
Yabanc Yatrmclarn Hisse Senedi lemleri
....................................................................
187
Yerli ve Yabanc Yatrmclarn Getiri Karlatrmalar
..................................................... 88
Yabanc Yatrmclarn Ortalama Yatrm Vadesi
................................................................
88
Yerli Yatrmclarn Ortalama Yatrm Vadesi
.....................................................................
189
Finansal Kurumlarn Aktif Büyüklükleri
................................................................. ·
........... 190
Banka Kredilerindeki Deiim
...........................................................................................
93
Banka Kredilerindeki Deiim
...........................................................................................
193
Kredi Riski Senaryo Analizleri Sonuçlar
...........................................................................
20
Sermaye Yeterlilii Senaryo Analizleri Sonuçlar
..............................................................
202
2000-200 Döneminde Gerçekleen lem Hacimleri ve Piyasa Deerleri
........................ 204
Yurt çi Yerleiklerin Yatrm Tercihleri (Milyon TL)
......................................................... 204
Yurt D Yerleiklerin Yatrm Tercihleri (Milyon TL)
...................................................... 205
Kurumsal Yatrmc Portföy Büyüklüü (Milyon $)
...........................................................
205
Ana Sektörlere Göre hracat(%)
........................................................................................
214
Ana Sektörlere Göre thalat(%)
.........................................................................................
216
hracatn Mal Gruplarna Göre Dalm(%)
.....................................................................
225
hracatn Ürün Gruplarna Göre Dalm (%)
....................................................................
226
ithalatn Mal Gruplarna Göre Dalm(%)
......................................................................
227
Türkiye'nin D Ticaret Rakamlan (1984-2009) (Milyon $)
.............................................. 235
Kaynaklar- Harcamalar Dengesi (GSMH'ye Oranla,%), 1997-2007
............................... 241
Hane Halk Finansal Yükümlülükleri
.................................................................................
242
Türkiye'de Yatrm-TasarrufDengesi
.................................................................................
243
Cari lemler Açnn Finansman (Milyar Dolar)
...........................................................
249
Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlarnn Sektörel Dalm..
......................................... 250
Türkiye'de D Borç Stoku (Milyar Dolar)
........................................................................
252
Türkiye Brüt D Borç Stoku (Milyar Dolar)
.....................................................................
252
Brüt D Borç Stokuna likin Oranlar (%)
.........................................................................
254
Belirli Ülke Gruplarnn Kii Bana Enerji Kullanm Oran (k.g.e.p.)
.............................. 258
Baz Ülke Gruplarnda Kii Bana Tüketilen Elektrik Miktar (kwh)
.............................. 259
Türkiye'nin Enerji Üretimi ve Tüketimi (milyon ton e deer petrol)
............................... 260
1978-1983 Dönemi Enerji Tüketimi (BTEP)
......................................................................
261
1978-1983 Dönemi Enerji Üretimi (BTEP)
........................................................................
262
Birincil Enerji ve Elektrik Üretim-Tüketim (1983-2000)
................................................... 267
AB-27 için Petrol ve Doal Gaz thalat Oranlan
................................................................
272
Sanayi Performansnn Uluslararas Karlatrmas
.................................... ,. .....................
285
imalat Sanayi Yeri Says ve Büyüklükleri, 1980-2008
................................................. 286
imalat Sanayi Katma Deerinin Sektörlere Göre Dalm (Seçilmi
Sektörler)(%) ......... 287
Teknoloji Younluklar Bakmndan imalat Sanayinin Üretim ve hracat
Yaps(%) ......... 291
OSB ve KSS Proje ve Kredi Bilgileri
.................................................................................
295
Sanayi Tüketimi için Elektrik ve Doal Gaz Fiyatlar
........................................................ 303
stihdam Edilenlerin Eitim Durumu (% )
...........................................................................
316
Sosyal Güvenlik Kurumlanna Göre Farkl Meslek Guruplarn Sosyal
Haklan ................ 332
Sosyal Güvenlik Kurumlarna Göre Zorunlu Sosyal Güvenlik Primierin
Yüksekliia ...... 332
2008 'den Önceki Türk Sosyal Devletin Birinci ve kinci Sütunu
...................................... 343
2008 'den Sonraki Türk Sosyal Devletin Birinci ve kinci Sütunu
..................................... 343
Sosyal Güvenlik Kurumunun Gelir ve Gider Dengesi (Bin TL)
........................................ 346
EKiLLER VE GRAFiKLER LiSTESi Türkiye'nin hracatnn Teknolojik Dalm
(1980-2003) ...................................................
34
Kamu Net Borç Stokunun GSMH'ye Oran
........................................................................
.48
ç Borçlanma Reel Faiz Oran ve GSMH Büyüme Hz (%)
............................................... .49
Tüketici Kredilerinin Toplam Krediler çindeki Pay(%) (2000-2001)
............................... 58
Bankaclk Sektörünün Yurtdndan Kulland Krediler (Milyon ABD Dolan)
................ 58
Bankaclk Sektörü Kredi Hacmi (Sabit Fiyatlarla Milyar TL)
............................................ 59
Takipteki Kredilerin Toplam Krediler çindeki Pay (%)
..................................................... 60
Bankaclk Kesiminin Döviz Açk Pozisyonu (Milyar Dolar ve Sermaye+
Kar çindeki Oran, 1996-2000) (Milyar Dolar) (%) ..............
61
Ksa Vadeli Kredilerin Toplam Krediler çindeki Pay(%)
.................................................. 61
imkansz Üçleme
..................................................................................................................
70
Basitletirilmi Bir Aktanm Mekanizmas
............................................................................
82
Enflasyon Hedefleri ve Gerçeklemeler (2002-2005)
...........................................................
90
Yllk TÜFE Hedefleri ve Gerçeklemelen
..........................................................................
98
Kamu Net Borç Stokunun GSMH'ye Oran
.......................................................................
lll
MKB 100 Endeksinin Deiimi
........................................................................................
156
02.10.2000- 31.05.2001 Döneminde Ortalama Gecelik Faiz
............................................ 159
2000-2007 Döneminde MKB 100 Endeksinin Deiimi
.................................................. 180
Faiz Oranlanndaki Deiim
...........................................................................
~ .................... 197
Bankalann Kredi Riski
.......................................................................................................
199
GSYH Büyüme Oranlan (Yllk Deiim)(%)
...................................................................
237
GSYH'de Sektörlerin Pay.
.................................................................................................
238
GSYH Büyümesine Katklar
...............................................................................................
239
Makine ve Teçhizat ithalat Rakamlan (Milyar Dolar)
...................................................... 246
ithalatn GSYH'ye Oran
...................................................................................................
246
Yurt çinde Dorudan Yabanc Sermaye Girii (Milyar Dolar
........................................... 250
D Borçlanma Maliyeti (%)
...............................................................................................
251
Türkiye'nin Net D Borç Stokunun GSYH'ye oran(%)
................................................. 254
imalat Sanayisinin Ekonomi çindeki Yeri(%)
..................................................................
282
imalat Sanayi Katma Deeri (2000 Yl Fiyatlanyla- ABD Dolan)
.................................. 282
imalat Sanayi ve GSYH Büyüme Oran (%)
......................................................................
283
Gelimekte Olan Ülkelerin Katma Deerlerinin Dünya Katma Deeri
çindeki Paylan (%)
.........................................................................
284
imalat Sanayinde Emek Verimlilii
....................................................................................
288
stihdam ve Üretim çindeki Payianna Göre Sektörler (2002)(%)
..................................... 289
hracata Yönelme Eilimi ve hracat çindeki Payianna Göre Sektörler
(2002)(%)
...................................................................................................
290
Türkiye'deAR-GE Harcamalannn/GSYH Oran(%)
..................................................... 298
stihdamn Sektörel Dalm
..............................................................................................
313
sizlik Oranlan (% )
............................................................................................................
316
Deiim, her toplumun yasad bir süreçtir. Deiimin hzland ve youn lat
çamzda, yadsnamaz bir gerçek olan küresellemeyle birlikte ekonomi
nin ve onun hayatmzdaki yerinin önemi giderek daha iyi
anlalmaktadr. Bu balamda Türkiye'de yaanan deiimler, temel yaplarn
birbiriyle olan ilikisi ni de youn bir biçimde
etkilemektedir.
Türkiye, geçtiimiz yllarda karlat küresel ekonomik krizle dünyann
gelimi ülkeleri ve ekonominin dier aktörleri kadar olmasa da
özellikle d ticaret, istihdam ve büyüme gibi kriterler yönünden
etkilenmitir. Ancak yine tüm dünyayla birlikte toparlanma gayreti
içine girmi ve en büyük ans bir ön ceki kriz döneminde bankaclk
sektöründe alnan sert tedbirler sayesinde finans kesiminde hiçbir
sarsntnn yaanmamas olmutur. Reel sektördeki daralmaya ramen
Türkiye, OECD ülkeleri arasnda bankas batmayan ve finans sektörüne
para aktarmayan tek ülke olmay baarmtr.
Son yllarda mali disiplin içinde devam eden ve istihdama da yava
yava yansmaya balayan büyüme, bütün dünya ile kyaslandnda dikkat
çekici bir ekonomik performansa iaret etmektedir. ·
Odamz, 2000'li yllardan sonra ülkemizde uygulanan para-kur, maliye,
ban kaclk ve finans, d ticaret, istihdam gibi ekonominin yönünü
belirleyen disiplin leri ortaya koyan bir çalma hazrlanmasn uygun
görmü ve "2000 Sonras Tür kiye iktisadnn Deiimi" isimli bir
aratrma gerçekletirilmesine karar vermitir.
Küresel ekonomiye entegrasyonun yaygnlat çamzda, Türkiye'de 2000'li
yllardan sonra yaanan deiimin incelendii bu aratrmann ülkemize,
üyelerimize ve tüm ilgililere faydal olmasn diler, çalmay
gerçekletiren Yu suf Alpaydn ve Halil Tunal 'ya teekkür
ederim.
Dr. Cengiz ERSUN Genel Sekreter
ÖN SÖZ
Elinizdeki kitap ilmi Etüdler Dernei (LEM) ve stanbul Ticaret Odas
(TO)
tarafndan yürütülen "2000 Sonras Türkiye iktisadnn Deiimi" balkl
ara
trmann raporudur. Aratrma fiilen 20 O yl Mart aynda balayarak 20
yl
Mart aynda tamamlanmtr. Aratrma kapsamnda her biri ilgili alannn
uzma
n olan aratrmaclar tarafndan on bir rapor hazrlanmtr. Raporlarn
ortak bir
yaklamla ve bütünlük arz edecek nitelikte olmas amacyla aratrma
süresince
çeitli toplant ve görümeler sürdürülmütür. Bu ekilde aratrma kitab
da giri
ve sonuç bölümleri haricinde on bir farkl konudaki raporun bir
araya getirilmesi
ile oluturulmutur. Her bir bölüm u sorular etrafnda
ekillendirilmitir:
1. Alanda 2000 sonrasnda ön plana çkan sorunlar ve bu sorunlarn
nedenleri
nelerdir?
(varsa) ve kurumsal düzenlemeler (varsa) nelerdir?
3. Alanda 2000 sonrasnda takip edilen balca politikalar
nelerdir?
4. Yaplan düzenlernelerin ve yürütülen politikalarn ne tür sonuçlar
olmutur?
5. Alanda temel göstergeler yllar içinde nasl deimitir?
6. Alanda önümüzdeki dönemlerde ne türden deiimler
beklenmektedir?
Bu sorular etrafnda ekillenen aratrma 2000 sonrasnda Türkiye'nin
ikti
sadi yapsnda ve iktisat politikalannda yaanan deiimleri tespit
ederek döne
me ilikin deerlendirmelerde bulunmaktadr.
Aratrmann arka plan balkl birinci bölümünde 2000'li yllarda
izlenen
iktisat politikalarna zemin oluturan gelimeler ele alnmaktadr. Bu
balamda
küreselleme ve iktisadi entegrasyonun Türkiye'ye etkileri ile 990'h
yllardan
beri IMF ile sürdürülen iliidier ve Güçlü Ekonomiye Geçi Program
ele aln-
maktadr. ktisat Politikalar balkl ikinci bölüm ise para, bankaclk,
maliye ve
d ticaret gibi makroekonomik politika alanlarn ele alp büyümenin
kaynak
larn irdelemektedir. kinci bölümde ayrca kilit sektörlerden sanayi
ve enerji
sektörlerine yönelik politikalar deerlendirilmektedir. Son bölümde
ise bu politi
kalarn topluma yansmalan balamnda istihdam ve sosyal güvenlik
alanlannda
izlenen politikalarn bir deerlendirmesine yer verilmektedir.
Kitap bu haliyle iktisat politikalan alannda eitim ve aratrma
faaliyetleri
sürdüren tüm kurumlar için bir bavuru kayna olma özelliini
tamaktadr.
Ayrca iktisat politikalannn üretilmesinde etkin olan kamu kurumlar
ve özel
kurulular için de dönemin bütünlüklü bir deerlendirmesini sunmas
açsndan
dikkate alnaca inancndayz.
Bu çalma pek çok kiinin katks ile gerçekleti. Özellikle aratrma
fik rinin ortaya çkmas ve gerçekletirilmesinde yapt katklar için
Lütfi Sunar' a
teekkür ederim. Ayrca aratrmann gerçeklemesi ve yayna
dönümesinde
koordineli ve özverili bir biçimde çalan editör ve yazariara
teekkür ederim.
Kitabn yaymannasnda desteklerini esirgemeyen srafil Kuralay' a,
kitabn ba
sm hazrlklar konusunda titiz ve özverili bir çalma sergileyen
stanbul Ticaret
Odas Müaviri smail en, Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Birimi'nden
Dr.
lkay Çapraz, Selin Sar, rem O ur ve burada isimlerini
zikredemediim, emei
geçen herkese ükranlarm sunarm.
GiRiS: 2000 SONRASI TEMEL DiNAMiKLER ,
Yusuf Alpaydm
Türkiye iktisadnda 2000'li yllarda yaanan geni çapl yenilikler
iktisat ta
rihimizde yeni bir dönemin yaandn göstermekt~dir. Bu dönemde
Türkiye
iktisadnn üzerine oturduu yasal ve kurumsal çerçeve belirgin bir
deiim ge
çirmektedir. Çok sayda denetleyici üst kurulun oluturulmas, Merkez
Bankas
nn özerkletirilmesi, bankaclk, çalma hayat, sosyal güvenlik, enerji
ve dier
alanlarda köklü yasal deiimierin gerçekletirilmesi iktisadi yapy ve
ileyii
önemli bir deiime uratmtr. Bu aratrma bu yaklamdan hareketle
2000-
201 O yllan arasnda uygulanan iktisat politikalan ve bu
politikalarn oluturdu
u deiimi ele almaktadr.
Türkiye ekonomisi 24 Ocak 1980 Kararlan ile ithal ikameci
sanayileme
stratejisi ve korumac politikalardan ihracata dayal sanayileme
stratejisi ve li
beral iktisat politikalarna geçi yapmtr. 1980'li yllarn ilk yarsnda
ekono
mide dikkate deer bir olumlu dönüüm gerçekleirken 80'lerin ikinci
yarsndan
itibaren sürecin olumsuz gelimeleri de gün yüzüne çkmaya balam ve
1991
Körfez Krizi ve ardndan 1994 Krizi ile ekonomideki olumlu gelimeler
yerini
krizierin de bulunduu olumsuz bir sürece terk etmeye balamtr.
90'l yllarda Türkiye ekonomisinde oluan temel sorunlara
bakldnda
karmza çkan tablo öyledir: 90'h yllar boyunca sürekli artan bütçe
açklan
90'larn sonuna gelindiinde sürdürülemez hale gelen bir iç borç
dinamiinin
olumasna ve enflasyonun hzla yükselmesine yol açmtr. Bankalar asl
ilev
leri olan özel sektöre kredi vermeyi ikinci plana iterek devlete
borç vermeye
yönelmitir. Kamu bankalarnn görev zararlan büyük boyutlara varm ve
mali
sistem giderek salksz bir yapya bürünmütür. Bu nedenlerden kaynakl
olarak
reel faizler giderek yükselmi, bütçeden faiz ödemelerine ayrlan pay
her sene
artm ve kamu maliyesi borç-faiz ksr döngüsüne girmitir. Ayrca,
yapsal re formlarn sürekli ertelenmesi sebebiyle Türkiye
ekonomisinin yapsal sorunlar kangrene dönümütür.
Tüm bu sebepler ekonomi yönetimini IMF' den yardm istemeye yöneltmi
ve 1999 yl sonunda IMF ile Stand-by anlamas imzalanmtr. Balangçta
te mel hedef, reel faizlerin yükselmesine ve TL'ye olan güvenin
sarslmasna yol açan, ayrca sürdürülebilir ve istikrarl bir ekonomik
büyümenin önündeki en önemli engellerden biri olan yüksek ve kronik
enflasyonu ve yüksek kamu borç larn kalc bir ekilde düürmek olarak
konmutur. Bu amaçla, kamu kesimi (maliye) reformu, bununla uyumlu
olarak özelletirme, sosyal güvenlik ve tarm kesimine yönelik gelir
arttrc, gider ksc uygulamalar ve Döviz Kuru Nominal Çpasia Dayal
Para Program uygulamaya konmutur. Ancak Program Kasm 2000 ve ubat
200 1 'de yaanan iki krizle kesintiye uramtr.
ubat 2001 'de yaanan krizin ardndan IMF ile yollar ayrlmam ve Dünya
Bankas Bakan yardmclarndan Kemal Dervi Türkiye 'ye davet edilerek
yine IMF'nin gözetiminde ve eskisinin devam niteliinde yeni bir
program hazrlan mtr. 14 Nisan ve 15 Mays 2001 tarihlerinde iki
aamada açklanan ve önceleri "Ulusal Program", sonrasnda ise "Güçlü
Ekonomiye Geçi Program ( GEGP)" olarak isimlendirilen Program' da
önceki programn baarszlnn sebebi ola rak görülen döviz kuru
nominal çpasna dayal para program terk edilmi ancak kamu kesimi
(maliye) reformu, bununla uyumlu olarak özelletirme, sosyal gü
venlik ve tarm kesimine yönelik gelir arttrc, gider ksc uygulamalar
korun mutur. Yeni Programn, "1999 yl sonunda balatlm bulunan ve
Uluslararas Para Fonu'nun salam olduu Stand-by düzenlemesi ile
desteklenen progra mn güçlendirilmi devam" olduu bizzat Kemal
Dervi tarafndan alt çizilerek vurgulanml ve eski programn o güne
kadar kaydedilen baaniarna da atfta bulunulmutur.
Öte yandan eski program sebep olduu iki krizle pek çok bankann zor
du rumda kalmasna yol açmtr. Bankalarn iflasnn sistemik bir krize
yol açaca endiesiyle iflas riskiyle kar karya olan bankalar TMSF'ye
devredilmi, bu ise kamunun borcunun daha da artmasna yol açmtr. Bu
sebeple yeni prog ramda bankaclk reformu ve bankaclk sektörünün
yeniden yaplandrhnas
oldukça önem kazanmtr. Bu Program 1999 sonunda IMF ile yaplan
Stand-by anlamasnn bir uzants olmakla beraber, yeni programda
enflasyonla mücadele öncelikli hedef olmaktan çkm, mali istikrarn
salanmas daha öncelikli hedef haline gelmitir.
Tüm bunlarla birlikte, daha geni bir çerçeveden bakldnda, GEGP' de
Türkiye ekonomisinin sorunlan çözülmeye çallrken özellikle ekonomi
ve po litika alanlannn birbirinden ayntrlmas hedeflenmitir. Bu
çerçevede, devletin ekonomiden tamamen çekilerek özel sektörün
önünü açc politikalar gelitinne si ve fonksiyonlarnn esas
itibariyle "güvenlik, eitim, salk" ve "denetim" ile snriandnimas
öngörülmütür. Bu amaçlara ulamak için siyasetin etkisinden uzak
özerk kurullar oluturulmu, denetim ve gözetim yetkisi de bu
kurullara devredilmitir. Bata TCMB ve Bankaclk Kanunu olmak üzere
pek çok yeni kanun çkarlm ve özelletinnelere hz verilmitir. Tüm bu
uygulamalar ciddi bir engelle karlamadan günümüze kadar devam
ettirilmi ve Türkiye ekono misinin 2000'li yllardaki dönüümünü
ekillendinnitir.
Aslnda, Türkiye ekonomisinde köklü dönüüm 24 Ocak 1980 Kararla r
ile balam ancak kesintisiz bir ekilde devam ettirilememitir. Bu
sebeple, her ne kadar Türkiye ekonomi politiinde köklü dönüüm
1980'de balamsa da, 1999'da IMF ile yaplan Stand-by anlamasndan
sonra yaanan süreç söz konusu dönüümde çok önemli bir evreyi ifade
etmektedir. Bu itibarla Türkiye iktisad aratrmalarnda 2000 sonras,
ayr bir dönem olarak ele alnmay gerek tirmektedir.
2000 Sonras olarak adlandrdmz dönemin kendine has özelliklerinin
be lirginlemeye balad dönem üphesiz 2002 ylndan itibaren Adalet ve
Kal knma Partisi hükumetleri ile kendisini göstermeye balamtr.
Adalet ve Kal knna Partisi 'nin 2002 ve 2007 yllarnda art arda iki
defa tek bana hükümet kurabilecek çounlua ulaahilmesi bu dönem
boyunca kendi içerisinde nispeten bütünlüü olan bir iktisat
politikasnn uygulanmasn mümkün klmtr.
Küresel ekonomiye entegrasyonunartt bu dönemde, Türkiye'nin ekono
mik tercihlerinde ne ölçüde gerçek bir aktör olarak var olabildii
tespit edilmeli dir. Bununla birlikte siyasal tercihler yoluyla
halkn denetimine açk olan yürüt-
menin belli fonksiyonlarnn özerk üst kurullara devredilmesinin,
demokratik bir sistem içinde ekonomi yönetiminin siyasal denetimden
uzaklatrlmasnn da ne ölçüde kabul edilebilir olduu
tartlmaldr.
Bu dönemde yüksek ve kesintisiz büyümenin gerçekletirilmesi,
enflasyo nun kontrol altna alnmas, mali disiplinin salanmas ve d
ticaret hacminin genilemesi gibi makro göstergelerde yaanan olumlu
gelimeler hükümetlerin en çok takdir topland alanlar olmutur. Bu
itibarla Türkiye ekonomisinin ulus lararas alanda saygnl da
artmtr.
Öte yandan, yüksek büyümeyle yüksek cari açn paralel gitmesi ve bu
cari açn finansmannn yüksek reel getiri karlnda elde edilen scak
paraya ba ml olmas, yüksek büyüme oranlarna ramen isizlik
oranlannn da yüksek seviyesini korumas, üretimde katma deeri yüksek
alanlara geçiin salanama mas, sanayi üretiminin ve ihracatn büyük
oranda ara mal ithalatna baml hale gelmesi gibi hususlar bu olumlu
göstergelerle birlikte nasl okunabilir?
Bu çalmada 2000 sonras dönem bu sorunsallar balamnda ele alnmakta
dr. 2000 Sonras dönemin bir bilançosu ortaya konmakta hangi
tercihierin hangi sonuçlara yol açt, ekonominin performansnn hangi
alanlarda yetersiz kald tartlmaktadr.
KÜRESELLESME VE iKTISADi ENTEGRASYON BAGLAMINDA 2000 SONRASINDA
TÜRKiYE EKONOMiSi
Yunus Kaya
Günümüz Türkiye'sinin iktisadi, sosyal ve kurumsal yapsn 24 Ocak
Ka
rarlar ve 2 Eylül 980 Darbesi ile balayan iktisadi entegrasyon ve
küreselle
me sürecini iyi tahlil etmeden anlamak mümkün deildir. Türkiye 980
ylndan
itibaren Bat' da Reagan ve Thatcher ile balayan ve ksa sürede IMF
ve Dünya Bankas gibi kurumlar araclyla tüm dünyaya empoze edilen
ekonomilerin
!ibare lletirilmesi ve devletlerin ekonomiden el çektirilmesi
sürecine ilk katlan ve sürecin en hzli gelitii ülkelerden biri
olmutur. Bu açdan Türkiye'nin küresel ekonomiye entegrasyonunun
incelenmesi kendi bana önemli bir konu olsa da sürece daha sonraki
yllarda veya aamal olarak katlan ülkeleri ne gibi deiimler ve
toplumsal sonuçlar beklediinin anlalmas açsndan da ol
dukça önemlidir. Küresel ekonomiye entegrasyon sürecinde Türkiye'de
devlet
ve kurumsal yap, çalma hayat ve toplumsal doku çok önemli
deiikliklere
uram tr.
Bu çalmada Türkiye'nin küreselleme ve küresel iktisadi entegrasyon
ma cerasnn ve sonuçlarnn ksa bir tartmasn yapacaz. Önce sosyal
bilimler ve entellektüel çevrelerde küreselleme sürecinin
nedenleri, tarihçesi ve gelii mi konulanndaki giderek genileyen ve
hakim olunmas güçleen tartmalara
deinip daha sonra Türkiye 'nin küresel ekonomik entegrasyonunu bu
çerçeve
de anlamiandrmaya çalacaz. Daha sonra ise küresel iktisadi
entegrasyonun
Türkiye'nin devlet ve kurumsal yapsna, çalma hayatna ve toplumsal
refaha olan etkilerini ayr ayr tartacaz.
Bu saydmz konularda yaplan yaygn çalmalar ve çalmada yapaca mz
analizler göstermitir ki Türkiye, 980' den beri geçen otuz ylda
ithal ika-
26 STANBUL TCARET O D ASI- LM ETÜDLER DERNEÖ
meci ve devletçi ekonomi anlayndan uluslararas ticarete dayanan bir
piyasa ekonomisine geçmi; 1980'de sanayisi iç piyasa için üretim
yapan, tarm ürünleri ve ham madde satp teknoloji satn alan Türkiye
süreç içinde düük ve orta se viye teknoloji gerektiren ürünleri
üreten ve özellikle corafi olarak yakn oldu
u Avrupa Birlii ülkeleri için ucuz i gücü ve mamul salayan bir ülke
haline
gelmitir. Süreç içinde küresel ekonomiye i yapan giriimciler ve
küresel eko nomiyle baianty salayan profesyoneller zenginleirken,
bürokrasi ve küresel
ekonomiye uyum salayamayan sermaye gerilemitir. Ayrca özellikle
ehirlerde
tarmdan ve krdan kopup gelerek küresel ekonomi için üretim yapan
giriim
cilere ucuz i gücü salayan vasfsz içi kütleleri olumutur. Bunun
sonucu
olarak toplumsal yapda kutuplama artm, en tepede görece küçük
giriimci ve
profesyonel snf zenginieirken toplumun dier kesimlerinin
durumlarnda pek bir iyileme yaanmamtr (Kaya, 2008). Son otuz yl
boyunca, isizlik oran
hep yüksek kalm, gelir adaletsizlii ve fakirlik gibi konularada
yeterince bir
iyileme salanamamtr.
Bu konulara ayrntl olarak deinmeden önce küreselleme sürecinin ne
ol
duu ve tarihsel balamda nasl anlalmas gerektii konusundaki
tartmalara
deinmek yerinde olacaktr. Takip eden bölüm, dünyadaki küreselleme
süre
cinin ve bu süreci anlamandrmak için yaplan çalmalann ksa bir
analizini
içermektedir.
KÜRESELLEME TANIMI VE TEORiLERi Küreselleme geel olarak son 30-35
ylda ulusal ekonomilerin ve toplumla
rn giderek artan ve hzlanan entegrasyonunu adlandrmak için ortaya
çkm bir
kavramdr. Fakat, Guillen (2001), O'Riain (2000), Gereffi (2005),
Brady, Beck
field ve Zhao (2007) tarafndan yaplan geni literatür taramalarnn da
gösterdii
gibi sosyal bilimlerde ve entellektüel çevrelerde küresellemenin
tanm, tarih
çesi, içerii ve etkileri hakknda çok büyük fikir ayrlklar
mevcuttur. Tarihçesi baz sosyal bilimciler tarafndan çok eskilere
dayandnlsa da, bugün anlald ekliyle küreselleme son 15-20 yl içinde
ortaya çkm bir kavramdr. 1990'la- ·
nn banda bir elin parmaklan saysnca olan küreselleme çalmalan
(Robert-
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEÖM 2 7
son, 1992), 2000'lerden sonra takip edilmesi ve hakim olunmas
imkansz bir
genilie kavumutur. Küreselleme üzerine yaplan saysz çalma ve
iddeti
giderek artan tartmalarn karmakl, küresellemenin kapsamn ve temel
di
namikierini tanmlamay zorlatrmaktdr.
Sosyal bilimlerde küreselleme hakkndaki en temel tartmalardan biri
bu gün tecrübe ettiimiz ve küreselleme olarak adlandrdmz bu
sürecin yenilii hakkndadr. Küreselleme fikrine üpheyle yaklaan baz
akademisyenler (örne
in Bairoch, 1996; Hirst ve Thompson, 1996), u an yaadmz sürecin
geçmi teki baz dönemlere, özellikle on dokuzuncu yüzyln sonlarna
çok benzediini ve yeni bir ey tamadn iddia etmiler ve küreselleme
olgusunu tümden reddetmilerdir. Hatta daha da ileri giderek on
dokuzuncu yüzyln sonunda dünya ekonomisinin bugünden daha entegre
ve daha küresel olduunu iddia et milerdir (Obstfeld ve Taylor,
2003). Bu aratrmaclar, ondokuzuncu yüzyln ikinci yarsnda görülen
buharl gemilerin ve telgrafn icad gibi etmeniere bal olarak dünyann
ondan önceki zamanlarda görülmeyen ve günümüze benzeyen
bir biçimde entegre olduunu, d ticaretin ve uluslararas yatrmlarn
ancak son yllarda ulalabilen seviyelere ulatn belirtmilerdir (Hirst
ve Thompson, 1996). Onlara göre o zamanlar ngiliz hegemonyas altnda
ileyen dünya ekono misi, bugün Amerikan hegemonyas altnda
ilemektedir ve o günlerden bugüne çok birey deimemitir.
Bu yaklamn tam zdd olarak ise özellikle i dünyas kaynakl,
küreselle menin, komünist blokun çöküü sonrasnda daha önceleri
benzeri görülmemi bir dünya yarattn iddia eden yaklamlar da ortaya
çkmtr. Mesela, 1990'larn sonunda "i gurusu" olarak da bilinen Japon
Kenichi Ohmae (1995, 1999), ulusal devletlerin etkisinin ortadan
kalkt ve çok uluslu irketler tarafndan yönetilen bir dünyann
olumaya baladn, hayatta kalmak isteyen her irketin çok ulus lu bir
yapya kavumas gerektiini iddia ·etmitir. Benzer bir etikete sahip
olan Greider (1997: 24) de "Bugün artk sermayenin kanatlan var.
Sermaye yirmi i gücü piyasas ile birden balantl olup aralarndan
istediini seçebilir." demitir. Yine benzer bir biçimde, New York
Times yazar Friedman (1999, 2006) Ameri kan ve dünya kamuoyunda
yaygn biçimde okunan kitaplannda küresellemenin mesafeleri ortadan
kaldrp tek hatta düz bir dünya oluturduunu iddia etmitir.
28 STANBUL TCARET O D ASI- LM ETÜDLER DERNEG
Tabii, bu yaklamlar i dünyasnda ve genel halk nezdinde çok
tutulmusa da
akademik çevrelerde pek itibar görmemitir.
Küreselleme teorilerinin ayr bir eletirisi de dünya sistemi ve
bamllk
okullanndan gelmitir. Bu yaklamlar temel olarak merkez ülkeler
olarak ad
landrdklar sanayilemi ülkelerin kendileri dndaki ülkeleri (çevre
ülkeler)
sömürüye tabi tuttuklar bir dünya sisteminin, Bat'da sanayilemenin
ve yayl macln balad on altnc ve on yedinci yüzyldan beri
süregeldiini iddia
etmilerdir (Wallerstein, 1974, 1980, 1989). Bu balamda,
küresellemeyi dün
ya sisteminin yeni bir ekli veya safhas olarak görmektedirler.
Düny~ sistemi okulunun kurucusu Wallerstein (2000), küreselleme
terimini dünyadaki güncel
durumun yanl okunnas olarak nitelemitir. Ona göre küreselleme
kendili
inden meydana gelen doal bir süreç deil, dünya sistemine hakim olan
güçler
tarafndan empoze edilen bir projedir ve küreselleme olarak
adlandran süreç
dünya sisteminin yeni bir döngüye girmesinden baka birey deildir.
Bu iddiay
desteklemek için yaptklar çalmada, yine dünya sistemi okuluna
mensup olan
Chase-Dunn, Kawano ve Brewer (2000), uluslararas ticaretin döngüler
halinde
ilerlediini ve 1970 sonrasnda bir niteliksel kopma yaanmadn iddia
etmi lerdir. Benzer biçimde, McMichael (2000, 2001) küresellemeyi
kinci Dünya
Sava sonras öne çkarlan kalknma projesinin yerinie alan bir proje
olarak
nitelendirmitir.
belli bal küreselleme teorisyenleri (örnein Held, McGrew, Goldblatt
ve
Perraton, 1999; Robe1tson, 1992; Thebom, 2000), küresellemenin
kökenierinin
son yirmi yldan çok daha eskilere gittiini kabul etmekle birlikte,
yaadmz dönemin ayrt edici özelliklerine dikkat çekmilerdir. Baldwin
ve Martin (1999)
yirminci yüzyln ikinci çeyreinde ulam ve iletiim teknolojilerinde
yaanan
gelimelere dikkat çekerlerken, Dicken (2003) önceki dönemlerin
yüzeysel en
tegrasyonunun bugün fonksiyonel bir entegrasyonla yer deitirdiini
söylemi
tir. Bu aratrmaclara göre bugünkü uluslararas ticaret ve d yatrmlar
dünya
ekonomisinin büyüklüüne ve ülke gayrisafi milli haslalarna oranlar
açsndan
on dokucuncu yüzyln ikinci yansna benzerlik gösterse de, iki dönem
nakli yat ve iletiim teknolojilerinin hz ve maliyetlerinin
düüklüü, ticaret ve yat-
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEÖM 29
nnlarda önemli rol oynayan ülkelerin saysnn çokluu ve çeitlilii
açsndan
birbirinden ayrlmaktadr (Baldwin ve Martin, 1 999). Ayrca, finans
sektörün
deki yatrm araçlannn çokluunun, yatrmclarn dünyann her yerinde
gerçek
zamanl yatrm yapma kabiliyetinin ve yatrmlarn yaygnlnn ancak bugün
ortaya çkm bir durum olduunu belirtmilerdir (Held vd., 1999). Bu
çalma
da benimsenen teorik çerçeve de bu anlay takip etmekte ve geçmiten
gelen
devamllklar kabul etmekle beraber, 1970'ler ve 1980'ler sonras
oluan yeni
durumlara vurgu yapmaktadr.
Günümüzde tecrübe ettiimiz ha.liyle küresellemenin ekonomik
alandaki en önemli farkllklanndan biri meta üretiminin eski F
ordist, bütüncül üretim yaplanndan parçalanm ve dünya üzerine dalm
bir yapya geçii dir. Bu yeni
yaplanma birçoklan tarafndan "yeni uluslararas i bölümü" olarak da
adlan
drlmtr (Castells, 1996; Fröbel, Heinrichs ve Kreye, 1980; Hoogvelt,
1997).
1970'lerde balayan bu sürecin 1980'lerin bandan itibaren büyük bir
ivme ve
yepyeni bir karakter kazandn görmekteyiz. 1970'ler boyunca petrol
krizi,
merkez ülkelerde yükselen içi maliyetleri ve siyasal problemlerle
krize giren dünya ekonomik sistemi 1970'lerin ortalanndan itibaren
önemli yapsal deiik liklere urad. Dünya sistemi ve bamllk
okullarnca ayrntl bir biçimde res
medilmi olan, merkez (sanayilemi) ülkelerin çevre ve yan çevre
(gelimekte olan) ülkelerden gelen ham maddeyi ürüne çevirerek dier
merkez ülkelere ve
çevre ülkelere satt ekonomik sistem yerini üretimin parçaland ve
tüm dün
yaya yayld bir sisteme brakmaya balad.
Bu yeni sistemde üretim, sanayilemi ülkelerden gcli:tff&kte
olan ülkele re kaymaya balamtr. 1970'lerden itibaren gelimi
ülkelerdeki birçok firma
artan içi maliyetleri, yüksek vergiler ve çevre kirlilii
düzenlemelerinden kur tulmak ve karllklarn artrmak amacyla
özellikle emek youn sektörlerdeki
üretim faaliyetlerini gelimekte olan ülkelere tamlardr. Kendi
ülkelerinde ise
sadece yönetim, pazarlama, aratrma ve gelitirme ve tasarm gibi
stratejik ve
yüksek nitelikte i gücü gerektiren faaliyetleri brakmlardr. Bu
süreçte, tama ve iletiim teknolojilerindeki ge!imeler önemli ölçüde
etkili olmutur. Özellikle
bilgisayar, fak, telex ve daha sonralan internet gibi araçlar deiik
bölgelere ya ylan üretim faaliyetlerinin koordinasyon ve takibini
mümkün klmtr. Üretim
3 Ü STANBUL TCARET O D ASI- LM ETÜDLER DERNEÖ
gelimekte olan ülkelere iki yolla transfer edilmitir. Bunlardan
birincisi geli
mekte olan ülkelere dorudan yatrm, öteki ise fason üretimdir
(Gereffi, 2005).
Bu deiikliklerin hem gelimi hem de gelimekte olan ülkelerdeki
toplumlar
için önemli sonuçlan oldu. Gelimi ülkelerde üretim sektöründeki
içilerin oran
önemli miktarda azald. 1 Buna karn, hizmet sektöründeki çalanlarn
oran artt.
kinci Dünya Sava sonrasnda Keynezyen politikalar ve cömert refah
devletle
rinin ortaya çkard müreffeh mavi yakal içi snf ortadan kalkmaya
balad.
Sanayilemi ülkelerde ciddi bir isizlik sorunu ortaya çkt. Üretim
sektöründeki
ilerini kaybeden içilerin hizmet sektöründe bulabildikleri iler çou
zaman daha
az kazandran iler olmutur (bu konularda yaplan çalmalann ayrntl bir
ince
lemesi için Brady vd., 2007). Buna karn irketlerin dünya sathna
yaylan üretim
ve dier ekonomik faaliyetlerini yöneten telmik ve yönetici kitlenin
gelirlerinde ve
gücünde art oldu. Bu da bu ülkelerde gelir eitsizliinin artmasna
sebep olmu
tur. Ekonomist Simon Head'e göre ABD'de 1973-1995 arasnda en
tepedeki%
20 hariç çalanlarn reel gelirleri % 18 orannda azalmtr. Yine
ekonomist olan
Krugman'in hesaplamalanna göre ise 1979-1989 yllan arasndaAmerikan
toplu
munun en tepesindeki% 1 'in gelirleri ikiye katlanmtr (Aktaran
Sennett, 1998).
Ayn dönemde gelimekte olan ülkelerde ise emek youn sektörlerde
önemli
büyümeler olmutur. Güney Kore, Tayvan ve Singapur gibi UzakAsya
ülkelerin
den balayarak gelimekte olan ülkeler emek youn ürünlerin ihracatçs
haline
gelmilerdir. Buna bal olarak bu sektörlerde çalan çounluu vasfsz
içi
lerin saysnda art olmutur (Kaya, 2010). Bu süreçte, bahsi geçen
ülkelerde
mutlak fakirlik oran dümekle beraber fakirlik ortadan kalkmamtr.
Ekonomik
küresellemenin tüm dünya ülkelerini içine almaya balamas ve
özellikle Hin
distan ve Çin gibi ülkelerin dünyaya açl ile beraber gelimekte olan
ülkelerde
büyük bir maliyetleri düük tutma basks olumu ve emek youn
sektörler
de çalan içilerin fakirlii amalarn salayacak para kazanmalar
neredeyse
imkansz hale gelmitir (Goldsmith ve Mander, 200l) .. Bu yüzden daha
yüksek
getirisi olan ekonomik faaliyetlere geçemeyen ve merkeze doru
kayamayan ül kelerde fakirlikte artlar olmutur.
Bu düüteki tek sebep, üretimin gelimekte olan ülkelere kaymas
deildir. Bunda artan makine leme ve verimlilik de etkili
olmutur.
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEÖM 31
Güney Kore ve Tayvan gibi baz gelimekte olan ülkeler emek youn
sektör lerden teknoloji youn sektörlere geçi yaparak ve küresel
markalar oluturarak küresel oyuncular haline gelmilerdir. Bu
ülkelerdeki firmalar merkez ülkelerde ki firmalan takiben dier
gelimekte olan ülkelerde yatrm yapmaya veya fason üretim yaptrmaya
balamlardr. Bu ülkelerde özellikle yaam standartlannda önemli
artlar olmutur. Bu geçii gerçekletiremeyen Latin Amerika ülkeleri
gibi ülkelerde ise yukanda bahsettiimiz sebeplerden dolay yaam
standartlan yerinde saym ve hatta gerilemitir. Fakat küresel
ekonomide baarl oyuncu lar haline gelen ülkelerde bile ilk
zamanlar tarma dayal sistemden sanayiye dayanan sisteme geçile
ksmen azalan eitsizlik, sonraki dönemlerde artmaya balamtr. Kore ve
Tayvan' da son yllarda artan gelir adaletsizlii buna güzel bir
örnektir (Ro binson ve Haris, 2000; Sklair, 2001 ).
Türkiye küresel ekonomiye entegrasyonunu Güney Kore, Tayvan ve
Singa pur gibi ülkelerin hemen arkasndan balatm olsa da bu
ülkelerin baanlarn tam olarak tekrarlayamamtr. Küresel iktisadi
entegrasyonun otuzuncu ylnda Tür kiye ekonomisine hala emek youn
ve orta seviye teknolojilere dayanan sektörler hakimdir.
Uluslararas yapya kavuan veya küresel marka üretebilen bir Türk
irketi hala yok denebilir. Son 30 ylda yaanan büyük deiikliklere
ramen hala üstesinden gelinememi olan bu tkankln önemli toplumsal
sonuçlan olmutur. Takip eden ksmda Türkiye'nin küresel entegrasyonu
ve sonuçlan tartlacaktr.
TÜRKiYE'DE KÜRESELLEME VE KÜRESEL EKONOMiYE ENTEGRASYON kinci Dünya
Sava sonras Türkiye ekonomisini üç ana döneme ayrmak
mümkündür. Bunlardan birincisi 1950'lerde tarm ürünlerinin ve doal
kaynak lann ihracatna ve sanayi ürünlerinin ithalatna dayal
göreceli liberal dönem; ikincisi ar sanayiye yönelen 1960 ve 1980
aras ithal ikameci, kapal dönem ve sonuncusu ise 1980 sonras emek
youn sektörlerdeki ihracata dayanan küresel entegrasyon dönemidir
(Boratav, 2003; Öni, 2003). En bata da belirttiimiz gibi bu çalmada
Türkiye'de küresel ekonomiye entegrasyon dönemi olan 1980 ve
sonrasna younlaacaz.
1980 yl Türk ekonomisinde çok önemli ve kökten deiikliklerin balama
dönemiydi. 1970'lerin sonlarnda, siyasi kavgalarda binlerce insann
öldürüldü ü, temel tüketim maddelerinin bile piyasada bulunamad,
her tür malda ka raborsann olutuu bir ortam söz konusuydu (Aydn,
2005). Devlet borçlarn
3 2 STANBUL TCARET ODASI- LM ETÜDLER DERNEÖ
ödemekte güçlük çekiyor ve enflasyon giderek artyordu. Bu bulrann
üstesinden gelmek için o dönemde hükUmet, 1980 ylnn Ocak aynda
tarihe 24 Ocak Ka rarlar olarak geçecek IMF destekli bir kemer
skma program balatt. Program, temel olarak d ticareti arttrp,
yabanc yatrmlar tevik ederek ekonomide büyüme ve istikrar salamay
hedeflemekteydi. Program ayrca kamu iktisadi te ekküllerinin
özelletirilmesini ve esnek bir döviz kuruna geçii de
içermekteydi.
12 Eylül ·980'de, Tük Silahl Kuvvetleri ülkedeki siyasi ve ekonomik
du rumu öne sürerek yönetime el koydu. 12 Eylül rejimi genel
olarak balatlm olan kemer skma programna sadk kald ve programn
mimarlarndan Turgut Özal' darbeden sonra kurulan geçici hükümetin
maliye bakan olarak atad. 1983 seçimleriyle iktidara gelen Turgut
Özal hükümeti, liberallemeyi ve küre sel ekonomiyle entegrasyonu
daha da hzlandrd. Özal hükUmeti, bankaclk ve ticaret sistemlerini
büyük oranda küresel ekonomiye açt. Yabanc yatrmclar üzerindeki çou
smdamalar bu dönemde kaldrld. 1991 'e kadar süren bu dö nemde
ekonomi önemli ölçüde büyümü ve ithalat ve ihracatta o zamana kadar
görülmeyen artlar yaanmsa da yüksek enflasyon, ulusal parann deer
kayb ve sürekli artan iç ve d borçlar ciddi sorunlar olarak ortaya
çkmtr.
1991 seçimleriyle Özal hükümeti iktidardan uzaklam olsa da takip
eden dönemde küresel ekonomiye entegrasyon süreci bütün hzyla devam
etti. Kamu iktisadi teekküllerinin özelletirilmesi hzland (Aydn,
2005). Ulusal borç ve enflasyon ise büyümeye devam etti. 199-0'1
y1Har-:-ve 2QOO'lerin ba Türkiye için ekonomik ve siyasi krizierin
yaand yllar oldu. 1994 ylnda çok ciddi bir ekonomik bulran yaayan
Türkiye, 1997-1998 yllarnda ordunun Erbakan hükümetine
müdahalesiyle bir siyasi istikrarszlk dönemine de girdi. 2001 yln
da ise Türkiye tarihinin en ar iktisadi buhranlarndan biri yaand.
Bu süreçte birçok banka hatt ve mali sistem neredeyse çökme
noktasna geldi. Bu krizierin ardndan, Türkiye IMF ile yeni
anlamalar imzalad ki bu anlamalar ülkeyi zi yadesiyle küresel
ekonomiye açlmaya itti (Aydn, 2005).
2002 ylnda iktidara gelen ve devam eden AKP hükUmetleri döneminde
de Türkiye küresel ekonomiye entegrasyon sürecinde ilerlemeye devam
etti. HükUmet 2001 Krizi'nden sonra IMF ile imzalanan anlamalara
sadk kald ve yabanc yatrm daha da özendiren ve yabanclara ülke
snrlar içinde mülk edinme hakk getiren düzenlemeler çkard. Bu
dönemde devletin enerji, tele komünikasyon sektörlerdeki varl
özelletirmeler yoluyla büyük oranda sona
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEGM 3 3
erdi. Bu dönemde ayrca ihracat ve ithalatta Özal dönemindeki
sçramaya benze yen çok önemli artlar yaand.
Ksaca özetiediimiz bu dönemde ekonomide yaanan deiimleri daha iyi
anlamak için yabanc yatrm girilerine, ithalat ve ihracat rakamlarna
ayrntl olarak bakmak faydal olacaktr. Tablo 1, 1975-2010 yllar
arasnda Türkiye'nin dorudan yabanc yatrm (DYY) ve ithalat ve
ihracat miktarlarn göstermek tedir. Tabloya baktmzda ilk
dikkatimizi çeken ey ithalat ve ihracattaki çok önemli artlara
karn, DYY stokunda 1980-2010 arasnda gayrisafi milli has laya
(GSMH) oran açsndan önemli bir art yaanmad dr. Son yllarda bir
miktar art göstermi olsa da dorudan d yatrmlarn Türkiye'nin küresel
eko nomiye entegrasyonunda çok önemli bir rol oynamad ve bu
entegrasyonun genelde uluslararas ticaret üzerinden gerçeldetii
görülmektedir.
Tablo 1. Türkiye'de Dorudan Yabanc Yatrm ve D Ticaret
(1975-2009)
Dorudan Yabanc hracat
2010a 77.7 13 113.8 18,4 185.4
Kaynak: Türkiye statistik Kurumu [TÜK], 2010a; United Nations
Conference on Trade and Development [UNCTAD], 2010; World Bank,
2010. KY: Kayt Yok a: Dorudan yabanc yatrm için rakamlar 2009 ylna
aittir.
Tabloya yaknd~n bakldnda 1980'de Türkiye'nin GSMH'nin% 12'sine
tekabül eden bir DYY stokuna sahip olduu görülmektedir (UNCTAD,
2010). 2009 'da ise DYY stoku 77.7 milyar ABD dolarna çkm olsa da
GSMH'ye olan
34 STANBUL TCARET ODASI- LM ETÜDLER DERNEG
oran yine% 13 civarnda kalmtr. 1980'deki DYY stoku seviyesi
1960-1977 ithal ikame dönemi boyunca gerçekletirilen yabanc
yatrmanna dayanmak tayd. Bu dönem boyunca, yabanc irketler devlet
tarafndan koyulan korumac engelleri amak için yerli sermaye ile
ortak teebbüslere katlmlardr (Keyder, 1987). 1990'lardaki düüten
sonra yaanan 2000'lerdeki art ise daha çok ener ji ve
telekomünikasyon alanndaki büyük kamu iktisadi teekküllerinin
özelle- tirilmesinden ve özel sektöre ait baz büyük bankalarn
yabanc yatrmclar tara fndan satn alnmasndan kaynaklanan ve
ekonominin tümüne çok etki etmeyen bir yapya sahiptir (Türkiye
Cumhuriyet Merkez Bankas [TCMB], 2006).
Tablo 1, Türkiye'nin toplam ihracatnn 1980'de GSMH'nin% 4,2'sine
te kabül eden 2.9 milyar dolar olduunu göstermektedir. 1985 'e
gelindiinde ise ihracat GSMH'nin% ll 'ine yani 7.9 milyar dolara
frlamtr. Sonraki yllarda sürekli bir art gösteren ihracat 2000'li
yllarda yeniden bir sçrama göstererek 2010 ylnda GSMH'nin% 18'ine
denk gelen 113 milyar dolar düzeyine erimi tir. hracata benzer
biçimde yükselen ithalat da 201 O' a gelindiinde yllk 185 milyar
ABD dolannn üstüne çkmtr.
ekil 1. Türkiye 'nin hracatnn Teknolojik Dalm (1980-2003)
70---------------------------~==========~
50
~ 40
Hammadde
-:k- DüükTeknoloji Ürünleri
~+-Orta Teknoloji ürünler\
~ YüksekTeknoloji Ürünleri
1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
Yl
Kaynak: Kaya (2008).
Bu dönemde Türkiye 'nin ihracat yaps da önemli ölçüde deiim
geçirmitir. ekil 1, Türkiye'nin 1980 ve 2003 yllan aras ihracatnn
teknolojik dalmn göstermektedir. 1980'de Türkiye ihracatnn % 70'e
yaknn tarm ürünleri ve
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEGM 3 5
madenler gibi ham madde ürünleri oluturmaktayd. Sanayi ürünleri
ihracat %
30'lar civarndayd ve önemli miktarda tarm ürünlerinin ilenmesine
dayanmak tayd. 1980'de balayan küresel ekonomiye entegrasyon
süreci ile birlikte emek youn ve düük teknolojili tekstil ve
konfeksiyon gibi sektörlerin ihracata olan katks çok büyük bir
sçrama yapt. 1980'lerin sonunda, yükselmeye devam eden Türkiye
ihracatnn yansn bu tür ürünler oluturuyordu. Bu dönemde, tarm ürün
leri ve ham maddelerinihracattaki pay sürekli azalarak 2000'lerde %
lO'un al tna dütü. Türkiye küresel ekonomiye açlmla birlikte
görünüte sanayi ürünleri ihracatçs bir ülke haline gelmise de Güney
Kore ve Tayvan vb. ülkelerin yapt gibi emek youn sektörlerden orta
ve yüksek teknoloji gerektiren sektörlere geçii tam olarak
gerçekletirememitir. Temel olarak düük içilik maliyetine dayanan
sektörler Türkiye ihracatnn çouuluunu oluturmaya devam etmilerdir.
Yük sek teknoloji gerektiren ürünlerinihracattaki pay son yllarda
artmsa da hala % 1 O 'un alt dadr. Bu durum özellikle Çin ve
Hindistan gibi büyük ve ucuz i gücüne sahip ülkelerin 990'larda
kaplarn uluslararas irketlere ve küresel ekonomiye açmalanyla
beraber Türkiye ekonomisi için büyük sorunlar dourmutur.
Özet olarak, Türkiye 980 'de balayarak küresel ekonomiye temel
olarak uluslararas ticarete dayanan hzl bir entegrasyon yaamtr. Bu
entegrasyon siyasi çalkantlara ve ekonomik kriziere ramen hzlanarak
devam etmi, Tür kiye toplumunu ve devleti büyük oranda
deitirmitir. Takip eden ksmlar da küresel ekonomiye entegrasyon
sürecinin Türkiye 'nin; devletin yapsna ve gücüne, çalma hayatna,
toplumsal refah ve eitsizlie olan etkileri ayr ayr
tartlacaktr.
KÜRESELLEME, Türkiye'de her zaman temeli Osmanl geçmiine de dayanan
güçlü bir dev
let yaps olagelmitir. Türkiye Cumhuriyeti, güçlü bir merkeziyetçi
yapya sahip olan Osmanl mparatorluu bürokrasisi içinden gelen
yöneticiler tarafndan rulmutur. Yeni kurulan Cumhuriyet son dönem
Osmanl bürokrasini de çoun lukla kendi hizmetine almtr. Türkiye
950 ylndan itibaren demokratik sisteme geçmise de bürokrasi,
özellikle de askeri bürokrasi etkinliini korumaya devam etmitir.
Bunu 950- 998 yllan arasnda gerçekleen dört askeri müdahale de açk
bir biçimde ortaya koymaktadr. Hatta bürokrasinin bu güçlü rolü
Türk aka-
3 6 STANBUL TCARET O D ASI- LM ETÜDLER DERNEG
demisyenlerini devlet çalanlarn ayr bir toplumsal snf olarak
tanmlamaya itmitir (ömekKeyder, 1987; Mardin, 1994). Baz
entelektüel ve akademisyenler sermayenin geri plandaki gücünü öne
süren açklamalar yapmaya çalmsalar da (örnein Boratav, 2003, 2004,
2005; Öncü, 2003), sermayeden bamsz ve güçlü bir yap olarak
bürokrasi, Türk aydnlarnn ve akademisyenlerinin Türki ye algsnda
yerini hep koruyagelmitir.
Fakat çalmamza konu olan 1980-2010 aras dönem Türkiye'nin devlet
ya ps ve bürokrasinin konumunda da çok önemli deiikliklere yol
açmtr. Bu dönem boyunca devletin ve bürokrasinin ekonomideki varl
ve kontrolü sü rekli artan bir biçimde azalmtr. Bu süreçte IMF
gibi uluslararas kurumlarn etkisi çok büyük olmutur. Türkiye 1980'
den sonra IMF ile 24 Ocak Kararlan ile balayan birçok anlama
imzalamtr. Özellikle ekonomik krizler sonras dev letin ve
bürokrasinin güçsüzlüünü iyi deerlendiren IMF, d destek ve kredi
için ekonomik liberallemenin yannda hep devletin ekonomideki varlnn
ve kontrolünün azaltlmasn koul olarak öne sürmütür. Bu balamda,
1980'le rin bandan itibaren hükümetler sanayi, bankaclk, hizmet ve
madencilik gibi alanlarda kamu iktisadi teekkülleri olarak da
bilinen devlete ait iletmeleri ve kurumlar özelletirmeye
girimilerdir.
Küreselleme ile beraber devletin özellikle ekonomideki kurumsal
yaps da önemli ölçüde deiiklie uramtr. 1980'e kadar ekonomi ve
kalknma po litikalarnn belirlenmesinde önemli rol oynanan Devlet
Planlama Tekilatnn (DPT) gücü azalrken Hazine ve özellikle de süreç
içinde özerk bir yapya ka vuan Merkez Bankas güçlenmitir (Boratav,
2003). Buna ek olarak toplumsal yap içinde bürokratlar saygnlk ve
zenginlik açsndan yeni gelien giriimci ve profesyonel snf tarafndan
gölgelenmitir. Toplumsal snf yaps içinde de küresel ekonomi ile
balantl giriimci ve profesyonel snflar 1980 sonras kat lanarak
büyürken, devlet memurlannn saysndaki art ve bürokrasideki geni
leme göreceli olarak daha snrl olmutur (Kaya, 2008).
Bütün bunlara bakarak devletin 1980 öncesi ekonomideki yaygn ve
doru dan varlnn küresel iktisadi entegrasyonla birlikte yerini
daha snrl ve daha çok düzenleyici bir role braktn söylemek
mümkündür. Küreselleme ile bir likte dier ülkelerde de görülen bu
durumu O'Riain (2000) "kurumsal tampon larn" kayb olarak
adlandrmaktadr. Wade (2005) ise "kalknma alannn" yok
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEGM 3 7
oluu tabirini kullanmaktadr. Özet olarak bugün baktmzda Türkiye' de
devlet
hala hatr saylr bir güce ve bürolaatik yapya sahip olsa da devletin
ekonomik ve sosyal alanda yapabileceklerinin Dünya Ticaret Örgütü
(WTO) ve IMF gibi
uluslararas kurumlar ve bal olduu antlamalar tarafndan önemli
derecede sndandrldn görmekteyiz.
KÜRESELLEME, iÇiLER VE ÇALIMA Küresel ekonomiye entegrasyon
Türkiye'deki çalma hayatna çok büyük et
kiler yapmtr. Tablo 2 'de görüldüü gibi 980 ylnda Türkiye' de çalan
nüfusun
yandan fazlas tanmda istihdam edilmi durumdayd. Sanayinin
istihdamdaki oran % 20 civarndayd. Tarmdaki istihdam 980 'den
sonraki dönemde sürekli azalm
200 ylna gelindiinde toplam çalan nüfusun % 25'ine kadar
gerilemitir. Çal an erkeklerin arasndaki oran ise % 20'nin altna
gerilemitir (World Bank, 200).
Ayn dönemde sanayideki istihdam hatr saylr bir artla 20 O ylnda %
26'lara yükselmitir. Fakat sanayide çalan i gücü için asl deiim
kendi iç ya psnda gerçeklemitir. 980 öncesi sanayideki istihdam
daha çok ithal ikameci sistem içinde büyüyen ve genelde iç piyasa
için üretim yapan özel sermayeye ait orta ve büyük ölçekli
firmalarla, daha çok büyük ölçekte olan kamu iktisa di
teekküllerinde gerçeklemekteydi. Sanayide çalan içilerin büyük ksm
da
güçlü ve yaygn sendikalar tarafndan örgütlenmi ha1deydi.
Tablo 2. Türkiye' de stihdamzn Tarm, Sanayi ve Hizmet Sektörleri
Arasndaki
Dalm (1980-2008) (%) Tarm Sanayi Hizmet Toplam
1980 53,6 20,5 25,9 100
1988 47,1 21 31,9 100
1990 47 20 33 100
1995 44 22 34 100
2000 36 24 40 100
2005 29,5 24,8 45,7 100
2010 25,1 26,2 48,7 100
Kaynak: Türkiye statistik Kurumu [TÜK], 2010b; World Bank,
2010.
3 8 STANBUL TCARET ODASI- Uvi ETÜDLER DERNEG
980 'den sonraki dönemde kamu iktisadi teekküllerinin
özelletirilmesi ve küresel ekonomiyle rekabetle zorluk çeken büyük
yerli frmalarn yerini daha çok küçük ölçekli ihracata dayanan
frmalarn almasyla sanayideki istihdamn yaps hzla deiti. Vasfl ve
örgütlü içi snfnn yerini büyük ölçüde vasfsz ve sendikalara bal
olamayan, birçou kayt d olarak çalan içiler ald.
Küreselleme sürecinde devlet, içi örgütlerine ve sendikalamaya
olumsuz bir yaklam sergilemitir. Daha sürecin banda, 2 Eylül rejimi
içi organizas yonlarn yayasaklam ya da güçlerini büyük ölçüde
snrlandrmtr. Çou aktif üye ya hapse atlm ya da ülkeyi terk etmitir.
Askeri yönetim, içi hareketlerini ulusal güvenlie ve ekonomiye
zararl unsur olarak görmütür. Darbenin lideri olan !(enan Evren ilk
konumasnda içilerin militanlndan ve ekonomideki yüksek ücretlerden
ikayetçi olduunu dile getiriyordu (Boratav, 2003). Daha sonraki
yllarda sendikalar ve içi örgütlenmesinin önü büyük ölçüde açldysa
da 980 öncesi güçlerini bir daha hiç yakalayamamlardr.
Küreselleme sürecinde sanayideki istihdamda belirli bir art yaanmsa
da bu krdan kente göçen kitlelere yeterli sayda i salayabilecek bir
düzeye hiç bir zaman ulamamtr. Krdan kentlere göç eden vasfsz i
gücünün bir ksm ihracata dayal sektörler tarafndan istihdam edilmi,
önemli bir oran da genel likle kayt d olarak hizmet sektöründe
istihdam edilmilerdir. Benzer durumlar küreselleme ile birlikte
dier gelimekte olan ülkelerde de yaanmtr (Kaya, 2008; Koo, 990).
Gelimi ülkelerde yurt dna kayan imalat sektöründe ile rini
kaybeden içiler giderek genileyen ve istihdamn % 75-80'ini salamaya
balayan hizmet sektörü tarafndan istihdam edilmilerdir (Brady ve
Denniston, 2006).
Hizmet sektöründeki imenin yan sra isizlik oran 980-20o yllar ara
snda yüksek oranda kalmtr. Ekonomik kriz dönemlerinde % 6- 7'lere
ka dar çkan isizlik oran genel olarak% O'larda seyretmitir
(International Labor Organization [ILO], 2010; TÜK, 2010b). sizlik
oran vasfsz ve genç i gücü içinde ise % 20'ler civarnda seyretmitir
(TÜK, 20Ob). Bu da göstermektedir ki, küresel ekonomiye entegrasyon
sürecinde Türkiye' de hzla büyüyen ihracat sektörü vasfsz, çounluu
genç ve yeni ehirli kitlelere i olanaklar salamsa da bu kitlelerin
tamamna i salayacak düzeye hiçbir zaman ulaamamtr.
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEÖM 3 9
KÜRESELLEME, TOPLUMSAL REFAH VE EiTSiZLiK Sosyal bilimlerde ve
dünya kamuoyunda küreselleme ile ilgili en önemli
tartmalardan biri küresellemenin özellikle gelimekte olan ülkelerde
fakirlik ve toplumsal eitsizlie etkisi üzerinedir. Tartmann bir
taraf küresellemenin gelimekte ülkelerde tarm terk eden nüfusa i
imkanlan açarak, ülkelere ihracat ve d yatrm yoluyla sermaye
birikimi ve girii salayarak toplumsal refah olumlu etkilediini
iddia etmektedir (örnein Bhagwati, 2004; Bhalla, 2002; Fri edman,
2006). Buna kar çkan baz akademisyen ve küreselleme kart akti
vistler ise küresellemenin gelimekte olan ülkelerdeki içilerin çok
kötü artlar altnda ve çok düük ücretlerle çaltrld, ülke kaynaklarnn
talan edildii ve doal çevrenin kirletildii bir ortama yol açtn
söylemilerdir. Bunlardan baz lar daha adil bir küreselleme çarsnda
bulunurken bazlar da sürecin hepten geri döndürülerek yeni bir
yerelleme dönemi önermilerdir (Fernandez-Kelley, 1983; Goldsmith ve
Mander, 2001; Lee, 1998).
Türkiye'ye baktmzda ise 1980-2010 küresel ekonomiye entegrasyon dö
neminde Türkiye'de Dünya Bankasnn mutlak fakirlik göstergesi olarak
kullan d günlük 1.25 ABD dolarnn altnda geliri olan insan orannn
1985-2006 yl lan arasnda yine Dünya Bankasnn kendi tahminlerine
göre pek deimediini görmekteyiz (World Bank, 2010).2 Tablo 3 'te
görülebilecei gibi Türkiye'nin resmi verilerine göre ise fakirlik
oran 1990'larda % 30'lara yaknken 2000'ler de % 20'nin altna
gerilemitir. Bu durum son yllarda ciddi bir iyileme gösterse de
1980'ler ve 1990'lardaki fakirlik istatistikleri çok da salkl olmad
için bir karlatrma yapmay zor latrmaktadr. 3
Ayn dönemde ise Türkiye'de gelir adaletsizlii göstergelerinde
önemli bir deiiklik olmamtr. Tablo 3 'e baknca hem akademi hem de
devletler tarafn dan en yaygn biçimde kullanlan gelir adaletsizlii
göstergesi olan Gini indeksi rakamlarnn ve en tepedeki % 1 O ve %
20 nüfusun milli gelirden aldklan pa
yn ise az miktarda azaldn görmekteyiz. Buna karn en alttaki % 1 O
ve 20
nüfusun milli gelirden ald payn da bir miktar azaldn gözlemliyoruz.
Sos-
2 TÜK tarafndan yaplan hesaplamalara göre ise günlük .25 ABD
dolannn altnda yaayan fert oran yok denecek kadar azdr (TÜK, 20
Oc).
3 Türkiye' de dört kiilik bir hane için 201 O ylnda açlk snr aylk
318 YTL, yoksulluk snr ise aylk 896 YTL olarak belirlennitir (TÜK,
201 Oc).
40 STANBUL TCARET ODASI- LM ETÜDLER DERNEÖ
yal bilimlerde gelir adalersizligini ölçmek üzere en yaygn biçimde
kullanlan
yöntemlerden olan n indeksi de bo dönemde ini çklar yaamakla
beraber
genelde ayn düzeyde seyretmitir.
1985 1995 2000 2009
Fakirlik (%) KY 28,3 27 18
Gini indeksi 43,6 41,5 42,7 41,5
En tepedeki % 1 O 'un Milli Gelirden Ald Pay 35,3 32,3 33,5
32,1
En tepedeki% 20'nin Milli GelirdenAld Pay 50 47,7 48,8 47,6
En alttaki% lO'un Milli GelirdenAld Pay 2,37 2,27 2,21 2,07
En alptaki % 20'nin Milli Gelirden Ald Pay 5,91 5,8 5,64 5,57
Kaynak: Türkiye statistik Kurumu [TÜK], 2010c; World Bank, 2010.
KY: Kayt Yok
1980 ve 2010 yllar arasnda Türkiye'nin snfsal yaps üzerinde
yaplan
analizler ise bu dönemde en tepedeki giriimci ve profesyonel
snftarla en altta
hizmet ve imalat sektörlerinde çalan vasfsz içilerden oluan
proleter snfn
genilediini göstermitir (Boratav, 2004, 2005; Kaya, 2008). Sonuç
olarak de
nilebilir ki küresel ekonomiye entegrasyon süreci Türkiye'de
toplumsal refah ve
eitsizlii artrc büyük bir olumsuz etkide bulunmamsa da sürecin
mimarlar
olan IMF ve Dünya Bankas gibi kurulular tarafndan iddia edildii
gibi toplum
sal refah artran ve ekonomik büyümeden gelen kazanmlar tabana yayan
bir
etkide de bulunmamtr.
SONUÇ Küresel ekonomiye kaplarn açtndan beri geçen otuz ylda
Türkiye'de
çok ey deiti. ç piyasaya yönelik olarak çalan ve devlet tarafndan
korunan
özel sektörün yetmedii alanlarda devletin dorudan kendisinin yer
ald ekono
mik yap, yerini ihracata yönelik, küçük ve orta büyüklükte
iletmelerin rolünün
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEGM 4
büyük oranda artt, devletin dorudan varlnn olmad bir sisteme brakt.
Türkiye, çalan nüfusunun yarsndan fazlasnn tanmda istihdam edildii
bir ya pdan, hizmet sektörü ve sanayinin en büyük iverenler haline
geldii bir yapya evrildi. 980 'de ithalat ve ihracat nerdeyse yok
denecek kadar az olan Türkiye, 20 O' a gelindiine uluslararas
ticaret alarnn önemli üyelerinden biri haline gelmitir. Fakat tüm
bu deiimlere ramen Türkiye, Güney Kore ve Tayvan gibi ülkelerin
baanlarn tam olarak tekrarlayamamtr. Bugün Türkiye hala küresel
ekonomide ucuz i gücüne dayanarak kendine bir yer edinmeye
çalmaktadr. Bu açdan Türkiye 'nin tecrübe si küreselleme sürecinde
benzer skntlar yaayan Latin Amerika, Orta Dou ve Dou Avrupa
ülkelerine k tutacak düzeydedir.
Küreselleme sürecinde Türkiye'nin devlet ve toplumsal yapsnda
önemli deiiklikler yaanmtr. Son otuz ylda devletin ekonomideki
dorudan varl nerdeyse tamamen ortadan kalkm ve bürokrasinin
iktisadi politikalar üzerinde ki etkisi önemli ölçüde azalmtr.
Toplumsal yap içinde bürokratlar saygnlk ve zenginlik açsndan
küreselleme sürecinde katlanarak büyüyen giriimci ve profesyonel
snflar tarafndan gölgelenir hale gelmitir.
Küreselleme süreci içinde büyüyen ekonomi ise toplumun geneline
yay lan bir refah getirememitir. Yaanan ekonomik büyümeye, ithalat
ve ihracattaki patlamaya ve hatr saylr d sermaye giriine ramen
fakirlik, isizlik ve gelir adaletsizlii konularnda önemli bir
iyileme salanamamtr. isizlik oran laiz dönemlerindeki çok yüksek
oranlardan aa çekilebilmise de % O'lann altna hiç inmemitir. Gelir
ve zenginlik açsndan toplumun en tepesindeki % O ve 20'nin milli
gelirden ald pay bu dönem boyunca hep yük