5.3.2012

1

Međumozak, veliki mozak-

spoljašnja morfologija i građa,

međuhemisferične spojnice

motorni, senzitivni, senzorijalni

putevi

Doc dr Slađana Ugrenović

Međumozak-

diencephalon

• Deo mozga koji se nalazi iznad srednjeg mozga a između hemisfera velikog mozga

• Njegova centralna šupljina je III moždana komora (ventriculus tertius)

• Sastoji se iz:

– Talamusa

– Hipotalamusa

– Subtalamusa

– Epitalamusa

– Metatalamusa

Talamus (thalamus)

• Predstavlja najveći deo međumozga

– Parna struktura ovoidnog oblika

– Opisuju mu se:

• Četiri strane

• gornja, slobodna i gradi pod bočne moždane komore

• donja, srasla je sa hipotalamusom i subtalamusom

• spoljašnja, srasla sa velokim mozgom i

• unutrašnja, slobodna i gradi spoljašnji zid III m.k. Unutrašnje strane oba talamusa spaja snop vlakana (adhesio intrethalamica)

Dva kraja:

Prednji koji sa pars libera columnae fornicis ograničava foramen interventriculare

Zadnji (pulvinar thalami) koji se nalazi dorzolateralno u odnosu na colliculi superiores mesencephalon-a

• Građa: – Sastoji se iz sive

(predominantno) i bele mase (laminae medullares thalami)

– Siva masa je sistematizovana u jedra koja se na osnovu njihovih veza sa korom dele na: • Nespecifična – povezana su

istovremeno sa više različitih delova kore velikog mozga

• Specifična – povezana sa tačno određenim delom kore velikog mozga i dele se na:

relejna jedra (relejno motorna, senzitivna i relejno limbička)

asocijativna jedra

Talamus se smatra relejnim senzitivnim centrom jer do njega dolaze svi senzitivni i većina senzorijalnih puteva (izuzev olfaktivnog). Aferentne i eferentne veze talamusa koje ga dvosmerno povezuju sa korom velikog mozga oko njega obrazuju zrakastu krunu talamusa (radiatio thalami) koja se prema pravcu pružanja deli na radiatio anterior thalami radiatio posterior thalami radiatio centralis thalami radiatio inferior thalami

5.3.2012

2

Epitalamus (epithalamus)

• Deo međumozga koji se nalazi između kaudalnih krajeva desnog i levog talamusa, rostralno od krovne ploče srednjeg mozga

• Sastoji se iz:

– habenularnog regiona – (trigonum habenulae, habenula, stria medullaris thalami), habenularni trougao sadrži habenularna jedra

– dve spojnice (commissura epithalamica i commissura habenularum) i

– pinealne žlezde (glandula pinealis): • Poseduje veze sa hipotalamusom i

retinom i učestvuje u regulaciji dnevnog – cirkardijalnog ritma

• Inhibira lučenje gonadotropnih hormona adenohipofize do puberteta

Suptalamus (subthalamus)

• Nalazi se ispod kaudalnog dela talamusa, između hipotalamusa i srednjeg mozga

• Sačinjavaju ga sive mase koje su uključene u ekstrapiramidalni sistem(nc.ruber, substantia nigra, nucleus subthalamicus)

Hipotalamus (hypothalamus)

• Hipotalamus predstavlja deo međumozga koji izgrađuje deo bočnog, prednjeg i donji zid III moždane komore

• Njegova donja strana je jedina strana koja se vidi i naleže na gornju stranu tela klinaste kosti; na njoj se uočavaju:

– Optička raskrsnica (chiasma opticum)

– Optičke trake (tractus opticus)

– Pepeljasta kvrga (tuber cinereum)

– Drška hipofize (infundibulum)

– Hipofiza

– Bradavičasta telašca (corpora mammillaria)

• Sastoji se iz sive i bele mase

– Sivu masu grade jedra

grupisana u:

• Preoptičku oblast – centar za žeđ i seksualni dimorfni centar

• Medijalnu oblast:

– Supraoptičko područje – regulacija cirkardijalnog ritma i lučenje oksitocina i vazopresina

– Tuberalno područje – centar za sitost

– Mamilarno područje – limbička jedra

• Lateralna oblast – centar za glad

Funkcije hipotalamusa

1. kontrola endokrinog sistema 2. kontrola autonomnog sistema 3. kontrola KVS 4. hipotalamus ka cirkardijalni časovnik 5. kontrola spavanja i budnog stanja 6. regulacija metabolizma vode 7. regulacija unosa hrane 8. regulacija telesne temperature 9. seksualno ponašanje i reprodukcija 10. odgovor na stres i kontrola emocionalnog stanja

Metatalamus (metathalamus)

• Obuhvata dva kolenasta tela koja se

nalaze ispod pulvinara talamusa:

▫ Unutrašnje (corpus geniculatum mediale) sa istoimenim jedrom,

relejni akustički centar u kome se prekidaju vlakna centralnog i polaze vlakna kortikalnog neurona akustičkog puta

▫ Spoljašnje (corpus geniculatum laterale) sa istoimenim jedrom, je relejni optički centar u kome se završavaju vlakna centralnog neurona , a polaze vlakna

kortikalnog neurona optičkog puta

5.3.2012

3

III moždana komora (ventriculus tertius)

• Ventriculus tertius predstavlja centralnu šupljinu međumozga

• Ima oblik levkaste sagitalne pukotine kojoj se iz didaktičkih razloga opisuju šest zidova (bične zidove grade hipotalamus i talamus; donji zid hipotalamus i epitalamus; odozgo je krovna pločica)

• Komunicira sa bočnom komorom preko foramen interventriculare na njenom bočnom zidu

• Sa IV komorom komunicira preko mezencefaličnog kanala koji se svojim prednjim krajem otvara na njenom zadnjem zidu

• U njenom krovu nalazi se horoidni splet koji učstvuje u produkciji cerebrospinalne tečnosti

Veliki mozak-telencephalon

s.cerebrum) • Najrazvijeniji deo CNS-a

• Sastoji se iz:

– Dve hemisfere

(hemispherium cerebri), koje odvaja uzdužna

pukotina mozga (fissura

longitudinalis cerebri)

– Međuhemisferičnih

komisura (commisurae thelencephali)

– Bočne komore (ventriculus lateralis) i

– Mirisnog mozga

(rhinencephalon)

Spoljašnji izgled hemisfera

• Na njima se opisuju tri strane, tri ivice i tri pola

– Strane:

• Gornje – spoljašnja (facies superolateralis)

• Unutrašnja (facies medialis)

• Donja (facies inferior)

– Ivice:

• Gornje – unutrašnja

• Donje – unutrašnja

• Donje – spoljašnja

– Polovi:

• Čeoni (polus frontalis)

• Potiljačni (polus occipitalis)

• Slepoočni (polus temporalis) • Površina hemisfera je neravna i na njima su

prisutna ispupčenja (vijuge- gyri cerebri) i udubljenja (žlebovi-sulci cerebri)

• Primarni žlebovi koji se vide na superolateralnoj strani su:

– Sulcus centralis – između čeonog i temenog režnja

– Sulcus lateralis – između čeonog i temenog režnja s jedne i, slepoočnog režnja sa druge strane

• Režnjevi koji se vide na superolateralnoj strani su:

– čeoni režanj (lobus frontalis)

– temeni režanj (lobus parietalis)

– slepoočni režanj (lobus temporalis)

– potiljačni režanj (lobus occipitalis)

– ostrvce (lobus insularis s. insula)

• Prekrivena je delovima čeonog, slepoočnog i temenog režnja koji čine poklopac (operculum)

Facies superolateralis

• Medijalna strana hemisfere je uz pomoću primarnih žlebova izdeljena na tri pojasa:

▫ Periferni – lobarni

▫ Srednji – limbički

▫ Unutrašnji – intralimbički

Facies medialis

• Na donjoj strani se uočavaju delovi čeonog, slepoočnog i potiljačnog režnja, kao i mirisni mozak

• početni deo bočnog žleba (sulcus lateralis) ovaja čeoni od temporalnog režnja

Facies inferior

5.3.2012

4

Građa velikog mozga

• Siva masa:

• moždana kora (cortex cerebri)

• subkortikalne sive mase

• Bela masa:

• Moždane kapsule

• Semiovalni centar

• Moždane komisure

• Kora velikog mozga – Sastoji se iz tela nervnih ćelija

koja su grupisana tako da grade više slojeva koji su paralelni sa površinom kore (laminarna organizacija)

– Broj slojeva i njihov celularni sastav variraju u različitim područjima kore, pa se ona može podeliti u grubome u dva tipa:

• Neocortex – filogenetski mlađi i složeniji tip kore sa prisustvom šest sloja u svojoj građi (preko 90% kore)

• Allocortex – filogenetski starija i primitivnija troslojna kora (manje od 10% kore)

• Grupacije neurona u kori velikog mozga su specijalizovane za obavljanje određenih funkcija i označavaju se kao centri

• Prema složenosti funkcija koje obavljaju dele se na: – Primarne – Sekundarne

– Tercijarne

• Primarni centri regulišu najprostije funkcije i dele se na: – Motorne

– Senzitivne

• Sekundarni centri se nalaze uz primarne i regulišu složenije funkcije i takođe se dele na: – Motorne

– Senzitivne

• Tercijarni centri se označavaju kao asocijativne polja, koja obuhvataju najveći deo kore (prefrontalna, orbitofrontalna i tempro – parieto – okscipitalna kora) i obavljaju najsloženije funkcije: – Vrše integraciju pristiglih informacija iz

spoljašnje sredine, vrše njihovu obradu i formulišu odgovor

• Primarna, sekundarna i tercijarna polja poseduju bilateralnu prezentaciju, tj. postoji po jedno u svakoj hemisferi, pri čemu je uvek jedno dominantno (obično kod dešnjaka u levoj hemisferi), što se označava kao lateralizacija funkcija

Motorna polja kore velikog mozga

• Primarno motorno polje: – Nalazi se u precentralnoj vijuzi i prednje dve

trećine paracentralnog režnjića

– Somatotopski je organizovano

• Gornji delovi tela se prezentuju u donjim, a donji delovi tela u gornjim delovima ovog polja (motorni homunkulus)

– Veća je prezentacija onih delova tela koji obavljaju složenije pokrete

• Sekundarno motorni polje: - nalazi se na superilateralnoj strani frintalnog režnja

ispred primarnog motornog polja

- reguliše složene motorne aktivnos kao što su hod i uspravan položaj tela, pisanje

• Suplementno motorno polje: - nalazi se na medijalnoj strani frontalnog režnja ,

funkcija nije dovoljno poznata

Senzorna polja kore velikog mozga

• Primarno somatosenzitivno polje: – Nalazi se u postcentralnoj vijuzi i zadnjoj

trećeni paracentralnog režnjića

– registruje senzitivne utiske koji dolaze iz

receptora u koži (eksteroceptivni senzibilitet) i receptora u dubokim strukturama (proprioceptivni senzibilitet)

– Somatotopski je organizovano, veća je prezentacija onih delova tela koji poseduju gušću senzitivnu inervaciju (lice, jezik, usne i šake)

• Sekundarno somatosenzitivno polje: - nalazi se u kori gornje ivice lateralnog žleba

- u njemu se vrši analiza i obrada utisaka dobijenih

preko primarnog somatosenzitivnog polja posle čega čovek postaje svestan doživljenog.

• Vidno polje, primarno-( area striata) isekundarno – Nalazi se na medijalnoj strani potiljačnog

režnja u okolini kandžastog žleba.

– Registruje i analizira svetlosne utiske dobijene

iz retine

• Akustička polja, primarno i sekundarno – Nalazi se na gornjoj strani gornje slepoočne

vijuge (superolateralna strana teporalnog

režnja)

– registruje i analzizira zvučne utiske dobijene iz Kohlearnog aparata unutrašnjeg uva

• Gustativna polja - najverovatnije obuhvata najventralniji deo gyrus

postcentralis-a i susedne delove parijetalnog

operkuluma i insule.

• Olfaktivna tj. mirisna polja

- nalaze se u kori parahipokampalne vijuge

5.3.2012

5

Asocijativna polja kore velikog

mozga

• Prefrontalna kora ili prednje čeono asocijativno

polje

- obuhvata najveći deo kore frontalnog režnja (ispred primarne i sekundarne motorne kore)

- zaduženo je za najsloženije funkcije kao što su apstraktno mišljenje, rasuđivanje, motivacija,planiranje, socijalno ponašnje..

• Parjetotemporookcipitalna kora ili zadnja asocijativna kora

- nalazi se na tromeđi temporalnog, paqrijetalnog i okcipitalnog režnja

- zadužena je za razumevanja matematičkih operacija, složenih gramatičkig struktura,

razumevanje govora, orjentacija u vremenu i prostotu

Lateralizacija funkcije moždane kore

(cerebralna asimetrija)

Sva navedena polja su bilateralna, nalaze se na obe strane hemisfere, premda njihov funkcionalni značaj nije isti. Jedan centar je uvek dominantniji i za većinu funkcija on se nalazi na dominantnoj hemisferi (lateralizacija funkcije). Kod dešnjaka leva hemisfera je dominantna za većinu funkcija.

Leva hemisfera je dominantna za motorne funkcije, govor, verbalne i jezičke funkcije, verbalno pamćenje, matematičke veštine i analitičko mišljenje.

Desna hemisfera je dominantna za neverbalne funkcije, muziku, emocije

Bazalne ganglije

• Ostrvca sive mase koja se nalaze unutar, potpuno okružena belom masom

• Predominantno su uključena u ekstrapiramidalni sistem, regulišu motorne funkcije (održavanje stava tela, voljnih pokreta i automatskih pokreta)

• Spadaju:

▫ Prugasto telo (corpus striatum)

▫ Bedem (claustrum)

▫ Bademasto telo (corpus amygdaloideum)

Corpus striatum

Prugasto telo najviši intergrativni centar ekstrapiramidalnog motornog sistema. Unutrašnjom moždanom čaurom (capsula interna) podeljen je na 2 jedra:

repato jedro (nc. caudatus)

sočivasto jedro (nc. lentiformis)

ljuska (putamen)

bledo jedro (globus palidus)

Odnos struktura bazalnih jedara

Nc. caudatus

Nc. lentiformis

putamen

globus pallidus

telencefaličnog

porekla

NEOSTRIATUM

(STRIATUM)

diencefaličnog

porekla PALEOSTRIATUM

(PALIDUM)

5.3.2012

6

Corpus amygdaloideum

Corpus amygdaloideum (bademasto telo) često zvan amigdala, predstavlja supkortikalnu sivu masu pridodatu olfaktivnom i limbičkom sistemu. Nalazi se ispod kore unkusa parahipokampalne vijuge u blizini temporalnog pola hemisfere. Deo moždane kore koji pokriva amigdaloidni kompleks jedara naziva se periamigdalarnom korom. Funkcija amigdala: kao deo limbičkog sistema doprinose formiranju emocija i ponašanja, takođe imaju značajnu ulogu u pamćenju i vegetativnim funkcijama.

Claustrum

Claustrum (bedem) je uski sloj sive mase koji se nalazi spolja u odnosu na putamen od koga je odvojen slojem bele mase (capsula externa) Spolja od njega je capsula extrema, koja odvaja klaustrum od kore insule. Klaustrum dostiže najveći razvoj kod čoveka. Funkcija nije dovoljno poznata.Neki autori ga smatraju bazalnim jedrom a neki dodatnim kortikalnim slojem insule.

Bela masa

• Bela masa velikog mozga sastoji se iz asocijativnih, komisuralnih i projekcionih vlakana koja formiraju centralno semiovalno telo, i tri moždane čaure.

• Semiovalni centar – predstavlja deo bele mase između kore i bazalnih ganglija – Njegov najveći deo čini corona radiata

• Kapsule predstavljaju slojeve bele mase između bazalnih ganglija

• Postoje tri kapsule – Capsula interna – najveća od svih i na

horizontalnom preseku ima oblik slova V otvorenog upolje • Nalazi se između nc. caudatus-a, thalamus-

a i nc. lentiformis-a

– Capsula externa – Capsula extrema

• Semiovalni centar – predstavlja deo bele mase između kore i bazalnih ganglija – Njegov najveći deo čini corona radiata

Asocijativna vlakna

• Asocijativna vlakna moždanih hemisfera (fibrae associationes cerebri) se pružaju kroz jednu hemisferu i povezuju

različite delove kore unutar nje. Dele se na kratka i duga. Kratka (fibrae associationes breves) povezuju koru susednih vijuga i brojna su. Duga asocijativna vlakna (fibrae associationes longae) povezuju koru udaljenih delova hemisfere.Postavljena su najčešće duboko u beloj masi.

Komisuralna vlakna

• Hemisfere telencefalona spojene su komisuralnim vlaknima, koja makroskopski formiraju međuhemisferične spojnice

(commisurae telencephali) od kojih su najznačajnije:

• žuljevito telo,

• prednja moždana spojnica i

• fornička komisura

• Žuljevito telo (corpus callosum) je glavna međuhemisferična spojnica koja povezuje desnu i levu hemisferu velikog mozga.

Vlakna(frontalnog, parijetalnog, okcipitalnog kaloznog tela su komisuralna i zrače kroz belu masu hemisfere prema kori i povezuju odgovarajuće delove kore i temporalnog režnja) obeju hemisfera.

Zrakasto raspoređena vlakna grade radiatio corporis callosi.

5.3.2012

7

Limbički sistem

• Deo CNS-a odgovoran za emotivno i afektivno ponašanje, seksualne i vegetativne funkcije i, procese pamćenja

• Sastoji se iz: – Limbičke kore, koja se nalazi na

mediajlnoj strani hemisfere, (limbička i intralimbička vijuga) kao i na donjoj strani (orbitofrontalna i prednja temporalna kora)

– Subkortikalnih limbičkih jedara (septalna jedra, prednja jedra talamusa, jedra amigdaloidnog kompleksa, hipotalamička i dr. jedra)

– limbička jedra i limbička kora zajedno formiraju limbički režanj (lobus limbicus)

• Jedan od najvećih neuronskih krugova limbičkog sistema veza je za pamćenje (Papezov krug). Najmasivnija komponenta ovog kruga je moždani svod (fornix)

Projekcioni putevi

projekcioni putevi (tractus nervosi projectiones) povezuju udaljene različite delove CNS-a. Prema pravcu prenošenja impulsa projekcione puteve možemo podeliti na:

- motorne (eferentne, nishodne) i

- senzitivne (aferentne, ushodne).

Motorni putevi

Motorni putevi su nishodni putevi koji povezuju motorna polja kore velikog mozga sa motornim jedrima kranijalnih nerava u moždanom stablu i motornim jedrima prednjih rogova sive mase kičmene moždine. Dele se na:

Direktne motorne puteve – tr.corticospinalis, tr.corticonuclearis

Indirektne motorne puteve - tr.frontopontinus, tr. parietopontinus, tr. temporopontinus, occipitopontinus

Direktni motorni putevi

Tr.corticospinalis- povezuje motorna polja frontalnog režnja kore velikog

mozga (gde su prezentovani mišići trupa i udova) sa motornim jedrima

prednjih rogova sive mase kičmene moždine

sva vlakna piramidalnog puta su ukrštena

Funkcija: reguliše voljne okrete mišića suprotne polovine trupa i udova

Oštećenjem piramidalnog puta dovodi do oduzetosti mišića suprotne

polovine tela (hemipareza)

Tr. corticonuclearis- Povezuje motorna polja

kore velikog mozga (gde su prezentovani

mišići glave i vrata) sa motornim jedrima

kranijalnih nerava

Funkcija: reguliše voljne pokrete glave i vrata

njegovim oštećenjem dolazi do paralize

suprotne polovine mišića jezika i donje

polovine mišića lica

Indirektni motorni

putevi

indirektni motorni putevi polaze iz motorne kore velikog mozga ali se na svom putu prekidaju u relejnim jedrima ponsa a zatim indirektno preko malog mozga (cerebellum) uspostavljaju vezu sa prednjim rogovima sive mase kičmene moždine

cerebelum doprinosi preciznosti motornih pokreta

Ekstrapiramidalni motorni putevi

polaze iz kore velikog mozga (van zone piramidalnog puta) i iz supkortikalnih (ekstrapiramidalnih) centara kao što su: striatum, palidum, thalamus, nc.ruber, substantia nigra i cerebellum.

Funkcija: regulišu stav tela, mišićni tonus, regulacija složenih automatskih motornih radnji

5.3.2012

8

Senzitivni putevi

Senzitivni putevi su ushodni putevi koji prenose impulse od receptora na periferiji do odgovarajućih centara u kori velikog mozga

za razliku od motornih ovi putevi su polisinaptički i sastoje se iz najmanje 3 neurona:

- perifernog (od receptotra do senzitivnih jedara kičmene moždine ili moždanog stabla),

- centralnog (od senzitivnih jedara k.moždine i moždanog stabla do senzitivnih jedara talamusa) i

- kortikalnog (od talamusa do senzitivne kore parijetalnog režnja).

većina senzornih puteva poseduje i refleksne neurone koji omogućavaju brojne refleksne aktivnosti izazvane dražima

Senzibilitet se deli:

Prema položaju receptora:

Eksteroceptivni – površni senzibilitet (prenosi senzacije sa površine kože i sluzokoža)

Proprioceptivni – duboki senzibilitet (prenosi senzacije iz kostiju, zglobova i mišića)

Na osnovu toga da li je čovek svestan senzacija koje je primio:

Svestan senzibilitet

Nesvestan ili refleksni senzibilitet

Interoceptivni senzibilitet iz unutrašnjih organa i krvnih sudova

Prema doživljaju impulsa:

Protopatički – osećaj grubog dodira, bola i temperature

Epikritički – osećaj finog dodira, vibracije i taktilne diskriminacije

podela senzitivnih puteva

• Direktni senzitivni putevi:

- tr. spinothalamicus (put za prenos površnog svesnog senzibiliteta trupa i udova)

- lemniscus medialis (put za duboki svesni senzibilitet trupa i udova)

- lemniscus trigeminalis (put za opšti, površni i duboki senzibilitet glave)

• Indirektni senzitivni putevi:

- tr. spinocerebellaris anterior et posterior (duboki nesvesni senzibilitet donje polovine trupa i udova)

- tr. cuneocerebellaris (duboki nesvesni senzibilitet gornje polovine trupa i gornjih udova)

Senzorijalni putevi

• optički put

• akustički put

• vestibularni put

• gustativni put

• olfaktivni put

Optički put

omogućava prenos vidnih utisaka iz retine oka do vidnog centra koji se nalazi u kori potiljačnog režnja velikog mozga

ovaj put uključuje i refleksne neurone koji omogućavaju refleksne funkcije kao što su širenje i suženje zenice, akomodacija oka.

Akustički put

• prenosi zvučne utiske iz receptora u unutrašnjem uvu do akustičkog centra u kori temporalnog režnja velikog mozga