17. VEKA BEOGRADSKE NEKROPOLE TRAGOVI JEDNE M · 2013. 4. 1. · TRAGOVI JEDNE BEOGRADSKE NEKROPOLE 17. VEKA 215 Sl. 1. Kat. br. 1–9, nadgrobni spomenici – spolije iz severozapadnog

M A R K O P O P O V I ]

UDK 904:726.821 (497.11) »16«

M

TRAGOVI JEDNEBEOGRADSKE NEKROPOLE

17. VEKA

e|u mnogobrojnim i{~ezlim ~iniocima urbanog razvo-ja Beograda nalaze se i nekada{we gradske nekropole –grobqa, kako ona iz razdobqa sredweg veka tako i pozni-ja, iz vremena turske vladavine. êsta ratna razarawa, anaro~ito, {irewe urbanizovanih prostora od utvr|e-nog sredwovekovnog gradskog jezgra na mestu dana{weTvr|ave daqe ka jugu, du` dunavske i savske padine, iz-brisala su gotovo sve tragove na mestima koja su nekadabila namewena za ve~ni pokoj gra|ana Beograda. O sred-wovekovnim grobqima, koja su se morala nalaziti ne-gde izvan gradskih bedema, jo{ uvek se ni{ta ne zna. Izpoznijih razdobqa, gotovo sve do kraja 18. veka, osnovnai veoma fragmentarna saznawa o nekada{wim beograd-skim grobqima pruàju sa~uvani izvorni dokumenti,pre svega bogata kartografska gra|a. Me|utim, materi-jalni ostaci nadgrobnih obele`ja veoma su retko nala-èni, i to, gotovo po pravilu, samo dislocirani deloviturskih ni{ana. Nadgrobni spomenici beogradskihgra|ana-hri{}ana nisu privla~ili posebnu pa`wu is-traìva~a, niti su do sada registrovani me|u arheolo-{kim nalazima.

Zna~ajna saznawa o toj vrsti spomenika urbanog na-sle|a Beograda pruìlo je otkri}e jedne ~itave skupinedelova nadgrobnika ugra|enih u bastione fortifika-cije Beogradske tvr|ave. Prilikom sistematskih arhe-olo{kih iskopavawa prostora ispred severozapadnogbedema Gorweg grada, na rubu dunavske padine otkrivenje 1971. godine u {utu ulomak nadgrobnog spomenika, pre-kriven delimi~no malterom. Ovaj nalaz je ukazivao namogu}nost da poti~e sa obru{enih delova pomenutog gor-wogradskog bedema. Detaqnim pregledom spoqnog licaovog zidnog platna, koje je delimi~nim obru{avawimabilo o{te}eno, uo~eno je jo{ nekoliko sli~nih nad-grobnih spomenika. Bili su to delom preklesani kame-ni blokovi, koji su kao gra|a, odnosno spolije, uzidaniu lice bedema, dok su se neki mawi ulomci naslu}ivali

213

i u jezgru zidne mase. U pitawu je bio deo bedemske kurti-ne sa kordon vencem polukru`nog profila, ~ija je iz-gradwa sasvim pouzdano datovana u period izme|u 1693.i 1696. godine.1 Dva spomenika su otkrivena i u mla|emdelu tog zidnog platna, iznad pomenutog polukru`nogvenca, koji je dogra|en izme|u 1718. i 1721. godine.2

Svi uo~eni spomenici su tom prilikom evidentiranida bi, nekoliko godina kasnije, u toku konzervatorsko--restauratorskih radova ve}ina wih bila izva|ena io~i{}ena od maltera. Evidentirano je preko 30 prime-raka, koji su kao spolije bili ugra|eni u ovo bedemskoplatno, ali su dokumentovana samo 22, od kojih je 16 iizva|eno iz bedema. Realno je pretpostaviti da ih uzidnoj masi tog bedema ima znatno vi{e, ali bi tragaweza wima zahtevalo obimnija ru{ewa – {to je, iz razu-mqivih razloga, bilo neprihvatqivo. Pre prelaska nadaqe izlagawe, budu}i da je to za sada jedinstven nalazna podru~ju grada, o svakom od otkrivenih nadgrobni-ka izloì}emo osnovne katalo{ke podatke. Ovoj sku-pini prikqu~ili smo i dva istorodna spomenika bezpreciznijih uslova nalaza. Jedan od wih tako|e poti~esa Beogradske tvr|ave, gde je dospeo kao gra|evinskimaterijal, ali mu mesto nalaza nije pouzdano zabeleè-no (kat. br. 10), dok je drugi, najverovatnije kao nalaziz Beograda, prenet u razdobqu izme|u dva svetska ratau Muzej kneza Pavla (kat. br. 17).

KATALOG NADGROBNIH SPOMENIKA1. Vertikalni nadgrobni spomenik – usadnik, pra-

vougaonog preseka, s gorwom lu~no oblikovanom stra-nom. U samom temenu lu~nog zavr{etka nalazi se pla-sti~no rebro polukru`nog preseka. Na predwoj stranigorweg dela spomenika nalazi se reqefna dekoracija,izvedena tehnikom izdubqenog poza|a. Prikazan je dvo-struki krst takozvanog patrijar{ijskog tipa, ~iji sukraci povezani sa obrubnom trakom iste {irine. Budu-}i da je ovaj nadgrobnik u celosti sa~uvan uo~qivo je, naosnovu na~ina obrade, da mu je dowa tre}ina bila pred-vi|ena za ukopavawe u zemqu. Spomenik je ra|en od kre~-waka grubqe strukture s tragovima sedimenata morskefaune, takozvanog puàra, {to je bitno uticalo na teh-niku klesawa i mogu}nosti fino}e obrade.

Dimenzije spomenika: visina 1,02 m, {irina 0,29 m,debqina 0,15 m.

2. Deo nadgrobnika, po tipu jednak prethodnom, saidenti~nom reqefnom predstavom dvostrukog krsta.Ispod krsta je uklesan }irilski natpis: anic(a) 1702.U urezu slova sa~uvani su ostaci crvene boje. Spome-nik je klesan od kre~waka fine sitnozrne fakture.Spomenik je o{te}en, a nedostaje wegov dowi deo pred-vi|en za usa|ivawe u zemqu.

Otkriven je u gorwem delu bedema iznad kordonvenca.

Dimenzije spomenika: o~uvana visina 0,67 m, {i-rina 0,27 m, debqina 0,15 m.

3. Gorwi deo nadgrobnika, po tipu jednak prethod-nima, sa identi~nom reqefnom predstavom dvostrukogkrsta. U temenu lu~nog zavr{etka vidqivi su ostacipopre~nog plasti~nog rebra. Prilikom ugra|ivawa ubedem spomenik je ravno prese~en tako da mu nedostajedowi deo. Spomenik je ra|en od kre~waka, uo~qivogrubqom klesarskom obradom.


4. Gorwi deo nadgrobnika, po tipu jednak prethod-nima, sa identi~nom reqefnom predstavom dvostrukogkrsta. Ra|en je od kre~waka relativno grube strukture.Prilikom ugra|ivawa u bedem spomenik je prese~en ina tom delu preklesan u segment kordon venca polukru-`nog profila.


5. Deo nadgrobnog spomenika, po tipu verovatno jed-nak s prethodnima, na ~ijoj se predwoj strani nalaziosli~an reqefni dvostruki krst istaknut udubqenimpoza|em, od kojeg je preostao samo dowi deo sa stilizo-vanim postoqem. Prilikom ugra|ivawa u bedem spome-nik je preklesan u segment kordon venca polukru`nogpreseka.

Spomenik je ostao ugra|en u kordon vencu bedema,na mestu gde je i otkriven.

Dimenzije spomenika: o~uvana visina oko 0,35 m,{irina oko 0,27 m, debqina 0,16 m.

6. Gorwi deo nadgrobnika, po tipu jednak prethod-nima, sa o{te}enim temenom lu~ne povr{ine na kojojse uo~ava trag popre~nog plasti~nog rebra. Na predwojstrani nalazi se slobodnostoje}i reqefni dvostrukikrst na udubqenom poza|u, koje je uokvireno reqefnomrubnom trakom. Ra|en je od kre~waka grube strukture,koja nije omogu}avala finiju klesarsku obradu. Prili-kom ugra|ivawa u bedem spomenik je prese~en i tada muje uni{ten dowi deo.


7. Gorwi deo nadgrobnika, po tipu jednak prethodni-ma. Na predwoj strani nalazi se dvostruki krst, ~iji seduì horizontalni krak spaja s reqefnom rubnom tra-kom, dok su krajevi kra}eg gorweg kraka uglasto zavr{e-

MARKO POPOVI]

214IZGUBQENA BA[TINA

TRAGOVI JEDNE BEOGRADSKE NEKROPOLE 17. VEKA

215

Sl. 1. Kat. br. 1–9, nadgrobni spomenici – spolije iz severozapadnog bedema (R = 1:10)

1 2

3 6

7 8

4 95

MARKO POPOVI]


Sl. 2. Kat. br. 11–16 i 18–20, nadgrobni spomenici – spolije iz severozapadnog bedema:kat. br. 10 – Gorwi grad; kat. br. 17 – Beograd, nepoznato nalazi{te (R = 1:10)

13 1814 17

12

11 1615

10 2019

ni. Ra|en je od kre~waka sitnozrne strukture, a odliku-je ga i ne{to boqa klesarska obrada. Prilikom ugra|i-vawa u bedem spomenik je prese~en tako da mu nedostajedowi deo. Otkriven je me|u obru{enim kamenom u pod-no`ju severozapadnog bedema Gorweg grada.


8. Gorwi deo nadgrobnika, po tipu jednak prethodni-ma. Na gorwoj povr{ini lu~nog dela uo~qiv je ostatako{te}enog popre~nog reqefnog rebra. S predwe stranedelimi~no je o~uvana predstava krsta s jednim duìmhorizontalnim krakom, koji se spaja s reqefnim rubom,i drugim, znatno mawim, pri vrhu vertikalnog kraka.Dowi deo spomenika je uni{ten tako da se samo moèpretpostaviti da je postojao jo{ jedan horizontalnikrak. Ra|en je od kre~waka relativno grube strukture,ali se uo~ava dosta precizna klesarska obrada.


9. Gorwi deo nadgrobnog spomenika, po tipu jednakprethodnima, s delimi~no o~uvanom predstavom reqef-nog krsta, od koga je preostao gorwi horizontalni krak,dok se trag doweg samo naslu}uje. Ra|en je od kre~wakasitnozrne strukture.

Spomenik je otkriven u mla|em delu zidne mase, iz-nad prvobitnog venca polukru`nog profila, dogra|e-nom u razdobqu 1718–1721. godine. Prilikom konzer-vatorskih radova ostao je uzidan na mestu na kome je za-te~en.


10. Gorwi deo nadgrobnika u vidu plo~astog kvaderasa zaobqenim uglovima. S predwe strane nalazi se krst,~iji se kraci spajaju sa reqefnim rubom. Dowi deo spo-menika nedostaje, pa je nejasno da li je na wemu prvo-bitno bio prikazan dvostruki krst, kako je to uobi~aje-no, ili krst jednakih krakova. Na sva ~etiri sa~uvanaudubqena poqa poza|a, izme|u krakova krsta, nalazi seuklesan natpis u {est redova. Prva tri reda iznad hori-zontalnog kraka krsta razdvojena su urezanim horizon-talnim linijama. Natpis se verovatno daqe produàvaoi na dowi deo spomenika, koji sada nedostaje. Klesan jeprecizno, ali je dosta o{te}en usled grube strukture islabog kvaliteta kamena. Sa~uvani deo natpisa glasi:…1794 marta…d(a)n prestavj sÚ ra(ba) bo`” stamenapopadja…oot roè…

Spomenik je na|en u jednoj od gorwogradskih depo-nija kamena. Na predwoj strani je imao tragove maltera,koji su prekrivali i deo natpisnih poqa, {to pouzda-

no svedo~i da je bio ugra|en kao spolija u neko zdawe,najverovatnije u Gorwem gradu Beogradske tvr|ave.


11. Deo vertikalnog nadgrobnog spomenika – usad-nika, s gorwom lu~no oblikovanom stranom. Ra|en je odkre~waka grubqe strukture s tragovima sedimenta mor-ske faune. Na gorwoj povr{ini temena lu~nog zavr{et-ka nalazi se kru`no poqe udubqenog poza|a s reqefnimsimbolom krsta, modelovanog u vidu ~etvorolista. Spredwe strane je natpisno poqe, oblikovano u viduplitke ni{e sa izvijenim {iqatim »saracenskim« lu-kom u gorwem delu. Sa~uvan je fino klesani natpis utri reda, nadvi{en malim ravnokrakim krstom, kojiglasi: rab b ềi vasily. Prilikom ugra|ivawa u bedemspomenik je prese~en i na tom delu preklesan u segmentkordon venca polukru`nog profila, na isti na~in kaokat. br. 4, uz koji je bio i uzidan.


12. Fragment vertikalnog nadgrobnog spomenika –usadnika, sa o{te}enom gorwom lu~no oblikovanomstranom. Dowi deo mu nedostaje. Ra|en je od kre~waka irelativno je grube obrade. S predwe strane, na udubqe-nom poza|u istaknut je jednostavan reqefni krst, ~ijise kraci spajaju s povi{enom obrubnom trakom. Pod-no`je krsta modelovano je u vidu trougaonog postoqa,koje simbolizuje Golgotu. Krsna slova jîs hîs nalaze se napopre~nom kraku, dok je drugi deo kriptograma nîj kîana bo~nim udubqenim poqima. Glavni deo delimi~noo~uvanog natpisa, koji je dosta nemarno uklesan ispodkrsta, glasi: po~ivaetÄ raba (b)oìa…


13. Dowi deo vertikalnog nadgrobnog spomenika –usadnika, ra|enog od relativno mekog kre~waka fini-je strukture. Na predwoj strani u pravougaonom poquudubqene pozadine nalazi se jednostavan reqefni krstna postoqu. Na gorwem delu spomenika, koji je uni-{ten preklesavawem prilikom ugradwe u bedem, nala-zilo se, izgleda, sli~no ra|eno kru`no poqe, ~iji sepo~etak naslu}uje na samom rubu iznad krsta.

Dimenzije spomenika: o~uvana visina 0, 68 m, {i-rina 0,25 m, debqina 0,14 m.

14. Vertikalni nadgrobni spomenik, pravougaonogpreseka, ~iji je gorwi deo oblikovan u vidu plitkogsegmentnog luka. Na gorwoj povr{ini temena luka uo~-qiv je trag popre~nog rebra, kao i na ve}ini prethodnih


217

nadgrobnika. Dowa tre}ina spomenika, predvi|ena zaukopavawe u zemqu, ostala je neobra|ena. Ra|en je od me-kog sitnozrnog kre~waka. U celosti je sa~uvan, ali jeprilikom ugra|ivawa u bedem prelomqen na dva dela.Na predwoj strani nalazi se reqefni ukras u vidu kraj-we stilizovane antropomorfne figure. U pitawu je pra-vougaona udubqena povr{ina s reqefnim krstom u sre-di{tu, koja u gorwem delu prelazi u kru`nu formu.


15. O{te}en gorwi deo vertikalnog nadgrobnog spo-menika, pravougaonog preseka, koji se polukru`no zavr-{avao. Ra|en je od kre~waka relativno grube strukture.Na predwoj strani imao je veoma stilizovanu antropo-morfnu figuru, od koje je preostao deo pravougaone po-vr{ine na kojoj se u plitkom reqefu nazire nejasnapredstava u vidu, mo`da, prekr{tenih ruku. Iznad pra-vougaonika je o{te}eno kru`no poqe na kome se uo~avaplasti~na predstava jednog oka. Prilikom ugra|ivawanadgrobnik je preklesan u segment kordon venca polu-kru`nog preseka.

Spomenik je ostao ugra|en u kordon vencu bedema,na mestu gde je i otkriven.

Dimenzije spomenika: o~uvana visina oko 0,36 m,{irina 0,27 m, debqina oko 0,20 m.

16. Gorwi deo nadgrobnog spomenika istoga tipakao i prethodni, s reqefnim ukrasom stilizovane an-tropomorfne forme, analogne kat. br. 14. Na preosta-lom delu pravougaonog udubqenog poqa o~uvan je gorwideo reqefnog krsta, s ~ijih se bo~nih strana, nad hori-zontalnim krakom, nalaze dva mawa krsta. Prilikomugra|ivawa u bedem nadgrobnik je prese~en i preklesanu segment kordon venca. Ra|en je od kre~waka, u ~ijoj sestrukturi uo~avaju tragovi sedimenata morske faune.

Spomenik je, kao i prethodni, ostao ugra|en na me-stu gde je i otkriven.

Dimenzije spomenika: o~uvana visina oko 0,40 m,{irina 0,28 m, debqina oko 0,17 m.

17. Vertikalni nadgrobni spomenik u vidu masivnogkvadera, ~iji je gorwi, sada o{te}eni, deo bio modelo-van verovatno u vidu segmentnog luka. Dowi deo, name-wen usa|ivawu u zemqu, sada nedostaje. Nadgrobnik jeklesan od veoma kvalitetnog mekog sitnozrnog pe{~arai na wegovoj povr{ini nema tragova maltera, {to uka-zuje na to da nije bio ugra|ivan kao spolija. Na predwojstrani ima klesani ukras u vidu krajwe stilizovaneantropomorfne figure, koja je prikazana kao pravou-gaonik nadvi{en krugom. U pravougaonom poqu je ve}ireqefni krst sa dva mawa na istom postoqu. Ravnokra-

ki krst se nalazi u sredi{tu kruga, sa ~ije spoqne stra-ne niz trouglova simbolizuje sun~eve zrake.

Spomenik poti~e iz Beograda, sa nepoznatog nala-zi{ta, odakle je dospeo u depo kamenih spomenika Mu-zeja kneza Pavla, koji se do 1970. godine nalazio u po-drumu Konaka knegiwe Qubice.3


18. Deo nadgrobnika, po tipu sli~an prethodnom, sgorwim delom zavr{enim u obliku segmentnog luka. Spredwe strane u vrhu nalazi se klesani ukras u vidu krstau krugu, po ~ijem obodu se uo~avaju tragovi trougaonihzraka. Ni`e, u pravougaonom poqu, nalazila se vero-vatno predstava reqefnog krsta s ~etiri mawa izme|ukrakova, od koje je preostao samo deo gorwe polovine.Spomenik je ra|en od mekog kre~waka i veoma je o{te-}en prilikom ugra|ivawa u bedem.


19. Deo nadgrobnika, na ~ijoj se predwoj strani na-lazilo udubqeno poqe obrubqeno uskim trakama. Usredi{tu ovog poqa, od kojeg je preostao samo gorwideo, nalazio se reqefni krst s mawim izdu`enim kr-stovima u bo~nim poqima nad horizontalnim krakom.Prilikom ugra|ivawa u bedem preklesan je u segmentkordon venca polukru`nog preseka. Ra|en je od kre~-waka, u ~ijoj strukturi ima tragova sedimenata morskefaune.

Spomenik je ostao u kordon vencu bedema, na mestugde je i otkriven.

Dimenzije spomenika: o~uvana visina oko 0,36 m,{irina oko 0,33 cm, debqina 0,17 m.

20. Deo nadgrobnika, na ~ijoj se predwoj strani na-lazi kvadratno poqe udubqene povr{ine s reqefnimkrstom jednakih krakova. Prilikom ugra|ivawa u bedempreklesan je u segment kordon venca polukru`nog pre-seka. Ra|en je od kre~waka relativno grube strukture.

Spomenik je ostao ugra|en u kordon vencu bedema,do kat. br. 16, na mestu gde je i otkriven.


21. Sredwi deo vertikalnog nadgrobnog spomenikara|enog od kre~waka lo{eg kvaliteta i veoma o{te}e-nog prilikom ugra|ivawa u bedem. Nakon ~i{}ewasloja maltera, kojim je bio prekriven na predwoj stra-ni, uo~en je ostatak bogatog reqefnog ukrasa klesanog uokviru kruga nad polukrugom, koji obrazuju krst istak-nut ~etvorolistom izdubqenog poza|a izme|u krakova.

MARKO POPOVI]


Iznad krsta i na delu wegovog gorweg kraka nalazio senatpis, sada veoma o{te}en, ~iji je zavr{ni deo, kakose naslu}uje, glasio: ..... rab boì sava.


22. Mawi fragment lu~no modelovanog gorweg delave}eg nadgrobnika ra|enog od mekog kre~waka. Spome-nik je imao bogat reqefni ukras sa udubqenim sredi-{wim poqem, nad kojim su se s gorwe strane nalaziletri rozete, koje su po svom motivu karakteristi~ne zaduboreznu dekoraciju.

Dimenzije spomenika: nekada{wa {irina oko0,50 m, debqina 0,23 m.

23. Vertikalni nadgrobni spomenik u vidu plo~a-stog, izduèno-elipsoidnog bloka sitnozrnog pe{~araprirodne forme. Na predwoj strani nalazi se pravouga-ono poqe udubqenog poza|a, s ve}im reqefnim krstom,izme|u ~ijih se krakova nalaze ~etiri mawa ravnokra-ka krsta.


24. Vertikalni nadgrobnik od prirodnog plo~a-stog bloka kre~waka, koji se {iqato zavr{ava u dowemdelu, predvi|enom za ukopavawe u zemqu. Na predwojstrani se nalazi plitko urezan krst, a izme|u wegovihkrakova je kriptogram: is hs nj ka.


Me|u nadgrobnicima koji su ostali ugra|eni u be-dem, ali nisu dovoqno dokumentovani za katalo{kuobradu, uglavnom se ponavqaju ve} napred opisani ti-povi. Izuzetak predstavqa samo jedan ve}i spomenik(25), ~ija je cela bo~na strana preklesana u segment kor-don venca bedema. Sude}i po sa~uvanoj fotografiji,{irina spomenika iznosila je preko 0,50 m, o~uvanaduìna bi se mogla pretpostaviti na oko 1,50 m, dok jedebqina sigurno prelazila 0,30 m. Na gorwoj povr{inispomenika nalazila se reqefna predstava dvostrukogkrsta na postoqu, sme{tena na povr{ini udubqenogpoza|a, ocrtanoj u vidu stilizovane antropomorfnefigure. Plasti~ni ukras je sli~an ukrasima na nekimnapred obra|enim spomenicima, ili je istovetan swima, ali ono {to ga izdvaja jesu wegove znatno ve}edimenzije i lu~no oborena druga bo~na strana, koja jeostala o~uvana u izvornom obliku. Ove odlike bi uka-zivale na to da se najverovatnije radi o horizontalnojmasivnoj nadgrobnoj plo~i, kakve su uo~ene na pozno-sredwovekovnim nekropolama Jugozapadne Srbije.4


219

Sl. 3. Kat. br. 21–24, nadgrobni spomenici – spolije iz severozapadnog bedema (R = 1:10)

21 23

22 24

* * *

U poku{aju da opisanu skupinu nadgrobnika razmo-trimo u {irem kontekstu pojave sli~nih spomenika nanekropolama nekada{wih srpskih zemaqa, suo~eni smos problemom veoma oskudne raspoloìve komparativnegra|e. U oblastima bliìm Beogradu veoma su retki inedovoqno prou~eni nadgrobnici iz poznosredwove-kovnog i ranoturskog razdobqa (15–17. vek).5 Pored to-ga, nije poznata nijedna srpska gradska nekropola iztih vremena. U tragawu za poreklom oblika i motivauo~enih na beogradskim nadgrobnicima, naro~ito supodsticajni rezultati do kojih se do{lo prou~avawemspomenika sa dobro o~uvanih nekropola JugozapadneSrbije, a posebno nekada{we oblasti Rasa.6 Oni }e sto-ga biti polazi{te za daqa razmatrawa o oblicima iornamentici i na{ih spomenika.

Svi opisani nadgrobnici, otkriveni u zidnoj masiseverozapadnog bedema, klesani su od lokalnog kamena. Upitawu su, sa izuzetkom kat. br. 23 i 24, litotamnijski,takozvani lajtova~ki kre~waci iz sredwemiocenskogperioda.7 Razli~iti varijeteti ove vrste kamena poti~uiz majdana koji su se nalazili u samom gradu – na Ta{-majdanu ili savskoj padini, kao i wegovoj bliòj oko-lini: u Prokopu, na Karaburmi i daqe prema Vi{wici,zatim ûkarici, Maki{u i daqe. Pojedine vrste su iiz {ire okoline Beograda. U kamenolomima oko Bara-jeva i Beqine va|en je kamen u ~ijoj strukturi ima mor-skih puèva i {koqki, takozvani puàrac i {koq~anikre~wak.8 Lajtova~ki kre~waci heterogeni su po kva-litetu i naj~e{}e nisu pogodni za finiju obradu.

Imaju}i u vidu poreklo kamena, moè se pouzdanozakqu~iti da su svi spomenici o kojima je ovde re~ ra-|eni u Beogradu ili u wegovoj neposrednoj okolini.Klesarska obrada je u velikoj meri zavisila od vrstekamena. O kvalitetu rada klesara mogu}e je stoga sudi-ti samo na osnovu onih spomenika koji su bili ra|eniod materijala finije strukture. Tu se moè uo~iti so-lidan zanatski rad, bez posebnih umetni~kih ili kre-ativnih pretenzija, koje namena spomenika nije niomogu}avala. Oblik i ornamentika bili su prilago|e-ni èqama poru~ioca i usagla{eni sa ustaqenim obi-~ajima, kao i uslovima u kojima su nastajali. U pitawuje skupina uspravnih nadgrobnika, odnosno usadnika,od kojih se ve}ina, prema obliku i ornamentici, moèsvrstati u dve osnovne grupe.

Prvoj, brojnijoj grupi odgovarali bi usadnici pra-vougaonog preseka s lu~no zavr{enim gorwim delom(kat. br. 1–10). Wihova visina je mogla iznositi oko1–1,20 m, od koje je pribli`no dowa tre}ina bila pred-vi|ena za ukopavawe u zemqu. S predwe strane se po pra-vilu nalazio reqefni dvostruki krst na udubqenom po-

za|u. Na jednom od o~uvanih preklesanih fragmenatapod krstom se uo~ava i postoqe. Pri klesarskoj obra-di, kod ve}ine primeraka ove grupe spomenika osnovnapredstava krsta se povezivawem sa obrubnom trakom ~e-sto pretvarala u ornament, sa~iwen od niza udubqenihkvadratnih, pravougaonih ili polukru`nih poqa. Najednom od spomenika ove grupe, ispod predstave krsta,sa~uvan je uklesan kratak natpis sa imenom pokojnicei godinom smrti (kat. br. 2). Na drugom, stilizovanomne{to druga~ije, tekst u vi{e redova urezan je izme|ukrakova krsta (kat. br. 10). Prema svom osnovnom obliku,ovoj grupi nadgrobnika pripadala bi jo{ dva spomenika.Na jednom od wih se nalazi reqefna predstava krsta naGolgoti, ispod koje je sa~uvan i tekst (kat. br. 12), dok jedrugi spomenik po svojoj dekorativnoj obradi sasvimosoben. Na wegovoj predwoj strani, u sredi{tu, nalazise natpis sme{ten u poqe nadvi{eno prelomqenim »sa-racenskim« lukom (kat. br. 11). Umesto uobi~ajenog re-qefnog krsta na licu spomenika, ovde se u temenu lu~-nog zavr{etka nalazi uklesana rozeta sa krstolikim~etvorolistom. Po svojoj stilizaciji, a naro~ito pomestu gde se nalazi ova rozeta predstavqa, ~ini se, je-dinstvenu pojavu, bez nama znanih bliìh paralela.

Oblik nadgrobnog spomenika u vidu usadnika s po-lukru`no zavr{enim gorwim delom javqa se na nekro-polama ranijeg turskog razdobqa.9 Predwu stranu ovogtipa nadgrobnika naj~e{}e krasi reqefni krst u raz-li~itim stilizacijama.10 Na gotovo svim beogradskimspomenicima ove grupe uo~ava se u tom smislu izvesnajednoobraznost. Na licu usadnika obi~no se nalazisli~no stilizovan dvostruki krst.

Mawu, drugu grupu sa~iwavaju ne{to masivniji nad-grobnici, ~iji je gorwi deo oblikovan pli}im segment-nim lukom, mada ima i onih koji su lu~no zavr{eni (kat.br. 13–18). Wihova zajedni~ka odlika jeste reqefna de-koracija s predwe strane, izvedena u vidu krajwe stili-zovane antropomorfne figure. U pitawu je simboli~naslika pokojnika, prikazana u kombinaciji pravougaoni-ka nadvi{enog krugom. Sredi{wi motiv na povr{inistilizovanog tela jeste jednostruki krst razli~itihoblika. On je izostavqen samo na jednom spomeniku,gde se naziru tragovi koji bi ukazivali na te`wu ka ne-{to podrobnijem prikazu pokojnika (kat. br. 15). Nadva spomenika ove grupe i u krugu nad pravougaonikomnalazi se reqefni krst, a oko ~itave predstave je zup-~asta traka, koja bi se mogla protuma~iti kao simbo-li~ni prikaz sun~evih zraka (kat. br. 17–18).

Urezana ili modelovana u plitkom reqefu, stili-zovana antropomorfna figura na nadgrobnicima pred-stavqa pojavu dugog trajawa, koja se prati od poznog 14.pa sve do 18. veka.11 Za razliku od starije prakse, koja jebila uglavnom ograni~ena na nadgrobne plo~e, predsta-

MARKO POPOVI]


va simboli~nog svedenog lika pokojnika na usadnicimane{to je kasnija i moè se pratiti od sredine ili kraja16. veka. U poznijim varijantama, koje su zastupqene ime|u beogradskim spomenicima (kat. br. 17–18), u kru-gu, koji simbolizuje glavu pokojnika, pojavquje se krst,a oko kruga je zup~asta traka kao solarni simbol.12 Ova-kva stilizacija uo~ena je na nekim nadgrobnicima 18.veka, sa seoskih nekropola {ire okoline Beograda,13 kaoi spomenicima nad grobovima palih ustanika 1806. go-dine, sahrawenih u Kara|or|evom parku.14

Od ostalih nadgrobnika prona|enih u zidnoj masiseverozapadnog bedema, usled nedovoqne o~uvanosti, ~e-tiri spomenika nije mogu}e tipolo{ki bliè oprede-liti. Za razliku od prethodnih, neki od wih su imalibogat reqefni ukras. Na jednom, sada te{ko o{te}enom,nalazila se sloèna dekorativna kompozicija krsta,nad kojom je bio uklesan natpis (kat. br. 21). Na drugom,od kojeg je preostao samo ulomak gorweg dela, nalazilesu se tri jednake rozete ispuwene stilizovanim poli-gonima, obrazovanim ukr{tawem horizontalnih, ver-tikalnih i dijagonalnih linija, u ~ijim su odse~cimakoni~no udubqeni trouglovi (kat. br. 22). Ovaj dekora-tivni motiv, po svojoj strukturi primeren duborezu,prelazi na kamenu plastiku ve} na prelazu iz 14. u 15. vek.Tri sli~no stilizovane rozete krasile su nekada nad-vratnik portala crkve manastira Pavlovca pod Kosma-jem,15 a ornament istog tipa ponovqen je i na prozor-skim tranzenama manastira Sv. Trojice pod Ov~arom(kraj 16. veka).16 Prema ovim ili sli~nim uzorima, alinajverovatnije po uzoru na drvorezbarene krstove ko-ri{}ene prilikom sahrana, ovaj motiv prelazi i nabogatije obra|ene kamene nadgrobne spomenike.

Za razliku od ve}ine klesanih i, u ve}oj ili mawojmeri, ukra{enih spomenika o kojima je bilo re~i, sa-mo dva usadnika imaju oblik neobra|enih kamenih blo-kova. Me|utim, ni u ovim slu~ajevima nije u potpuno-sti izostala klesarska obrada. Oba spomenika su s licaobeleèna znakom krsta, ali u razli~itim stilizaci-jama. Na bloku mekog pe{~ara to je sloèna reqefnapredstava takozvanog jerusalimskog krsta, dok je na ko-madu »qutog« kre~waka, nepodesnog za obradu, urezansimbol Raspe}a sa krsnim slovima.

Me|u ovde razmatranim nadgrobnicima, koji su kaogra|evinski materijal dospeli na Beogradsku tvr|avu,bilo je i onih sa natpisima. Od spomenika dostupnihza obradu, koji su napred katalo{ki izloèni, natpi-si su o~uvani, delimi~no ili u celosti, samo na wihpet. U pitawu su uobi~ajeni epitafi sa imenom pokoj-nika, a ponekad i sa ozna~enom godinom upokojewa. Najednom se nalazi samo ime pokojnice »Anica« i godinasmrti »1702« (kat. br. 2), dok se na drugom moè pro~i-tati godina »1794« i delimi~no sa~uvan tekst, iz kojeg

se saznaje da je marta te godine preminula »popadijaStamena« (kat. br. 10). Slova natpisa, fino klesana,jednake su veli~ine ali su veoma o{te}ena usled slabogkvaliteta kamena. Ne{to stariji natpisi, koji se mogudatovati u razdobqe pre posledwe decenije 17. veka, sa-~uvani su na tri spomenika izva|ena iz kurtine i kor-don venca severozapadnog bedema Gorweg grada. Na te{koo{te}enom fragmentu nekada bogato ornamentisanognadgrobnika preostao je zavr{ni deo natpisa, koji kaèda je pod wim po~ivao »rab boìji Sava« (kat. br. 21).Gorwi deo natpisa, dosta nemarno klesan, o~uvan je nao{te}enom spomeniku. Tu se, ispod krsnih slova, moèpro~itati da je nekada obeleàvao grob u kojem je »po-~ivala raba boìja«, danas izgubqenog imena (kat. br.12). Epitaf uklesan u posebno modelovanom natpisnompoqu, koji je obeleàvao grob »raba boìjeg Vasila«, umorfolo{kom smislu je svakako najzanimqiviji. Pona~inu klesawa i oblicima slova, on je blizak spome-nicima 15. veka, od kojih je prema svim ostalim svojimodlikama sigurno znatno mla|i. Wegova pojava, koja bizahtevala detaqnije prou~avawe u kontekstu razvoja }i-rilske epigrafike ranijeg razdobqa turkokratije, sve-do~i bez sumwe o dugo o~uvanim starijim tradicijamame|u srpskim gra|anima Beograda. Na potrebu posebneepigrafske analize ukazivao bi i natpis s ranije po-menutog spomenika kat. br. 12, kao i kriptogram na kat.br. 24, gde se uo~avaju neki oblici slova koji su karak-teristi~ni za podru~je Hercegovine.17

O datovawu spomenika, koji su ovom prilikom bilipredmet na{ih razmatrawa, pored osnovnih tipolo-{kih odlika i o~uvanih delova tekstova, pouzdana sa-znawa pruàju uslovi nalaza. Najve}a skupina, kao {toje ve} istaknuto, otkrivena je ugra|ena u kurtinu i kor-don venac severozapadnog bedema Gorweg grada, a spome-nici su gra|eni u vremenu izme|u 1693. i 1696. godine.To bi zna~ilo da spomenici obra|eni pod kat. br. 1,3–6, 8, 11–16 i 18–25 poti~u iz razdobqa koje je pretho-dilo prvim velikim radovima na rekonstrukciji Beo-gradske tvr|ave. Stoga se ve}ina wih okvirno moèvremenski opredeliti u 17. vek. Me|utim, nije iskqu-~ena mogu}nost da su neki mo`da i ne{to stariji. Naprvom mestu, to bi mogla biti masivna nadgrobna plo-~a (kat. br. 25) za koju, prema analogijama iz oblasti Ra-sa, ne treba iskqu~iti datovawe u 15. vek ili u prvu po-lovinu 16. veka.

Dva nadgrobnika, obra|ena pod kat. br. 2 i 9, otkri-vena su u zidnoj masi iznad kordon venca, odnosno u deluzidnog platna koji je dogra|en tokom prve etape austrij-skih radova na rekonstrukciji Tvr|ave, u vremenu izme-|u 1718. i 1721. godine. Jedan od wih datovan je uklesanom1702. godinom. Iz pomenutog dela bedema mogao je da po-ti~e i nadgrobnik kat. br. 7, otkriven me|u obru{enim


221

kamenom uz wegovo spoqno lice. Za ove spomenike, kojisu tipolo{ki identi~ni sa nadgrobnicima ugra|enimu isti bedem ne{to ranije, terminus ante quem za dato-vawe bila bi prva decenija 18. veka.

Tipolo{ki blizak spomenicima opredeqenim uprvu grupu, ali znatno mla|i, jeste nadgrobnik kat. br.10, otkriven na jednoj od deponija kamena u Gorwemgradu. Zahvaquju}i sa~uvanom natpisu, datovan je u1794. godinu.

Nadgrobni spomenik kat. br. 17, za koji ne raspola-`emo pouzdanim uslovima nalaza, prema formalno-ti-polo{kim odlikama svrstali smo u na{u drugu grupuspomenika, mada se od wih unekoliko i razlikuje. Ne-{to je masivniji, dok bi stilizacija reqefne predstaves predwe strane ukazivala na mogu}e datovawe u 18. vek. Utom smislu, kao {to je ve} istaknuto, uo~qive su sli~-nosti s nekim spomenicima iz okoline Beograda, kao ionima sa ustani~ke nekropole u Kara|or|evom parku.

Nakon napred izlo`enog pregleda nadgrobnika ugra-|enih u severozapadni bedem Gorweg grada, koji su sre}-nim sticajem okolnosti delimi~no ili u celosti osta-li sa~uvani, preostaje da se razmotri pitawe s koje binekropole oni mogli poticati. Poreklo ovih spome-nika neposredno je povezano s poreklom gra|evinskogmaterijala kori{}enog u prvoj etapi turskih radovana rekonstrukciji tvr|ave, koji su izvo|eni pod ruko-vodstvom zarobqenog venecijanskog arhitekte AndreaKornara. Uo~eno je da se u nekim bedemima gra|enim uto vreme, zna~i neposredno posle 1693. godine, nalaze ispolije koje poti~u s nekih poru{enih beogradskihzdawa. Ima ih pored severozapadnog bedema kao i u ju-goisto~nom bedemu Gorweg grada. Znatan broj spolijauo~en je i u delu istovremeno gra|ene kurtine priobal-nog bedema kod kule Neboj{e. U pitawu su delovi arhi-tektonske plastike, naj~e{}e doprozornici, dovrat-nici, segmenti lukova i sl. Nakon velikih razarawa,koja je grad pretrpeo tokom opsada 1688, 1690. i 1693.godine, mnoga solidno gra|ena zdawa bila su pretvore-na u ru{evine, a potom i pristupa~ne resurse materi-jala za podizawe novih fortifikacija. Takva sudbinanije mogla da mimoi|e ni hri{}anske spomenike, za~ije su uklawawe i uni{tavawe postojali i poznati, na-ro~iti razlozi. Srpsko gradsko stanovni{tvo dosta jepostradalo tokom pomenutih doga|aja, a posle austrij-skog poraza, u jesen 1690. godine, svi preostali gra|anisu iseqeni kako bi izbegli turske represalije. Polaze}iod svih ovih saznawa, smatramo da ne}emo pogre{itiako zakqu~imo da nadgrobnici – spolije iz severoza-padnog bedema poti~u s neke od beogradskih hri{}an-skih nekropola.

Oskudni podaci o nekropolama Beograda iz razdo-bqa turkokratije sa~uvani su, kao {to je ve} re~eno,

uglavnom na kartografskim izvorima posledwih dece-nija 17. veka. Multikonfesionalni karakter turskog{ehera toga razdobqa na{ao je svoj odraz, pored osta-log, i u rasporedu strogo izdvojenih nekropola. Wiho-ve lokacije, kao jedan od zna~ajnih elemenata za upozna-vawe konfesionalnog i etni~kog pluralizma urbanestrukture Beograda, na osnovu dosada{wih prou~avawave} su pribli`no odre|ene18 te se stoga ne}emo upu-{tati u posebnu analizu izvorne gra|e.

Turska grobqa bila su raspore|ena na vi{e lokaci-ja. Sredi{we – »orta mezarlik« – bilo je najprostranijei obuhvatalo je prostor izme|u dana{wih ulica Uzun--Mirkove i Vasine, s jedne, i Knez Mihailove, s drugestrane, kao i Studentski trg s parkom i Trg Republike,{ire}i se i daqe prema putu za Carigrad. Ona mawa su

MARKO POPOVI]


Sl. 4. Nadgrobna plo~a (kat. br. 25) u kordon vencu severozapadnog bedema

se nalazila po obodu perifernih mahala ili uz neke odxamija. U susedstvu sredi{we turske nekropole bilo jejevrejsko grobqe, koje je lokalizovano na prostoru okoraskrsnice ulica Zmaj-Jovine, Obili}evog venca i To-pli~inog venca. Hri{}anska grobqa bila su grupisanane{to niè – na savskoj padini. U izvornoj gra|i, go-tovo po pravilu, jasno se izdvajaju jermensko grobqe,zatim »latinsko« ili »katoli~ko« i »gr~ko«, odnosnopravoslavno grobqe. Na jermenskom grobqu, koje je lo-kalizovano na prostoru izme|u ulica Brankove, tj. Ze-lenog venca i Carice Milice, Jermeni su imali i svo-ju crkvu. Uz jermensko se nalazilo i »latinsko« grobqe.Prema jednom podatku iz 1608. godine, izme|u ova dvagrobqa postojala je samo ograda.19 »Gr~ko grobqe« obu-hvatalo je deo savske padine ne{to zapadnije, {to zna-~i {iri prostor ome|en sada{wim ulicama CariceMilice, Brankovom, Pop Lukinom i Topli~inim ven-cem. U kartografskoj gra|i termini »gr~ko grobqe« ili»gr~ka crkva« imaju prevashodno konfesionalno, a nedoslovno shva}eno nacionalno zna~ewe. Pod tim nazi-vom krije se, zapravo, srpska crkva Arhan|ela Mihailana mestu sada{we Saborne crkve, kao i grobqe gde su

sahrawivani pravoslavni gra|ani Beograda, me|u koji-ma su najbrojniji bili Srbi. Na planu J. B. Gumpa, kojisigurno predstavqa jedan od najpouzdanijih izvora zatopografiju Beograda krajem 17. veka, pravoslavna cr-kva i grobqe prikazani su na dve razli~ite lokacije,20

a isti prikaz uo~ava se i na najstarijem planu grada iz1683. godine.21 Dok nam se nekada{wa ubikacija srp-skog grobqa ~ini nespornom, otvoreno je pitawe da lisu pravoslavni gra|ani Beograda sahrawivani i poredsvoje crkve, sagra|ene krajem prve polovine 16. veka,budu}i da za to nema pouzdanih potvrda u izvornoj gra-|i. Takvu mogu}nost ne treba iskqu~iti, ali s obziromna to da je crkva bila okruèna srpskim mahalama,prostor za eventualno sahrawivawe bio je ograni~ensamo na wenu neveliku portu.

Na osnovu napred iznetih saznawa o topografijiBeograda krajem 17. veka moè se dosta pouzdano pretpo-staviti da spomenici uzidani kao spolije u gorwograd-ski severozapadni bedem najverovatnije poti~u sa srpskenekropole na savskoj padini. U pitawu su nadgrobnicikoji prema svojim tipolo{kim odlikama i vremenskomopredeqewu predstavqaju koherentnu celinu, {to bi


223

Sl. 5. Nadgrobnici u severozapadnom bedemu Gorweg grada

ukazivalo na to da poti~u sa iste nekropole. Relativnovisok procenat spomenika s natpisima (oko 15%), ipored fragmentarne o~uvanosti, veoma je indikativan.Na evidentiranim nadgrobnicima sa ruralnih nekro-pola 16–17. veka, prou~avanih na podru~ju JugozapadneSrbije, natpisi su relativno retki. U tom pogledu be-ogradski nadgrobnici odslikavaju ne{to obrazovani-ju, po svemu sude}i, gra|ansku sredinu. Posmatrani ucelini, povezani s lokacijom na savskoj padini oni zasada predstavqaju usamqeno svedo~anstvo o jednoj srp-skoj gra|anskoj nekropoli iz 17. veka. Vreme wenog na-stanka te{ko bi se moglo pouzdanije odrediti samo naosnovu spomenika koji su se tu zatekli u trenutku uni-{tewa. Iz ~itave skupine, koju smo katalo{ki obradi-

li, samo se jedan (kat. br. 25) izdvaja svojim arhai~ni-jim oblicima. U pitawu je verovatno bila nadgrobnaplo~a, koja bi se mogla datovati i u prvu polovinu 16.veka. Ukoliko je to jedan od najstarijih spomenika, na-stanak nekropole na savskoj padini mogao bi se povezatisa obrazovawem srpskih mahala »kod carskih ambara«oko 1536. godine, a potom i s gra|ewem crkve Arhan|e-la Mihaila.22

U ratnim razarawima koja zapo~iwu 1688. godine, anastavqaju se i daqe, srpska nekropola na savskoj padi-ni je tokom nemirne posledwe decenije 17. veka bilaopusto{ena, a neko vreme verovatno i napu{tena. Me-|utim, ako je suditi prema spolijama koje su ugra|ene umla|u fazu gorwogradskog severozapadnog bedema, iznad

MARKO POPOVI]


Sl. 6. Hri{}anske nekropole 16–17. veka na planu savremenog grada

kordon venca, sahrawivawe na woj je bilo ipak nasta-vqeno. Na to bi ukazivala dva spomenika (kat. br. 2 i9), tipolo{ki ista sa starijim spolijama, od kojih sejedan prema sa~uvanom tekstu datuje u 1702. godinu.O~igledno je da se i nakon austrijskog zaposedawa Beo-grada, 1717. godine, stara srpska nekropola na savskojpadini ponovo na{la na udaru graditeqa Tvr|ave. Uprvo vreme razvu~eni su, kao i kamena gra|a, zate~eninadgrobni spomenici. Ne{to docnije, prostor neka-da{weg srpskog grobqa gotovo u celosti je uni{tengra|ewem bastione trase novih varo{kih artiqerij-skih fortifikacija.23

Nakon povratka Turaka u Beograd, 1740. godine, natrasama poru{enih austrijskih varo{kih fortifika-cija obnovqen je {anac sa palisadnom ogradom. S we-gove spoqne strane, na prostoru od Varo{ kapije du`komunikacije ka dana{wem Zelenom vencu, a u neposred-noj blizini nekada{we lokacije, ponovo je obrazovanosrpsko grobqe, koje }e tu ostati sve do 1826. godine24

kada je po nare|ewu kneza Milo{a preseqeno na Ta{-majdan. Wegov prostor ubrzo su prekrile urbane struk-ture srpske varo{i, koja se {irila du` dana{we Bran-kove ulice ka prostorima Savskog amfiteatra.

NAPOMENE:

1º M. Popovi}, Beogradska tvr|ava, Beograd 1982, 144–147, sl.53.

2º Isto, 163.

3º Nije iskqu~eno da je spomenik na|en prilikom nivelacio-nih radova 1934. na onda{woj raskrsnici ulica Pop Lukine iBrankove. V.: D. Bojovi}, Neobjavqeni podaci za istoriju rimskogSingidunuma, Godi{wak grada Beograda XXIII, 1976, 7, sl. 2.

4º J. Erdeqan, Sredwovekovni nadgrobni spomenici u oblasti Rasa,Beograd 1996, 42–50.

5º N. Dudi}, Stara grobqa i nadgrobni belezi u Srbiji, Beograd1995, 70–74 i daqe.

6º J. Erdeqan, nav. delo.

7º N. Panti}, O geolo{koj istoriji {ireg podru~ja Beogradsketvr|ave, Beogradska tvr|ava u pro{losti, sada{wosti i budu}-nosti, Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd 1988, 92.

8º Isto, 98.

9º J. Erdeqan, nav. delo, 53–56, 103.

10º O tuma~ewu motiva krsta na nadgrobnicima: J. Erdeqan,nav. delo, 123–125.

11º J. Ereqan, nav. delo, 120–122.

12º Isto, 128–134.

13º N. Dudi}, nav. delo, 213, t. 49; 246, t. 82; N. @ivkovi}, Seo-ska grobqa i pojedina~ni nadgrobni spomenici na beogradskom pod-ru~ju, Nasle|e III, 2001, 116–117.

14º M. Timotijevi}, Memorijal oslobodioca Beograda 1806, Na-sle|e V, 2004, 17–18, sl. 9.

15º M. Vulovi}, Osvrt na probleme obnove crkve manastira Pa-vlovac pod Kosmajem, Nasle|e IV, 2002, 135, sl. 8, nap. 30.

16º M. ^anak-Medi}, Neki primerci crkvenog kamenog name-{taja, amvonskih plo~a i prozorskih tranzena, Zbornik Narod-nog muzeja IX–X, Beograd 1979, 538–539, sl. 16.

17º Oblici slova: oborenog B, zatim T i K u vidu udvojenog }i-rilskog slova ss. V.: G. Tomovi}, Morfologija }irilskih natpi-sa na Balkanu, Beograd 1974, 17–24.

18º @. [kalamera, M. Popovi}, Novi podaci sa plana Beogradaiz 1683, Godi{wak grada Beograda XXIII, 1976, 49–50.

19º Isto, 50; J. Bogi}evi}, Putovawe carskog poslanstva u Ca-rigrad 1608. godine, Glasnik Istorijskog dru{tva u Novom SaduIV/3, 1931, 70.

20º Odrednica legende 23 – la chiesa el cimeterio de Greci na planuozna~ava dve lokacije, od kojih je jedna na mestu sada{we Sabor-ne crkve, dok je druga na pretpostavqenoj lokaciji srpskog gro-bqa. V.: M. Lazarevi}, Tvr|ava i grad Beograd krajem XVII veka naplanu Joana Baptiste Gumpa, Godi{wak grada Beograda XIII,1966, 68.

21º @. [kalamera, M. Popovi}, nav. delo, 38–39.

22º H. [abanovi}, Turski izvori za istoriju Beograda, I/1, Beo-grad 1964, 273; @. [kalamera, M. Popovi}, nav. delo, 46–47.

23º M. Popovi}, Beogradska tvr|ava, 173; Isti, Projekti Niko-le Doksata de Moreza za rekonstrukciju beogradskih utvr|ewa1723–1725, Godi{wak grada Beograda XXX, 1983, 43–45.

24º Veliki deo ove nekropole uni{ten je prilikom prosecawadela Brankove ulice ka Mostu kraqa Aleksandra, kao i tokomvelikih radova na denivelaciji Pop Lukine ulice 1934. i 1956.godine.


225

MARKO POPOVI]


Summary: MARKO POPOVI]

T R A C E S O F A S E V E N T E E N T H - C E N T U R Y B E L G R A D E N E C R O P O L I S

Among the many vanished aspects of Belgrade’s urban development are the city’s necropolises–cemeteries, both medievaland those from the period of Ottoman rule. The city’s recurrent exposure to the ravages of war and, especially, its southwardexpansion from its medieval fortified core – on the site of the present-day Fortress – along the Danube and Sava slopes, erasedalmost all traces of the sites that had served as burial-grounds of the citizens of Belgrade. Some knowledge about the formercemeteries is offered by the surviving cartographic evidence dating to the end of the seventeenth and the eighteenth centuries.But gravemarkers have been rarely found; and almost as a rule, those were fragmented and dislocated Turkish nisans. Grave-markers of the Christian citizens have not held much interest for scholars, nor have they been registered in the archaeologicalmaterial so far.

Important insights into that aspect of Belgrade’s urban heritage have been provided by the discovery of a whole groupof gravestone fragments built into the bastions of the Belgrade Fortress. Those are partially reworked stone blocks built into theface of the rampart. The exact location of find is the section of the curtain-wall with a semicircular-profiled cornice whoseconstruction is reliably dated to 1693–96. Another two gravestones have been registered above the cornice, in the section addedbetween 1718 and 1721. Of more than 30 pieces registered so far, 25 have been catalogued on this occasion.

The origin of the gravestones is directly linked with the question of the source of the material used in the first stage of theTurkish rebuilding of the fortress, directed by the captured Venetian architect Andrea Cornaro. It has been noted that somerampart walls built at the time, i.e. immediately after 1693, contain the reused spolia from some demolished Belgrade structures,which allows the assumption that they came from a Christian cemetery.

From what is known of the topography of seventeenth-century Belgrade, which the author of this paper has scrupulouslystudied, it may be quite reliably assumed that the reused gravestones came from the Serbian cemetery on the Sava slope. The factthat they constitute a coherent group in terms of typology and date suggests a single cemetery as their source. The relativelyhigh proportion of gravestones with inscriptions (15 %) appears to be quite indicative despite fragmentation. As the examinedgravestones from sixteenth- and seventeenth-century rural cemeteries in south-western Serbia bear inscriptions quite rarely,those from Belgrade seem to reflect a more educated, apparently urban, population. Viewed in general, and in conjunction withthe Sava slope location, for the time being they remain solitary witnesses to a seventeenth-century Serbian urban cemetery. Thebeginning of the cemetery is difficult to date only by the gravestones present at the moment of its destruction. The foundationof the Sava slope cemetery may be connected with the growth, about 1536, of Serbian mahalles »by the imperial granaries«and the subsequent construction of St Michael’s church on the site of the present-day Cathedral Church.

During the war that began in 1688, and the turbulent 1690s, the Serbian cemetery on the Sava slope was devastated andprobably abandoned for a time. And yet, to judge from the spolia built into the younger section of the north-western rampartabove the cornice, its use was resumed. This is suggested by two gravestones (cat. nos 2 and 9) that are typologically identicalwith the older spolia and one of which is dated to 1702 by the surviving inscription. Obviously, even after the Austrian recap-ture of Belgrade in 1717 the old Serbian cemetery on the Sava slope continued to be the source of building material for theFortress. At first the rest of the surviving gravestones were taken away. Somewhat later, the site of the former Serbian cemeterywas almost completely destroyed by the construction of the bastioned trace of the city’s new artillery fortifications.

LIST OF ILLUSTRATIONS:

Fig. 1. Cat. nos 1–9, reused gravestones (scale 1:10)Fig. 2. Cat. nos 10–20, reused gravestones (scale 1:10)Fig. 3. Cat. nos 21–24, reused gravestones (scale 1:10)Fig. 4. Gravestone (Cat. no 25) in the north-western wallFig. 5. Gravestones in the north-western wall of Upper Town Fig. 6. Sites of 16th–17th century necropolises on the moderncity plan

Documents

17. VEKA BEOGRADSKE NEKROPOLE TRAGOVI JEDNE M · 2013. 4. 1. · TRAGOVI JEDNE BEOGRADSKE NEKROPOLE 17. VEKA 215 Sl. 1. Kat. br. 1–9, nadgrobni spomenici – spolije iz severozapadnog