15. yy Osmanlıda Dini ve Toplumsal Yapı

7/29/2019 15. yy Osmanlda Dini ve Toplumsal Yap

1/27

XV. YZYIL OSMANLI TOPLUMUNDASOSYO-KLTREL YAPI, DN VE DEME

Prof. Dr. nver GNAYErciyes niversitesi lhiyat Fakltesi

zet

ok geni bir corafyada, olduka deiik kltrler, medeniyetler, toplumlar, b-yk din sitemler ile temasa gelmi ve olduka kkl sosyo-kltrel deiim olgu ve sre-

lerine maruz kalm

bulunan Trklerin tarihi son derecede zengin tecrbe ve kltr miras

-na sahiptir. Osmanl tarihi bir ok bakmlardan btnyle bir nem arz etmekte, bu bakm-dan da onun bilimsel incelenmesi sadece gemi dnemler iin deil fakat gncel so-runlarn zmne de k tutabilecek bir mahiyeti haiz grnmektedir. Bu balamda, erkenOsmanl dnemi toplumsal yapsnn incelenmesi, Osmanl toplumunda geleneksel ve kl-sik sosyo-kltrel yapnn ana erevesinin ekillenmesi ve orada dinin yeri ve ilevlerininanlalmas bakmndan kanaatimizce ayr bir nem tamaktadr. Osmanl sosyo-kltrelsistemi tm geleneki ve hatt statik eilimlerine ramen tamamen kapal ve duraan da ol-mayp; tersine belli bir lde dinamiktir ve ann gelien artlarna baar ile uyum sa-layabilmektedir. Din deer sistemi giyim-kuamdan mezar tana kadar sosyo-kltrelhayatn grnr tm alanlarnda kendini hissettirmitir. Osmanlda slm, monolitik ve

btnlemi bir inan ve uygulamalar toplamndan ibaret olmak yerine karmak, hetorojenve deiim halindeki bir olgudur ve onun din-toplumsal bir olgu ve sre olarak deiik

tezahrlerinin, Osmanl toplumunun deiik veheleri ile yakndan ilikisi olduu grl-mektedir.

Anahtar Kelimeler: Tarih uuru, Sosyo-Kltrel Yap, Din, Gelenek ve Dei-me, Feodalite, Millet Sistemi, Merkeziyeti Ynetim.

1. Giri

En genel erevede, eer toplum, belli bir zaman ve mekanda, insanlarnortak bir kltr ve yaay etrafnda oluturduklar bir birliktelik eklinde tanm-lanabilirse, bu durumda her toplumun ayn zamanda bir tarih olarak karmzakmakta olduuna nemle iaret etmelidir. Nitekim, bir toplumda, insan ilikileri-nin sonucunda meydana gelen sosyal olaylar ve olgular bilimsel olarak anlaya-

bilmek iin, onlarn hangi srelerde ortaya ktklarn bilmek gerekmekte ve buda ancak konuya tarih bir perspektiften yaklamakla mmkn olmaktadr. Baka

bir deyile, toplumda tarih olanla aktel olan birbirini tamamladndan, top-lumun imdiki zamann gemiinden tamamen koparmak pek mmkn grnme-mekte; bu gn anlayabilmek ve yarn grebilmek iin dn gz ard etmemek ya-hut toplumda olan ve olana gre olacak olan kavrayabilmek zere tarihi bilmek ve

bunun iin de hereyden nce bir tarihuuruna sahip olmak gerekmektedir.


2/27

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

Bununla birlikte, insan topluluklarnda tarih uurunun ekillenmesi oldukauzun bir srete gereklemi bir olgu olarak karmza kmaktadr. Esasen, buuurun, eitli toplum ve milletlerde uyan ve oradan bilimsel bir tarih anlaynagei olgusu da bir toplumdan tekine farkl zaman ve dzeylerde kendini gster-mi bulunmakta; bylece, makro-sosyolojik bir perspektiften yaklaldnda, me-sel ilkel toplumlar daha ok kendi zamanlarn yayor grndnden kkl vesistematik bir tarih uuru sergileyememekte; yle ki, bu tr topluluklarn insanlarve kltrleri, itima hafzalar vastasyla bize ancak birka nesil nceki atalarnn

bulank hatralarnn efsanev krntlarn aktarabilmektedirler. Antik ve hatt Ortaalarda itima hafza, mitolojinin tahakkm altnda grnmekte; insan toplu-luklarnda bilimsel bir tarih perspektifin canlanmaya balamasna tank olabilmekiin Yeni Zamanlarn gelmesini beklemek gerekmektedir.1 Geri, slm dnya-

snda, XIV. yzylda birbn Haldun, kendinden nceki bu tarih anlayn tenkit et-mekle gzleri yeni ufuklara evirmede nclk etmi olup; onun devrine gre ol-duka ileri fikirleri Orta an karanlnda pek bir yank uyandrabilmi deilsede, o ve benzerlerinin fikr ve tecrb birikimleri, Yeni Zamanlarda itima hafza-nn uyanmaya ve bir tarih uurunun canlanmaya balamasna imkn vermi bu-lunmakta; ancak, ilk planda bu uura romantizm hkim grnmekte; hatt o,felsefe, san'at, edebiyat ve iir gibi kltrn eitli alanlarna da damgasn vurarakonlara belli bir dinamizm katmay da baarm olup; bu sayede eitli milletler vekltrler mazilerinden hareketle kendilerini yeniden yaratma imknna da eri-miler bulunmaktadrlar.

eitli milletler ve toplumlarda gzlenen bu destan ve romantik tarih u-

urunun yan sra, zamanla bilimsel planda objektif bir tarih telkkisinin geli-meye baladna da nemle iaret etmek gerekir. zellikle XIX. yzyldan itibaren

bu sonuncu eilim byk bir aama kaydetti. Bylece, eitli milletler ve kltrler,varlklarnn tarih kklerini, efsanev ve hatt hayal yahut romantik imajlarn te-sinde daha derinden ve sistematik bir bilimsel erevede tan mak ve bu yolla hali-hazr hayat potansiyellerini daha berrak bir biimde aydnlatarak geleceklerini o-nun nda kurmak imknna kavutular.

2. Konunun Snrlandrlmas

Aslnda dnyann en eski ve kkl milletlerinden biri olan ve dolaysylada ok renkli ve zengin bir tarih ve kltr mirasna sahip bulunan Trklerde tarih

perspektiften itima hafza baka bir ok milletlere oranla ok daha ge uyanmayabalam bulunmaktadr. stelik uzun sre o destan bir tarih uurunun tesine ylepek fazla gemi de grnmediinden, pek oklar Trkleri, 'tarih yazan deil fakattarih yapan millet' eklinde nitelemekte; her halkrda, Trklerde bu tarih uuru-nun bilimsel ve objektif bir tarihe ynelmek zere ok uzun bir bocalama devresin-den gemek zorunda kalm olmas, Trk toplumunda modern anlamda bir tarihmetodolojisinin geliip kurumlamasna yeterince imkn vermemi bulunmaktadr.Halbuki, ok geni bir corafyada, olduka deiik kltrler, medeniyetler, top-

22


3/27


lumlar, byk din sitemler ile temasa gelmi ve olduka kkl sosyo-kltrel de-iim olgu ve srelerine maruz kalm bulunan Trklerin tarihi son derecede zen-gin tecrbe ve kltr mirasna sahiptir. Bu bakmdan, onun tarih perspektiften

bilimsel ve objektif tetkiki, Trk toplumunun mill ve kltrel varl ve hayatnntarih temellerini gerek boyutlar ierisinde daha doru bir biimde aydnlatmaimknn salayaca gibi, bugnk hayat ve kltrne de zenginlik katacak vehatt dnya lsnde deien sosyal, sosyo-ekonomik, teknolojik, politik ve kl-trel artlarda adalama, kreselleme ve bilgi toplumunun empoze ettii okhzl ve kkl bir deiim srelerine maruz kalan, buhranlara ve atmalara sahneolan Trk toplumunun sosyo-kltrel kimliinin yeniden inasna nemli katklar-da bulunabilecektir.

Geri, Trk tarihi konusunda bir sreden beri muhtelif arat

rma, inceleme,deneme, alma ve hatt sentez giriimleri de eksik deildir. Esasen, uzun bir srebir vekainvis gelenei ve deskriptif bir olay tarihilii (evenmansiyel tarih)zelliine sahip grnen Trk tarihilii modern etkilerle giderek bir sosyal veekonomik tarih, kltr tarihi ve hatt kurumlar tarihi olma ynnde nemligelimeler de gstermi ve gstermeye devam etmekte; bu erevede mesel Trki-ye'de Cumhuriyet dnemiFuat Kprl, mer Ltf Barkan veHalilnalckgibidnya lsnde hret yapm tarihiler yetitirmeyi de baarm bulunmaktadr.Ancak, Trkiyede genel hatlar ve baskn ve yaygn ekli altnda yine de tariharatrmacl, yazmacl ve eitiminin daha ok popler tarih eilimi altndakendini sunmaya devam etmekte olduuna ve modern ve objektif anlamda konuyusistematik ve bilimsel yaklamla ele alan Trk tarihi aratrmalar ve eserlerinin

henz geni ve sistemli ekilde ortaya konmu ve yaygnlam grnmediinenemle iaret etmelidir.

te yandan, zellikle XX. yzylda bilim alannda kaydedilen gelimeleryeni ve olduka deiik bilim teorileri ve paradigmalarnn ortaya konmasna im-kn verdiinden, artk geree tek yanl ve normatif felsef speklasyonlar veyahatt tek bir bilim kuram ve metodolojik sekteryanizm zihniyeti ile erimenin im-knszl da giderek daha iyi anlalmakta olup; bu erevede, bilimsel ve yn-temsel oulculuk anlay gitgide daha ok kabul grp yaygnlamakta ve bilim-sel geree bilimlerin sk bir ibirlii erevesinde disiplinleraras(interdisipliner) yahut mltidisipliner yaklamlarla erime eilimi gnbegnglenmektedir. Nitekim, bu durum tarih bilimini de teki bilimlerle daha s k bir

ibirliine gtrmekte; esasen, Trk tarihi arat

rmalar

iin de bunun byle olmas

gerektii gn getike daha iyi anlalmaktadr. Hakikaten, bilimsel ve metodolojikoulculuk ve i birlii anlay erevesinde, tarih bilimi ile teki insan ve toplum

bilimleri arasndan zellikle toplumun objektif bilimsel incelenmesini kendinekonu edinmi bulunan sosyoloji biliminin birbirlerine olan yaknl ve bilimselibirliinin nemi giderek kendini daha da kuvvetle hissettirmekte; hakikaten Trktarihine bylesine bir yaklam perspektifinde yakn tarih ve mesel Osmanlnnson dnemleri yahut Cumhuriyet dnemi zerine son yllarda yerli ve hatt yabancaratrmaclarn katlmyla bir hayli almann yapldna ve yaplmakta olduu-

23


4/27


na nemle iaret etmek gerekmektedir. Bununla birlikte, aslnda Trk TarihininSistematik Sosyolojisi konusunda daha yaplacak okeyin kald da muhakkak-tr.

Bu erevede, 624 yl gibi dnya tarihinde olduka uzun saylabilecek birsiyas hakimiyet dnemini temsil etmesinin yannda kendisinden miras kalan kltrve medeniyet unsurlar ve sorunlar ile Osmanl tarihi bir ok bakmlardan bt-nyle bir nem arz etmekte, bu bakmdan da onun bilimsel incelenmesi sadecegemi dnemler iin deil fakat gncel sorunlarn zmne de k tutabilecek

bir mahiyeti haiz grnmekte; bu balamda, erken Osmanl dnemi toplumsal ya-psnn anlalmas kanaatimizce ayr bir nem tamaktadr. Zira, ada bir Trksosyal tarihisinin deyii ile son tahlilde Mslman bir devlet ve hatt halihazr

tarih izgisi itibariyle bir bak

mason slam imparatorluu olma vasf

n

ta

yanOsmanl devletinin tarihe karmas onun lm anlamn da ifade etmemekte;2baka bir deyile bu tarih bu gnk dnyann ve ayn zamanda Trk toplumununolaylar, olgular ve sreleri ierisinde, adet sosyolog Pareto'nun deyimi ile ifadeetmek gerekirse, kalntlar ve hatt trevleriyle problematik bir biimde ya-amaya devam etmektedir. Nitekim, konunun nemli bir uzman olan nalckndeerlendirmesine gre, mesel Trkiye'de, bugn yalnz sanat, musiki, gzellikanlay, mutfakta deil, yaam tarz, davranlar hatt toplumun din anlayndaOsmanlnn bir ekilde yaamaya devam ettii ve bunun hzla deien bir top-lumda bazen atmalara yol at hususu sosyolojik bir gereklik olarak karmzakmakta;3 bu bakmdan bu alma, Osmanl tarihinin bir kuruluve gelimednemi eklinde nitelendirilebilecek olan ve fakat ayn zamanda bir intikald-

nemi olarak da karmza kan XV. yzyl Osmanl toplumunun sosyo-kltrelyapsnn bir tasla ile bu yapda dinin yeri ve gelenek ve deiim antinomisi ba-lamndaki ilevsel zellikleri ve etkilerini tarih sosyolojisi izgisinde makro-sosyolojik bir yaklamla ele alp analiz etmeyi denemeyi konu edinmi bulunmak-tadr. Geri, aslnda Osmanl toplum yaps zerine aratrmalar da eksik deildir.Bu erevede, mesel Wittek,4Gibb ve Bowen,5Lewis,6 gibi yabanc aramaclarla

Kprl,7Barkan,8Berkes,9Akda10 ve nalck11 gibi Trk sosyal tarihilerininkonuya belli bir ilgi gstererek sunduklar ilk ve nemli aratrma ve sentez rnek-lerine yeni kuak tarihi, sosyal bilimci ve sosyologlarn12 alma ve yaynlareklenmi bulunmakla konu eitli teorik ve metodolojik yaklam ereveleri veanaliz emalar balamnda sorgulanmaya ve tartlmaya devam etmekte; her hal-krda, Osmanl toplum yaps gibi ok ynl, olduka karmak ve etrefil bir ko-

nuda daha yaplmas gereken ok ey kalmakta ve anlalan o uzun sre ara-trmaclar dikkatini zerine ekmeye devam edecek mahiyette grnmektedir.

te yandan, Osmanl toplumunda din konusu zerinde de bu gne kadar azok durulmutur. Ancak, bu konu ok daha karmak ve etrefil bir mesele oldu-undan, hakknda sylenen ve yazlanlar genellikle ya mnferit deskriptif baztespitler ya da tek yanl ve acele genellemeler, yarglar ve hatt kalp yarglar dze-yini pek ayor grnmemektedir. Anlalan, konunun objektif bilimsel analizi ve

24


5/27


bu yolla senteze eriebilmek iin daha yaplmas gereken okey bulunmakta; bubalamda bu alma bir deneme niteliini tamaktadr.

3. Metodolojikaretler

Esasen, konunun yukardaki ekilde belirlenmi ve snrlandrlm olmasmetodolojik bir ok gl de beraberinde getirmektedir. Zira, her eyden nceyz yl gibi uzun bir srenin seilmi olmas bir toplum incelemesi iin zaman vemekn bakmlarndan bir ok sorunlar ve glkleri iermekte; snrlar, hacim veyounluu durum ve artlara gre giderek genileyen veya hatt yerine gre dara-lan, her halkrda dalgalanan ve ierisine eitli etnik ve din kkenlere, kltrleremensup insanlarn dahil olduu dinamik bir toplumsal ve kltrel yapy, onun

zaman iindeki istikrar ve deiimini, bu istikrar ve deiimin etkenlerini, bunlarnyaratt toplumsal dnce dalgalanmalar ve hareketleri, grntleri, ilevleri,etkileri ve sonularyla birlikte izleyip anlayabilmek ve bilimsel ve sistematik biranalize tabi tutmak aratrmacnn karsna olduka g bir i olarak kmakta;

buna, belge ve kaynaklar konusundaki yetersizlikler eklenmektedir. Konu ile ilgilisnrl saydaki klsik Osmanl tarihi kaynaklar ve belgeleri belli bir lde ortadr.Ancak, XV. yzyln, mteakip dnemlere nispetle bir belge ve kaynak bolluu ilekarmza kmad da bilinmektedir. te yandan, konuyu ele alp deerlendirme-de bilimsel objektiflik meselesi ayr bir sorunsal olarak karmzda durmakta; budurumun nedenleri arasnda phesiz Osmanl mparatorluu meselesinin GillesVeinsteinin deyii ile scakln korumakta oluunun nemli bir rol bulun-maktadr.13 Nihayet, bu alma sosyo-kltrel yap, din, gelenek ve dei-me gibi sosyolojik terminolojiye ait kavramlar balamnda belli bir dneme aittarih olgular ve sreler ynnn yapsal ve ilevsel dinamik sosyolojik analiziniamaladna gre, bu erevede acele genellemeler, sonular ve indirgeyici vehatt yanltp arptc tavrlara srklenme riskini de daima iermekte; bunlar

baar ile bertaraf etme meselesi ayr bir metodolojik glk olarak karmza k-makta; bunlar ama konusunda ok dikkatli davranmak gerekmektedir.

4. Osmanl Toplum Yapsnn Sosyo-Kltrel Dinamikleri

analizi, birtoplumu

bakmndan byk lde ilevsel olduklarna nemle iaret etmelidir.

Eer, sosyolojik yaklam perspektifinde bir sosyo-kltrel yapn ya da sosyal organizasyon yahut sistemin i tekilat yahut dzenine

dahil olan unsurlar

n birbirleriyle olan ilikileri ve ileyiinin zaman ierisindekidinamik incelenmesini ifade ediyorsa, bu durumda konuya ncelikle oraya dahilbulunan unsurlar belirlemekle balamak uygun dmektedir. Nitekim, bylesinebir yaklam erevesinde anlalan Modern Trkiye'nin Douuna Trk Uy-garlnn Kaynaklarnn analizi ile balayan nl bir tarihinin belirledii Trkkltrne kaynaklk eden esas etki akm olan Trk, slamve mahallun-surlarn,14 temelde geleneksel ve klsik Osmanl toplumu ve zellikle de onun XV.yzylda ekillenen sosyo-kltrel yapsna dinamik bir biimde kaynaklk etmek

25


6/27


phesiz Trk kltrnn kkleri tarihin derinliklerine uzandndan, XV.yzyla gelinceye kadar Trkler, kendilerine ait devletleri, dinleri, treleri, kltr,san'at v

lerle temasa gelmi vehatt i

e edebiyatlar ile belli bir uygarlk dzeyine mensup bulunmaktaydlar.Bununla birlikte, Osmanl toplumunda Trk unsurunun son dnemlere gelinceyekadar yle pek aka ifade edilmemi olmas kayda deerdir. Yine de Trk kltrve medeniyeti unsurunun, Osmanl toplum hayat ve kltrne, Selukludan intikalederek yaayan bir gelenek olarak daha balangtan itibaren birekilde damgasnvurmu bulunduuna nemle iaret etmelidir. yle ki, bu toplumda Trk kltrgeleneinin srekliliinin bir gstergesi olarak mesel Trk dili tm yabanc et-kilere ramen daima canl bir biimde varln srdrmeyi baarmtr. Esasen,kk ve hatt ilk planda nemsiz bir snr beyliinden byk bir siyas g vedevlete dnen Osmanl toplumsal bnyesinin gerek kurucu ve hanedan ve gerek-

se de tayc ana kitlesi temelde Trk olduu ve Trk kltr ve medeniyeti dai-resine mensup bulunduunun bir ekilde farkndadr; ve nitekim, XIV. yzylnsonlarna doru Osmanllar Anadolu'daki siyas birlii salamak zere batdandouya doru bir yaylma eilimi gsterip de geni gebe Trk gruplaryla kar-latklarnda bu gerekle daha arpc bir biimde yz yze gelme imknn eldeettiklerinden, XV. yzyln ilk yarsnda mill kltr bilincinde cidd bir ykselieilimi kendini gstermeye balam ve bu erevede mesel Osmanl Sultan eski

bir Trk unvan olan Han benimsemi; hanedan sllesinin mensubu olduuOuz Trklerinden Kay airetinin damgas Osmanl paralarnda remiz olarak yeri-ni alm; Ouz efsanesi, Trk dili ve edebiyat ilenmeye balam; yzyln sonla-rna doru ar ve sade bir Trke ile yazmaya meyleden bir edeb akm kendinigstermi, Trk tarih uurunda bir canlanma gzlenmitir.15

Anlalan oraya eitli inanlar ve sistemlerin dahil olduu geleneksel birdine sahip olan ve bir dnemden itibaren evrensel byk din

lerindenBudizm,Zerdtlk,Mani dini, YahudilikveHristiyanlkgibi din-lere intisap edenler olmu bulunan Trkler, X. yzyldan itibaren kitleler halindeslm dinine girmeye balamlardr. Bununla birlikte, Trklerin slmlamas s-reci mteakip yzyllarda da devam etmi ve dorusu olay Trk tarihi, slam tarihive dnya tarihi bakmndan nemli saylabilecek sonular beraberinde getirmitir.Hereyden nce, Trkler iin slam dinini kabul ounluu gebe olan Trklerinyerleik hayata geii srecini hzlandrm, buna Trk topluluklarnn hayat, tari-hi, kltr, medeniyeti, rf ve detleri, efsaneleri, norm ve deerleri, dnya grzerinde meydana gelen kkl deiiklikler eklenmi ve hatt zellikle Osmanl

dneminde det Trklk slmlkla edeer bir hale gelmi; bu erevede eskikltrden bir ok unsurlar silinip atlmsa da yine de onlardan nemli bir blmzellikle halk kltr dzeyinde hayatiyetini srdrmeyi baarmtr. te yandan,Trklerin ran kltrnn egemen olduu bir evrede Mslmanl kabul etmiolmalarnn yan sra ayn kltr evresinde uzun sre siyasi hakimiyet kurmuolmalar, Fars kltr motiflerinin Trk kltrne cidd bir biimde nfuzuna yolam bulunduuna konumuz bakmndan nemle iaret etmelidir. Nihayet, slmdinine ihtida, Trklerin bundan byle Dou yerine Batya ynelmeleri ve orada

26


7/27


daha kalc siyasi hakimiyet ve devletler oluturmalarna imkn vermi olup; nite-kim, bu almaya konu olan Osmanl Devleti bunun en tipik bir rneini olutur-maktadr.16

1071'deki Malazgirt zaferi Anadolu'nun kapsn atndan oraya ger-ekleen Trk g ok sr'atli olmu; anlalan, Byk Seluklu sultanlar izledik-leri siy

rak mmkn deilse de, yukarda zetle iaret edilen ba-

l

ca uns

asetle bunu nceden hazrlam ve bylece Anadolu'da kendileri iin yenibir vatan bulan Trkler orasn zamanla hem Trkletirmi ve hem de slmlatr-mlardr. Menkbeye gre, daha VII. yzylda Hz. Ali ve Hz. Hamza tarafndan

balatlm olan Anadolu'nun manev fethine VIII. yzylda Battal Gazi eklenmi;bu tarih ahsiyetlere ve olaylara olaanst temalar yklendiinden onlar beerllerle kyaslanamayacak mitolojik tasavvurlara dayal kahramanlara dnerek

din-mistik-mitolojik motif Anadolu'nun fethine slm bir form ve boya alt

ndadamgasn vurmu; zamanla bu mitolojik-mistik kahramanlara erenler, evliyalar,ehitler, vs. eklenmi ve Anadolu'daki Mslman Trk halk kltr ve dindarl

bu temalar zerine temellendii gibi, bu arada ona bir ok mahalli ve yabanc unsurda eklenmitir. Zira, ilk alardan beri olduka nemli bir kltrel geit alan ze-rinde bulunan ve ok eitli iskan ve hakimiyetleri mteakip Mslman Trkleriniskan ve hakimiyetine sahne olan Anadolu, eitli kltrlerin kaynat oldukazengin bir din, tarih ve kltrel mirasa sahip olup; stelik Osmanllar daha XIV.yzylda bir Balkan devleti olmaya da meylettiklerinden, Anadolu kltr etkisineBalkan ve hatt Avrupa etkisini eklemek gerekmektedir. Nitekim, XV. yzy ldaYunanlKritobulos Fatih'in hayatn yazm, Venedikli Bellini portresini yapm,Avrupal diplomatlar, tacirler, mlteciler, dnmeler, Batdan bir ok eyleri Os-

manl lkesine getirmi, Osmanllar Avrupa'daki top icadn sr'atle kabul etmiler-dir. Mamafih, mesel Balkan etkisi tabandan ok yukardan gelmi ve anlalandevirme sistemi bunun nemli kanallarndan birini tekil etmitir. Esasen, Ms-lman toplum ve devletler arasndan yabanc kltr etkilerine en a Osmanlolduundan, onun tarihi zaruretler karsnda bir yenilikler ve modernleme tarihieklinde grlm ve daha XV. yzylda srgnler ve muhtedler nemli kltrtayclar olmusa da o zamanda yeni bir kltr ynelii meydana gelmemi;17 teyandan, Osmanl toplumu ve kltr zerinde zellikle Bizans etkisi bir dnemolduka abartlmtr.18

Her halkrda, sosyo-kltrel yapya etki eden tm faktrler ve unsurlarsayp dkmek pratik ola

urlar ve etki kanallar

n

n, bu al

maya konu tekil eden XV. yzy

l Os-manl toplum ve kltr yaps ve bunda din ve gelenein rol meselesi ile yineorada kendini gsteren deiim olgusu ve sreleri zerindeki dinamik etkilerinidikkatle gz nnde tutmak, konuya bilimsel bir yaklam erevesinde olduka

byk bir nem arz etmekte; ancak, buna gemeden nce, XV. yzylda Osmanldevletinin durumu ve orada meydana gelen balca olay ve gelimelere toplu birgz at, konuya salkl bir bilimsel yaklam asndan uygun dmektedir.

27


8/27


5. XV. Yzyln Osmanl Devletine Panoramik Bir Bakzyldan XVI.

yzyln

inde Sel-

uklu g

Anadolu'nun Trklemesi ve slamlamas asndan XIII. ysonuna kadar sren devir bir buhranlar ve intikal dnemini olmu; XIII.

yzyldaki Babaler kyam, Moollar karsndaki ar hezimet, lhanl ynetimi,Beylikler dnemi ve Osmanlnn ykselmeye balamas olgular, Anadolu'da Trk-leme ve slmlama ve fakat ayn zamanda Balkanlarda genileme srecini hz-landrm; XV. yzyln ortalarndan itibaren Osmanl ykselii ve Anadolu birlii-ni salamaya doru seyreden sre daha da belirgin bir hal alm; bu balamda,Selukludan Osmanlya bir gei, bir kurulu, gelime ve genileme dnemi olanXV. yzyla be padiah ve bir fetret dnemi damgasn vurmutur.

Esasen, ilk kurucular sanld gibi birer airet reisi olmann tes

eleneine bal yneticiler olan Osmanllarn XIV. yzylda balattklarAnadolu'da Trk birliini salama ve Balkanlarda genileme abalar XV. yzyl-da da srm;1396daki Nibolu zaferinin bu ynde nemli etkileri olmu ve by-lece, XV. yzyl balarnda Tuna'dan Frat'a uzanan merkez bir imparatorluk o-lumu; geriye bunun doal merkezi olmas gereken stanbulun alnmas ii kal-mt. Gerekte, stanbul'un stratejik bir konumunda olup; te yandan, ehzadelerikoruyup kkrtmak suretiyle taht kavgalarna neden olmas ve Osmanl'ya kardzenlenen Hal seferlerini tevik etmesi sebebiyle Bizans nemli bir sorun olu-turduundan, oraya Karadeniz'den gelecek yardm engellemek amacyla boaznAnadolu yakasna Gzelcehisar' yaptran Yldrm Bayezid(1389-1402) stanbul'udrt kez kuatmsa da, Timur tehlikesi drdnc kuatmay kaldrmasna nedenolmu; yzyln bandaki Ankara sava ise, Osmanl devletini 1402den 1413ekadar srecek olan bir bunalm ve Fetret devrinesokmu, Anadolu Trk birliiyeniden bozulmu, Karesi ve Eretna hari teki beylikler yeniden kurulmu, Bal-kanlarda Osmanl ilerleyii bir sre durmutu. Kendisine rakip olabilecek byk

bir Osmanl Devleti'nin olumasn engellemek amacyla Ankara sava galibiyetinimteakip Anadolu beylerinin topraklarn geri vererek Anadolu Trk birliini par-alayan Timurun ekilmesinden sonra Bayezid'in oullar arasnda balayan ve 11yl sren taht kavgasndan baaryla karak devleti paralanmak ve yklmaktankurtard iin ikinci kurucu saylan elebi Mehmed (1413-1421), Eflak' Os-manllara yeniden balad gibi, Anadolu Trk birliini yeniden salamaya daalm; eyh Bedreddin ve Mustafa elebi isyanlarn bastrmay baarm; ye-rine geenII. Murad (1421-1451) nce Bizans tarafndan serbest braklan amcas

Dzmece Mustafa isyan

n

bast

rm

, sonra onu serbest b

rakarak destekleyen Bi-zans' kuatmsa da bu defa da Bizans ve Karamanoullarnn kkrtmas sonucuayaklanan kardei ehzade Mustafa ile uramak zorunda kalm; Hal ittifakkarsndaki baarszla Karamanoullar sorununa eklenince, 1444de Edirne-Segedin Antlamasn imzalam ve ardndan yerini daha sonra Fatih unvan ileanlacak olan 12 yandaki olu II. Mehmed'e brakm, ancak onun kk yatatahta gemesini frsat bilen Hallarn antlamay bozmalar zerine tekrar tahtageerek ayn yl Hal ordusunu Varna'da yendii gibi, Macarlarn nclndehazrlanan Hal ordusunu da II. Kosova savanda (1448) ar bir yenilgiye urat-

28


9/27


m; bylece stanbul'un fethi kolaylamtr. Esasen, stanbul kuatmas esnasndaBizans, Avrupa'dan bekledii yardm bulamam; denizden gelebilecek yardmnlemek amacyla Anadolu Hisar'nn karsna Rumeli Hisarn yaptran II.

Mehmed(1451-1481), Balkanlardan gelebilecek muhtemel Hal yardmn nle-mek iin de snr boylarna aknc birlikleri gndermi ve nihayet surlara kar b-yk toplar dktrm, gemileri karadan yrterek Hali'e sokmay baarm; Bi-zans ordusu ve donanmasnn zayfl fethi daha da kolaylatrmtr. Bylece, 29Mays 1453 ylnda gereklemi olan stanbul'un fethi olay, Trk, slam ve dnyatarihi bakmndan nemli sonulara yol am; Bizans imparatorluu tarihe kar-m, Ortaa kapanp Yenia balam, stanbul'dan kaan Bizansl bilimadamlar Avrupa'da Rnesans ve reform hareketlerinin balamasnda etkili olmu,feodalite sistemi zlmeye balam; Osmanl Devleti ykselme dnemine

girmi, bakent Edirne'den stanbul'a tanm, Osmanl toprak btnl salan-m, Anadolu-Rumeli geii kolaylam, Karadeniz-Akdeniz deniz ticaret yolunundenetimi Osmanl'lara gemi, Venedik ve Ceneviz ticareti bundan olumsuz etki-lenmi ve nihayet Osmanllar hakl bir hret ve itibar kazanmtr. te yandanFatih, Karadeniz, Ege ve Akdeniz ticaretine egemen olmak, Anadolu'da faaliyetgsteren devletleri etkisiz klarak Anadolu Trk birliini salamak, Bizans'n yeni-den dirilmesini nlemek gibi amalarla Balkanlar, Anadolu ve hatt denizlerde birdizi fetih hareketini de gerekletirmitir. Yzyln son padiah olan II. Bayezid(1482-1512) dnemine Cem Sultan olay, Osmanl-Venedik, Osmanl-ran, Os-manl-Memlk ilikileri, ah Kulu isyan ve Anadolu'da Trk birliini salamaabalar damgasn vurmu; Cem Sultan olayna karmas sebebiyle 1485 ylndaKaramanoullar Beyliine son verilerek Timur tarafndan diriltilen feodal ve aris-tokrat beyliklerin tasfiyesi ii tamamlanp merkeziyeti devlet ve toplum yapsglendirilmi; Cem Sultan'n Hristiyan Avrupa'nn elinde kalmas oraya karnemli bir sefer gelitirilmesini nlemi; ancak Osmanllar ilk olarak bat Akdenizve ak denizlerde faaliyette bulunacak bir donanmaya sahip olacak gce erimi;ran'da iktidar ele geiren Safevler, Dou Anadolu'ya gz dikerek, gnderdikleridervilerle ii mezhebini Anadolu'da yaymaya alm; btn bunlar XVI. yz-ylda yeni gelimelere yol amtr.

6. Dnemin Osmanl Toplumda Sosyo-Kltrel Yap

manl toplumundasosyal i gibi, sadece bualma

Yukardaki aklamalar nda imdi XV. yzyln Osve kltrel yap meselesini ele almak gerekirse, bilindiya konu tekil eden yzyln Osmanl toplum kuruluunun deil fakat en

genel erevede Osmanl devlet ve toplum sisteminin ne olduu yahut nereye otur-tulmas gerektii meselesi teden beri muhtelif tartmalara konu tekil etmi bu-lunmakta; bu erevede onu feodalite yani derebeylik rejimi kategorisindedeerlendirenler bulunduu gibi teokratik bir yapda gren yahut onun bu ikisi-nin bir tr karm olduunu ne srenler bulunmakta; bununla birlikte, konuya butr yaklam ve deerlendirmeler, temelde Batda modern kapitalist toplum modelincesinde var olan bir toplumsal dzenin, aralarnda hibir farkllk gzetmeksizin

29


10/27


dnyann baka yerleri ve bu arada Osmanlda da aynen var olduu yanlgs veacele genellemesine dayandndan, iddetli tenkit ve itirazlarla karlam bulun-makta;19 bu bakmdan, Osmanl toplum yaps ve sistemini kendi kaynaklar, artla-r ve kendine has zellikleri erevesinde deerlendirmenin daha uygun olaca veesasen tm geleneksel zellikleri, istikrar ve hatt belli bir dnemden itibaren du-raanlna ramen Osmanl toplum yaps ve sisteminin kendi ierisinde belli de-iiklik ve istihalelere maruz bulunduuna da nemle iaret etmek gerekmektedir.

Anlalan, bu balamda XV. yzyl, Osmanl toplum yapsnn belli bir ge-leneksel ve klsikekle brnmeye balamas bakmndan ayr bir nem tamak-tadr. X

l nlkla birletiren bu devlet rejimi,22Max Weber'in terminolojisiile pat

III. ve XIV. yzyllarn siyas, sosyal ve demografik artlarnda kendinigazaya adam ancak kk ve hatt grne gre nemsiz bir Uc Beyliinden

eski Bizans topraklar

n

ad

m ad

m katarak gittike byk bir devlete ve hatt im-paratorlua doru seyreden Osmanlnn hkmdarlar ilk kurulu dnemlerindeBey ve hatt Hristiyanlara kar yaptklar savalarda Gazi unvan ile anldk-lar gibi, her ne kadar Anadolu asndan bakldnda XV. yzyl orada muhtelifsiyasal nitelerin yer ald paral bir manzara arz etmekle hal Beylikler dnemidiye adlandrlmaktaysa da, Osmanlnn askeri ve siyas gc ve otoritesinin gide-rek kendini daha ok kabul ettirdii ve bu durumun stanbul'un fethinden itibarendaha belirgin bir hal ald grlmekte; byle olunca da, Anadolu'da ve Balkan-larda geni topraklara ve nemli blm Hristiyan bir nfusa sahip olan Osmanlsosyo-politik bnyesini, yzyln ortalarndan itibaren artk gc, otoritesi ve me-ruiyeti herkese kabul edilen bir devlet, hatt imparatorluk olarak deerlen-dirmek uygun dmekte; bunun gerek ve kesin kurucusunun da Trk, slam ve

Roma evrensel egemenlik geleneklerini kiiliinde birletirdiini ne sren Fatiholduu anlalmakta;20 esasen, stanbul'un fethi ve Fatih'in ynetimi altna PaxOttomana denilen Osmanl bar yahut millet sisteminin temelleri de atlm

bulunmaktadr.21

Orta Asyann hanlk geleneini bir gazi nderin kiiliinde Orta aslamkltrndeki su ta

rimoniyal hakimiyet yani hanedan egemenliine dayanmakta; ancak, ki-min padiah olaca konusunda kesin bir kural bulunmadndan, Osmanl ailesinin

btn erkekleri taht zerinde hak sahibi saylmakta, padiah lnce oullarndanhangisinin tahta geecei konusunda devlet ynetimindeki etkili gruplarn yanimera, ulema, vb.lerinin tercihleri nemli rol oymaktayd. Nitekim, bu belirsizlik

anla

lan Osmanl

veraset sistemini zamanla yap

lan dzenlemeler erevesindekendi ierisinde belli bir takm deimelere de maruz brakm;bylece, meselOsman ve Orhan Beyler zamannda lke hkmdar ailesinin ortak mal addedilir-ken, I. Murad'tan itibaren sadece sultan ve oullarna ait saylmaya balanm; teyandan, nizam- lem, devletin kudsiyeti ve karde katliyle lkenin birliinisalayarak blnmesini nlemek amacyla Fatih en gl olann padiah olmasilkesini getirmi; daha dorusu mevcut bir gelenek ve rf kanunlatrmtr. Herhalkrda, gaza ruhu ile teki beyliklerden destek gren, doudan gelen srekliTrkmen gleriyle nfusu ve askeri gcn artran; Bizans, Balkanlar ve Anado-

30
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/


11/27


lu'nun karklk iinde bulunmasndan yararlanan Osmanl devlet adamlarnnyetenekleri ve realizmi sayesinde genileyen; artan ticar ve sosyo-ekonomik po-tansiyeli sebebiyle gitgide nemli bir cazibe merkezi oluturan; Ankara sava

bozgununu mteakip yaanan bir fetret devrine ramen sonuta inisiyatifi tekibeyliklere brakmayan ve nihayet dier Trk devletlerinden farkl olarak lkeninhanedan yeleri arasnda blnmedii Osmanl devletinin yap bakmndan ennemli bir zellii, daha balangtan itibaren mahall g odaklarnn olumasnaimkn tanmayan olduka merkeziyeti bir devlet, ynetim ve toplum anlayerevesinde kurulmu olmasnda toplanmakta; anlalan XV. yzyl ve zelliklede stanbul'un fethini mteakip yaplan dzenlemeler gz nnde tutulduundaonun bu zellii giderek daha belirgin ve gl bir hal alm bulunmaktadr. Herhalkrda, bu merkeziyeti yapnn tam ortasnda padiah yerini almakla, lke

iindeki her ey onun babadan kalma mlk olarak deerlendirilmekte; u halegre, eski Trk devlet geleneinden kaynaklanan kut ve tre anlaynn yansra eski Sasani ve Mslman Abbasi mparatorluklar gibi bir Ortaa devletininotokratik ve Doulu yapsn en azndan prensip olarak Osmanlda bulmakmmkn olmaktadr.23 Bylece, Osmanl devlet yapsnda lke, iktidarn Tanr'danalan ve yalnz onun nnde sorumlu olan patrimonyal, mutlak bir hkmdarnhkm altnda ynetilmekte; ancak fiiliyatta onun bu iktidarn siyasi bir

pragmatizm erevesinde kanun, adalet ve ahlk prensiplerine gre icra etmesigerektiinden, otokrat bir padiah imaj ou zaman pratik olarak gerekle pekuyuuyor da grnmemekte; nalck'a gre bu durum, yazya dklmemi bir ana-

yasal denge rejiminianmsatmaktadr.24Balangta, grne gre toplumun byk lde Trklerden olutuu

Osmanl toplum kuruluu anlalan erken dnemden itibaren ve zellikle de Balkanfetihleriyle birlikte Rum, Ermeni, Yahudi, Bulgar, Srp, Arnavut, Sloven vb. birok unsurlarn dahil olduu ok uluslu, ok dinli bir devlet ve hatt stanbul'unfethini mteakip imparatorluk formuna brnmeye balam olup, orada bn-yeye dahil bulunan farkl din ve mezheb cemaatler millet nizam denilen biryapda sistemdeki yerlerini almakla, bylesine kompartmanl bir sosyal yapda

btnleme ve hareketlilik nemli bir sorun olarak kendini gstermekte; nitekim,iktidarn yan sra ekonominin de merkeziyeti bir yapda ekillenmi olmas toplu-mun yatay btnlemesi iin nemli bir engel oluturmu grnmektedir. Bu s-tunlu ancak merkeziyeti ve patrimoniyal devlet ve toplum yaps ierisinde adetkilit ta konumunda olan padiah Tanrdan ald yetki ile en azndan prensip ola-rak tm mlkiyet ve iktidar elinde tuttuundan, geri kalanlar sistemin ierisinde

kul statsnde yerlerini almakta; her halkrda, gazann dinamik bir unsurolarak kendini gsterdii Osmanl devlet ve toplum kuruluunda merkeziyeti ve

patrimoniyal niteliklere gl bir orduya sahip olmakla asker ve brokratik ka-rakteristikler eklenmi bulunmaktadr.

Dnemin Osmanl toplumunun kltrel temeli, kiiye dayal ve kiiselle-mi ilikiler modeli zerine kurulmu olup; buna gre, karizmatik unsurun daaktif bir biimde yerini ald sosyo-kltrel yappadiah-kul, baba-evlat, hoca-talebe,pir-mritgibi kiiye ballk ve patrimoniyal ve karizmatik ilikiler ve buna

31
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/


12/27


gre oluan patronaj a zerine temellenmi olmaktadr. te yandan, pek fazlafarkllamam bir sosyal yapya sahip olan ve millet tekilat bir sosyal snflama-ya istinat etmeyen Osmanlda, toplumsal snflar da Bat toplumlarndaki gibi ge-limi olmayp, onlara nispetle olduka silik kalmakta; orada temelinde biri aske-r ve tekisi de reaya olmak zere iki snf bulunmaktadr. Ynetici snf olu-turan birincisi, saray memurlar, mlk memurlar ve ilmiye tarafndan tekil o-lunmakta ve gerekte bu ynetici snf kul-ynetici eklindeki bir statye sahip

bulunmaktadr. Reaya'ya gelince onlar, Mslman olsun veya olmasn vergi verenancak ynetime katlmayan uyruklardr. Osmanl, ynetim, ilim, sava ve tarmolmak zere genelde drt ana meslek tanmakta; sanayi ve ticaret bir ldegayrmslim tebann elinde bulunmakta; mamafih Trk iftlik ve yayla iletmele-rinin yan sra Trkehir esnaf idaresinde zenaat ve ticaret iletmeleri bulunduu

gibi, bu yzylda nce Bursa sonra da stanbul'un uluslararas ticarette nemli mer-kezlere dntkleri anlalmaktadr. Ancak, mesel Bursa gibi bir sanayi ve ticaretmerkezinde bile bu zamanda en zenginler asker tabakaya mensup bulunmakta;merkeziyeti sistem ierisinde, yar gebe ve yerleik kyl hayat bata olmakzere kasabalar ve hatt bir lde ikinci dereceden ehirler yani merkeze nispetleksal tara, byk lde tarma dayal otarik bir sosyo-ekonomik yap etrafndaekillenmi olup; te yandan ehir, ilk dnemin Mslman topluluklarnn ve genelolarak Dou tipinin tm karakteristiklerinin yan sra zaafiyetlerini de tipik bir

biimde yanstmakta; nihayet Osmanl, yapsnda zellikle sosyologlarn sivil top-lum dedikleri devletle kiiler arasndaki arac kurululara pek yer vermemekte-dir.25

te yandan, sistemin bir bakma merkez-tara ikileminde olumu olmaskonumuz bakmndan kayda deerdir. Merkez bakenttir ve padiah ve saray erkanorada oturmakta; mamafih, mesel bu dnemde ehzadeler Anadolu'daki sancakla-ra sancakbeyi olarak gnderilmek suretiyle devlet ynetiminde tecrbe ka-zanmalar salanmaktayd. Saray, Padiahn hem zel hayatnn getii, hem dedevletin ynetildii yerdi. Bilindii zere, Osmanlda ilk saray Bursada yaplm;

bakent Edirne olunca burada daha byk bir saray ina edilmi; stanbul'un fethiy-le Fatih Beyazt'taki mevcut sarayda oturmu, burann yeterli gelmemesi zerineayn yerde baka bir saray yaptrlm; eski saray denilen bu sarayn da yeterli ol-mamas zerine 1472-1478 yllar arasnda Topkap Saray yahut yeni saray inaedilmi olup; sarayda Padiahn zel hayatnn getii i blme enderun den-mekte; te yandan, devirme usulyle toplanan ocuklar acemi olanlar oca-

na gtrlmeden nce, seilenler saraya alnarak, sk bir disiplin altnda yetiti-rilmekte; iolanlar denilen bu grubun gerek bir dindar, devlet adam, asker vesekin nitelikli bir kii olarak yetitirmesi amalanmaktayd. yle anlalmaktadrki, Osmanl devlet tekilatnn temelleri daha Orhan Bey zamannda atlm, bunakarlk Fatih dneminde yaplan dzenlemeler erevesinde o daha kesin birekilalmaya yn tutmu bulunmakta olup; bu devlet tekilatnn esasn orada Sadra-zamn yan sra toplumunseyfiye, ilmiye ve kalemiye kollarnn temsil edildii Di-van- Hmayun tekil etmekte; Padiah Divan'a bizzat katlmakta; ancak, Fatih bu

32
http://0.0.0.0/


13/27


gelenee son verdiinden, toplantlar kafesli bir pencerenin arkasndan takip etmeusul balam olmaktadr.

Devletin tara tekilatnn temelini ise timar sistemi oluturmakta; bazblgelerin vergi gelirleri hizmet veya maa karl olarak askerlere veya devletgrevlil

yerlem

erine ayrlm bulunmakta; dirlikdenilen ve timar,zeametve haseklindee ayrlan bu sistemde topran mlkiyeti devlete, vergisi dirlik sahibine ve kulla-nm hakk da kylye ait bulunmakta; merkezden toplanmas son derece zor vergi-ler bylece toplanm olmakta; sistem devleti baz grevlilerine maa vermekten veasker yetitirmekten kurtarmakta; topraklar bo kalmadndan retim artmakta; teyandan, timarl sipahiler bulunduklar yerlerde gvenlii salamakta; her halkr-da, Osmanl ekonomisi ierisinde sanayi, ticaret, hayvanclk ve madencilik de belli

bir yer tutmakta ve mesel daha Osman Bey zaman

nda Bilecik'in fethini mteakiporadaki demir madeninin iletmeye ald bilinmekle birlikte, aslnda ekonominintemelini tarm oluturduundan, bu toplum byk lde Orta an geleneksel vekendi iine kapal tarm toplumunun zelliklerini tipik bir biimde sunmaktadr.Mamafih, Osmanlda toprak genelde mir, mlk ve vakf arazi olmak zere eayrlmakta; esaslar XV. yzyln ilk yarsnda beli bir dzene oturan, er've rfvergilerin yer ald bir vergi sistemi devletin ileyiini kolaylatrmakta; ancaksistem zaman ierisinde eitli sorunlara da gebe grnmekte; bylece, meselvakflar yoluyla ehir, kasaba, ky gibi yerleim merkezlerinde cami, medrese, yol,eme vb. bir ok yap yaplmakla, devletin imar konusunda yk byk ldehafifletilmi olmakla birlikte, zamanla nasl yozlamaya yn tuttuu bilinmekte;keza mr toprak rejiminin de zamanla benzeri bir dejenerasyona maruz kald ve

devletin nce duraklama sonra da gerilemesinde nemli bir paynn bulunduunanemle iaret etmek gerekmektedir.

Esasen, bir kurulu ve ykselme dnemi olarak karakterize olan XV.yzyln Osmanl toplumunda yatay hareketlilik genelde fethedilen yerlere doru

e eklinde kendini gstermekte; nitekim, bu dnemde devlet BalkanlardakiTrk nfusunu artrmak iin bataklk ya da ssz yerlere vakflar kurmak yoluyla

buralarn ekonomik hayatn canlandrmak ve insanlarn buraya yerlemesini zen-dirmek yahut fethedilen yerlere yerleeceklere bir takm vergi kolaylklar sala-mak gibi yatay hareketlilii tevik edici uygulamalara da ynelmi bulunmakta; teyandan, bir sosyal tabakadan dierine geiler, ykselme ve dmeler eklindekendini gsteren dikey hareketlilik de dnemin Osmanl toplumunda belli bir l-

de mevcut olup; bu toplumun kendi artlar

nda belli bir toplumsal dinamizmlekarakterize olduuna nemle iaret etmek gerekmektedir. Zira, bir kere orada kanbana dayal ve kendi iine kapal bir snfsal yap mevcut olmadndan, meselreayadan Mslman ve eitim grm birinin yneticiler zmresine yani seyfiyeveya ilmiye yahut kalemiye'ye ykselme imkn bulunduu gibi, te yandan, dev-irme sistemi gayrmslim ocuklarnn Mslmanlatrlmas ve kapkulu sistemiiinde eitimlerini tamamlayarak vezir-i azamlk dahil devletin nemli yneticikademelerine ykselmelerine imkn vermi olmakta; esasen, XV. yzylda zellik-le stanbul'un fethinden sonra bunun tipik rneklerine sklkla rastlanmakta, byle-

33


14/27


ce mesel XV. yzyln ikinci yarsnda son Bizans mparatoruKonstantin'in erkekkardeinin olu Mesih Paa'nn II. Beyazt'n sadrazamln yapm olmas kaydadeer olmaktadr. Esasen, stanbul'un fethine kadar genelde devletin st dzeyyneticileri genelde Trklerin arasndan kt halde, bundan byle vezirlik dahiltm yksek mansplar Hristiyan kkenli devirmelerin eline gemeye balam

bulunmaktadr. te yandan, sadece ynetim sistemi deil fakat devletin yeni jeopo-litik durumu da lkenin yaps ve yaayn derinden etkilediinden, XV. yzyln

balarna nispetle sonlarnda toplum nemli deiimlere uram bir biimde kar-mza kmakta; bu balamda mesel Dou ve Bat ehir kltr ve geleneklerinimeczeden, yeni kurumlar ile donanm ve orada enderunlularn nde bulunduklarstanbul, teki Anadolu ve Rumeli ehirlerinden farkl hayat tarz ile taray etkile-yen bir cazibeye erimi grnmektedir.26 Bylece, XV. yzyln sonuna gelindi-

inde, Osmanl toplumu ierisinde, yerleim bakmndan, stanbul bata olmakzere saylar nceki dneme gre bir hayli artm bulunan Trkehir topluluklaresas biimlerini kazanm bulunmakta; Trkmen kitleleri geni apta yerleip kytutmakla dnemin ky topluklar genelde tarma dayal yerleik bir yaanty ifadeetmekte; gebe veya yar gebe gruplar nispeten azalm grnmektedir.

Her halkrda, XV. yzyl Osmanl toplumunda, iinde bulunduu mahalleveya ky topluluu ile olan etnik, din, hukuk ve kltrel balaryla birlikte temeltoplums

raclyla sa-lanrken

devleti Mslman bir devletti. Nitekim, o-nun tem meruiyetini eriattan almakta; bylece, butoplumd

al birim ailedir. Kendi kapal hayat ve geleneklerini yaayan cemaatlerdenoluan bu toplumda pederah ve geni aile tipi yaygn, poligami nadir, mahallgelenek hukuka baskn, kadn-erkek ayrm gl, bir retim arac olmasa ve snr-l saydaki st dzeyden evrelere mahsus bulunsa da klelik ve cariyelik mevcut-

tur.27

Esasen, Osmanl Mr toprak rejimi ve "ift-hane" sisteminden kaynaklanan,Anadolu'nun paral coraf yaps nedeniyle kk kyl-aile iletmelerine dayalgeleneksel sosyo-ekonomik yap, anlalan mteakip dnemlerde de pek byk birdeiiklie uramadan Trkiye Cumhuriyetine intikal etmi ve onun ana ekonomikkarakteri ve sosyal yapsnn belirlenmesinde ok etkili olmutur.28

Ynetim bakmdan devlet eyaletlere, onlar da kendi ilerinde alt-idar bi-rimlere ayrlmakta; idar birimlerin ilerlii asker-idar brokras a

, kaza rgtn yaps, ileyii ve bu erevede hukuk sistemlerinin uygu-lanmas konusu bizi Osmanl toplum yapsnda din, toplum, kltr, gelenek vedeime ilikileri meselesine gtrmektedir.

7. Din, Gelenek ve Deime

phesiz, XV. yzyl Osmanlel direini oluturan padiaha slam dini Snnlik ekseninde mevcut dzeni ve icraat merulatrma

fonksiyonunu stne alm bulunmaktayd. Anlalan Osmanlda, lkenin adaletleynetimi ve yabanc saldrlarna kar korunmas devletin iki temel grevi olup;adaletin gerekletirilmesinin Allahn kullar iin koyduu din ve dnya ileri ileilgili kanunlar addedilen eriat hkmlerine uymakla mmkn olacana ina-nlmakta; bununla birlikte, gerekte Osmanl hukuku er've rfolmak zere iki

34
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/


15/27


temele dayanmakta; er' hukuk sadece Mslmanlara uygulanmakta; kamu huku-ku dnda kalan davalarda Mslman olmayanlar, genelde kendi din kurumlarndayarglanmaktaydlar. Esasen, tamamen zel artlarda gelien Osmanl devleti, Trkgelenek ve greneklerine gre dzenlenmi kurallarla, prensip olaraker' hukukunesaslarna aykr olmamak kaydyla padiahlarn buyruklarn ieren kanunna-melerden ibaret olan rf hukuka da yer vermi olup; Osmanllar eriat aan birhukuk nizam gelitirmi bulunmakla daha XV. yzylda Kann- Osmanden szedilmekte; devrin tarihi ve devlet adamTursun Bey bunu, toplumun bekas iinsivil otoritenin gereklilii teorisi ile istislh ve istihsn kuralna gre meru-latrmaya almakta; anlalan bu gelenein kk tarihin derinliklerine uzanmak-tadr.29

Ynetime kat

lmayan, geimini tar

m ve sanayi alan

nda retim ve ticaretlesalayan ve devlete vergi veren reaya eitli din, dil ve rklara mensup topluluklar-dan olumakla, ayn din ve mezhepten gelen topluluklar bir millet sayldndan,XV. yzyln Osmanl toplumunda Mslmanlardan baka Ortodokslar, Ermenilerve Yahudilerden oluan temel millet daha bulunmakta; ancak bunlar slam hu-kukunun esaslarna gre sistemin iinde zmm statsnde yerlerini alm olmak-la, eriatn n grd hara ve cizye gibi vergileri vermekle mkellef tutul-makta; ynetime katlmamakta ve askerlik hizmetinden muaf bulunmakta, mal vemlk edinmekte, devletin mir arazi zerinde halka tand tasarruf haklarndanyararlanmakta ve hatt stanbul'daki vakf emlki zerinden Mslmanlar gibiHristiyanlar ve Yahudiler de tasarruf hakkna sahip bulunmaktaydlar. te yandan,gayrmslm cemaat kurallar devletin kendi kanunlar imi gibi kabul grmekte ve

kadlar evlenme szlemeleri yahut kiliselerdeki seim anlamazlklar gibi mesele-lerde bu kurallara gre hkm vermekle yetkili bulunmaktaydlar. Anlalan, Bal-kanlarda Osmanlnn yayl tamamyla muhafazakr bir karakter tam;istimalet politikas gereince n bir fetih ve yerleme yerine eski Rum, Srp veArnavut asil snflar ve asker zmreleri yerlerinde braklarak mhim bir ksm

Hristiyan timar-erleri olarak Osmanl timar kadrosuna sokulmu; gulm ve timarsistemlerinin slamlamada belli bir etkisi olmu, ancak Osmanl Devleti din konu-sunda msamahakr davranp hibir zaman sistemli birslmlatrma politikas dagtmediinden ihtidalar snrl kalm ve mesel XV. yzyl sonunda Balkanlarda

birka kuaktr Hristiyan kalan timarlara rastlanm;30 her halkrda, bu yzylGagauz, Arnavut ve Bonaklarn rneklerinde grld zere slamlama olayla-rna da tank olmutur. Millet nizam, herkesi bir lde kendi kampnda eitime ve

yaamaya ittiinden, orada farkl din cemaatler-aras ilikiler snrl, cemaat-devlilikler nadirdir. Yine de, bu ekli altnda sistemin karlkl kltrel etkileimlereimkn vermi olmas kayda deerdir. te yandan, daha Orhan zamanndan ba-layarak vezirlerin medrese ulemasndan seildii Osmanlda, zellikle Fatihdne-minden itibaren Snnlie belli bir arlk verilerek devlet buna gre tekilat-landrlm olmakla birlikte, her cemaatin rf hukuku mer tannp, bu arada Fatihslm Hukukunun daha ok ferd hukuk meselelerinde dzenlemelere sahip olmaskarsnda, devleti ynetmek zere yeni kanunlar koymu ve onun Kanunnme'si

35
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/


16/27


Osmanllarda bilinen yazl ilk "sivil kanun" rneini oluturmu; esasen, dahaOrhan Bey zamannda bir takm laik hukuk dzenlemelerine balanm; stanbulalndktan sonra Galata Cenevizlilerine verilenAhidnme ile gayrmslim tebaanntemel hak ve hrriyetlerinin korunmasna zen gsterilmi; bana Gennadius geti-rilerek Patrikhaneye geni yetkiler ve bamszlk vermek suretiyle adet yar-laikuygulamalara giriilmi; Ortodoks Kilisesine bahedilen yetkiler sonradan Ermenive Sryan Kiliseleri ile Yahudilere de tannm; spanyada zulme urayanSefarad Yahudileri Osmanlya snm; yzyln sonunda Selnik dnyann en b-yk Yahudi ehri haline gelmi; dorusu Avrupay fanatizmin kasp kavurduu birdnemde Osmanlda din ve vatandalk haklar konularnda, bu dnemi inceleyen

bir Trk sosyal tarihisinin deyii ile, esasn inan zgrl ve hogrnn olu-turduu modern laiklie byk lde yaklalmtr.31

Her halkrda, XV. yzyln Osmanl Devletinde er'i ve rf btn mese-leler er' mahkemelerde kadlar tarafndan zmlenmekte; bu kararlardan mem-nun olmayanlar st mahkeme olarak Divan- Hmayna bavurabilmekte; esasenkadlar, merkezden gelen emirleri halka iletmek, halkn ikayetlerini merkeze bil-dirmek, her trl davaya bakarak karar vermek, nikah szlemesi, irket veya vakfkurulmas gibi szlemeleri yaparak noterlik hizmetlerinde bulunmak ve avarzdenilen olaanst durumlardaki vergileri toplayp merkeze gndermek gibi idar,hukuk ve asker grev ve yetkileri stlenmi bulunmaktaydlar. Divan Hmayunyesi ve er' hkmler veren en yksek grevliler olarak kadaskerlerin says Fa-tih'ten itibaren Anadolu ve Rumeli olmak zere ikiye karlarak Rumeli'deki kad-lar Rumeli ve Anadolu'dakiler de Anadolu kadaskerine balanm ve sistemin

merkeziyeti ve brokratik zellii glendirilmitir. II. Murad dneminde (1425)Molla Fenar'nin eyhlislamla ykseltilmesi ile yeni bir makam ihdas edilmi;stanbul'un fethinden sonra eyhlislamlk makamna stanbul Mfts oturduun-dan ona mfti'l-en'am da denmi; XV. yzyl sekiz eyhlislama tank olmutur.Geri, aslnda daha nceki dnemlerde de bu unvanla anlanlara rastlanmaktadr;ancak, onlarn stats ve konumu bundan farkldr. Burada artkeyhlislam devle-tin en yksek fetva makam itibariyle yerini almakta; ancak, bu dnemde protokol-de kadasker eyhlislamdan nce gelmekte; esasen, eyhlislm henz Divan-Hmayn yesi de saylmamakta; yine de ilm kiilii ve fetva verme yetkisi dola-ysyla ona byk sayg gsterilmekte; bayramlama srasnda Padiah sadece onunkarsnda ayaa kalkmakta; gazaya kar ihanet, din dmanlaryla ibirlii, vb.gerekelerle Mslman da olsa bir lkeye sava amak gibi nemli devlet ileri

hatt padiahlarn grevden alnmas iin onun fetvas gerekmekte; bu makamaykselebilmek iin ilmiye snfndan olmak ve belli dereceleri gemek gerekmek-teydi. dam cezasna arptrlamayan, tutuklanamayan ve hapsedilemeyen eyhlis-lam, bylece medreselerde iyi eitim grm ve devletin adalet, eitim ve yarg g-revlerini stlenmi bulunan ilmiye zmresi ierisinde fetva verme yetkisine sahipmftlerin en st rtbelisi konumunda bulunmakla, sistem bu hiyerarik grnmaltnda artk adet yar-teokratik birekil almaya yn tutmu grnmekte; te yan-dan Osmanllar, I. Bayezid dneminden itibaren Peygamber slalesinden gelenler

36
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/


17/27


iin Nakibl-Erfmessesini ihdas etmekle orada seyyidlik ve eriflik erefve imtiyaz vesilesi olmu bulunmakta; her halkrda ilmiye; mderrisler, mnec-cimler, hekimler, tarikat eyhleri, imam ve mezzinleri de kapsamaktadr.

Osmanllar, daha Orhan Gazi zamannda znik'te medrese am ve banaSadreddin Konevnin rencisiDavud- Kayser'yi getirmi; bunu Bursa ve Edir-nedeki

bulunan Osmanl

toplum yap

s

nda, zellikle kii ve ailesi ilemeruiy

ler izlemi; orada kelm, tasavvuf ve fkh alanlarnda stadlar yetimi; II.Murad zamanndaki saysal art belli bir tekilatlanmay, derece ve snflarna gretertibi beraberinde getirmi; hogrl ve kltrl bir padiah olan Fatih dnemin-de stanbulda kurulan Sahm- seman medreseleriyle birlikte Osmanllarslm dn-yasnn en yksek seviyede eitim veren kurumlarna sahip olmu; te yandan,Osmanl vezirleri ve paalar da stanbulda cami ve medrese yaptrm, sonra vila-

yetlere de medreseler yapt

r

lm

ve onlar giderek daha ayr

nt

l

bir tertip ve tasnifetabi tutulmu; ayrca vakflarla desteklenmitir.32phesiz, slm dnyasnn bakayerlerinde; Msr, Suriye, Irak ve randaki medreselerle irtibat da kesilmemi; XVyzylHzr Bey (lm.1559), Sinan Paa (lm.1486),Hocazde (lm.1488),Molla

Hsrev (lm.1489) gibi medrese kkenli ulemaya tank olmutur. te yandan med-reseler, sadece yksek retim kurumlarndan ibaret olmayp, daha alt dzeyde ei-tim verenleri de mevcuttu; ancak, onlar ounlukla taradaydlar. Bu anlamda Sel-uklu ve Beylikler dnemlerinde Anadoluda medreseler araclyla kltr ve ilimKonyann yan sra Malatya, Kayseri, Sivas gibi bir ok merkezde gelimiken,Osmanllar bu alanda da merkeziyeti olmu ve giderek daha okstanbula arlkvermilerdir. Gazal izgindeki Snn slam dncesinin ulema arasnda giderekegemen grnd bu dnemde medreselerde retim Arapa ve din bir mahiyet

arz etmekte, akl ilimlere de belli bir yer verilmekte; tekkelerse kendi tarzlarndaeitim veren kurumlar olarak karmza kmaktadrlar. Ancak, devlet ynetiminde

pay sahibi olanlar medreseden yetien ilmiye mensuplar yani ulema-i rsmolmu; balangta tarikatlarn; Ahilik ve Bektaliin takn din heyecan ile kuru-lan Osmanl devleti, Fatih dneminden itibaren Snnlie daha ok yneldiindenonu takiben devletin merkeziyeti, din-Snn ve ie dnk karakteri giderek art-m; Fatihin saray duvarlarna yaptrd Bellininin freskleri II. Bayezid dne-minde sklerek arda satlm; ilmiyenin bir i ekimesi sonucunda da olsaeletirici ve serbest dnceli Molla Ltfzndklk ve ilhad sulamas ile 1494teidam edilmitir.

te yandan, mmet tipinde az farkllam bir toplumun tm zelliklerini

kendinde toplametini dorudan doruya Allah'tan ald kabul edilen Padiah ve merkezi-yeti devlet arasnda kiiyi koruyacak ara gruplar ve tekilatlar veya sosyologla-rn ikincil yaplar adn verdikleri sivil toplum kurulular olumaynca, onlarnfonksiyonlarn grmek zere ancak kaynan dinden almakla birlikte ilk kla-rnda tepkisel zellikler tayan Sflik ideolojisine dayal Tekke ve tarikatlar, sis-temin tamamlayc bir paras olarak ortaya km ve bir lde bu fonksiyonlarstlenmilerdir. Bununla birlikte, genelde slm mmeti ierisinde ve zel olarakOsmanl toplumunda tarikatlar, yalnzca az farkllam bir toplumsal yapda

37
http://0.0.0.0/


18/27


fonksiyonalist sosyologlarn deyii ile ara form veya tampon mekanizma ile-vini stlenmi deillerdir. Esasen onlarn Anadolu'ya asl yerlemeye ve onun ba-rnda tekilatlarn bir a gibi rmeye baladklar ilk dnem, Mool istilsnnyaratt toplumsal karklk ve bunalm devresi olmu; Beylikler dnemi ve Os-manlnn ilk zamanlarnda onlar zellikleKolonizatr Trk Dervileri olarak fetih,iskn ve imarda nemli fonksiyonlar stlenmi olup; hatt bu ekil altnda Os-manlnn kuruluunda ok etkin olduklar da bilinmekte; her halkrda, toplumsaldayanma ve btnlemeyi salayc, toplumu pekitirip seyyaliyeti artrc fonk-siyonlarnn yan sra, yerine gre tepki ve diren salayc yahut terbiyev ilevle-rinin de bulunduunu belirtmek gerekmektedir. Esasen Sflik, slm'n tm form-larna nfuz etmek suretiyle birekilde onlarla badamay salad gibi, Anado-lu'nun din tarihinde de o, gerek Snnlik ve gerekse de heterodoks eilimlerle im-

tiza edebilmi ve ok fonksiyonel olmu; bylece, mesel eski Trk inanlar iinnemli bir snak oluturmu ve onlar orada slm boyalara da brnmek suretiy-le birekilde varlklarn srdrmeyi baarmlardr.33 Keza tarikatlar, Ahilik teki-lat sayesinde esnaf teekkllerinin devletle btnlemesini ve devletin onlar kont-rol altnda tutmasn salam; birer eitim merkezi olarak onlar, Medresenin veulemannkinden farkl bir dnya gr ve hayat anlayn ballarna vermek su-retiyle topluma bir eitlilik ve dinamizm getirmi; bu arada basit halk tabakasn-dan kimselerin meraya ve kap kullarna direnmesine imkn vermekten de geridurmamlardr.

Nitekim, XV. yzyl, I. Bayezid dneminden itibaren Snn slam ve klasikslam kltrnn, devletin merkezleme politikas balamnda giderek glenme-

sine imkn verdiinden, Ankara sava hezimetini izleyen siyas fetret ve itimabozukluk dnemi bunun tepkisel sonularn beraberinde getirmekte gecikmemi,bylece Babaler kyamnn bir uzants ve benzeri tekerrr etmi; bir kez daha,aktif bir biimde siyas bir hviyet gsteren bir din hareketin banda bulunanSimavna kads olu eyh Bedreddin, Osmanl lkesinde yaayan insanlar arasndadin farkn ortadan kaldrarak, haram saylan eyleri hell klacan, saz ve arabaizin vereceini, insanlarn arasnda hereyin mterek olmas gerektiini ne sr-mtr. Bununla birlikte, dzenli medrese renimini Msrda tamamlam veMusa elebinin iki yldan fazla bir sre kadaskerliini yapm bulunanBedreddin, aslnda tekke kelerinde post stnde yetimi bireyh de olmamtr.Menakb'nda gsterildii ekliyle, Seluklu Sultan Alaeddinin torunlarndan ol-duu iddias da anlalan siyas amaca yneliktir. Simavnada babasnn kadlk g-

revinde bulunduu, bu lakapla anlmasndan anlalmakta; eyhlii, evresindetoplad kiiler nezdinde manev bir nfuz amacyla kullanm grnmektedir. Herhalkrda, onun fikirleri Snn anlaytan olduka ayrlmaktadr. Hareket, artanmerkeziyeti ve Snn eilime evrenin bir tepkisi nitelii tamakta olup; esasen,Osmanl toplumsal yapsnda zellikle XV. yzylda balayan ve XVI. yzylda yo-unlaan evrenin merkeze muhalefet hareketleri anlalan genelde din bir sy-lemle ortaya km grnmektedir.34

38
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/


19/27


Bu bakmdan, Osmanl dnemindeki tarikatlar, biri vakflarn gelirleriyledesteklenen tekkeleri, iyi tanmlanm rgtleri ve belli ayin ve trenleri ile kent-lerde y

endisinden pek farklolmaya

erleip yelerini st sosyal evrelerden toplayan ve tekisi de Melm birizgide belli bir gizlilik ilkesine gre olumu ve siyas iktidara kar evrelerin

benimsedii teekkllereklindeki iki kategoride tasnif etmek mmkn grnmek-tedir.35 Her halkrda, XV. yzylda Osmanl lkesinde egemen olan geni hog-rden yararlananBektalik,Mevlevlik,Rufalik,Kadirlik,Halvetlik,Bayramlik,

Nakbendlik,vb. tarikatlar, Anadoluda nemli lde yaylm ve tekilatlanm;kollara ve dallara ayrlp oalm; pek ou stanbulu merkez edinmi; ancak,tekkelerini ve temsilcilerini Anadolunun teki byk ehir merkezlerine ve hattkasabalarna da yaym ve zaman zaman padiahlar zerinde ok etkili olmulardr.Mesel, ran kkenliHalvetliknceAhi Yusuf Halvet(lm.1408) ile Anadoluda,

sonra da Rumelide yayld ve bir ok kollara ayrld. Ankarada Hac BayramVelye (lm.1434) nispet edilen ve Melam zellii bulunan Bayramlik, aslndaHalvetlikle Nakibendliin birlemesinden meydana gelmi olup; Safevlikle deilikisi mevcuttu. 1402 sonras kargaa ve tepki dneminin bir din-mistik-sosyalrn olan bu tarikata intisap edenler zamannda o kadar oalmt ki, bu durumve zellikle de Erdebil sfleri ile olan ilikileri hkmet merkezini rahatsz etmive Hac Bayram, boynuna, ellerine ve ayaklarna zincirler vurularak Edirneye II.Muradn huzuruna gtrlm; Padiah, Hac Bayram- Velden etkilenmi vekendisi salverildii gibi tarikatna intisap edenlerden de vergi alnmamas bu-yurulmu; ancak, tarikatn ok yaygnlamas ve vergi vermemek amacyla herke-sin Bayramye tarikatndan olduunu sylemeye balamas yeni glkler yaratnca

bu uygulamadan vazgeilmiti. Hac Bayrama intisap edenlerin bir zellii dekendi rettikleri ile geinmeleri ve ihtiya fazlasn yoksul mritlerine verme-leriydi. Hac Bayramn rencisi Akemseddin, Fatih Sultan Mehmed ile birliktestanbulun fethinde bulunmu ve ona hocalk etmiti. Her halkrda, Bayramliin

bir halk tarikat olmasna karlk,MevlevlikXV. yzyldan itibaren ehirlerde stdzey yneticiler ve sekinler arasnda tutunmu; II. Murad, Edirnede byk birMevlev tekkesi kurmutur.36

Daha XIV. yzyldan itibaren yenieriliin resm tarikat olan Bektalik,bylece byk bir nfuz elde etmi; bu arada, esas akdeleri k

n muhtelif Batn zmreleri de iine alm; bu ekildeBabaler,Kalender-ler, Haydarler, Abdallar ve Hurufler sonradan Bektalik ierisinde temessledilmilerdir. Balangta, eski Trk inanlarndan Budist ve Maniheist tesirlere

kadar bir ok ve eitli unsurlar bnyesine dahil etmek suretiyle senkretik bir hvi-yet tayan Bektalik, XV. yzyln ortalarndan itibaren i tesirleri almaya ba-lam; bunlara, ayn tarihlerde Osmanllarca dlanan Huruf etkiler ve hatt slm

bir renge brndrlen mahall inan ve geleneklerin etkileri eklenmi; bylecetarikat adet bir inan halitas hviyetine brnm; Mevlevliin byk ldemnevver zmreler ve yksek idar muhitlerde tutunmasna karlk o, ilkin yargebe bir evrede doarak krsaldan kasaba ve ehirlere intikal etmi; Ana-dolunun dnda Balkan'lara ve Msr'a uzanmtr.37 te yandan, XIV. yzyln

39
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/


20/27


sonlarna doru Esterbad, Irak, Azerbaycan ve Anadolu sahalarna yaylanHuruf-lik, XV. yzyln ilk yarsnda Osmanl mparatorluu sahasnda byk bir nfuzelde etmi, hatt Fatih dneminde saraya bile girebilmi; ancak,Mahmud Paa ve

Fahreddin Acemnin etkisi ile takip ve tenkil edilince Bektalie nfuz etmeyibaarmtr. Sultan II. Bayezidin maruz kald suikastten sonra bu heterodokszmreler aleyhinde okiddetli takibata geilmiti.38 Bununla birlikte, mesel b-yk Huruf airNesim, bu yzylda Osmanl ve Azer sahasndaki heterodoks zm-reler zerinde olduka etkili olmu, Anadoluda yetien Huruf airlerinin hemenhepsi onu taklit etmitir.39

XV. yzyln Trk din hayat ve tarihi bakmndan belki de zerinde en okdurmay gerektirenlerden birisi de Sleyman elebi (lm. 1422) ve onun mehur

Vesilet

tmaya ynelik tedbirler alm; bu amala, btn vakflarn denetimi ve

n Nect

d

r. Bursada yaayan ve hatt oradaki Ulu Camiin imam

olduu bildirilen Sleyman elebi, XV. yzyldan gnmze, sadece Hz. Pey-gamberin doum gnn kutlamak amacyla dzenlenen Mevlid Kandilivesilesiyle deil, bir ocuu olmak, nemli bir baar elde etmek, evlenmek, haccagitmek gibi ok eitli durumlarda Anadolu Trk din hayatnda trenle okunmasdet haline gelen Mevlidini, rivayete gre, o srada ranl bir vaizin, Kurandaki

bir yeti yorumlarken, Hz. Muhammedin teki peygamberlerden stn olmadnbeyan etmesi zerine yazmtr. te yandan, XIV. yzylda bilimsel ve kltrelalanlarda kendini gsteren yaratc hamle XV. yzylda da devam etmi;40 Fatih,Ulu Bey'in rencisi Ali Kuu'yu stanbul'a getirterek matematik ve astronomiyedair eserler yazmas ve renci yetitirmesini salam; Bayramye tarikatndanYazczde kardelerin 1449 tarihinde kaleme aldklarMuhammediye veEnvar'l-

Akn gnmze kadar uzanan bir hrete erimi; Kastamonuda ok sade birTrke ile Cevahir el-Esdf adl Kuran tercmesi yaplm; bu arada cami,medrese, imaret, zaviye gibi imar faaliyetleri artm; bu dnemde Anadolu ehirleride artk bir Trk ve slm karakterine tam anlamyla brnm ve Hristiyanlare-hirlerde ayr mahallelerde oturarak aznlk durumuna dmlerdir.41 Bununla

birlikte, Anadoluda balangtan itibaren ehirler, medreselisi ve tekkelisiyleSnnlik-Hanefliin merkezleri olduklar halde kyler ve gebe Trkmenmuhitleri daha samimi, ancak taknla daha msait atmosferleri ile dikkatiekmekte; nitekim derviler, XIV. yzyln balarndan itibaren kk kylerin veairetlerin arasna girerek onlara Batn fikirlere dayal heterodoks bir Ms-lmanl telkin etmekte; Ahi Evrann halifesi ve Krehirdeki tekkenin eyhi airGlehr, bu ky eyhlerinin iddetle aleyhinde bulunmakta; ancak, bu kyl ve

gebe Trkmenlerin, din konusundaki itenliklerinin yan sra safl vedolaysyla da istismara msait olular dikkate deer olmakta; nitekim XV.yzyln ilk yarsnda, Mekkeden gelen bir kervana katlan bir Fransz,Germiyanoullar blgesinde, Ktahyadan Bursaya geerken, kendisini deMslman hac zanneden saf kyllerin yolda elini ve elbiselerini ptn habervermektedir.42

XV. yzyln sonlarna doru devlet, merkeziyeti ynetim anlayna uy-gun olarakeyhleri, velileri ve tekkeleri kendine daha baml hale getirerek kont-rol altnda tu

40
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/


21/27


bu kuru

eklenmesi rneine benzerbir ok

mlardaki cihet (grev) lerin eyhlere devlet tarafndan tevcihi yolunagidilmi;43 bununla birlikte, Fatih dneminden itibaren,Medrese'nin mensuplar ileTekke camias ya da zhir ehli ile btn ehli yahut ehl-i kl ile ehl-i hlarasnda bir kopmann grlmeye balayarak devletin, Medresenin din anlaynagre, daha gl bir biimde ekillenme eilimine yneldii gzlenmitir. Aslnda,

Halvetlik, Celvetlik, Ereflik, Bayramlik, fetihlerde ok nemli roller oynam-larsa da Fatih, stanbulun fethinden sonra onlarn nfuzundan kurtulmaya al-m; Akemseddin, Akbyk, Molla Zeyrek, Molla Granve eyh Vefy srgnegndermi; II. Bayezid dneminden itibaren Anadolu'da i propagandada bir artgrlmtr. Aslnda, XV. yzyln balarnda, rann byk blm ile DouAnadolunun baz ksmlar Karakoyunlular'n ynetimi altnda olup, yzyln soneyreinde hakimiyet Akkoyunlular'n eline gemi, bu Trkmen devletlerinin

Snn eilimleri din siyasetlerine de yansmtr. Esasen, o dnemde ran'n bykounluu Snn olduundan iler dank kk cemaatler halinde yaamakta vesiyas rolleri sz konusu olmamaktadr. Nitekim eyh Cneyd, Safev tarikatnn

bana getiinde, onun faaliyetlerinden rahatsz olan Karakoyunlular kendisinilkeden kovunca o, ileri gelen mritleri ve dervileriyle birlikte Anadoluya gel-mi, orada kyller ve gebeler arasnda i veya ilie mtemayil ok msait

bir ortamla karlam; hatt aslnda Snn-afi olan bu slalenin ve eyhCneydin bu ortam karsnda Anadoluda kesin biimde ilikte karar kldnne srenler de olmutur. Esasen, bir seyyid olarak XV. yzyl ortalarnda Ana-doluda dolaarak geni bir mrit topluluunu arkasna alan eyh, bu amala nceSivasa giderek Osmanllara snmak, onlardan olumsuz cevap alncaKaramanoullar'na yanamak istemi, orada da tutunamaynca Dulkadiroullar'nagitmi ve Memlkler'in olumsuz tavr karsnda oradan da ayrlarak Trabzon bl-gesine ynelmi ve buradaki Rum devletini ykarak oraya yuvalanmaya teebbsetmi, bunda da baarl olamaynca, bu esnada randa hakimiyeti ele geirenAkkoyunlular'a snarak, Uzun Hasann kz kardei ile evlenmi ve bylece lke-sinde faaliyetlerini serbeste srdrmek imknna kavumu olup; 1460 ylndanitibaren onun yerine geen olu eyh Haydar'n i bir devlet kurmak iin faa-liyetlerini artrd, 12 dilimli kzl ta giyip sark sardndan mritlerine Kzl-ba dendii ve Anadolu'da geni bir mrit tayfasna sahip bulunduu anla-lmakta; btn bunlar XVI. yzyln balarnda Osmanl-ran atmasnn din-toplumsal ve siyas zemininin anlalmas bakmndan nemli gelimeler olarakkayda deer grnmektedir.44

te yandan, XV. yzylda faizin ok yaygn olduu anlalmakta; bu ama-la, faize verilen parann dnda, bor senedine, faiz tutarna eit deerde ve gyasatlan bir uhann bedeli imi gibi gsterilen bir tutar n

muamele-i eriyyelere bavurulmu olduu grlmekte;45 faizle iletilenpara vakflar yaygn bulunmakta; grne gre belli bir merkeziyeti sosyal d-zen ve adalet sisteminin kurulduu Osmanl toplumda hakszlklar, yolsuzluklar veikayetler de eksik olmadndan sultanlar yolsuzluu nlemek amacyla zamanzaman "adletnme"ler karmak durumunda kalm olup;46 btn bunlar bu d-

41
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/


22/27


nemde var olan belli bir toplumsal anomi ve ekonomik daralman n gstergesi ol-duu gibi, konumuz bakmndan bu toplumda gelenek ve deiimin ift ynlantinomisi balamnda dinin ok ynl ve ok fonksiyonlu olduunu anlamamzada imkn tanmaktadr.

8. Deerlendirme ve Sonu

Yukardaki tespitler, XV. yzyln, Osmanl toplumunda geleneksel ve kl-sik sos vesinin ekillenmesi ve orada dinin yeri veilevler kadar nemli olduunu bize gstermektedir.Bir kur

yo-kltrel yapnn ana ereinin anlalmas bakmndan neulu, ykselme ve intikal dneminde Trk, slam, mahall ve hatt bir l-

de yabanc kaynaklardan gelen unsurlarn kaynat asker, merkeziyeti ve brok-ratik zellikleri ar basan Osmanl sosyo-kltrel sistemi tm geleneki ve hatt

statik eilimlerine ramen tamamen kapal ve duraan da olmayp; tersine belli birlde dinamiktir ve mesel ann gelien asker teknolojisine baar ile uyumsalayabilmektedir. Her halkrda, Orta adan Yeni aa gei dneminde gele-neksel bir asker imparatorluk ve mmet tipi stat toplumu zellii altndakiOsmanl toplum yaps daha bu yzylda ok uluslu ve ok dinli ekle brnmolup; orada Mslmanlk ynetime ve devlete bir lde hakim grnmekle eriatn planda yerini alm bulunmaktadr. Bylece, dinde slam'n stnln tanyptekilere de hayat ve temsil hakk veren Osmanlnn din nitelikli millet sistemiierisinde gayrmslimlerzmm statsndedirler. Osmanllar, nizamn Allahtarafndan konduu dncesinde olup; bunu kanun-u kadim telkkisi zerine

bina ve devletlerini ebed mddet telkki etmekte; gaza ruhuyla meb bu top-lumda mmetin hlefa-i raidnden sonra en byk gazileri sfatyla sultanlar enfaziletlileri,47 halk da Allah adna padiahn kullar addedilmekteydi. Klasik Snnulemann izinden giderek Osmanl, din devlet diyor ve bylece birekilde dinile devleti birletirmeye; ulema, eriat aracl ile toplum hayatnn tamamn dene-tim altnda tutmaya ve srasnda her eit kltr deimesine bir ekilde tepkiye;kimlik ve stat ayrm esasna dayal toplum din deer sistemini giyim-kuamdanmezar tana kadar sosyo-kltrel hayatn grnr tm alanlarnda sembolik bir

biimde ifadeye meylediyordu. Ancak, tm btnletirme ve denetim gayretlerineramen Osmanlda din ve devlet ve hatt slam, kltr ve toplum bize sanldkadar btnlemi grnmyor. Geri orada, ilmiye'nin ba olarakeyhlislm birdnemden itibaren devletin resm tekilatndaki yerini alyor ve verdii fetvalarlaadet giderek tm icraatn eriata uygunluunun tasdik ve kontrol fonksiyonunu

stlendii gibi, slm dini ad

na mmetin tamam

n

n iyilii emr ve ktlktensakndrma grev ve ilevi de bulunuyor. Ancak, Osmanlda din, devlet, ynetim,toplum ve kltrle olan bu btnleme eilimlerine ramen, teki Mslman toplu-luklarda da grdmz zere, hibir zaman onunla tam anlam ile btnlemi ol-muyor. Tersine, orada bir yandan iktidarn, dzenin ve gelenein, te yandan mese-l sivil hukuk dzenlemeleri ve icraater' ynden onaylayarak deiimin meru-latrcs olarak din, toplumsal dayanma ve btnlemeyi salayc ilevlerininyan sra, srasnda toplumsal protesto ilevini de grebilmekte; Sflik ve tari-katlarn bu fonksiyonu sklkla stlendikleri bilinmekte; esasen, bu toplumda kltr

42


23/27


deimeleri de vaki olmakla mesel Bat ile olan sk kltr temaslar sonucu XIV.yzylda Osmanlya sakal kesme detinin gelmesi tepkilere yol am olup;1402deki Ankara sava felketinin Osmanl beylerinin bu ekildeki bir Frenktaklidine balanmak istenmi olmas kayda deer grnmektedir.48

ok fazla geliip farkllamam mmet yapsnn slm dinine toplum ha-yatnda tamamlayc fonksiyonlar yklemi olmasnn bir uzantsn, mensuplarnnou slmiyet'i yenice kabul etmi olup, szl kltre dayal gebelikten yerle-iklie

gel oluturmu grnyor. yle ki, bu kadarfarkl u

ve ehir hayatna gei srecini yaayan Anadolu'daki Mslman Trk top-lumunun yaps ve onun din ile olan ilikileri balamnda da bulmak imknmzolmaktadr. Buna gre, Osmanl dneminin ancak ortalarnda kesin ekline otur-mu bulunan bu snrlar ok iyi izilmemi toplumsal yapda din, bir Trk

sosyolounun gayet gzel bir ekilde belirledii zere, toplumun genel hatlar

n

tamamlayc, normatif bir biimde talimat ve yn verici, ideolojik ve kltrel an-lamlar topluma mal edici, kiinin korunmasn ve ikincil gruplarn yokluundatoplumsal seyyaliyeti salayc49 fonksiyonlar stlenmi grnmektedir. Anla-lan, Osmanlda slm, bazlarnn bizi inandrmaya altklarnn aksinemonolitik ve btnlemi bir inan ve uygulamalar toplamndan ibaret olmak yeri-ne karmak, hetorojen ve deiim halindeki bir olgudur ve onun din-toplumsal birolgu ve sre olarak deiik tezahrlerinin, Osmanl toplumunun deiik veheleriile yakndan ilikisi bulunmaktadr. Balangta yerine gre antinomiyanist eilim-leri ar basan sf halk dindarl orada egemen grnrken, XIV. ve XV. yzyl-lardan itibaren eriata dayal resmi bir yapda ekillenen Snnlik giderek arlnhissettirmeye meyletmi; bu durum, Sflik ve heterodoks Bektalik/Alevlii ister

istemez bir lde marjinalletirmi ve hatt protest bir ideolojiye doru itmi; yinede ulemann iinden nemli lde Sflie meyledenler olmu ve genel anlamdaSflik bir lde Snnlikle badamay bilmitir. Bylece Osmanlda Snnlik,ulemann bir lde resm ve kitab din anlaynn yan sra zellikle ehirlerdegeni kitlelere ynelen sf tarikatlar ile heterodoks ve sihr unsurlar da iinde bu-lunduran ve daha ok szl kltre dayalehirli, kasabal ve kylnn gelenekselhalk dindarln da kapsamaktadr.

te yandan, etnik, kltrel ve din bakmlardan kendini gsteren eitlilikve mozaik yap, anlalan Osmanlnn sadece tek bir dine yani slmiyet'e dayal

bir din devleti olmasna balca ennsurlar bir arada tutma gayreti ierisinde ynetim belli bir esneklie y-

nelmi, er' hukukun yan

s

ra orada rf hukuk da belli bir gelime gstermi-tir. Her halkrda, Weber'in, toplumsal yap bakmndan, Orta a boyunca, slmdnyasna, patrimonializmin hakim olup, te yandan orada bamsz ehir rgt-lenmeleri, gayretli bir burjuva snf ve formel hukukun, sivil toplumun olumad;geleneki, karizmatik ve patrimoniyal toplumda rasyonel bir bilimsel zihniyetintoplumsal bir nitelik kazanma imkn bulunmadeklindeki tespit ve gr anla-lan, dnemin medreselerinde akl ilimlere belli bir nem verilmise de, XV. yz-yl Osmanl toplumu iin de byk lde geerli grnmekte; esasen, bu yzylnOsmanlsnda ekillenen Mslman din ve kltrel hayat, yine de belli bir dina-

43


24/27


mizm ile karakterize olur ve bir din hogr anlayna kapy ak tutarken, birbaka bakmdan da o giderek kat bir ekilcilik, merasimcilik ve kuralclkla ka-rakterize olan bir gelenekilik ve muhafazakrla ynelmi bulunmakta; nitekim

bu durum, orada balangta zaten iten ie mevcut olan bir atma eilimini,Medrese/Tekke ztlamasnda tipik bir biimde ortaya koymakta gecikmemi g-rnmektedir. Anlalan, Fatih dneminden itibaren gelenekilik ile dinamizm ara-snda bir tereddt ve alternatif karsnda bocalamaya balayan bu yap ve sistemgiderek bir dinamizm kayb, iine kapanma, gelenekilik ve duraanlk belirtileriortaya koyamaya ve her trl yenilie bid'at damgasn vurarak, artan bir din vefikr hogrszle ynelmeye balam olup; takip eden yzylda bu eilimlerdaha da belirgin bir biimde kendilerini gsterecekler; geri o zamanda yap dahada geliip olgunlaacak; ancak, bu geleneksel yap takip eden dnemde tm slahat

gayretlerine ramen dnya apnda meydana gelen deiimlere uyum salamaktazorlanacak ve sonuta Osmanl hasta adam konumuna dmekten kurtu-lamayacaktr.

KAYNAKA

Akda, M., Trkiye'ninktisad vetima Tarihi, C. I ve II, stanbul, 1974.

Barkan, . L., Kolonizatr Trk flar Dergisi II, stanbul, 1974.

urumu,

Broquire, Bertrandon de la, Le Voyage doutre Mer, Yay.: Ch. Schefer, Paris,

Gnay, Balanglarndan Gnmze Trklerin Din Tarihi,

nalck, ekilat, Trk Dnyas El-

nalck, H., Osmanl Toplum Yapsnn Evrimi, ev. M. zden-F.Unan, TrkiyeGnl, Sa.11, Ankara, 1990, s. 30-41;

Derviler, Vak

Barthold, W. ve F. Kprl,slam Medeniyeti Tarihi, Ankara: Trk Tarih K1963.

Berkes, N., Trkiye'de adalama, Ankara: Bilgi yaynevi, 1973.

1892.

Flal, E. R., Trkiyede Alevlik-Bektalik, Ankara, 1990. Prof. Gilles Veinsteinile sylei,dea Politika, Say: 4.

Gibb, H. A. R. ve H. Bowen,Islamic Society and West, London: Oxford UniversityPress, 1950, 1957.

Glpnarl, A., 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, stanbul, 1969.

. ve H. Gngr,stanbul: Rabet yaynevi, 2003.

nalck, H., Ky, Kyl ve Uygarlk, Osmanlmparatorluu: Toplum ve Eko-nomi, stanbul: Eren yaynclk, 1993, s. 1-14.

nalck, H., Osmanl Hukukuna Giri. rf-Sultan Hukuk ve Fatih'in Kanunlar",

H., Osmanl mparatorluunda Kltr ve TKitab, Ankara: TKAE, 1976, s. 981.

44


25/27


nalck, H., Osmanllarda Raiyyet Rsumu, Osmanlmparatorluu: Toplum veEkonomi, stanbul: Eren yaynclk, 1993, s. 31.

Devri zerine Tedkikler ve Vesi-

nalck, kilat, Trk Dnyas El-

nalck,

nalck, ev. R. Sezer, stan-

nalck, bul: Eren yaynclk, 2000.

R. Sezer, s-

nalck, oplum ve Ekonomi, stanbul: Eren yaynclk,

Kprl -Mongol Sur les Ordres Mystiques

l, 1920.

Mardin

m Ansiklopedisi, 1992.

Studies on Ottoman Economic and Social History,

Turan, Mefkuresi,stanbul, 1978.

nalck, H., Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna. XV. Asrda Rumeli'deHristiyan Sipahiler ve Meneleri,Fatihkalar, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1987, s. 137-184.

H., Osmanl mparatorluunda Kltr ve TeKitab, Ankara: TKAE, 1976, s. 974-990;

H., Osmanlnn 700. Yl, Cogito Osmanllar zel Says.

H., Osmanlmparatorluu. Klsik a(1300-1600), bul: Yap Kredi yayn, 2003.

H., Osmanl'da Devlet, Hukuk, Adalet, stan

nalck, H., Osmanlmparatorluu. Klsik a, (1300-1600), ev.tanbul: Yap Kredi yayn, 2003 s. 62.

H., Osmanlmparatorluu: T1993.

Kprl, F., Hac Bekta Vel,slm Medeniyeti Tarihi, zahlar, s. 239-245.

, F., Influence du Chamanisme TurcoMusulmanes,Mmoire del'Institut de Turcologie, stanbul: Universit deStanbu

Kprl, F., Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1980.

Lewis, B.,Modern Trkiye'nin Douu, Ankara: Trk Tarih Kurumu yayn, 1984.

, .,Din vedeoloji, Ankara: letiim yaynlar, 1983.

Ocak, A. Y., Bektalik, Trkiye Diyanet Vakfisl

Ocak, A. Y., Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, stanbul: Tarih VakfYurt yaynlar, 1998.

Ortayl, ., Osmanl Bar, Osmanl Aratrmalar.

Ortayl, ., Osmanl Toplumunda Aile, stanbul: Pan yaynclk, 2001.

Sahilliolu, H., "Slave in the Social Economic Life of Bursa in the Late 15th

andEarly 16th Centuries",IRCCA, stanbul, 1999.

Saray, M., Trk-ran Mnasebetlerinde iliin Rol, Ankara, 1990.

Smer, F., Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol,Ankara, 1976.

O., Trk Cihan Hakimiyeti

45


26/27


Uzunarl, . H., Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara: Trk Tarih Kuru-

lken, arih uuru, stanbul: Dergh Yaynlar, 1976.

Ottoman, Mlanges

Yurday arihi Dersleri, Ankara: lahiyat Fakltesi yayn, 1971.

1 Kr.: H. Z. lken,Millet ve Tarih uuru, stanbul: Dergh Yaynlar, 1976, s. 225-228.

3 Bk.: H. nalck, Osmanlnn 700. Yl, Cogito Osmanllar zel Says.4 P. Wittek, Le Rle des Tribus Turques Dans L'Empire Ottoman, Mlanges Georges

Smets, Bruxelles, 1952, s. 554-5765 H. A. R. Gibb ve H. Bowen, Isl d West, London: Oxford University

4.arih Kurumu,

8 viler, Vakflar Dergisi II, stanbul, 1974.

10 ninktisad vetima Tarihi, C. I ve II, stanbul, 1974.tab,

nan, Trkiye Gnl, Sa.11, Ankara, 1990, s. 30-41; Osmanlmparatorluu:

983.

1516

28; Osmanlbul: Yap Kredi yayn,

20 u, Osmanlmparatorluu: Toplum ve

2122 k, Osmanlmparatorluu. Klsik a, s. 62

et, stanbul: Eren yaynclk, 2000; O.78.

24 nalck, Osmanl'da Devlet, Hukuk, Adalet, s. 7.

mu yayn, 1984.

H. Z.,Millet ve T

Wittek, P., Le Rle des Tribus Turques Dans L'EmpireGeorges Smets, Bruxelles, 1952.

dn, H. G.,slm T

DPNOTLAR

2 Kr.: . Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile, stanbul: Pan yaynclk, 2001, s.8.

.amic Society an

Press, 1950, 1957.6 B. Lewis,Modern Trkiye'nin Douu, Ankara: Trk Tarih Kurumu yayn, 198

7 W. Barthold ve F. Kprl,slam Medeniyeti Tarihi, Ankara: Trk T1963.. L. Barkan, Kolonizatr Trk Der

9 N. Berkes, Trkiye'de adalama, Ankara: Bilgi yaynevi, 1973.M. Akda, Trkiye'

11 H. nalck, Osmanl mparatorluunda Kltr ve Tekilat, Trk Dnyas El-Ki

Ankara: TKAE, 1976, s. 974-990; Osmanl Toplum Yapsnn Evrimi, ev. M. z-den-F.UToplum ve Ekonomi, stanbul: Eren yaynclk, 1993.

12 Mesel Bk.: . Mardin,Din vedeoloji, Ankara: letiim yaynlar, 113 Bk.: Prof. Gilles Veinstein ile sylei,dea Politika, Say: 4.14 Bk.: Lewis,Modern Trkiye'nin Douu, s.1-17.

Kr.: Lewis,Modern Trkiye'nin Douu, s. 8-9.Geni bilgi iin Bk.: . Gnay ve H. Gngr, Balanglarndan Gnmze Trklerin

Din Tarihi, stanbul: Rabet yaynevi, 2003.17 H. nalck, Osmanl mparatorluu: Toplum ve Ekonomi, s. 427, 2

mparatorluu. Klsik a (1300-1600), ev. R. Sezer, stan2003, s. 189.

18 Kr.: Lewis,Modern Trkiye'nin Douu, s. 3-6.19 Mesel Kr.: Berkes, Trkiye'de adalama, s. 21.

Kr.: nalck, Osmanllarda Raiyyet RsumEkonomi, s. 31.. Ortayl, Osmanl Bar, Osmanl Aratrmalar.nalc

23 Kr.: H. nalck, Osmanl'da Devlet, Hukuk, AdalTuran, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi,stanbul, 19

46


27/27


26 kiye'ninktisad vetima Tarihi, C. II, s. 32-33., 89-91, 116, 130; H. Sahilliolu,

Late 15th and Early 16th Centuries",

28 torluu: Toplum ve Ekonomi,

-Sultan Hukuk ve Fatih'in Kanunlar",Devlet, Hukuk, Ada-

30

31 yenin Iktisad ve Ictima Tarihi, C. II, s. 57.

33 Influence du Chamanisme Turco-Mongol Sur les Ordres Mystiques

34 oplumunda Zndklar ve Mlhidler, stanbul: Tarih

36 lsik a, s. 199-200, 208.

Vel,slm Medeniyeti Tarihi, zahlar, s. 239-245.

42 h. Schefer, Paris, 1892, s.

43 , Trkiyeninktisad vetima Tarihi, C. II, s. 62.F.

mesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara,

45 Akda, Trkiyeninktisad vetima Tarihi, C. II, s. 249-259.

47 ck, Osmanlmparatorluunda Kltr ve Tekilat, Trk Dnyas El-Kitab,

49

25 Kr.: Mardin,Din vedeoloji, s. 78-104.Kr.: Akda, Tr

27 Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile, s. 3, 68, 69, 72"Slave in the Social Economic Life of Bursa in theStudies on Ottoman Economic and Social History, IRCCA,stanbul, 1999, s.105-173.Bk.: nalck, Ky, Kyl ve Uygarlk, Osmanlmparas. 1-14.

29 Kr.: nalck, Osmanl Hukukuna Giri. rfOsmanlmparatorluu: Toplum ve Ekonomi, s. 319; Osmanl'dalet, s. 41, 45.nalck, Stefan Duandan Osmanlmparatorluuna. XV. Asrda Rumeli'de HristiyanSipahiler ve Meneleri,Fatih Devri zerine Tedkikler ve Vesikalar, Ankara, Trk Ta-

rih Kurumu, 1987, s. 137-184.Akda, Trki

32 Kr.: . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara: Trk Tarih Kuru-mu yayn, 1984, s. 1-10.Kr.: F. Kprl,Musulmanes, Mmoire del'Institut de Turcologie, stanbul: Universit de Stanbul,1920.Kr.: A. Yaar Ocak, Osmanl TVakf Yurt yaynlar, 1998.

35 Kr.: nalck, Osmanlmparatorluu. Klsik a, s. 199.nalck, Osmanlmparatorluu. K

37 Bk.: Ocak, Bektalik, Trkiye Diyanet Vakfi slm Ansiklopedisi, 1992, Fas. 39, s.373-379; E. R. Flal, Trkiyede Alevlik-Bektalik, Ankara, 1990; Kprl, Hac

Bekta38 A. Glpnarl, 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, stanbul, 1969, s. 157-159.

39 F. Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1980, s. 348.40 lken,Millet ve Tarih uuru, s. 393-394.41 H. G. Yurdaydn, slm Tarihi Dersleri, Ankara: lahiyat Fakltesi yayn, 1971, s. 86-

90.Bertrandon de la Broquire,Le Voyage doutre Mer, Yay.: C131.Akda

44 Bk.: M. Saray, Trk-ran Mnasebetlerinde iliin Rol, Ankara, 1990, s. 11-24;Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve Geli1976.

Bk.:46 Kr.: nalck, Osmanl'da Devlet, Hukuk, Adalet, s. 75-190.

Bk.: nals. 981. Kr.: Osmanlmparatorluu. Klsik a, s. 62.

48 Kr.: nalck, Osmanlmparatorluu: Toplum ve Ekonomi, s. 425-426.Bk.: Mardin,Din vedeoloji, s. 68-69.

47

Documents

15. yy Osmanlıda Dini ve Toplumsal Yapı