2. PRIKAZ I ANALIZA MAGISTARSKOG RADA

UVOD. U prvom poglаvlju kаndidаt je obrаzložio problem eko-oznake na proizvodima, koja jeuspostavljena u svim državama članicama Evropske unije u skladu sa principom jedinstvenogtržišta. Najpoznatiji svjetski proizvođači obuće su izabrali eko-označavanja obuće kao alat kojiće doprinijeti smanjenju negativog uticaja obuće na životnu sredinu, a istovremeno povećatinjihovu konkurentnost na tržištu. Predmet istraživanja u ovom radu je bilo istraživanje uticajaeko-oznake na efekte i konkurentne prednosti industrije obuće Republike Srpske. Pored toga, uuvodnom poglavlju su izložene polazne hipoteze, svrha i cilj istraživanja.

OSNOVE EKO-OZNAČAVANJA. U ovom poglavlju magistarskog rada kandidat obrađujepojam, nastanak, razvoj i vrste eko-oznake u svijetu i kod nas, kao i Evropsku (EU) šemu eko-označavanja. Ekološka ispravnost nekog proizvoda ne može se procjenjivati samo na osnovunjegovog sastava, već se on kao takav može etiketirati jedino ukoliko i čitav proces njegoveproizvodnje nije štetan po životnu sredinu. U Zapadnoj Evropi je krajem 70-ih godina uočenarastuća zabrinutost za dugoročne negativne efekte na životnu sredinu do kojih mogu dovestiproizvodnja i upotreba različitih proizvoda. Prva eko-oznaka za industrijske proizvode, podnazivom „Plavi anđeo“ (Blue Angel) uvedena je u Njemačkoj 1977. godine, nakon čega su svojeeko-oznake pojedinačno uvele i druge zapadnoevropske države. Napredak integracionih procesau EU postepeno je prouzrokovao i uvođenje jedinstvene standardizacije eko-oznaka svih državačlanica. Eko-oznaka je dobrovoljna za proizvođače i uspostavljena je u svim državamačlanicama Evropske unije u skladu sa principom jedinstvenog tržišta. Od 1993. godineprimjenjuju se isti standardi za sve proizvode na nivou EU, koje proizvođač iz bilo koje zemlježeli da pod svojom eko-oznakom plasira na tržište ostalih država članica, kao i u Norveškoj,Islandu i Lihtenštajnu. U radu se navodi da je Međunarodna organizacija za standardizaciju(ISO) utvrdila tri različite vrste eko-oznaka: tip I, tip II i tip III, pri čemu su opisane i uporednoprikazani navedeni tipovi eko-oznaka. Evropska komisija je 1992. godine usvojila Uredbu br.880/92/EEC kojom je ustanovljena šema eko-označavanja za cijelu EU. Uredba ima dva cilja: dakreira šemu koja podstiče dizajn i proizvodnju proizvoda koji imaju manji negativan uticaj naživotnu sredinu i da snabdije potrošača boljim i kvalitetnijim informacijama o proizvodima.U radu je naveden kratak pregled ekoloških standarda sa akcentom na međunarodne standardeISO 9001 i ISO 14001 gdje su ukratko prikazane pojedine tačke ovih standarda. Obrađene suprednosti i nedostaci eko-oznaka. Dalje su navedeni razlozi za uvođenje jedinstvene eko-oznakeu EU i analizirani kriterijumi za njeno dobijanje koji obuhvataju: detaljne laboratorijske analizesastava, podatke o cjelokupnom životnom ciklusu proizvoda – od sirovine do otpada, potrošnjuenergije u proizvodnji, štetne sporedne produkte, prisustvo freona, prisustvo gasova koji utiču napojavu efekta “staklene bašte”, efikasnost korišćenja fosilnih goriva, biorazgradnju i odlaganjeotpada, mogućnost reciklaže i ponovnog iskorišćenja, buku i njen uticaj na eko-sistem.Pored prednosti koje imaju ekološki proizvodi i usluge navodi se da oni imaju i određenenedostatke, pa tako određeni broj proizvođača eko-oznaku na svojim proizvodima koristi u čistomarketinške svrhe.

Međunarodna trgovina i eko-označavanje su međusobno povezani. Eko-označavanje počinje dase posmatra kao sredstvo za promovisanje izvoza, posebno u onim zemljama gdje potrošačidonose odluke o svojoj kupovini, koje su u skladu sa zaštitom životne sredine. Međutim, trebavoditi računa da ne dođe do diskriminacije stranih u odnosu na domaće proizvode. U većinizemalja u razvoju još uvek mali broj proizvoda ima eko-oznake, s obzirom na to da je teškozadovoljiti kriterijume eko-označavanja. Zbog toga, eko-oznake mogu da budu prepreka zaulazak proizvoda iz zemalja u razvoju na tržišta razvijenih zemalja. Takođe, korišćenje eko-oznaka koje nemaju kredibilitet može negativno da utiče na međunarodnu trgovinu. Može sezaključiti da su eko-oznake, i pored potencijalnog diskriminatorskog efekta, prije svega podsticajmeđunarodnoj trgovini.U BiH je svijest o zaštiti životne sredine i značaju eko-označavanja na veoma niskom nivou inema dodijeljenih eko-oznaka za proizvode. Sa jedne strane radi se o nedostatku osnovneekološke kulture i nedovoljnom poznavanju sistema zaštite životne sredine i eko-označavanja,dok sa druge strane želja za ostvarenjem profita vrlo često ide na štetu životne sredine. URepublici Srpskoj, Zakonom o zaštiti životne sredine je uređen sistem eko-označavanja,upravljanja i kontrole životne sredine. Na osnovu Zakona o zaštiti životne sredine, donesen jePravilnik o eko-oznakama i o načinu upravljanja eko-oznakama, kojim je propisan sistem eko-označavanja i postupak dodjele eko-oznaka, organi nadležni za upravlјanje sistemom eko-oznaka, od izbora grupa proizvoda i njihovog ekološkog kriterijuma do dodjele eko-oznake izaklјučivanja ugovora koji se odnosi na uslove za upotrebu oznake, na način koji omogućavadobrovolјno učešće pravnih i fizičkih lica čiji proizvodi i usluge zadovolјavaju zahtjeve ovogsistema.

UTICAJ EKO-OZNAČAVANJA NA KONKURENTNOST INDUSTIJE OBUĆE. Utrećem poglavlju je analiziran uticaj eko-označavanja obuće i obrađeno stanje na tržištu obuće usvjetu i kod nas. Navodi se da pri proizvodnji kože, sintetičkih materijala i plastike nastajunajveći negativni uticaji na životnu sredinu. Kako bi se smanjio taj uticaj, potrebno je iz obućeodstraniti navedene komponente ili razviti bolje ekološki prakse za korišćenje i obradu ovihmaterijala.Obuća je glavni izvor rasta globalne proizvodnje kože i srodnih proizvoda. U periodu 2011-2016. godine proizvodnja obuće je imala godišnju stopu rasta 2,9%, a očekuje se rast obimatrgovine kožom i srodnim proizvodima za 6% godišnje do 2020. godine, kada će izvoz obućečiniti 60% izvoza ove industrijske djelatnosti, a druga poddjelatnost po važnosti bit će kožniproizvodi. Na taj način raste i uticaj obuće na životnu sredinu.U svijetu se godišnje proizvede preko 22 milijarde pari obuće, od čega u Aziji 87%. Od ukupnesvjetske proizvodnje najveći je proizvođač Kina sa 12,6 milijardi pari. Od evropskih zemaljanajveći proizvođač obuće je Italija sa 205 miliona pari godišnje, a zatim Turska sa 175 milionapari obuće godišnje. U Bosni i Hercegovini se proizvodi preko 28 miliona pari obuće, od čega uRepublici Srpskoj 19,4 miliona pari obuće godišnje.Najveći proizvođači obuće u Republici Srpskoj skoncentrisani su na području od Prijedora doModriče, u 5 opština u kojima se nalazi 90% proizvodnje obuće. Domaća proizvodnja obuće ima

tradiciju iz perioda bivše SFRJ kada se proizvodnja odvijala u nekoliko velikih preduzeća udruštvenom vlasništvu. Većina vlasnika/direktora današnjih fabrika su bili direktori preduzeća izbivšeg sistema, koji od ranije dobro poznaju tržište i imaju veze sa stranim, pogotovo, evropskimkupcima.Na osnovu prikupljenih podataka koji pokazuju rast kapitala i smanjenje obaveza preduzeća izsektora obuće vidljivo je poboljšanje finansijskog položaja preduzeća obućarske industrije uRepublici Srpskoj u periodu od 2012. do 2015. godine. Preduzeća iz sektora obuće su ostvarilaukupni poslovni prihod u 2015. godini u iznosu od 128 miliona KM, što je više za 40 % uodnosu na 2012. godinu. Ukupni ostvareni poslovni rashodi preduzeća obućarske industrije u2015. godini iznose 116 miliona KM, što je više za 32% u odnosu na 2012. godinu. U periodu2012-2015. godine obućarska industrija je ostvarila pozitivan rezultat poslovanja u iznosima od3,4; 8,5; 16,1 i 12,2 miliona KM respektivno po godinama. Sve ovo ukazuje da je finansijskakonkurentnost preduzeća obućarske industrije Republike Srpske dobra.

IDENTIFIKACIJA I IZBOR KRITERIJUMA ZA EKO-OZNAČAVANJE OBUĆE. Učetvrtom poglavlju je obrađen tehnološki proces proizvodnje obuće sa aspekta nastajanja otpada iuticaja na životnu sredinu i detaljno analizirani kriterijumi za eko-označavanje obuće. Nastanakotpada pri proizvodnji obuće propisan je standardom EN 12940 Otpad pri proizvodnji obuće −Klasifikacija i upravljanje otpadom. To je tehnički standard i iako nije obavezujući kao navedenazakonska regulativa, pridonosi boljem i kompletnijem otkrivanju različitih vrsta otpada tokomtehnoloških operacija proizvodnje obuće. Odlukom Evropske komisije (Commission Decision,2009/563/EC) utvrđeno je 10 ekoloških kriterijuma za dodjelu eko-oznake za obuću kojipropisuju: Opasne supstance u gotovom proizvodu; Smanjena potrošnja vode (samo kodštavljenja kože krupnih i sitnih životinja); Emisije prilikom proizvodnje materijala; Upotrebaopasnih supstanci (do kupovine); Upotreba isparljivih organskih jedinjenja (VOCs) tokomzavršnog procesa spajanja gornjišta sa đonom; Potrošnja energije; Pakovanje gotovog proizvoda;Informacije na pakovnju; Informacije za EU eko-znaku i Parametri koji produžuju trajnostproizvoda. Posebni zahtjevi u pogledu ocjenjivanja i provjere navedeni su u svakom kriterijumu.Prema potrebi se osim metoda ispitivanja navedenih za svaki kriterijum mogu koristiti i drugemetode ako ih nadležno tijelo koje procjenjuje zahtjev prihvati kao jednako vrijedne.

METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA. U petom poglavlju je predstavljena metodologija i tokistraživaja. Za sakupljanje kvalitativnih podataka upotrijebljena je metoda polustrukturiranogdubinskog intervjua (javno) i anketiranja (anonimno). Nakon toga su detaljno obrađeniprikupljeni podaci, dobijeni najvećim dijelom iz obavljenih polustrukturiranih intervjua. Ovakvalitativna metoda daje najvrjednije informacije jer pored toga što postoji formalni plan vođenjarazgovora od strane ispitivača, daje ispitaniku mogućnost da iznese i više od traženog u pitanju,odnosno pojašnjenju.

PRIKAZ I ANALIZA REZULTATA ISTRAŽIVANJA. U šestom poglavlju su prikazanirezultati istraživanja, te urađena analiza i predložene mjere za dalji održivi razvoj sektora obućeu Republici Srpskoj.

Anketni upitnik je bio anoniman, a popunilo ga je 35 privrednih subjekata ili 70 % od ukupnogbroja preduzeća koja su kao reprezentativni uzorak odabrana za anketiranje. Prikazani suodgovori koji daju najvažnije informacije i identifikuju potrebe anketiranih preduzeća.Intervjui su provedeni u 12 preduzeća koja imaju ukupno 4.225 zaposlenih, što predstvalja 67%od ukupno zaposlenih u sektoru obuće Republike Srpske. Ukupni prihodi koje ostvarujuintervjuisana preduzeća su preko 70% u odnosu na ukupno ostvareni prihod u sektoru obućeRepublike Srpske. Takođe, prihodi od izvoza obuće i ostvarena dobit koju ostvarujuintervjuisana preduzeća su preko 70% u odnosu na ukupno ostvareni prihod od izvoza u sektoruobuće Republike Srpske. Na osnovu navedenog se ovaj uzorak može smatrati reprezentativnim.Nakon prikupljanja podataka izvršena je analiza stanja u sektoru obuće u Republici Srpskoj sobzirom na: položaj industrije obuće danas, lon (lohn) proizvodnju, stanje tehnologije, tehničkograzvoja i dizajna, snabdijevanje sirovinama, potrebe za kadrovima, saradnju između preduzeća,institucije za podršku i razvoj. Dobijeni rezultati su prikazani u obliku grafikona sa prikazomprocentualnog učešća pojedinih odgovora. Provedena analiza je definisala unutrašnje i spoljneprobleme sa kojima se privredni subjekti susreću.Uočljiv je rast učešća sektora obuće u ukupnoj industriji Republike Srpske, sa 1,4% u 2012.godini na 2,2% u 2015. godini. Pored ukupnog rasta prodaje obuće u 2015. godini za 51% uodnosu na 2012. godinu, značajno je naglasiti da se sve više proizvodi gotova obuća.Industrija obuće u Republici Srpskoj ima dugu tradiciju i dobar ugled na evropskom imeđunarodnom tržištu. Sektor kože i obuće je u 2015. godini zapošljavo 7.016 radnika u 41preduzeću u Republici Srpskoj. Najviše je aktivnosti u proizvodnji kožne obuće, gdje posluje 30preduzeća, a ostalih 11 se bave ili proizvodnjom obuće od ostalih materijala ili proizvodnjompredmeta od kože. Podaci govore da sektor kao cjelina, pozitivno posluje i da je snažnoorijentisan na izvoz.Dominantan odnos sa evropskim kupcima je proizvodnja po ugovoru, gdje je kupac ujedno idobavljač sirovine. Međutim, primijetan je trend da proizvođači napreduju od jednostavnihoperacija, ka integrisanju više operacija sve do integrisane proizvodnje gotove obuće.Naši najnapredniji proizvođači obuće danas nisu daleko od svojih konkurenata u inostranstvu popitanju tehnologije i mašina koje koriste u proizvodnji, ali našim firmama još uvijek nedostajukapaciteti za tehnički razvoj i pripremu proizvodnje, kao i za dizajn.Kada su u pitanju sirovine, evidentno je da se gotovo 100% ulaznih materijala uvozi, a hroničniproblem koji se javlja iz godine u godinu je nedostatak proizvodnje kože, kao osnovne sirovine.Ono što je pogotovo porazno je to, da se prema saznanjima proizvođača obuće, jedan dio sirovihkoža baca, što pored ostalog ima negativan uticaj na životnu sredinu.Veliki problem za dalji rast ovog sektora predstavlja nedostatak mladih kvalifikovanih radnika,koji bi mogli da zamijene one koji završavaju radni vijek. Potrebno je naglasiti da školovanjekadrova nije ni približno u skladu sa potrebama za novim radnicima u sektoru obuće. Isto tako,saradnja između sektora obuće i obrazovnih ustanova (srednjih škola ili fakulteta) je nedovoljna.Saradnja između preduzeća se trenutno odvija prema potrebi, a zavisi od individualnih inicijativapojedinih preduzeća. Međusobnim povezivanjem i umrežavanjem preduzeća iz sektora obuće, uz

podršku institucija moglo bi se postići povećanje proizvodnje i izvoza vlastite gotove obuće natržište EU.Posebno su naglašeni problemi koje bi trebalo što prije prevazići, a to su: nedostatakkvalifikovane radne snage, slaba saradnja između preduzeća, nedostatak tehničkog razvoja,pripreme i dizajna i nedostatak domaće sirovine. Sektor proizvodnje obuće snažno i kontinuiranoraste i potreba za kvalifikovanim obućarima, a naročito visokokvalifikovanim kadrovima je sveveća.Dalje je u radu na osnovu analize pozitivnih zakonskih akata vezanih za ekološko označavanje uRepublici Srpskoj, urađen prijedlog izgleda Zahtjeva za dobijanje eko-oznake a u ciljupoboljšanja i pojednostavljenja procedure za dobijanje eko-oznake. Zahtjev sadrži odredbe izodgovarajućih pravilnika i proširen je sa pitanjima koja treba da pomognu zainteresovanimpreduzećima podnošenje, a nadležnom ministarstvu, odnosno Komisiji olakšaju obradu Zahtjevaza dobijanje eko-oznake.Ono što je veoma bitno je da propisani kriterijumi za EU eko-oznaku obuće, nisu nedostižni zaproizvođače obuće u Republici Srpskoj. Činjenice do kojih se došlo tokom provedenihistraživanja potvrđuju da značajan broj preduzeća radi za EU kupce i primjenjuje standarde kojiodgovaraju seriji standarda ISO 14000. S obzirom da se propisani kriterijumi velikim dijelomprovode u praksi, potrebno je uz podršku nadležnih institucija provesti procedure za zvaničnouvođenje istih.

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA I PRAVCI DALJIH ISTRAŽIVANJA. Kao rezultatprovedenih teorijskih i praktičnih istraživanja, navedeni su zaključci i dati prijedlozi za daljaistraživanja. Na osnovu izvedenih zaključaka vidljivo je da su ciljevi postavljeni u okviru ovograda ostvareni dokazivanjem postavljenih pomoćnih hipoteza iz čega proističe i potvrda glavnehipoteze da se primjenom eko-oznake u proizvodnji obuće može poboljšati stanje životne sredinei konkurentnost industrije obuće u Republici Srpskoj.Za dalji razvoj eko-oznake Republike Srpske, uz stalno informisanje privrednih društava i širejavnosti, neophodno je uspostaviti mrežu eksperata i unaprijediti i razviti laboratorije u RepubliciSrpskoj, kako bi se mogli ispitati svi parametri prema zahtijevanim kriterijumima. Time biMinistarstvo za prostorno uređenje, građevinu i ekologiju, kao institucija u čijoj je nadležnostiupravljanje eko-oznakom, imalo jasan i kvantifikovan dokaz o ispunjenosti zahtjeva.Eko-oznaku ne treba gledati samo kao informaciju za kupce, da proizvod koji nose ima manjinegativan uticaj na životnu sredinu od drugih, sličnih proizvoda koji postoje na tržištu, već i kaomoćan alat za privredna društva, kojim će se boriti za nove klijente i nova tržišta, povećanjemsopstvene konkurentnosti.

LITERATURA I PRILOZI. Na kraju rada se nalazi spisak korišćene literature i prilozi kojiobuhvataju: Pregled zakonske i podzakonske regulative u Republici Srpskoj iz oblasti zaštiteživotne sredine, Anketni upitnik i Vodič za polustrukturirani dubinski intervju sa predstavnicimapreduzeća koji su korišćeni u istraživanju. Izbor referenci je aktuelan i primjeren tematici koja jeobrađivana.